Kentervillik arvoh (hikoya) [Oskar Uayld]

Kentervillik arvoh (hikoya) [Oskar Uayld]

Moddiy va ruhiy uzviy chatishib ketgan romantik voqea 1 Amerikalik elchi mister Xayren B.Otis Kentervil qasrini sotib olishga qaror qilganida hamma uni oʻta bema’ni bu ishdan qaytarishga urindi, chunki qayerda arvoh borligi barchaga ma’lum haqiqat-ku, axir. Hatto eng mayda-chuyda narsalarni ham oʻz oʻrniga qoʻyishga odatlangan mard Kentervilning oʻzi oldi-sotdi hujjatini tuzish paytida mister Otisni bu haqda ogohlantirib qoʻyishni oʻz burchi deb bildi. – Bilasizmi, gap nimada, – deya soʻz boshladi Lord Kentervil. – Buvimning singlisi, gersoginya Bolton ismli bir beva xolam boʻlardi. U bir kuni oʻz xonasida tushlik uchun kiyinayotganida toʻsatdan yelkalariga ikkita qoqsuyak qoʻl kelib tushgan. Boyaqish azbaroyi qoʻrqqanidan asabiy tutqanoq dardiga uchrab, oʻzini oʻnglay olmay oʻtib ketdi. Sizga ochigʻini aytsam, mister Otis, arvoh hozirda hayot boʻlgan oila a’zolarining koʻpchiligiga ham koʻringan. Uni mahalliy ruhoniy, Kembrijdagi Qirollik kolleji magistri Ogastas Damper hazratlari ham koʻrganlar, Gersoginyaning boshidan kechgan bu dahshatdan soʻng xizmatkorlarning bari bizni tashlab ketdi. Ledi Kentervil esa umuman uyqusizlikka uchradi: Xudo bergan kechasi unga yoʻlak va kutubxonadan allaqanday noma’lum shovqin eshitiladigan boʻlib qoldi. – Boʻpti, milord, – deya javob qildi mister Otis, – arvohni ham jihozlar qatoriga qoʻshib qoʻya qoling. Men pulga sotib olish mumkin boʻlgan jamiki narsalari bor ilgʻor mamlakatdan kelganman. Qolaversa, yoshlarimiz sizlarning Eski Dunyoingizni agʻdar-toʻntar qilib yuborishga qodir oʻktam avlod. Eng yaxshi aktrisalaringizu opera xonandalaringizni vatanimizga olib ketishayapti. Binobarin, Yevropada aqalli bittagina arvoh uchrab qolsa ham koʻz ochib- yumguncha bizdagi biron muzeyda yoki sayyor tomoshaxonada paydo boʻlishi aniq. – Kentervillik arvoh har qalay mavjud, degan fikrdaman baribir, – dedi lord Kentervil jilmayib. –U sizlarning uddaburo impressaroilaringiz taklifiga uchmagan boʻlishi ehtimol. Biroq bu yerda u naq uch yuz yil – aniqroq, bir ming besh yuz sakson toʻrtinchi yildan beri ma’lum va mashhur. Odatda, oilamiz a’zolaridan birontasining oʻlimi oldidan, albatta, paydo boʻladi. – Odatda, lord Kentervil, bunday hollarda oilaviy shifokor keladi. Hech qanday arvoh yoʻq; ser, va men tabiat qonunlari hamma – hattoki ingliz aslzodalari uchun ham bir xil, deb oʻylashga jur’at etaman. – Siz amerikaliklar tabiatga juda yaqinsizlar hali! – deya xitob qildi lord Kentervil, u mister Otis soʻzlarining nihoyasidagi kinoyani toʻliq ilgʻayolmagandi, chogʻi. – Nimayam derdim, agar arvohli uy sizga ma’qul boʻlsa, demak, hammasi joyida. Faqat, sizni ogohlantirganimni unutib qoʻymasangiz. Bas. Bir necha haftadan keyin oldi-sotdi hujjati imzolandi va London mavsumi yakunlangach, elchi oilasi bilan Kentervil qasriga koʻchib keldi. Missis Otis oʻz vaqtida – 53-Gʻarbiy koʻchada yashovchi miss Lukretsiya R.Teppen degan nomda yurgan qizlik paytidayoq goʻzalligi bilan butun Nyu-Yorkka dong taratgandi. Endilikda esa u – oʻrta yoshlardagi, tarovatini hanuz yoʻqotmagan, koʻzlari nurli, xushbichim xonim. Amerikalik ayollarning aksariyati vatanni tark etayotib, oʻzlarini surunkali xastaliklardan biriga uchragandek qilib koʻrsatishadi, goʻyoki bu yevropacha nazokatu nafosatning belgilaridan biri emish. Missis Otis bunaqa narsani xayoliga ham keltirmaydi. U qaddi-qomati bagʻoyat kelishgan, butun borligʻi gʻayrat-shijoatga toʻlib-toshgan ayol. Toʻgʻri, uni haqiqiy ingliz ayolidan farqlash qiyin, bu esa, agar tildagi tafovutni hisobga olmaganda, endilikda Amerika bilan bizda hamma narsa bir xil ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Toʻngʻich oʻgʻilga ota-onaning vatanparvarlik hissi joʻsh urib ketib, Vashington deb nom berishgan, oʻzi esa bundan doimo afsuslanib yuradi. U oq-sariqdan kelgan, ancha koʻrkam yigit, durustgina amerikacha diplomat boʻlib yetishadigan siyoqi bor. Negaki, muttasil uch mavsum mobaynida Nyuport kazinosida nemischa kadrilga dirijyorlik qildi, hatto Londonda ham ajoyib raqqos sifatida tanildi. Xullas, gardeniya[1]ga va geraldika[2]ga aylanishib qolganini aytmaganda, boshqa hamma narsada mutlaqo sogʻlom fikr yuritadigan yigit. Miss Virjiniya Ye.Otis oʻn olti yoshga qarab ketayapti. U sarv qomati naq ohudek latofatli, moviy koʻzlari katta-katta, tiniq nigohli qiz. Ponini chiroyli minib yuradi, bir kuni keksa lord Biltonni Gayd-park atrofida ikki marta poyga oʻynashga koʻndirib, naq Axilles haykali yonida undan jajji ot tanasining bir yarim barobari masofasida oʻzib ketdi. Buni koʻrib turgan yosh Cheshir gersogi shunaqangi qoyil qoldiki, oʻsha zahotiyoq menga turmushga chiqsangiz, deb soʻradi. Biroq gersogni otaliqqa olganlar uni oʻsha kuni kechqurunoq koʻzda yoshlari bilan Itonga qaytarib yuborishdi. Oilada Virjiniyadan keyin yosh egizaklar ham bor, ular uzluksiz suratda savalab turilgani sababli «Yulduzlar va yoʻl-yoʻl belgilar» degan laqab olishgan. (Bu oʻrinda AQShning seryulduz va yoʻl-yoʻl bayrogʻiga ishora etilayapti – Tarj.) Shu bois ham bu shoʻx-shaddod bolakaylar, muhtaram elchini hisobga olmaganda, oilada e’tiqodi eng kuchli respublikachilar edi. Kentervil qasridan temir yoʻlning eng yaqin bekati Askotgacha boʻlgan masofa yetti milga teng, biroq mister Otis bekatga ot-ulov yuborishi toʻgʻrisida telegraf orqali oʻz vaqtida buyruq bergani tufayli oila a’zolari qasrga tomon xushnud kayfiyatda yoʻlga tushishdi. Iyulning soʻlim oqshomi, havo qaragʻayzorning iliq, muattar hidiga toʻyingan. Ahyon-ahyonda oʻz ovozidan masrur oʻrmon kabutarining nozik ku-kulashi eshitiladi, paportniklarning shitirlagan changalzorida tustovuqning olachipor koʻkragi koʻzga tashlanib qoladi. Mitti olmaxonlar baland daraxtlar tepasidan moʻralaydi, quyonlar pastak oʻt-oʻlan orasiga yashirinib olgan yoki oppoq dumchasini dikkaytirgancha yoʻsin bosgan soʻqmoqlar boʻylab tiraqaylab qochib ketadi. Biroq yoʻlovchilar Kentervil qasriga olib boradigan xiyobonga kirib ulgurmagan ham edilarki, birdaniga osmonni bulut qoplab, atrofga gʻalati sukunat choʻkdi. Zagʻchalarning ulkan galasi ularning boshi uzra besas uchib oʻtdi, uyga yaqinlashib qolganlarida esa yomgʻir yirik-yirik tomchilarini asta-sekin tashlay boshladi. Ostonada kelguvchilarni qora shoyi koʻylak kiygan, oq roʻmol tangʻib, peshband bogʻlagan sarishtagina kampir kutib oldi. Bu uy boshqaruvchisi miss Amni boʻlib, missis Otis uni ledi Kentervilning iltimos-oʻtinchiga binoan avvalgi oʻrnida qoldirgan edi. Ayol eski an’anaga muvofiq, oila a’zolarining har biriga chuqur ta’zim qildi va: – Kentervillar qasriga xush kelibsizlar! – dedi. Ular xodima ortidan uy ichiga yoʻl olishdi va Tyudorlar davriga xos haqiqiy xolldan oʻtgach, kutubxonaga kirib qolishdi. U uzunchoq va shifti pastak xona boʻlib, devorlariga qora eman taxtasi qoplangan, eshik roʻparasida kattagina vitraj bor edi. Bu yerda choy ichishga hamma narsa tayyorlab qoʻyilgan ekan. Ular yomgʻirpoʻshlari bilan sharf-larini yechib, dasturxon atrofida joylashib olgach, missis Amni choy quyguniga qadar, xonani koʻzdan kechira boshlashdi. Shu payt missis Otis kamin yonidagi polda vaqt oʻtishidan qorayib ketgan qizil dogʻni koʻrib qoldi va u qayerdan paydo boʻlganini bilolmay, missi Amnidan soʻradi: – Bu yerga biron nima toʻkilgan, shekilli? – Ha, xonim, – deya javob qildi keksa boshqaruvchi shivirlab, – bu yerga qon toʻkilgan. – O, qanday bema’nilik! – deya xitob qildi missis Otis. – Men mehmonxonamda qonli dogʻlar boʻlishini istamayman. Uni darhol yuvib tashlashsin! Kampir kulimsiradi va yana oʻsha sirli ohangda shivirlab javob berdi: – Sizlar ledi Eleonora Kentervilning qonini koʻrib turibsizlar. Uni ming besh yuz yetmish beshinchi yili eri ser Simon de Kentervil xuddi shu joyda oʻldirgan edi. Shundan soʻng ser Simon yana toʻqqiz yil yashadi va keyin birdaniga, mutlaqo sirli ravishda gʻoyib boʻlib qoldi. Uning tanasi umuman topilmadi, ammo gunohga botgan ruhi hali-hanuz qasrni kezib yuribdi. Bu yerga keluvchi sayyohlar va boshqa ziyoratchilar mana shu abadiy oʻchmas qon dogʻini nihoyatda qiziqib tomosha qilishadi. – Bu qanday bema’nilik! – dedi Vashington Otis. – Pinkertonning beqiyos Dogʻ yoʻqotgichi va namunaviy tozalagichi uni bir daqiqaga qolmay yoʻq qilib tashlaydi! U shunday deb tizzalab oldi va to qoʻrqib ketgan boshqaruvchi xalaqit berib ulgurmasidanoq, labboʻyoq idishchasiga oʻxshovchi kichik qora tayoqchada polni qira boshladi. Bir daqiqaga borar-bormas, dogʻdan asar ham qolmadi. – «Pinkerton» pand bermaydi! – dedi yigitcha bu ishga qoyil qolgan oila a’zolariga tantanavor tarzda oʻgirilar ekan. Ammo u gapini tugatib ulgurmay, nimqorongʻi xona (chaqmoqning oʻtkir yogʻdusidan) yorishib ketdi, momoqaldiroqning dahshatli guldurosi hammani oyoqqa turgʻizib yubordi, missis Amni esa hushini yoʻqotdi. – Naqadar rasvo iqlim, – dedi amerikalik elchi bamaylixotir ohangda va uchi kesilgan uzun sigarasini oʻt oldirdi. – Qadimgi vatanimizda aholi shunchalik koʻpayib ketganki, hattoki tuzukroq ob-havo barchaga birdek yetishavermaydi. Angliya uchun yagona najot yoʻli – aholini chetga koʻchirish, deb bilib kelganman hamisha. – Azizim Xayram, – dedi missis Otis, – mabodo bu ayol sal narsaga hushidan ketaversa, nima qilishim kerak? – Nima qilarding, idishni sindirib qoʻyganida boʻladigandek, maoshidan bir marta chegirib qol, – deb javob berdi elchi, – darrov aqli kiradi. Chindan ham ikki-uch lahza oʻtgach, missis Amni hushiga keldi. Biroq, larzaga tushganidan oʻzini hali butkul oʻnglab ololmagani shundoqqina sezilib turardi, aks holda mister Otisga xonadoningizga falokat tahdid solayapti, deb tantanavor bashorat qilishiga balo bormidi. – Ser, – dedi u, – men shunday narsalarni koʻrishimga toʻgʻri kelganki, oʻrnimda har qanday taqvodorning tepa sochi tikka boʻlib ketardi. Bu yerning dahshatidan qancha-qancha kechalarda mijja qoqmay chiqqanman. Lekin mister Otis bilan uning rafiqasi muhtarama xodimani biz arvohdan qoʻrqmaymiz, deb ishontirishdi. Shunda keksa uy boshqaruvchisi oʻzining yangi xoʻjayinlariga Parvardigorning marhamatini tiladi va uning maoshini oshirishsa yomon boʻlmasligiga shama qilishni ham unutmagan holda, majolsiz oyoqlarini ohista bosib, oʻz xonasiga yoʻl oldi. 2 Tuni bilan boʻron uvillab chiqdi, ammo aytarli hech qanday voqea boʻlmadi. Biroq ertalab oila nonushtaga toʻplanganida hamma yana oʻsha qoʻrqinchli qon dogʻini koʻrdi. – Namunaviy tozalagichga shak-shubha boʻlishi mumkin emas, – dedi Vashington. – Men uni nimalarda sinab koʻrmaganman, axir. Bu oʻrinda chindan ham arvohning qoʻli borga oʻxshaydi. U dogʻni yana yoʻqotdi, lekin ertasiga ertalab dogʻ yana oʻz oʻrnida paydo boʻlib qolgandi. Shu kuni kechqurun mister Otis uxlagani ketishdan avval kutubxona eshigini oʻzi qulflab, kalitini yoniga solib qoʻydi. Biroq ertasiga ham yana oʻsha ahvol takrorlandi. Endi butun oila arvohlar masalasiga qiziqib qolgandi. Mister Otis ruhlar mavjudligini inkor etish bilan fikr qotib qolishiga yoʻl qoʻymadimmikan, deb oʻylay boshladi. Missis Otis arvohlar hayotini oʻrganuvchilar jamiyatiga a’zo boʻlish niyati borligini bildirdi. Vashing-ton esa «Mayers va Podmor» firmasiga jinoyat oqibatida paydo boʻlgan qon dogʻlari uzoq muddat saqlanishi xususida uzundan-uzoq maktub bitdi. Mabodo shundan keyin ham oila a’zolarida arvohlar mavjudligi toʻgʻrisida biron-bir shubha qolgan boʻlsa, shu kechasiyoq u butunlay tarqab ketdi. Serquyosh, issiq kun ham nihoyasiga yetdi va oqshom salqini tushganida Otislar sayr qilgani yoʻl olishdi. Ular uyga kech soat toʻqqizlarda qaytib, yengil taom bilan kifoyalanishdi. Arvohlar haqida umuman gap ochilmadi, chunki davradagilar ruhlar moddiylashuvidan oldin koʻpincha boʻladigan yuqori sezgirlik darajasida emasdi mutlaqo. Keyinchalik mister otis menga aytib berganiga qaraganda, oliy tabaqaga mansub ma’rifatli amerikaliklar doimo nimalar haqida gapirishsa, ular ham oʻsha oqshom aynan shu narsalar toʻgʻrisida miss fanni Davenport aktrisa sifatida Sara Bernardan oʻlsa oʻligi ortiqligi; hatto eng yaxshi ingliz xonadonlarida ham joʻxori, marjumak noni va boʻtqasi dasturxonga tortilmasligi; jahon madaniyatining shakllanishida Bostonning ahamiyati; temir yoʻlda yuk tashishda chipta tizimining afzalliklari; Londonning choʻziluvchan tallafuziga nisbatan Nyu-Yorkning mayin talaffuzi yoqimli ekanligi va hokazo mavzularda gapirib oʻtirishgan. Gʻayritabiiy narsalar haqida mutlaqo gap boʻlmagan, ser Simon de Kentervil toʻgʻrisida-ku, hech kim churq etib ogʻiz ochmagan. Soat oʻn birda oila a’zolari dam olgani tarqalishgan va yarim soatdan keyin uyda chiroqlar oʻchirilgan. Biroq koʻp oʻtmay, mister Otis yoʻlakdan, u yotgan xonaning shundoqqina eshigi oldidan eshitilayotgan gʻalati shovqindan uygʻonib ketdi. Nazarida temirlar jaranglashini ilgʻagandek boʻldi va bu tovush daqiqa sayin yanada yaqqolroq yangray boshladi. U oʻrnidan turdi, gugurt chaqib, soatga qaradi: roppa-rosa tungi bir edi. Mister Otis pinagini buzmagan koʻyi temirni ushlab koʻrdi – u doimgidek bir maromda urib turardi. Yoʻlakdagi gʻalati shovqin hanuz tinmas, endi qadam tovushlari aniqroq eshitila boshlagandi. Elchi oyogʻiga shippakni ilib, zarurat buyumlari saqlanadigan joydan qandaydir uzunchoq shisha idishcha oldi va borib eshikni ochdi. Uning roʻparasida, Oy yogʻdusida qoʻrqinchli qiyofadagi bir chol turardi. Koʻzlari choʻgʻdek yonayapti, uzun, oppoq sochlari patila-patila boʻlib yelkasiga tushgan, almisoqdan qolgan bichimdagi yagʻir koʻylagi tilka-pora, kishan urilgan qoʻl-oyoqlaridan zalvorli va zanglagan zanjirlar osilib turibdi. – Ser, – dedi mister Otis, – sizdan shuni oʻtinib soʻrashga majburmanki, bundan keyin zanjirlaringizni moylab yursangiz. Shu maqsadda «Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi» nomli mashina moyi-dan bir shishachani siz uchun olib chiqdim. Ishlatgan zahotingiz koʻngildagidek natija beradi. Buni bizning taniqli ruhoniylarimiz tasdiqlashgan, yorligʻi bilan tanishib koʻrgach, bunga shaxsan oʻzingiz ham ishonch hosil qilishingiz mumkin. Men shishachani shamdon yonidagi manavi stolcha ustida qoldiraman, mabodo yana kerak boʻlib qolsa, bu vosita bilan sizni ta’minlab turishni oʻz burchim deb bilaman. Qoʻshma Shtatlar elchisi shunday deb, shishachani marmar stolcha ustiga qoʻydi, keyin xonasiga kirib, eshikni yopdi va toʻshagiga choʻzildi. Kentervillik arvoh kutilmagan bu munosabatdan qotib qolgandi. Keyin gʻazab ichida shishachani olib parket polga urdi, soʻng oʻzidan mudhish yashil yogʻdu taratganicha, ogʻir ingroq bilan yoʻlak boʻylab oldinga intildi. Biroq u eman yogʻochidan yasalgan keng zinapoyaning yuqori maydonchasiga endi chiqib ulgurgandi hamki, lang ochilgan eshikdan ikkita oq sharpa otilib chiqdi va ulkan yostiq uning boshi ustidan shuvillab uchib oʻtdi. Ruh fursatni boy bermay jon halpida toʻrtinchi oʻlchamga oʻtishga ulgurdi va devorning taxta qoplamasi ichiga singib, yashirinib oldi. Uyga sukunat choʻkdi. Arvoh qasrning chap qanotidagi maxfiy hujrasiga yetib borgach, Oy nuriga suyanib, birpas nafas rostladi va keyin qanday ahvolga tushib qolgani toʻgʻrisida oʻylay boshladi. Uch yuz yillik sharafli va benuqson xizmati mobaynida uni hatto biron marta ham bu qadar tahqirlashmagan edi. Arvoh oʻzi uchun shirin xotiralarga berilib ketdi beixtiyor... ... Beva gersoginya boshdan-oyoq zeb-ziynatlaru javohirlarga koʻmilib, koʻzguda oʻziga mahliyo boʻlib turganida uni oʻlguday qoʻrqitib yuborgandi. Mehmonlar uchun ajratilgan yotoqxonaning darpardasi ortidan bor-yoʻgʻi bir kulib qaraganida toʻrtta oqsoch naq jazavaga tushib qolgan. Mahalliy ruhoniy bir kuni kechqurun kutubxonadan chiqib kelayotganida qoʻlidagi shamni kimdir puflab oʻchirib qoʻydi – bechora asab xas-taligiga uchrab, haligacha ser Uilyam Gallning qoʻlida davolanadi. Keksa madam de Tremulyak bir tongda bexosdan uygʻonib ketganida kamin yonidagi oromkursida uning kundaliklarini oʻqib oʻtirgan skeletga koʻzi tushib qoldi; shundan keyin kampir boyaqish miya yalligʻlanishi xastaligi bilan olti oy koʻrpa-toʻshak qilib yotdi, cherkovga intildi va mash-hur shakkok mose va Volter bilan aloqani butunlay uzdi. Lord Kentervilni tunda kiyimxonada, tomogʻiga valet qartasi tiqilganidan boʻgʻilib qolgan holda topishdi – qariya jon berar chogʻida xuddi shu qarta bilan Krokford qimorxonasida Charlz Jeyms Feksni ellik ming funtga chuv tushirganiga iqror boʻldi va bu qartani uning tomogʻiga Kentervillik arvoh tiqib qoʻyganini aytib berdi. Arvoh oʻzining buyuk ishlaridagi har bir qurbonni – qasr sarkoridan tortib sohibjamol Statfildgacha esladi. Sarkor bufet xonasining derazasini yam-yashil qoʻl taqillatayotganini koʻrgan zahotiyoq oʻzini otib qoʻygandi. Ledi Statfild esa oppoq terisida qolgan beshta barmoq izlarini yashirish uchun hamisha boʻyniga qora barqut roʻmolcha tashlab yurishga majbur edi. Keyinchalik u qirol xiyoboni adogʻidagi, zogʻora baliqlari bilan mashhur boʻlgan hovuzga oʻzini tashlab, oʻlib qutuldi. Arvohning butun borligʻini har qanday haqiqiy rassomga yaxshi tanish boʻlgan tuygʻu – oʻz ijodidan masrurlik, sarxushlik tuygʻusi qamrab olgan edi. U oʻzining eng yaxshi rollarini xayolidan birma-bir oʻtkazar ekan, lablarida achchiq kulgu oʻynardi. U oxirgi marta Qizil Ruben yoki chaqaloqlarni boʻgʻib oʻldiruvchi qiyofasida chiqqandi. Birinchi martasida esa Jibon Daroz yoki Beksley Botqogʻidagi qonsoʻrar rolida namoyon boʻlgan. Arvoh yana bir voqeani – iyunning osuda bir oqshomida tennis maydonchasida oʻz suyaklari bilan kegli oʻynab, tomoshabinlarni larzaga solganini esladi. Mana endi, shuncha voqea-hodisalardan keyin qasrga manavi la’nati amerikaliklar kelib, unga mashina moyini tiqishtirishsa, yostiq uloqtirishsa-ya! Bunga toqat qilib boʻladimi, axir! Arvoh shunchalik xoʻrlanganini tarix koʻrmagan hali! Xullas, u qasos olishni koʻngliga tugib qoʻydi va tong otgunicha qilt etmay, chuqur oʻy-xayollarga gʻarq boʻldi. 3 Ertasiga ertalab, nonushta paytida Otislar arvoh haqida ancha uzoq suhbatlashib oʻtirishdi. Qoʻshma Shtatlar elchisi sovgʻasi rad etilganidan jindek koʻngli ogʻrigandi. – Men arvohni ranjitmoqchi emasman, – dedi u, – lekin shu masalaga bogʻliq holda bu uyda shuncha yillar yashagan odamga yostiq uloqtirish oʻtaketgan odobsizlik ekanini ham aytmasdan oʻtolmayman. – Afsuski, mutlaqo haqqoniy bu tanbehni egizaklar qattiq xoxolash bilan kutib olishdi. – Ammo shunga qaramay, – deya davom etdi elchi, – agar ruh qaysarlik qilaversa va «Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi» nomli mashina moyidan foydalanishni istamasa, uni zanjiru kishanlardan xalos etishga toʻgʻri keladi. Eshik ortida shaldir-shuldur qilib turishganidan keyin uxlab boʻlmayapti. Biroq haftaning oxirigacha ularni hech kim bezovta qilmadi, faqatgina kutubxonadagi qon dogʻi har kuni ertalab yana paydo boʻlib, hammaning gʻashiga tegayotgandi. Buning sababini tushuntirish qiyin, chunki har kuni kechqurun xona eshigini mister Otisning oʻzi qulflaydi, deraza qopqalari esa mustahkam tambalar bilan yopiladi. Ikkinchi tomondan, dogʻ rangining oʻzgarib turishi ham izoh talab qiladi. U ba’zan qora-qizil, boshqa paytlari esa qirmizi tusga kiradi. Bir kuni yepiskopal cherkovning isloh qilingan Amerikacha erkin koʻrinishiga mansub va soddalashtirilgan marosim boʻyicha oilaviy ibodat qilish uchun hamma pastda yigʻilganida dogʻ zumrad-yashil tusda ekanligini koʻrishdi. Ranglar kutilmagan tarzda almashinib turishi, tabiiyki, oila a’zolarini judayam qiziqtirib qoldi va ular har kuni kechqurun erta tongda qaysi rang paydo boʻlishi ustida garov oʻynay boshlashdi. Yolgʻiz jajji Virjiniyagina bu oʻyinlarga qoʻshilmasdi, qon dogʻini har gal koʻrganida u nima uchundir ma’yuslanib qolardi, u yashil tusga kirgan kuni esa sal boʻlmasa yigʻlab yuboray dedi. Dushanbaga oʻtar kechasi ruh oʻzini ikkinchi marta namoyish etdi. Oila endigina yotganida birdaniga xolldan dahshatli gursillash eshitilib qoldi. Hamma qoʻrqib ketib, pastga yugurib tushganida taglikda turgan ritsarlik sovuti qulab, yirik-yirik qismlari polda yotganini, baland suyanchiqli oromkursida esa Kentervillik arvoh tizzalarini silaganicha ogʻriqdan afti burishib oʻtirganini koʻrishdi. Egizaklar shu zahotiyoq kamonchadan merganlik bilan bittadan oʻq uzib qolishga ulgurishdi – ular bu qadar mahoratga husnixat oʻqituvchisini nishonga olib, uzoq davom etgan jiddiy mashqlar tufayli erishishgan edi. Qoʻshma Shtatlar elchisi esa arvohga toʻpponcha oʻqtalib, Kaliforniya odati boʻyicha «Qoʻlingni koʻtar!» dedi. Ruh irgʻib turdi-da, alamli hayqiriq bilan ular orasini tumandek yorib oʻtdi, Vashingtonning qoʻlidagi shamni oʻchirib, hammani zulmat qoʻynida qoldirdi. U zinapoyaning yuqori maydonchasiga chiqib, biroz nafas rostlagach, oʻzining mashhur iblisona qahqahasini ishga solishga qaror qildi, chunki bu unga bir necha marta muvaffaqiyat keltirgandi. Aytishlaricha, shu mash’um qahqaha tufayli lord Reykerning yasama sochi bir kechada oqarib ketganmish. Ledi Kentervilning uch nafar guvernant ayollari qasrda hali bir oy ishlamay turib qochib ketishlariga ham ana shu mudhish xoxolash sabab boʻlgani shubhasiz. Ana shu voqealarni eslagan arvoh shu darajada iblisona qahqaha urdiki, qasrning qadimiy gumbazlari koʻchib tushishiga oz qoldi. Biroq dahshatli aks sado tingan zahoti eshik ochilib, uning roʻparasiga oqish-zangori kapotedagi missis Otis chiqib keldi. – Tobingiz qochgan koʻrinadi, – dedi u. – Siz uchun doktor Dobellning damlamasidan keltirdim. Agar oshqozoningiz azob berayotgan boʻlsa, u yordam qiladi. Ruh unga qahr bilan qaradiyu qora itga aylanishga shaylandi, chunki bu iste’dodi unga katta shon-shuhrat keltirgandi. Misol uchun lord Kentervilning amakisi, moʻ‘tabar Tomas Xorton bedavo telbalik dardiga yoʻliqqaniga oilaviy shifokor ana shu hodisani sababchi qilib koʻrsatgan. Biroq yaqinlashib kelayotgan qadam tovushlari arvohni bu niyatidan voz kechishga undadi. Natijada u fosfor yangligʻ zaifgina yogʻdulana boshlash bilan kifoyalanishiga toʻgʻri keldi va egizaklar yetib kelayotgan lahzada qabristonda eshitiladigan ogʻir ingroq bilan gʻoyib boʻlishga ulgurib qoldi. Boshpanasiga yetib borganida u oʻzini mutlaqo yoʻqotib qoʻydi va qattiq iztirobga tushdi. Egizaklarning tarbiyasizligi va missis Otisning dagʻal moddiyunchiligi uni bagʻoyat sarosimaga solgandi, biroq sovutni kiyishga muvaffaq boʻlolmagani unga hamma narsadan koʻproq alam qilardi. U, hatto hozirgi amerikaliklar ham sovut kiygan arvohni koʻrganda jilla qursa oʻz milliy shoirlari Longfellening hurmati uchun jindek choʻchib qoʻyishsa kerak, deb taxmin qilgandi. Kentervillar shaharga ketgan paytlari arvoh shoirning nafis va huzurbaxsh she’riyati ustida soatlab oʻtirganlari behuda emas, albatta. Keyin, u yogʻini surishtiradigan boʻlsak, bu uning oʻz sovuti-ku, axir! Ser Simon de Kentervil oʻshanda – Kenilvortda oʻtgan turnirda mana shu sovutda bagʻoyat shavkatli boʻlib koʻringan va hatto yosh malikaning oʻzidan beqiyos zoʻr maqtovni eshitish sharafiga muyassar boʻlgan edi. Mana endilikda zalvorli koʻkrak zirhi va poʻlat dubulgʻa unga juda ogʻirlik qilib qolibdi – sovutni kiyganida u tosh sahnga yiqilib tushdi, tizzalari va oʻng qoʻl barmoqlari ezilib ketdi. Arvoh mazasi boʻlmay chinakamiga yotib qoldi va bir necha kungacha xonasidan chiqqani yoʻq, faqat kechalari qon dogʻini yetarlicha tartibda saqlab turish uchungina borib kelardi, xolos. Biroq oʻz-oʻzini mohirona shifolashi tufayli tezda sogʻayib ketdi va endi elchi bilan uning oila a’zolarini uchinchi marta qoʻrqitib koʻrishga qaror qildi. Shu maqsadda oʻn yettinchi avgust jumani belgiladi va bir kun avval allamahalgacha kiyimlarini koʻzdan kechirib chiqdi. Oxiri qizil pat qadalgan baland, keng hoshiyali shlyapani, boʻgʻzi va yenglarida qon dogʻlari boʻlgan kafanni hamda zanglagan xanjarni tanladi. Oʻsha kuni kechga borib jala quyib berdi, shamol shu qadar quturdiki, eski uyning barcha deraza-eshiklari naq nari borib, beri kelardi. Ammo bunday ob-havo uning uchun ayni muddao edi. Rejani quyidagicha tuzdi. Birinchi navbatda Vashington Otisning xonasiga ohista kirib boradi, oyoq tomonida bir nimalarni toʻngʻillaganicha turaveradi, keyin yuraklarni uvishtirib yuboruvchi musiqa sadolari ostida oʻz boʻgʻziga uch marta xanjar uradi. Vashingtonga nisbatan uning alohida bir alami bor, chunki Kentervilning mashhur Qon Dogʻini jin urgur allaqaysi bir Pinkortonning namunaviy tozalagichi bilan oʻchirishni ana shu yigitcha odat qilib olganini u judayam yaxshi biladi. Mana shu beaql va beodob oʻsmirni qoʻrquvdan taxta qilib qoʻyganidan keyin Qoʻshma Shtatlar elchisi bilan rafiqasining yotoqxonasiga oʻtadi. Muzdek ter bosgan qoʻlini missis Otisning peshanasiga turtganicha, uning dir-dir titrayotgan eriga daxmaning dahshatli sirlarini shivirlab aytaveradi. Jajji Virjiniyaga nisbatan qanday yoʻl tutishini hozircha aniq oʻylab koʻrgani yoʻq. Chiroyli va oqkoʻngil bu qiz uni biron marta ham ranjitmadi. Bu oʻrinda javon ichidan turib bir necha marta boʻgʻiq ingrashning oʻzi kifoya qilar, hoynahoy. Mabodo qiz shunda ham uygʻonmasa, arvoh akashak boʻlib qolgan titroq barmoqlarida uning ustidan choyshabni tortadi. Egizaklarning esa yaxshilab ta’zirini berib qoʻyish kerak. Avvalambor ularning koʻkragiga oʻtirib olib, vahimali tushlar ta’sirida tipirchilashlarini koʻrib bir miriqadi. Keyin, zumrashalarning karavoti bir-biriga yaqin boʻlgani uchun oʻrtada muzdek va koʻkarib ketgan murda boʻlib qaqqayib turib oladi. Tirmizaklar azbaroyi dahshatdan oʻlar holatga kelib qolmagunlaricha shu alfozda turaveradi. Soʻngra ustidagi kafanni irgʻitib, oppoq suyaklarini namoyish qiladi, bitta koʻzini gir-gir aylantirganicha xonada u yoqdan-bu yoqqa yuraveradi – Besas Dannil yoki oʻz joniga qasd qilganning skeleti rolida xuddi shunday qilgandi. Bu juda kuchli rol boʻlib, uning mashhur Telba Martin yoki Maxfiy Sir rolidan aslo qolishmaydi, tomoshabinlarga bir necha marta qattiq ta’sir koʻrsatgan. Soat oʻn yarimda ovozlar pasayganiga qarab, u butun oila dam olishga tarqalganini tushundi. Lekin oʻqtin-oʻqtin kuchli qiyqiriq va xoxolash unga allamahalgacha xalaqit berib turdi – egizaklarning shoʻxligi, oʻyinqaroqligi hatto uyquni ham kalaka qilayotgandek edi. Biroq oʻn birdan chorak oʻtganda uyga sukunat choʻkdi, roppa-rosa yarim tunda esa arvoh ishga chiqdi. Boyqushlar derazaga kelib urilishar, qargʻa qari eman tepasida qagʻillar, shamol qadimiy qasr atrofida gir aylanib, bezovta ruhdek ingrar va sarsonu sargardon kezardi. Otislar esa hech nimadan xavotirlanmagan koʻyi xotirjam uxlashmoqda, hattoki elchining xurrak tovushi yomgʻir shatirlashiyu boʻron uvillashini bosib ketgan. Ruh ajin bosgan lablarida zaharxanda kulgu bilan devorga qoplangan taxta orasidan ohista chiqdi. Oʻzining va oʻldirgan xotinining gerblari zarhal bilan tushirilgan fonusni koʻtarganicha deraza yonidan biqinib oʻtayotgan paytida oy bulutlar ortiga yashirindi. U mudhish soya yangligʻ hanuz olgʻa intilar, hattoki tungi zulmatning oʻzi ham unga jirkanib qarayotgandek tuyulardi. Toʻsatdan uni kimdir chaqirgandek boʻldi-yu, turgan joyida toshdek qotdi, – yoʻq, qoʻshni fermada it vovullagan ekan. U oʻz yoʻlida davom etarkan, XVI asrning endilikda hech kimga tushunarsiz soʻkishlarini toʻngʻillaganicha va zang bosgan xanjarni havoda sermaganicha borardi. Nihoyat, badbaxt Vashingtonning xonasiga olib boradigan yoʻlak boshlanuvchi muyulishga ham yetib keldi. Shu yerda biroz nafas rostladi. Shamol uning oppoq sochlarini toʻzgʻitar, qabr hidi anqigan kafanida ta’rifga sigʻmas darajada dahshatli burmalar hosil qilardi. Soat oʻn ikkidan chorak oʻtdi va arvoh intiqom lahzasi yetib qolganini sezdi. U mamnun holda hiringlab muyulishdan oʻtdi va bor-yoʻgʻi bir qadam qoʻyganini biladiki, ayanchli faryod urgancha oʻzini orqaga tashlab, dokadek oqarib ketgan yuzlarini uzun, qoqsuyak qoʻllari bilan berkitib oldi. Uning naq roʻparasida dahshatli sharpa, telbaning alahsirashiga koʻrinadigan maxluq haykaldek qilt etmay turardi. Boshi tap-taqir, silliq, dumaloq yuzlari murdanikidek oppoq, mudhish tirjayishi basharasida bir umr qotib qolgandek. Koʻzlaridan qip-qizil nur sochiladi, ogʻzi olov qaynayotgan quduqdek, arvohnikiga oʻxshab ketuvchi mash’um libosi – qordek oq kafan baquvvat tanasini chirmab olgan. Sharpaning koʻkragiga osilgan taxtachada qadimiy harflarda allaqanday yozuv bitilgan. Alamli magʻlubiyat, yaramas illatlar, vahshiylarcha yovuzliklar haqida boʻlsa kerak u, hoynahoy. Sharpa oʻng qoʻlida yarqiroq poʻlat shamshirni baland koʻtarib turibdi. Kentervil ruhi shu paytgacha hech qachon arvohlarni koʻrmagandi, shundan oʻlguday qoʻrqib ketdi, vahimali sharpaga koʻz qiri bilan yana bir bor nazar tashladiyu tiraqaylab qochib qoldi. Oyogʻini qoʻliga olib yugurar ekan, kafaniga oʻralashib hansirardi, zanglagan xanjarni yoʻl-yoʻlakay elchining boshmogʻi ustiga tushirib yubordi va uni ertalab qasr sarkori topib oldi. Xonasiga yetib kelib oʻzini xavfsizlikda sezgan ruh qattiq toʻshagiga kirib, boshini choyshabga burkab oldi. Biroq koʻp oʻtmay unda Kentervillarning azaliy jasorati uygʻondi va tong yorishgan zahoti borib, oʻsha arvoh bilan gaplashishga ahd qildi. Atrofdan adirlar kumushrang tusda koʻzga tashlangani hamono qoʻrqinchli sharpani uchratgan joyiga qaytdi. U oʻylab koʻrib, arvohlar qancha koʻp boʻlsa, shuncha yaxshiligini tushundi, yangi sherigining yordamida egizaklarni jilovlab olishdan umid qildi. Ammo arvoh oʻsha joyga yetib kelganida koʻz oʻngida mash’um manzara namoyon boʻldi. Sharpa allaqanday bir kulfatga uchragan koʻrinadi. Koʻzlaridan nur yoʻqolib, boʻm-boʻsh chanoqlar qolgan, yarqiroq shamshir qoʻlidan tushib ketgan, oʻzi esa qandaydir gʻalati, beoʻxshov bir tarzda devorga suyalib turibdi. Kentervil ruhi yugurib borib uni quchoqlab olgandi – o, qanday dahshat! – sharpaning boshi uzilib, polda dumalab ketdi, tanasi qoq oʻrtasidan boʻlindi. Arvoh qarasaki, qoʻlida bor-yoʻgʻi oq choyshabni tutib turibdi, oyogʻi ostida esa supurgi, oshxona pichogʻi va ichi boʻsh qovoq yotibdi. U aqlga sigʻmas bu evrilishni qanday tushunishni bilolmay, garangsigan qiyofada, titroq qoʻllari bilan yozuvli taxtachani oldi va unda tong gʻira-shirasida quyidagi dahshatli soʻzlarni oʻqidi: Otis firmasining ruhi! Haqiqiy va oʻziga xos yakkayu yagona arvoh! Soxta arvohlardan ehtiyot boʻling! Shu arvohdan boshqa bari – qalbaki! Hamma narsa ayon boʻlgandi. Demak, uni aldashibdi, yosh boladek laqillatishibdi, boplab chuv tushirishibdi! Arvohning koʻzlari Kentervillarning avvalgi oʻti bilan yondi, u tishsiz milklarini gʻichirlatib, zaif qoʻllarini osmonga choʻzib, qasam ichdi – qadimiy nutqlarning eng yaxshi namunasiga rioya etgan holda, xoʻroz ikki marta qichqirishga ulgurmay turib, bu uyda qon toʻkiladi va qotillik xonama-xona besas keza boshlaydi, deb ont ichdi! Bu dahshatli qasam soʻzlarini aytib ulgurgan ham ediki, yaqin oradagi qizil cherepitsali tom ustida xoʻroz qichqirdi. Ruh boʻgʻiq ovozda, zaharxandalik bilan uzoq va miriqib kuldi, keyin kuta boshladi. Biroq, bir necha soat kutsa hamki, xoʻroz negadir boshqa qichqirmadi. Va nihoyat, soat yetti yarimlarda xizmatkorlarning qadam tovushlari eshitilib, arvohni karaxtlik holatidan chiqarib yubordi, u xonasiga qaytib, amalga oshmagan rejalari va puchga chiqqan umidlariga qaygʻura boshladi. Keyin qadimgi ritsarlik haqidagi eng sevimli kitoblaridan bir qanchasini koʻrib chiqdi, ularda esa har gal shu qasam aytilganda xoʻroz ikki marta qichqirishi kerakligi yozilgandi. – Ha, boʻyning uzilgur befarosat parranda! – deb yanidi u. – Bir kuni kelib, nayzam tomogʻingga sanchiladi-yu, ana oʻshanda oʻlim oldidan xirillashingni eshitaman. Shundan soʻng u qoʻrgʻoshin tobutiga qulay joylashib olib, qoron-gʻu tushgunicha yotdi. 4 Ertalab ruh oʻzini juda ezilgan bir holatda sezdi. Butun bir oy mobaynidagi kuchli zoʻriqish oʻz ta’sirini oʻtkaza boshlagan edi. Asablari qaqshagan, tiq etgan tovushdan sapchib ketadigan boʻlib qolgandi. Besh kun xonasidan chiqmadi, bor-e, menga nima, deb qon dogʻidan ham xabar olmay qoʻydi. Modomiki qon dogʻi Otislarga kerak emas ekan, demak, ular unga munosib emas. Aftidan, Otislar gʻayritabiiy hodisalarning ramziy ma’no-mazmunini anglab yetishga mutlaqo layoqatsiz boʻlgan shoʻrlik moddiyunchilarga oʻxshab ketadi. Samoviy belgi-alomatlar bilan astral[3] jismlarning holati masalasi bahs talab etmaydigan alohida soha, albatta, ochigʻini aytganda, uning vakolat doirasiga kirmaydi ham. Biroq haftada bir marta yoʻlakda paydo boʻlish hamda har oyning birinchi va uchinchi chorshanbasida bogʻ tomonga qaragan deraza yonida har balolarni toʻngʻillab oʻtirish arvohning muqaddas burchi. Ammo u mana shu vazifalaridan oʻz qadrini yerga urmagan holda voz kechishning hech bir ilojini topolmayapti-da. Toʻgʻri, yer yuzidagi umriga gunohga botib yashadi, lekin endi bu dunyoda hamma narsaga vijdonan, sidqidildan yondashadigan boʻlib qoldi. Shu sababli ham keyingi uchta shanbada u odatiga koʻra yarim tundan soat uchga qadar hamon yoʻlaklarni aylanib yurar, biroq uni hech kim koʻrmasligi, sharpasini eshitmasligi uchun barcha ehtiyot choralarni qoʻllardi. Shu maqsadda hasharotlar kemirib tashlagan yupqa pol taxtalari gʻichirlamasligi uchun etik kiymay, yengil qadam tashlab yurar, egniga keng va qop-qora barqut yomgʻirpoʻsh tashlab olgandi. Oyoq-qoʻllaridagi zanjirlarni «Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi» nomli mashina moyi bilan yaxshilab moylab turishni ham hech qachon unutmasdi. Aslini olganda-ku, xavfsizlikning bu soʻnggi chorasini qoʻllashga koʻnikishi oson kechgani yoʻq. Ammo har qalay bir kuni kechqurun, oila a’zolari ovqatlanib oʻtirishgan paytda, mister Otisning xonasiga kirib, bir shisha mashina moyini koʻtarib chiqdi. Toʻgʻri, u oʻzini biroz xoʻrlangandek his qildi, lekin bu holat tezda oʻtib ketdi. Pirovard-oqibatda esa oqilona ish tutish tuygʻusi ustun keldi va u mazkur ixtiro muayyan afzalliklarga ega ekanini, ma’lum darajada unga foydasi tegishi mumkinligini tan oldi. Biroq arvoh qanchalik ehtiyotkor boʻlmasin, uni tinch qoʻyishmasdi baribir. Masalan, qorongʻuda yurganida yoʻlakka tortib qoʻyilgan arqonga hadeganda qoqilib ketaveradi. Bir gal esa, Qora Isaak yoki Xogley oʻrmonlari ovchisi rolida kiyinib chiqqanida sirpanib ketib, qattiq lat yedi. Chunki tirmizak egizaklar gobelenlar zaliga kiraverishdan tortib, to eman yogʻochli zinapoyaning yuqori maydonchasiga qadar polga moy surtib chiqishgan ekan. Bu arvohni shunchalik gʻazablantirib yubordiki, u oʻzining oyoqosti qilingan qadr-qimmati va haq-huquqlarini soʻnggi bor himoya qilishga va Itonning bu bezbet talabalari koʻz oʻngida oʻzining Jasur Ruper yoki Boshsiz Graf nomli mashhur rolida namoyon boʻlishga ahd qildi. Bu rolni oʻynamay qoʻyganiga yetmish yildan ham oshdi. Oxirgi martasida sohibjamol ledi Barbara Modish uni koʻrib oʻtakasi yorilgan va qalligʻi hozirgi lord Kentervilning bobosiga turmushga chiqishdan voz kechib, koʻrkam yigit Jek Kaslton bilan Grenta-Gringa qochib ketgandi. Barbara bu ishini dahshatli arvoh gʻira-shirada ayvonda bamaylixotir sayr qilib yurishiga yoʻl qoʻyib beriladigan oilaga oʻlaqolsam qadam bosmayman, deb izohlaydi. Koʻp oʻtmay bechora Jek Vondsvort yaylovida lord Kentervilning oʻqiga uchdi, Barbara esa yuragi vayron boʻlib, bir yilga borar-bormas Tanbrij-Uelsda olamdan oʻtdi. Xullas, bu rol har tomonlama muvaffaqiyatli chiqishi kerak. Biroq buning uchun gʻayritabiiy olam yoki til bilan aytganda, «oliy darajadagi tabiiy olam» – joiz boʻlsa, juda murakkab grim kerak edi va u bunga naq uch soat vaqt sarfladi. Nihoyat, hamma ish bitdi va u oʻzining koʻrinishidan mamnunlik tuydi. Toʻgʻri, bu libosga zarur boʻlgan charm botfort – tizzagacha yetadigan keng qoʻnjli etik unga biroz kattalik qilar, ustiga-ustak, egar toʻpponchalaridan biri ham allaqaysi goʻrga gʻoyib boʻlgandi, ammo umuman olganda, qiyofasi yomon emasdek tuyulardi. Soat ikkidan roppa-rosa chorak oʻtganida arvoh devorning taxta qoplamasi ichidan chiqib, yoʻlak boʻylab biqinib ketdi. Gulqogʻozlar va darparda rangi tufayli «Zangori yotoqxona» deb nom olgan egizaklar xonasiga yetib borganida eshik qiya ochiqligini koʻrdi. Arvoh butun vajohati bilan mumkin qadar koʻproq dahshat solishga shoshilib, eshikni lang ochdi... va shu zahotiyoq suv toʻla bahaybat koʻza boshiga agʻdarildi. Koʻza-ku chap yelkasiga tegar-tegmay oʻtdi-ya, ammo boshdan-oyoq shiltai shalabbo qilgani rasvo boʻldi. Shu lahzadayoq egizaklar yotgan joydan qiyqiriq va xoxolash yangradi. Arvohning asablari dosh berolmasdi. Oyogʻini qoʻlga olganicha xonasiga yugurdi-yu, ertasiga shamollab yotib qoldi. Xayriyatki, boshsiz chiqqani, aks holda jiddiyroq shikastlanishi hech gap emasdi. Shugina koʻngliga taskin berardi. Endi u qoʻpol amerikaliklarni qoʻrqitishdan butunlay umid uzdi. Aksari payt oyogʻiga latta shippak ilib, shamollab qolmaslik uchun boʻyniga katta qizil sharf oʻrab, egizaklar hujum qilib qolsa, deb har ehtimolga qarshi kichik bolta koʻtargan holda yoʻlaklarni kezib yurishning oʻzi bilan kifoyalanishga majbur edi. Oʻn toʻqqizinchi sentyabrda arvohga soʻnggi zarba berishdi. Oʻsha kuni u hech kim bezovta qilmaydi, deb ishongan joyi – xollga tushdi va Qoʻshma Shtatlar elchisi bilan rafiqasining Saronida ishlangan hamda Kentervillar ajdodlarining suratlari oʻrniga qoʻyilgan yirik fotosuratlari ustidan kulib oʻtirgan boʻldi. Arvoh oddiygina, ammo batartib kiyingan – u yer-bu yerigina qabrda chirib ketgan uzun kafanga oʻralib olgan edi. Pastki jagʻiga sariq roʻmol bogʻlagan, qoʻllarida esa fonus bilan goʻrkovlar belkuragi. Aslida u oʻz ijodining eng yaxshi namunalaridan biri – dafn etilmagan Ion yoki Sertseydagi Murdalar oʻgʻrisi rolida kiyinib olgandi. Bu rolni Kentervillarning bari juda yaxshi eslashadi va buning sababi ham bor – aynan oʻsha kezlari ular qoʻshni lord Rafford bilan urishib qolishgandi. Soat uchdan chorak oʻtganida arvoh butun vujudi quloqqa aylanib tinglasa ham tiq etgan biron tovush eshitmadi. Shunda u qon dogʻidan nima qolganini koʻrish uchun kutubxonaga oyoq uchida oʻtib borayotgandi, qorongʻu burchakdan birdaniga ikkita sharpa otilib chiqdi va uning boshi ustida qoʻllarini jazava bilan siltagancha, naq quloqlari ostida «U-u-u!» deb chinqirib yubordi. Nogahoniy hujumdan esankiragan, borligʻini vahima qamrab olgan arvoh zinapoyaga otildi, ammo bu yerda uni Vashington bogʻda ishlatiladigan katta dori purkagich bilan kutib turgan ekan. Har tomonlama dushmanlari qurshovida qolgan ruh jonholatda katta temir pechka ichiga oʻzini urdi – yaxshiyamki, unga oʻt yoqilmagan ekan! – va moʻri orqali boshdan-oyoq kir-chir, kafani uvada, qalbi alam-iztirobga toʻliq bir alfozda oʻz manziliga bir amallab yetib oldi. Shundan keyin u kechalari tashqariga chiqishni bas qildi. Zumrashalar yana bir necha marta pistirma qoʻyishdi, ota-onalari va xizmatkorlarning qattiq noroziligiga qaramay, har kuni kechqurun yoʻlakka yongʻoq poʻchoqlarini sochib chiqishdi, ammo bularning hech biridan naf boʻlmadi. Chamasi, ruh oʻzini shu qadar tahqirlangan deb bilardiki, uy egalariga boshqa koʻrinishni istamasdi. Shu sababli mister Otis demokratik partiyaning tarixi boʻyicha koʻp yillardan beri yozayotgan asari ustida ishini davom ettirish imkoniyatiga ega boʻldi. Missis Otis dengiz sohilida ajoyib sayr uyushtirib, butun graflikni qoyil qoldirdi, chunki dasturxondagi jamiki taomlar mollyuskadan tayyorlangan edi. Bolakaylar lakrose, poker va boshqa xil amerikacha milliy oʻyinlarga berilib ketishdi. Virjiniya esa oʻz poni otida xiyobonlar boʻylab, ta’tilining soʻnggi haftasini Kentervil qasrida oʻtkazayotgan yosh Cheshir gersogi bilan birgalikda sayr qilib yurardi. Hammalari arvoh bu yerdan ketib qoldi, deb ishonishdi va mister Otis bu haqda lord Kentervilga yozma ravishda ma’lum qildi. U esa javob maktubida bu voqeadan xursandligini bildirdi va elchining muhtarama rafiqasiga tabrik yoʻlladi. Biroq Otislar yanglishgandi. Arvoh uyni tark etmagan, garchi endi deyarli majruh ekaniga qaramay, ularni butkul tinch qoʻyishni hatto xayoliga ham keltirmasdi. Mehmonlar orasida yosh Cheshir gersogi borligini bilganidan keyin esa bu ahdi yanada qat’iylashdi. Chunki bu gersog bir vaqtlari Kentervillik arvoh-la tong otguncha qimor oʻynab chiqaman, deb polkovnik Karberi bilan yuz gineyga garov bogʻlagan oʻsha lord Frensis Stiltonning jiyan nabirasi boʻlardi-da. Oʻshanda lord Stiltonni ertalab lomber xonasi polida falajlanib yotgan holda topishgan. Shundan keyin u yana uzoq yillar yashadi, ammo «olti dubl» degan ikkita soʻzdan boshqasiga tili aylanmadi sirayam. Har ikkala nufuzli xonadonning sha’niga dogʻ tushmasligi uchun bu voqeani bosti-bosti qilib yuborishga har tomonlama urinib koʻrishdi, ammo shunga qaramay, u oʻz vaqtida katta shov-shuvga sabab boʻlgandi. Bu toʻgʻridagi tafsilotlarni lord Gettaning «Regent shahzoda va uning doʻstlari haqida xotiralar» asarining uchinchi jildidan topish mumkin. Tabiiyki, arvoh Stitonlarga avvalgi ta’sirini hanuz yoʻqotmaganini isbotlab bermoqchi boʻldi. Qolaversa, ularga uzoqroq qarindoshligi ham bor: uning jiyani ikkinchi oilasida monsenor de Balkliga turmushga chiqqan, Cheshir gersoglarining butun urugʻi shu odamdan boshlangani esa hammaga ma’lum. Arvoh hatto, Vampir-rohib yoki Qonsiz Benediktchi nomli mash-hur rolini tiklash ustida ishlay boshladi; Virjiniyaning yosh muxlisiga shu qiyofada koʻrinishga ahd qildi. Bu rolda u shunchalik dahshatli ediki, yangi 1764 yil arafasidagi oʻsha mash’um kunda unga koʻzi tushib qolgan keksa ledi Startap jon achchigʻida bir necha bor qichqirishga ulgurgan-u, keyin hushidan ketgan. Uch kundan keyin esa u Kentervillarni, oʻzining yaqin qarindoshlarini merosdan mahrum qilgancha va bor mol-mulkini londonlik bir dorixonachiga qoldirgancha, olamdan koʻz yumgan. Biroq, egizaklar oldidagi qoʻrquv soʻnggi daqiqada arvoh oʻz xonasidan chiqishiga yoʻl qoʻymadi va yosh gersog qirol yotoqxonasida xotirjam uxladi. U tushida Virjiniyani koʻrdi. 5 Bir necha kundan keyin Virjiniya oltin sochli oshigʻi bilan Brokley yayloviga otda sayr qilish uchun bordi va jonli ihota orasidan oʻtayotib, amazonka libosini yirtib oldi. Shu sababli ham uyga qaytgach, hech kimga koʻrinmay, yordamchi zina orqali oʻz xonasiga chiqmoqchi boʻldi. Ammo eshigi qiya ochiq gobelonlar zali yonidan yugurib oʻtayotganida nazarida xonada kimdir bordek tuyuldi. Onasining oqsochi ba’zan shu yerda u-bu narsa tikib oʻtirardi, unga koʻylagini tiktirib olishni oʻyladi. Qiz shu xayolda ichkari kirganida esa Kentervillik arvohni koʻrib, hayratdan qotib qoldi. U deraza yonida shamol daraxtlarning omonat oltin libosini ayovsiz yulqib tashlayotgani va sargʻish-qizgʻish yaproqlarni uzun xiyobon boʻylab chirpirak qilib uchirib ketayotganini ma’yus kuzatib oʻtirardi. Boshini qoʻllariga tiragan, butun borligʻidan ogʻir iztirob sezilib turibdi. U jajji Virjiniyaga shu qadar yolgʻiz va shu qadar ojiz qariya boʻlib koʻrinib ketdiki, qiz avvaliga yugurib borib, xonasiga yashirinib olishni oʻylagan boʻlsa ham endi unga achindi, yupatgisi keldi. Virjiniyaning qadam tashlashi shunchalik yengil, hamdardlik tuygʻusi shunchalik kuchli ediki, to oʻzi gap boshlamagunicha, arvoh uni hatto payqamadi ham. – Sizga judayam rahmim kelayapti, – dedi qiz. – Ammo ertaga ukalarim Itonga qaytishayapti, agar oʻzingizni yaxshi tutsangiz, endi sizni hech kim xafa qilmaydi. – Men oʻzimni yaxshi tutishimni soʻrash bema’nilik, – deb javob berdi ruh u bilan gaplashishga jazm etgan chiroyligina qizchani ajablanib koʻzdan kechirar ekan. – Ha, ha, gʻirt bema’nilik! Mabodo zanjirlarimni shaldiratishim, qulf teshigidan ingrashim, tunlari daydib yurishimni aytmoqchi boʻlsang, bu mening vazifam-ku, axir! Mavjudligimning butun mazmun-mohiyati aynan ana shunda, agar bilsang! – Bunda hech qanaqa ma’no yoʻq, qanchalik yomon odam boʻlganingizni oʻzingiz ham yaxshi bilasiz. Siz xotiningizni oʻldirganingizni bu yerga koʻchib kelgan kunimizning oʻzidayoq missis Amni aytib bergandi. – Nima boʻpti, – deya ijirgʻanib javob qildi ruh, – bu oilaviy masala, hech kimga daxli yoʻq. – Oʻldirish umuman yaxshimas, – dedi Virjiniya. Yangi Angliyadagi qaysidir ijodidan unga meros boʻlib oʻtgan puritancha axloq-odob, bunday voqealarga toqat qilolmaslik qizda goho yaqqol sezilib qolardi. – Sizlarning sariq chaqaga qimmat, maza-matrasiz qarashlaringizga zarracha toqatim yoʻq! Xotinim oʻlguday ahmoq, noshud, uquvsiz edi. Kiyimlarimni aqalli biron marta ham durustroq kraxmallab bera olmagan. Ovqat pishirishga-ku umuman noʻnoq edi. Bir gal Xogley oʻrmonidan bir yoshli, manaman degan erkak bugʻuni ovlab kelganimda undan nima pishirib berganini bilasanmi? Ha, mayli, endi gapirib nima qildim – oʻtgan ishga salavot. Men-ku, xoʻp, xotinimni oʻldiribman, lekin uning ukalari meni ochdan oʻldirishgani ham u qadar iltifotdan boʻlmaydi har qalay. – Ular sizni ochdan oʻldirishganmi hali?! O, janobi ruh, kechirasiz, ser Simon demoqchi edim, rosayam ochiqib ketgandirsiz, hoynahoy? Sumkamda ozroq buterbrod bor edi. Mana, marhamat! – Yoʻq, rahmat. Allaqachondan buyon hech narsa yemay qoʻyganman. Lekin baribir sen juda oqkoʻngil ekansan, mana shu tarbiyasiz, axloqsiz, vijdonsiz, jirkanch oila a’zolaring orasida eng yaxshisi oʻzingsan. – Bunday deya koʻrmang aslo! – deb qichqirdi Virjiniya yer tepinib. – Siz oʻzingiz tarbiyasiz, axloqsiz, jirkanch ruhsiz! Ana endi vijdonga keladigan boʻlsak, oʻsha bema’ni qon dogʻini chizish uchun mening qutichamdan boʻyoqlarni kim oʻgʻirlaganini oʻzingiz juda yaxshi bilasiz. Oldiniga barcha qizil boʻyoqlarni, soʻngra boshqalarini oldingiz va men quyosh botishi manzaralarini chizolmay qoldim. Keyin zumrad-yashil va sariq boʻyoqlarni ham gum qildingiz. Oxiri faqat toʻq yashil boʻyoqlargina qoldi-yu, Oy manzaralaridan boshqa hech nimani chizolmayapman, bu esa oʻlguday zerikarli, chizish ham juda qiyin. Bundan qanchalik jahlim chiqmasin, hech kimga aytganim yoʻq. Umuman olganda, bularning bari nihoyatda kulgili narsa: qani, oʻzingiz ayting-chi, zumrad rangli qonni qayerda koʻrgansiz, axir? – Boʻlmasa nima qilishim kerak edi? – dedi ruh endi bahslashishga urinmay. – Hozirgi vaqtda haqiqiy qonni topish osonmas, akang oʻzining namunaviy tozalagichini tiqishtiraverganidan ke-yin men ham sening boʻyoqlaringdan foydalanishimga toʻgʻri keldi, boshqa ilojim qolmagandi. Endi qon rangiga kelsak, bu har kimning ta’bi, agar bilsang. Misol uchun Kentervillarning qoni zangori, butun Angliya boʻyicha eng zangorisi (aslzodalikka ishora – Tarj.). Darvoqe, siz amerikaliklarni bunaqa narsalar umuman qiziqtirmaydi-ku. – Siz hech narsani bilmas ekansiz. Yaxshisi, Amerikaga borganingiz, u-bu narsa oʻrganganingiz ma’qulroq edi. Dadam sizga bepul chiptani bajonidil toʻgʻrilab beradi. Toʻgʻri, har xil iforlarga va, chamasi, arvohlarga aloqador narsalarga boj haqi juda katta, lekin sizni hech qanaqa toʻlovsiz oʻtkazib yuborishadi. Chunki bojxona amaldorlarining bari – demokrat. Nyu-Yorkda esa sizni ulkan muvaffaqiyat kutadi. Oddiygina boboy uchun yuz ming dollar berishga, oilaviy arvoh uchun esa undan koʻproq pul toʻlashga tayyor turgan koʻplab odamlarni bilaman. – Sizning Amerikangiz menga yoqmasa kerag-ov. – Nima, u yerda qadimiy va gʻaroyib hech narsa yoʻqligi uchunmi? – kinoya bilan soʻradi Virjiniya. – Nega endi – bor. Kemalar flotingizni qadimiy, ma’naviyatingizni gʻaroyib deyish mumkin! – Xayr, unaqada. Hozir borib dadamga aytay, egizaklarni yana bir haftaga uyda qoldirsin. – Meni tashlab ketmang, miss Virjiniya! – deya xitob qildi ruh. – Shu qadar yolgʻizman, shu qadar baxti qaromanki!.. Ochigʻi, endi nima qilishni ham bilolmay qoldim. Uxlashni istayman, ammo ilojim yoʻq. – Bu yana nimasi?! Buning uchun toʻshakka yotib, shamni oʻchirsangiz bas. Uxlamay oʻtirish qiyin, ayniqsa cherkovda. Uxlash esa judayam oson, hatto chaqaloqning ham qoʻlidan keladi. – Uch yuz yil boʻldi uxlamaganimga, – dedi ruh gʻamgin ovozda, Virjiniyaning goʻzal moviy koʻzlari hayratdan katta-katta ochildi. – Uch yuz yilki orom bilmayman, qalbim qaqshab ado boʻldi! Virjiniyaning koʻngli boʻshashib ketdi, nozik lablari gulbarglar singari titradi. U ruhga yaqin kelib tiz choʻkdi va uning qarimsiq, serajin yuziga qaradi. – Bechora arvohginam, – dedi u shivirlab, – nahotki yotadigan, uxlaydigan biron joyingiz boʻlmasa-a? – Yiroq-yiroqlarda, qaragʻayzor ortida moʻ‘jazgina bogʻ bor, – dedi ruh osuda va orzu qilayotgandek ohangda. – U yerda maysalar qalin va boʻliq, tun va tong yulduzlari oqarishib koʻrinadi, u yerda bulbul kechasi bilan sayrab chiqadi. U tong otguniga qadar chahchahlaydi, osmonda billurday Oy yarqiraydi, bahaybat daraxtlar esa uxlab yotganlar ustida qoʻllarini choʻzib, ularning oromini qoʻriqlaydi. Virjiniyaning koʻzlariga yosh toʻldi, yuzini qoʻllari orasiga yashirdi. – Bu Oʻlim Bogʻimi? – deb soʻradi shivirlab. – Ha, Oʻlim Bogʻi. Oʻlim goʻzal boʻlishi kerak. Mayin va nam tuproq orasida yotasan, tepangda maysalar shitirlaydi, sukunatni tinglaysan. Kechagi, ertangi kunni bilmaslik, vaqtni unutish, hayotni bergan azoblari uchun kechirish va orom bagʻriga singib ketish naqadar yaxshi-ya! Sen menga yordam berishing mumkin. Oʻlim darvozasi senga osongina ochiladi, chunki senda Muhabbat bor, Muhabbat esa Oʻlimdan kuchli! Vujudiga muzdek bir nima tekkandek Virjiniya seskanib ketdi, oʻrtaga jimlik choʻkdi. Qiz nazarida qoʻrqinchli bir tush koʻrayotgandek edi. Yana ruh tilga kirdi, uning ovozi shamol epkiniday, xoʻrsiniqday eshitilardi: – Kutubxona derazasiga bitilgan qadimiy bashoratni oʻqigandirsan? – O, necha martalab oʻqib chiqdim! – deya qiz boshini adl koʻtardi. – Uni yoddan bilaman. Qadimgi va qora harflarda yozilgani uchun birdaniga oʻqish qiyin. U yerda bor-yoʻgʻi olti satr bor: Bu yerda oltinsoch bolakay Chin qalbdan koʻz yoshi toʻkkani hamon Duosi gʻam ila anduhni quvgay. Bogʻda oʻrik gullar begumon – Shunda bu uy shodlanar tamom, Ruh-chi, uxlab topajak orom. Faqat, bularning bari nimani anglatishini men bilmayman. – Buning ma’nosi shuki, – dedi ruh mahzun ohangda, – sen mening gunohlarim uchun koʻz yoshi toʻkishing kerak, illo oʻzimda koʻz yoshi yoʻq, menga bagʻishlab duo oʻqishing kerak, illo oʻzimda e’tiqod yoʻq. Ana oʻshanda, agar sen doimo oqkoʻngil, mehribon, bokira boʻlsang, Oʻlim Farishtasi menga shafqat qiladi. Kechalari dahshatli maxluqlar yoningga kelib, qoʻrqinchli soʻzlarni shivirlay boshlaydi, ammo senga zarar yetkaza olishmaydi, chunki doʻzaxning jamiki yovuzliklari goʻdakning pokligi oldida ojizdir. Virjiniya javob bermadi, ruh esa uning oltin sochli boshi nechogʻli quyi solinganini koʻrib, yanada qattiqroq iztirobga tushdi. Birdan qizcha oʻrnidan turdi. Uning rangi oqarib ketgan, koʻzlarida esa ajoyib bir oʻt chaqnardi. – Men qoʻrqmayman, – dedi u qat’iylik bilan. – Farishtadan sizga shafqat qilishini soʻrayman. Ruh shodligidan oh urib, darhol oʻrnidan turdi, qizning qoʻlini olib, koʻhna taomil boʻyicha ta’zim qildi va lablariga bosdi. Uning barmoqlari muzdek edi, lablari kuydirib yuborganday boʻldi, ammo Virjiniya seskanmadi va ortiga qaytmadi, ruh esa uni nimqorongʻi zal boʻylab boshlab ketdi. Rangi unniqib ketgan yashil gobelenlardagi kichkina ovchi-tasvirlar oʻzlarining shokilalar bilan bezatilgan burgʻularini chalib, uni ortga qaytarmoqchi boʻlishdi. «Qayt ortingga, jajji Virjiniya! – deb qichqirishardi ular. – Qayt ortingga!» Biroq ruh uning qoʻlini mahkam tutib olgandi, qiz koʻzlarini yumdi. Tasviri kaminga oʻyib tushirilgan chaqchayma koʻzli va kaltakesak dumli maxluqlar undan koʻz uzmay shivirlashardi: «Ehtiyot boʻl, Virjiniya, ehtiyot boʻl! Seni qayta koʻrarmikanmiz yana?» Ammo ruh oldinga tobora tezroq intilar, Virjiniya ularning gapini eshitmasdi. Ular zal adogʻiga yetib kelishganida ruh toʻxtadi va qandaydir tushunarsiz soʻzlarni ohista aytdi. Qiz koʻzlarini ochib, devor tumandek erib ketganini, uning orqasida esa zimziyo jarlik borligini koʻrdi. Muzdek shamol kelib urildi va qiz kimdir uning yengidan tortqilayotganini sezdi. – Tezroq, tezroq! – deb qichqirdi ruh. – Aks holda kechikamiz! Taxta qoplama ular ortidan bir zumda yopildi va gobelenlar zali huvillab qoldi. 6 Oradan oʻn daqiqa oʻtib, choyga bong urilganda Virjiniya pastga tushmadi va missis Otis uni chaqirib kelgani lakeylardan birini yubordi. U qaytgach, yosh xonimni topolmaganini aytdi. Virjiniyaning oqshom dasturxoniga gul terib kelish odati bor edi, shu bois missis Otis avvaliga umuman xavotirlanmadi. Ammo soat oltiga zang chalganida ham undan darak boʻlavermagach, ona bezovtalanib, egizaklarning opalarini izlash uchun bogʻga yoʻlladi, oʻzi esa mister Otis bilan uyni boshdan-oyoq aylanib chiqdi. Olti yarimda bolalar qaytib, Virjiniyaning hech qanday izi topilmaganidan xabar berishdi. Hamma nihoyatda xavotirlangan, nima qilishni bilmasdi. Shu payt mister Otis loʻlilar taboriga oʻz mulkida toʻxtash uchun ruxsat berganini eslab qoldi. U darhol katta oʻgʻli bilan ikki nafar xizmatkorni olib, loʻlilar toʻxtagan Blekfel oʻtlogʻiga yoʻl oldi. Qattiq hayajonga tushgan kichkina gersog qanday qilib boʻlmasin ularga qoʻshilishga urindi, biroq mister Otis toʻpalon chiqishi mumkinligini oʻylab, bunga yoʻl qoʻymadi. Loʻlilar joyida yoʻq edi, ammo gulxan qoldigʻi hali iliq ekaniga va maysalar ustida idish-tovoqlar sochilib yotganiga qaraganda, ular shoshilinch suratda joʻnab ketishganga oʻxshaydi. Mister Otis oʻgʻli bilan xizmatchilarga yaqin-atrofni koʻzdan kechirishni tayinlab, oʻzi uyga yugurdi va butun graflik boʻyicha barcha politsiya nozirlariga telegramma yoʻllab, daydilar yoki loʻlilar oʻgʻirlab ketgan yosh qizchani axtarib topishni soʻradi. Soʻngra ot keltirishlarini buyurdi va xotini bilan bolalarni dasturxon atrofiga zoʻrlab oʻtqazib, oʻzi qarol hamrohligida Askotga boradigan yoʻlga chiqdi. Lekin ular ikki mil masofani ham oʻtishmagandiki, orqadan ot dupuri eshitildi. Mister Otis oʻgirilib qarab, kichkina gersog ponida quvib kelayotganini koʻrdi, uning shlyapasi yoʻq, yuzlari esa boʻgʻriqib ketgandi. – Ma’zur tutgaysiz, mister Otis, – dedi bola nafasini rostlar ekan, – Virjiniya topilmaguncha tomogʻimdan ovqat oʻtmaydi. Xafa boʻlmang-u, lekin bultur bizning unashtirilishimizga rozilik bildirganingizda mana bunaqa voqea ham yuz bermagan boʻlardi. Siz meni orqaga qaytarib yubormassiz har qalay, toʻgʻrimi? Men uyga qaytishni istamayman, umuman, hech qayerga ketmayman! – Elchi bu yoqimtoy quloqsiz bolaga qarab, kulgusini tutib turolmadi. Oʻsmirning sadoqati unga qattiq ta’sir qilgandi, keyin egar ustidan engashib, uning yelkasiga qoqib qoʻydi. – Nachora, nimayam qilardim, – dedi u, – modomiki ortga qaytishni istamas ekansiz, safimizga qoʻshib olishimizga toʻgʻri keladi. Faqat Askotda sizga shlyapa sotib olmasak boʻlmaydi. – Menga shlyapa kerakmas! Menga Virjiniya kerak! – deb kuldi kichkina gersog va ular temir yoʻl bekati tomon ot surib ketishdi. Mister Otis bekat boshligʻidan bu yerdan qiyofasi Virjiniyaga oʻxshab ketuvchi qizchani koʻrgan-koʻrmaganini surishtirib bilishni iltimos qildi, biroq afsuski, hech kim tayinli javob ayta olmadi. Shunga qaramay, bekat boshligʻi yoʻldagi barcha bekatlarga telegraf orqali xabar berdi va mister Otisni qidiruv ishlari uchun hamma choralarni koʻramiz, deb ishontirdi. Egasi endigina yopmoqchi boʻlib turgan doʻkonchadan kichkina gersogga shlyapa sotib olgach, elchi Beksli qishlogʻiga yoʻl oldi. Unga yetkazilgan bir xabarga koʻra, bekatdan toʻrt mil masofadagi bu joyda jamoaga qarashli kattagina oʻtloq boʻlib, loʻlilar tez-tez yigʻilib turisharkan. Mister Otisning hamrohlari qishloq politsiyachisini uygʻotishdi, ammo undan tuzuk-quruq biron ma’lumot olisholmagach, uyga qaytishdi. Ular qasrga soat oʻn birlarda horigan, ezilgan, xavotir, iztirobga toʻlgan holda yetib borishdi. Darvoza oldida Vashington bilan egizaklar fonus koʻtarib kutib olishdi: boqqa allaqachon qorongʻilik tushgandi. Virjiniyaning hech qanday izlari topilmabdi. Loʻlilarga Brokley oʻtlogʻida yetib olishibdi, lekin ular orasida qiz yoʻq ekan. Loʻlilar qarorgohdan shoshilinch joʻnab ketganlarini Cherton yarmarkasiga kechikib qolishdan qoʻrqqanlari bilan izohlashdi, chunki u ochiladigan kunni adashtirib yuborishgan ekan. Qizcha yoʻqolganini bilib, loʻlilarning oʻzi ham tashvishga tushishdi va toʻrt kishini qidiruvga yordam berish uchun qoldirishdi, zotan, ular oʻz mulkida toʻxtashga ruxsat bergani uchun mister Otisdan bagʻoyat minnatdor boʻlishgandi. Shundan keyin qasrning har bir burchagini, hatto zogʻorabaliqlari bilan mashhur boʻlgan havzani ham sinchiklab tekshirib chiqishibdi. Xullas, Virjiniya bu kecha ularning yonida boʻlmasligi yaqqol koʻrinib turardi. Mister Otis va bolalar boshlarini quyi solgancha uyga qarab yurishdi, qarol ular ortidan ikkita ot bilan ponini yetaklab kelardi. Xollda tashvishli qiyofadagi xizmatkorlar kutib olishdi. Kutubxonadagi divanda esa missis Otis xavotir va qoʻrquvdan oʻzini yoʻqotar darajada yotar, uy boshqaruvchi kampir uning chekkalariga atir surtib oʻtirardi. Mister Otis xotinini tamaddi qilib olishga koʻndirdi va dasturxonga ovqat tortishni buyurdi. Bu juda gʻamgin davra edi. Hamma dilgir kayfiyatda, hatto egizaklar ham shoʻxligini unutib jim boʻlib qolishgan, chunki opalarini nihoyatda yaxshi koʻrishardi. Ovqatlanib boʻlishgandan keyin mister Otis tunda baribir hech nima qilib boʻlmaydi, ertalab esa oʻzim telegraf orqali Skotland-Yarddan zudlik bilan izquvarlarni chaqiraman, deb kechkina gersogning oʻtinib soʻrashlariga ham qaramay, hammani uxlashga joʻnatdi. Ular yemakxonadan chiqishayotgan paytda cherkov soati yarim tunga zang chala boshladi va soʻnggi zang tovushi yangrashi bilan birdaniga nimadir harsillab-tarsillab ketdi-yu, baland xitob ovozi eshitildi. Momaqaldiroqning dahshatli guldurosidan uy larzaga keldi, allaqayerdan samoviy musiqa ohanglari yangradi va shu lahzadayoq zinapoyaning yuqori maydonchasida taxta qoplamaning bir boʻlagi gursillab qulab tushdi va devor ichidan rangi oqarib ketgan, qoʻllarida jajji quticha ushlagan Virjiniya chiqib keldi. Koʻz ochib-yumguncha uni hamma oʻrab oldi. Missis Otis qizini bagʻriga mahkam bosdi, kichkina gersog otashin boʻsalarga koʻmib tashladi, egizaklar esa gir aylanib, yovvoyilarning jangovar raqsiga tusha boshlashdi. – Qayerda eding, Virjiniya? – deya qat’iy ohangda soʻradi mister Otis, u qizim bizga qandaydir qaltis hazil qildi deb oʻylayotgandi. – Biz seni izlab Sesl bilan Angliyaning yarmini kezib chiqdik, onang esa qoʻrquvdan oʻlayozdi. Bizga boshqa bunday hazil qilma hech qachon! – Faqat ruhni laqillatsa boʻladi, faqat ruhni! – deb qiyqirishdi egizaklar telbalarcha irgʻishlashar ekan. – Bormisan, jonim bolam, topilding-ku, axir, Parvardigorga shukr, – derdi missis Otis titrayotgan qizini oʻpib, toʻzgʻib ketgan oltin sochlarini siypalab turar ekan. – Endi yonimdan ketmagin sirayam, xoʻpmi? – Dada, – dedi Virjiniya xotirjam ohangda, – men butun oqshomni ruh bilan birga oʻtkazdim. U oʻldi, borib uni koʻrishlaringiz kerak. Hayotligida juda yomon yashagan, biroq gunohlariga tavba qildi va menga ajoyib javohirlarga toʻla mana bu qutichani esdalikka taqdim etdi. Hammalari Virjiniyaga hayrat aralash indamay tikilib turishar, lekin u oʻta jiddiy qiyofada edi. Qiz shunday deb ularni devordagi teshikdan olib oʻtdi va uning ortidagi tor maxfiy yoʻlakchadan boshlab ketdi. Vashington stol ustidagi shamni olib, qatorga qoʻshildi. Nihoyat, Otislar emandan yasalgan va katta-katta mixlari zanglab ketgan zalvorli eshikka yetib kelishdi. Virjiniya qoʻl tekkizishi bilan eshik ochilib ketdi va ular shifti gumbazsimon, darchasiga panjara oʻrnatilgan pastak bir xonaga kirib qolishdi. Tosh sahnda dahshatli skelet yotar, u devorga oʻrnatilgan bahaybat temir halqaga zanjir bilan bogʻlangan edi. U oʻzining uzun barmoqlarini qadimiy likopga va kosaga choʻzayotgandek koʻrinar, ammo idishlar qoʻl yetmaydigan qilib qoʻyilgan edi. Ichini yashil tusli mogʻor qoplagan kosa bir paytlari suvga toʻla boʻlganga oʻxshaydi. Likopchada esa bir hovuch gard qolgan, xolos. Virjiniya skelet yonida tiz choʻkib, kichkina kaftlarini birlashtirib, ohista ovozda duo oʻqiy boshladi. Boshqalar esa sir-asrori endigina ochilgan dahshatli fojia manzarasiga qaragancha lol qotib turishardi. – Qaranglar! – deb qoldi shu payt egizaklardan biri, u darchadan tashqariga nazar tashlab, bu hujra qasrning qaysi qismida ekanligini aniqlashga urinayotgan edi. – Qaranglar! Qurigan oʻrik daraxti gullabdi! Oy yogʻdusida uning gullarini aniq koʻrayapman! – Parvardigor uni kechirdi! – dedi Virjiniya oʻrnidan turib, uning chehrasi allaqanday nurdan yorishib ketgandi. – Siz farishtasiz! – dedi yosh gersog uni bagʻriga bosib, oʻpar ekan. 7 Ana shu gʻaroyib voqealardan toʻrt kun oʻtgach, yarim tun kirishiga bir soat qolganida Kentervil qasri oldidan motam safi yoʻlga tushdi. Tobut qoʻyilgan aravani oltita qora ot olib borar, har birining boshiga oʻrnatilgan jigʻa – yirik tuyaqush pati salobat bilan silkinib turardi. Qoʻrgʻoshin tobut ustiga Kentervillar gerbi zarhal ip bilan tikilgan hashamdor qirmizi yopqich tashlangan. Ekipajlarning har ikki tomonida mash’ala tutib borayotgan xizmatkorlarni ham qoʻshganda marosim chuqur taassurot qoldirardi. Marhumning eng yaqin qarindoshi, motam marosimiga Uellsdan yetib kelgan lord Kentervil dastlabki karetada jajji Virjiniya bilan birga joylashgan. Ular ortidan Qoʻshma Shtatlar elchisi bilan rafiqasi, undan keyin Vashington bilan uch bola borishayapti. Oxirgi karetada missis Amni oʻtiribdi, arvoh uni ellik yildan ziyod qoʻrqitib kelganidan keyin uni qabrga kuzatib qoʻyishga kampirning haqqi borligi shunday ham ayon, axir. Ulkan daraxt tagida qazilgan katta qabr tepasida ruhoniy Ogastes Dempir janoza duosini teran tuygʻu bilan oʻqidi. Paster tugallaganida xizmatkorlar Kentervillar urugʻining qadimiy odatiga koʻra, qoʻllaridagi mash’alalarni oʻchirishdi. Tobutni qabrga tushirishayotganda Virjiniya yaqin kelib, oʻrikning oq va nafarmon gullaridan toʻqilgan katta xochni qopqoq ustiga qoʻydi. Shu lahzada Oy bulutlar orasidan ohista suzib chiqib, moʻ‘jazgina qabristonni kumushrang yogʻduga toʻldirdi, yiroqdagi daraxtzorda esa bulbul sayray boshladi. Virjiniya ruh hikoya qilib bergan oʻlim Bogʻini esladi. Uning koʻzlari yoshga toʻldi va to uyga qaytgunlaricha lom-mim demadi. Ertasiga ertalab lord Kentervil Londonga qaytish uchun tayyorlanayotganida mister Otis arvoh Virjiniyaga sovgʻa qilgan javohirlar xususida soʻz ochdi. Qimmatbaho toshlar, ayniqsa, XVI asr zargarlik san’atining noyob namunasi – Venetsiya ustalari yasagan gardishdagi yoqut marjon beqiyos darajada goʻzal edi. Umuman, javohirlar qiymati shu qadar yuksakki, mister Otis qizi ularni qabul qilishiga aslo ruxsat berolmaydi. – Milord, – dedi u, – «murdaning qoʻli» haqidagi qonun mamlakatingizda yer mulkiga ham, oilaviy javohirlarga ham birdek qoʻllanishini bilaman. Binobarin, ushbu javohirlar sizlarning urugʻingizga tegishli ekaniga yoki har qanday holda ham sizlarga qaytarilishiga zarracha shak-shubham yoʻq. Shu sababli ularni Londonga olib ketishingizni va bundan keyin oʻz mulkingizning biroz gʻalatiroq sharoitda boʻlsa ham yana oʻzingizga qaytarilgan bu qismi, deb bilishingizni soʻrayman. Endi mening qizimga keladigan boʻlsak, u hali yosh bola va Xudoga shukrki, har xil qimmatbaho yaltir-yulturga hozircha qiziqmaydi. Bundan tashqari, missis Otis menga ma’lum qilishiga koʻra, mana shu yaltir-yulturni juda katta pulga sotish mumkin emish, oʻz oʻrnida aytib oʻtishim zarurki, rafiqam yoshligida bir necha qishni Bostonda oʻtkazgan boʻlib, zargarlik san’atini juda yaxshi biladi. Mana shu aytganlarimdan kelib chiqqan holda, lord Kentervil, bu javohirlar oila a’zolarimdan birontasining qoʻliga oʻtishiga rozi boʻlolmayman, buni oʻzingiz ham tushunib turgandirsiz. Umuman olganda, britan aslzodalari nufuzini saqlab turish uchun zarur boʻlgan mana shu bema’ni yaltir-yulturning hammasi respublikacha dunyoqarashning qat’iy va menimcha, metindek mustahkam prinsiplari ruhida tarbiya topgan odamga mutlaqo ortiqcha. Biroq, oʻrni kelganida shuni ham yashirmay, ochiq aytib oʻtayki, Virjiniya qutichaning oʻzini sizning ijozatingiz bilan albatta, yoʻldan ozgan baxtiqaro ajdodingizdan bir xotira sifatida saqlab qoʻyishni judayam xohlayapti. U eski, toʻkilib tushay deb turgan buyum boʻlgani uchun qizimning iltimosini rad etmassiz balki. Men esa oʻz navbatida tan olamanki, Virjiniya oʻrta asrlarga bu qadar qiziqib qolganidan nihoyatda hayratdaman. Buning sababi yolgʻizgina bir narsa – missis Otis Afina safaridan qaytib kelayotganida qizim London chekkasida dunyoga kelgani bilan izohlash mumkin, xolos. Lord Kentervil muhtaram elchining gaplarini chuqur diqqat-e’tibor bilan tinglar ekan, ora-sira kulgusini yashirish uchun oppoq moʻylablarini silab qoʻygan boʻlardi. Mister Otis soʻzlarini tugatganida esa lord Kentervil uning qoʻlini mahkam qisib, shunday dedi: – Qimmatli ser, ajoyib qizingiz mening badbaxt ajdodim ser Simon uchun juda katta ish qildi, mening oʻzim ham, barcha qarindoshlarim ham hozirda kamdan-kam uchraydigan jasorat hamda fidoyilik namunalarini koʻrsatgani uchun undan benihoya minnatdormiz. Javohirlar soʻzsiz unga tegishli, mabodo men ularni oʻzimga olgudek boʻlsam, ishonchim komilki, qari gunohkor ikki haftaga ham bormay qabridan chiqib keladi va qolgan hayotimni naq doʻzaxga aylantirib yuboradi. Endi bu boylik kimga tegishli, degan masalaga kelsak, vasiyatnomada yoki boshqa biron yuridik hujjatda koʻrsatib oʻtilmagan buyumlar bu hisobga kirmaydi, javohirlar haqida esa hech qayerda hech qanday gap yoʻq. Ishoning, ularga sarkoringizning qanchalik haqqi boʻlsa, mening ham shunchalik haqim bor. Missis Virjiniya ulgʻayganida bu bezaklarni mamnuniyat bilan taqishiga esa aslo shak-shubham yoʻq. Qolaversa, mister Otis, siz bir narsani unutib qoʻydingiz: bu qasrni jihozlari va arvohi bilan birga qoʻshib sotib oldingiz, binobarin, arvohga tegishli hamma narsa oʻz-oʻzidan sizning tasarrufingizga oʻtib boʻlgan allaqachon. Garchand ser Simon kechalari katta faollik koʻrsatgan boʻlsa-da, yuridik jihatdan u mar-hum, binobarin, siz uning butun mol-mulkini qonuniy asosda meros qilib olgansiz. Mister Otis lord Kentervilning bu raddiyasidan nihoyatda oʻkindi va undan bu masalani yana bir bor yaxshilab oʻylab koʻrishni iltimos qildi. Biroq olijanob ser oʻz fikrida sobit turdi va pirovard-natijada javohirlarni qizi uchun qoldirishga elchini koʻndirdi. Xullas, 1890 yil bahorida yosh Cheshir gersoginyasi turmush qurishi munosabati bilan qirolicha qabulida boʻlganida hammaning koʻzi u taqqan zeb-ziynatlarda edi. Zotan, Virjiniya amerikalik ma’naviyati yuksak qizlarning barchasiga mukofot tariqasida beriladigan gersoglik tojiga sazovor boʻldi. U oʻzining yosh muxlisiga u balogʻat yoshiga yetishi bilanoq turmushga chiqdi. Har ikkala yosh shu qadar ajoyib, bir-birini shu qadar sevardiki, keksa markiza Dambltondan boshqa hamma ularning baxtidan quvondi. Bir tomondan, kampirshoni ham tushunish kerak: erga tegolmay oʻtirib qolgan yettita qizidan birini gersogga uzatish gʻamida bir emas, uch marta tushlik ziyofati berib, anchagina pulga tushgandi-da. Qanchalik gʻalati koʻrinmasin, norozilar safida avvalboshda mister Otis ham bor edi. Chunki u, nazorat mulohazalarga borib, har qanday unvonga hanuz dushmanlik koʻzi bilan qarar, oʻz iborasi bilan aytganda, «huzur-halovatga berilgan aslzodalarning zaiflashtiruvchi ta’siri respublikacha oddiy hayotning metindek mustahkam negizlariga shikast yetkazishi mumkinligidan xavotirlanardi». Biroq uni bu fikridan qaytishga tezda koʻndirishdi va mister Otis qizining qoʻlidan tutib, Gannover-skverdagi Avliyo Georgiy cherkovining mehrobi yoniga boshlab kelganida, menimcha, butun Angliya boʻyicha undan-da magʻrurroq odam topilmasdi. Asal oyi oʻtganidan soʻng gersog bilan gersoginya Kentervil qasriga kelishdi va ertasi kuni qaragʻayzor yaqinidagi tashlandiq qabristonga yoʻl olishdi. Ular ser Simonning qabr toshiga nimalar deb yozish kerakligini uzoq oʻylab koʻrishdi va, nihoyat, marhum ism-familiyasining bosh harflarini hamda kutubxona derazasiga bitilgan she’rni oʻyib tushirishga qaror qilishdi. Gersoginya qabrni oʻzi keltirgan gullarga koʻmib tashladi, uning tepasida biroz turishgach, ular yarim vayrona eski cherkovga kirishdi. Gersoginya yiqilib yotgan ustun ustiga oʻtirdi, eri uning oyoqlari ostida joylashib, sigareta tutatganicha, uning tiniq koʻzlariga uzoq tikilib qoldi. Keyin u sigaretani uloqtirib yubordi-da, gersoginyaning qoʻlidan tutdi: – Virjiniya, xotinning eridan yashiradigan siri boʻlmasligi kerak. – Mening ham sendan yashiradigan hech qanday sirim yoʻq, azizim Sesl. – Yoʻq, bor, – dedi u jilmayib. – Ruh ikkovingiz qamalib olganingizda nimalar boʻlgani toʻgʻrisida menga hech qachon gapirib bermagansan. – Bu haqda umuman hech kimga hech narsa aytmaganman, Sesl, – dedi Virjiniya jiddiylashib. – Bilaman, lekin menga aytishing mumkin-ku, axir. – Mendan bu toʻgʻrida soʻrama, Sesl, chindan ham senga aytib berolmayman. Bechora ser Simon! Undan shu qadar minnatdormanki!.. Yoʻq, kulma, Sesl, haqiqatan ham shunday. U men uchun Hayot nimayu oʻlim nimaligini, Muhabbat nima uchun Hayot va Oʻlimdan kuchli ekanligini kashf etib berdi. Gersog oʻrnidan turib, rafiqasini ohista oʻpdi. – Mayli, bu sir ichingda qolaversin, faqat qalbing meniki boʻlsa bas, – dedi u shivirlab. – U doimo seniki, Sesl. – Biroq bu voqealarning barini bir kuni kelib, farzandlarimizga aytib berasan-ku, axir! Toʻgʻrimasmi? Virjiniya qip-qizarib ketdi. ↑ Gardeniya – mangu yashil butalar. ↑ Geraldika – gerbshunoslik. ↑ Astral – narigi dunyoga oid, mistik jism.

Muallif: Oskar Uayld