Matteo Falkone (hikoya) [Prosper Merime]

Porto-Vekkodan shimoli-gʻarbga[1] — orolning ichkarisiga qarab yoʻl olsangiz, ancha tik qiyaliklardan koʻtarilishga toʻgʻri keladi. Katta-katta xarsangtoshlar qalashib yotgan, ba’zi joylari oʻpirilib ketgan ilon izi soʻqmoqdan uch soatlar chamasi yursangiz, boshi keti koʻrinmaydigan qalin makiga roʻpara boʻlasiz. Maki — korsikalik choʻponlar bilan qonunga chap berib yurganlarning makoni. Aytish kerakki, korsikalik dehqon dalani oʻgʻitlash zahmatidan qochib, oʻrmonning bir chetiga oʻt qoʻyadi. Olov keragidan ortiqroq joyni yondirib yuborsa ham parvoyiga kelmaydi. Nega deganda, yondirilgan daraxtlarning kuli tushgan yerdan yaxshi hosil olishiga ishonadi-da. Boshoqlar yigʻib olinganidan keyin (somoni qolaveradi, uni yigʻib olish — mashaqqat), yer ostida omon qolgan daraxt ildizlaridan yanagi bahorda navqiron novdalar koʻkaradi. Bir necha yil oʻtib, ularning boʻyi yetti-sakkiz futga yetadi. Mana shu qalin chakalakni maki deyishadi. Maki — bir-biri bilan ayqash-uyqash boʻlib oʻsgan har xil daraxtlardan iborat. Odam ularning orasidan qoʻlida bolta bilangina yoʻl ochib yurishi mumkin. Ba’zan esa shunaqa qalin makilar boʻladiki, hatto olqorlar ham ularning orasidan oʻtisha olmaydi.
18... yilda Korsikaga borganimda Matteo Falkonening uyi ana shu makidan yarim milcha berida edi. U oʻsha yerdagi oʻziga toʻq odamlardan edi. U son-sanoqsiz podalardan keladigan daromad hisobiga halol hayot kechirardi. Uning podalarini koʻchmanchi choʻponlar togʻma-togʻ oʻtib yurib boqishardi. Men uni uchratganimda ellik yoshlar chamasida edi. Hozir men sizga aytib bermoqchi boʻlib turgan voqea esa undan ikki yil burun sodir boʻlgan ekan. Uni oʻrta boʻyli, lekin baquvvat, jingalak sochlari qoramoyday tim qora, qirra burun, lablari yupqa, koʻzlari tiyrak, yuzi oshlanmagan terining rangidagi bir odam deb tasavvur qilavering. Bu oʻlkada usta merganlar koʻp boʻladi. Ammo Matteo miltiqdan bexato otishda ularning hammasidan oʻtardi. Masalan, Matteo olqor ovlaganda hech qachon sochma oʻq ishlatmasdi, biroq uni bir yuzu yigirma qadam naridan istasa boshidan, istasa kuragidan otib, yer tishlatardi. Kunduzi qanchalik chapdast boʻlsa, zim-ziyo kechasi ham shunchalik bexato otardi. Menga uning chapdastligini koʻrsatuvchi bir voqeani aytib berishgan. Korsikada boʻlmagan odamga bu mubolagʻadek tuyulishi mumkin. Undan sakson qadam nariga — tarelkaday keladigan yaltiroq qogʻoz ortiga sham yoqib qoʻyishipti, u moʻljalga olipti. Keyin shamni oʻchirib qoʻyishipti. Bir minut oʻtgach, qop-qorongʻu tunda oʻsha qogʻozga qaratib oʻq otibdi. Shunda toʻrtta oʻqdan uchtasini qogʻozga tegizibdi.
Ana shunaqa favqulodda mahorat Matteo Falkoneni mashhur qilib yubordi. Uni odamlar ham yaxshi doʻst, ham xavfli raqib hisoblashardi. Biroq u doʻstlaridan jonini ham ayamas, faqirlarga mehru shafqat bilan qarar, Porto-Vekko viloyatida hamma bilan inoq, tinch-totuv yashardi. Aytishlariga qaraganda, u xotinini Kortodan olgan ekan, u yerda jangda shaddodlik, muhabbat bobida esa epchillik bilan nom chiqargan xavfli raqibiga shafqatsiz zarba bergan ekan. Matteoning miltigʻidan uzilgan oʻq uni deraza yonida osigʻliq turgan koʻzguga qarab turganida qulatgan emish. Bu voqea bosdi-bosdi boʻlgach, Matteo uylandi. Xotini Juzeppa unga avval uchta qiz tugʻib berdi (bundan Matteo rosa dargʻazab boʻlgan edi), keyin oʻgʻil tugʻdi. Unga Fortunato deb nom qoʻyishdi. Bu nomda oilaning umidi va urugʻning davomchisi degan ma’no bor edi. Qizlarini u yaxshi joylarga uzatdi: biron xavf-xatar tugʻilsa, ota kuyovlarining xanjari va miltiqlariga tayanishi mumkin edi. Oʻgʻli esa endi oʻnga kirgan, lekin boʻladigan bola ekani hozirdanoq koʻrinib qolgan edi.
Erta kuz kunlaridan birida Matteo saharlab mollaridan xabar olib kelish uchun xotini bilan makiga joʻnadi. Kichkina Fortunato ular bilan birga bormoqchi boʻldi, biroq yaylov ancha olis edi. Undan tashqari, uyni yolgʻiz tashlab ketib boʻlmasdi. Shu sababga koʻra otasi uni qoldirib ketdi. Ota bu ishdan qanchalar pushaymon boʻlgani hikoyamizning davomidan ayon boʻladi. Ular joʻnab ketishgandan keyin bir necha soat oʻtdi. Kichkina Fortunato oftobroʻy joyda choʻzilib yotib, moviy togʻlarga tikilganicha, yanagi yakshanba kuni shaharga sarorali[2] amakisinikiga mehmonga borishini oʻylardi. Toʻsatdan yangragan oʻq ovozi uning xayollarini toʻzgʻitib yubordi. U sapchib turib, oʻq ovozi eshitilgan sayhonlik tomonga oʻgirildi. Yana oʻqtin-oʻqtin oʻq ovozi eshitildi. Otishma borgan sari yaqinlashib kelardi. Nihoyat, sayhonlikdan Matteoning uyiga olib keladigan soʻqmoqda juldur kiyimli, soqoli oʻsib ketgan, togʻliklar kiyadigan uchli qalpoq kiygan odam paydo boʻldi. U hozirgina oyogʻidan oʻq yegan koʻrinardi.
U porox olib kelgani kechasi shaharga ketayotib, korsikalik voltijerlar[3] pistirmasiga duch kelib qolgan bandit[4] edi. U jon-jahdi bilan otishib, qoya-toshlarni panalab, quvib kelayotganlarni bir amallab chalgʻitishga muvaffaq boʻldi. Biroq soldatlar yaqin orada edi. U esa jarohati tufayli makiga yetib borolmadi.
U Fortunatoning oldiga kelib, soʻradi:
— Matteo Falkonening oʻgʻlimisan?
— Ha.
— Men Jannetto Sanperoman. Orqamdan sariq yoqalar[5] quvib kelyapti. Meni yashir. Yurgani holim qolmadi.
— Soʻramasdan seni yashirsam, otam nima deydi?
— Yaxshi qilibsan deydi.
— Qaydam?
— Meni tezroq yashir. Ular bu yoqqa kelishyapti.
— Otam qaytguncha kutib tur.
— Kutib tur? La’anati-e! Ular besh minutdan keyin yetib kelishadi. Qani, boʻl, meni tezroq yashir. Boʻlmasa, oʻldiraman!
Fortunato pinagini buzmay javob berdi:
— Miltigʻing oʻqlanmagan. Sarhera[6]da oʻq tugabdi.
— Xanjarim bor.
— Baribir menga yetolmaysan.
U bir sakrab xavfsiz joyga chiqib oldi.
— Yoʻq, sen Matteo Falkonening oʻgʻli emassan! Nahotki, uyingning oldida meni ushlab olishsa-yu, sen indamay turaversang?!
Bu, aftidan, bolaga ta’sir qildi shekilli:
— Seni yashirsam, menga nima berasan? — deb soʻradi u yaqinlashib.
Bandit belbogʻiga ilib olgan charm xaltasini titkilab, undan besh franklik tanga chiqardi. Bu pulni u porox sotib olish uchun yashirib qoʻygan shekilli. Fortunato kumush tangani koʻrib jilmaydi, uni qoʻliga olgach, Jannettoga gapirdi:
— Hech narsadan qoʻrqma.
Bir zumda u uyning yonidagi pichan gʻaramini oʻyib, kovak yasadi. Jannetto gʻujanak boʻlib, unga kirib oldi, bola kovakning ogʻziga havo kirib turadigan qilib pichan bosdi. Gʻaramga qaragan odam, uning ichida birov yashirinib yotganini xayoliga ham keltirmas edi. Bundan tashqari, bola yovvoyi odamlarga xos makkorlik bilan yana bir tadbir ishlatdi. U yaqinda bolalagan mushukni bolalari bilan olib kelib, gʻaramga joylab qoʻydi — goʻyo gʻaramga anchadan beri hech kim qoʻl tekkizmaganday boʻldi. Keyin uy yonidagi soʻqmoqda qon izlarini koʻrib, hafsala bilan ularning ustiga tuproq sepdi va yana hech narsa koʻrmaganday oftobroʻy joyga choʻzilib oldi.
Bir necha minut oʻtgach, sariq yoqali jigarrang forma kiygan oltita oʻqchi serjant boshchiligida Matteoning uyi oldida turishardi. Bu serjant Falkonega uzoq qarindosh edi. (Ma’lumki, boshqa joylarga qaraganda Korsikada qarindosh-urugʻchilikka qattiqroq rioya qilinadi.) Uning ismi Teodor Gamba edi. U juda faol odam boʻlib, ancha-muncha banditlarni qoʻlga tushirgan va banditlar undan zir titrashardi.
— Yaxshimisan, jiyan! — dedi u Fortunatoga yaqinlashib. — Ancha katta boʻlib qolibsan-ku! Bu yerdan yaqinda hech kim oʻtmadimi?
— Voy, amaki, men hali sizday boʻlganim yoʻq-ku! — deb javob berdi bola oʻzini goʻllikka solib.
— Menga ham yetib olasan. Qani, ayta qol: hech kim oʻtmadimi?
— Bu yerdan hech kim oʻtmadimi, deyapsizmi?
— Ha, uzunchoq duxoba qalpoq kiygan, kurtkasiga qizil, sariq gul tikilgan odam.
— Choʻzinchoq duxoba qalpoq kiygan, kurtkasiga qizil, sariq gul tikilgan?
— Ha, tezroq javob ber, savollarimni takrorlamay.
— Bugun ertalab uyimizning oldidan Pero degan otini minib kashish oʻtdi. U, otangning ahvoli qalay, deb soʻradi. Men aytdimki...
— Ha, yaramas. Mugʻombirlik qilyapsan-a! Qani, boʻl, tez javob ber: Jannetto qayerga gʻoyib boʻldi? Biz uni qidirib yuribmiz. Imonim komil, u shu soʻqmoqdan yurgan.
— Men qayoqdan bilay?
— Qayoqdan bilay? Lekin men bilaman — sen uni koʻrgansan.
— Uxlab yotgan boʻlsam, oʻtgan-ketganni qandoq koʻraman?
— Uxlaganing yoʻq, mugʻombir! Oʻq tovushlari uygʻotib yuborgan.
— Amakijon, miltigʻingiz shunaqa qattiq varanglaydi deysizmi? Otamning miltigʻi qattiqroq gumburlaydi.
— Jin ursin sen la’natini! Men aminmanki, sen Jannettoni koʻrgansan. Balki uni yashirib ham qoʻygandirsan. Yigitlar, uyga kiring. Qochoqni tuzukroq qidirib koʻring. U zoʻrgʻa oqsoqlanib yuripti. Bu ablahning mayib oyoq bilan makiga yetib borolmasligiga aqli yetadi. Qon izlari ham shu yerga kelib tamom boʻlgan.
— Otam nima derkin? — deb soʻradi Fortunato istehzo bilan. — Yoʻgʻida uyimizga bostirib kirishganini bilsa, otam nima derkin?
— Muttaham! — dedi Gamba uning qulogʻidan choʻzib. — Istasam, bir zumda boshqacha sayrab qolasan. Sening tilga kirishing uchun qilichning beti bilan jinday savalash kerakka oʻxshaydi.
Fortunato esa istehzosini davom ettiraveradi:
— Mening otam — Matteo Falkone! — dedi u ma’nodor qilib.
— Bilasanmi, shumtaka, istasam, seni Kortoga yoki Bastiyaga olib borib, turmaga tiqib qoʻyaman. Qoʻl-oyogʻingga kishan urib poxolga yotqizaman-da, kallangni olaman. Yaxshisi, Jannetto Sanperoning qaydaligini ayt.
Bola bunday kulgili poʻpisani eshitib, qah-qah urib kulib yubordi. U hamon takrorlardi:
— Mening otam — Matteo Falkone.
— Serjant! — dedi pichirlab voltijerlardan biri. — Keling, qoʻying. Matteo bilan oʻchakishib nima qilasiz?
Gamba nochor ahvolda qoldi. U soldatlar bilan shivir-shivir qilib allanimani gaplashdi. Soldatlar bir zumda uyni titkilab qarab chiqishdi. Bunga koʻp vaqt ketgani yoʻq. Chunki korsikalikning kulbasi bitta chorburchak xonadan iborat boʻladi. Stol, kursi, sandiq, ba’zi bir uy anjomiyu ovchilik uskunalari — uning bor-yoʻq bisoti shu. Bu orada kichkina Fortunato mushukni silab oʻtirar va voltijerlar bilan amakisining dovdirab qolishganidan ichida kulayotganday edi.
Soldatlardan biri gʻaramning oldiga bordi. Mushukni koʻrib, loqaydlik bilan pichanga nayza sanchdi, soʻng baribir, bu behuda gap, degandek yelkasini qisdi. Gʻaram ichida hech narsa gʻimir etmadi, bolaning chehrasida ham zarracha tashvish alomati sezilmadi.
Serjant va uning otryadi borgan sari betoqat boʻla boshladi. Ular kelgan tomonlariga qaytib ketishga chogʻlangandek, sayhonlikka nigoh tashlay boshlashdi. Lekin bu orada ularning boshligʻi Falkonening oʻgʻliga doʻq-poʻpisalar zarracha ta’sir qilmayotganiga qanoat hosil qilgach, yana bir bor urinib koʻrishga, endi muloyimlik bilan sinab koʻrishga ahd qildi:
— Jiyan! — dedi u. — Sen oʻzing durust bola koʻrinasan. Martabang ulugʻ boʻladi. Lekin hozir bekorga oʻjarlik qilyapsan. Agar birodarim Matteoni ranjitishdan qoʻrqmaganimda seni olib ketardim.
— Shunaqa deng!
— Hali Matteo kelganda, hammasini unga aytib beraman. Yolgʻon gapirganing uchun ta’ziringni berib qoʻyadi.
— Koʻramiz...
— Ha, koʻrasan... Menga qara: aqlli bola boʻlsang, men senga bir narsa berardim.
— Men boʻlsam, amakijon, sizga maslahat beraman: agar sustkashlik qilsangiz, Jannetto makiga kirib ketadi. Undan keyin uni ushlab olish uchun sizdaqalardan yana anchasi kerak boʻladi.
Serjant kissasidan kumush soatini chiqardi. U kamida oʻn ekyu turardi. Soatni koʻrib, kichkina Fortunatoning koʻzlari yonganini sezgan serjant poʻlat zanjirning uchidan ushlab soatni osiltirganicha gap boshladi:
— Hoy, mugʻombir! Koʻkragingga shunaqa soat osib, Porto-Vekko koʻchalaridan tovusday gerdayib yurging kelar-a? Oʻtgan-ketgan sendan: «Soat necha?» deb soʻraydi, sen esa: «Mana, oʻzingiz koʻra qoling», deb soatni tutasan.
— Katta boʻlganimda kapral amakim menga soat sovgʻa qiladi.
— Shundogʻu, lekin amaking oʻgʻliga hozirning oʻzida soat olib bergan... Toʻgʻri, u soat bunchalik chiroyli emas... Amakingning oʻgʻli hali sendan kichkina...
Bola chuqur tin oldi.
— Xoʻsh, nima deysan, soatni olging kelyaptimi, jiyan?
Soatga koʻz qirini tashlab turgan Fortunato egasi joʻjani koʻrsatib ermak qilayotgan mushukning ahvoliga tushib qolgan edi. Mushuk gʻashiga tegishayotganini sezib, joʻjaga changal urishga botinolmaydi, vas-vasdan qochish uchun oʻqtin-oʻqtin undan koʻz uzadi, daqiqa sayin tamshanadi va butun qiyofasi bilan xoʻjayinga qarab, «hazil ham shunaqa beshafqat boʻladimi?» deyayotganday boʻladi.
Ammo serjant Gamba chindan ham soatni unga sovgʻa qilmoqchi koʻrinadi. Fortunato soatga qarab qoʻl choʻzmadi-yu, lekin achchiq alam aralash gapirdi:
— Nega meni mazax qilyapsiz?[7]
— Xudo haqqi, mazax qilayotganim yoʻq. Jannettoning qayerdaligini aytsang, bas, soat — seniki.
Fortunato ishonqiramay jilmaydi, uning qora koʻzlari yeb qoʻygudek boʻlib serjantning koʻzlariga qadaldi. Bola uning koʻzlaridan gapiga ishonsa boʻlish-boʻlmasligini uqib olmoqchiday edi.
— Agar soat seniki boʻlmasa, epoletimdan ayrilay, — deb qichqirdi serjant. — Mana, soldatlar guvoh boʻlsin, men soʻzimdan qaytmayman.
Shu soʻzlarni aytar ekan, u soatni Fortunatoga tobora yaqin olib kelar, soat bolaning rangi oʻchgan yuziga tegay-tegay deb turardi. Bolaning qalbida soatni olish istagi bilan mehmondoʻstlik burchi oʻrtasida joʻsh urayotgan kurash uning yuziga ham tepgan edi. U goʻyo hozir boʻgʻilib qoladigandek, hansirab nafas olardi. Soat esa qarshisida chayqalib, zanjirda aylanib, burnining uchiga tegay-tegay deb turibdi. Nihoyat, Fortunato soatga jur’atsizgina qoʻl choʻzdi, oʻng qoʻlining barmoqlari soatga tegdi, mana serjant zanjirni qoʻyib yuborgan boʻlmasa-da, soat bolaning kaftiga qoʻndi... Moviy tsiferblat. Yaraqlab turgan qopqoq... Quyosh nuriga yonaman deydi... Bunday oʻljadan voz kechish amrimahol edi.
Fortunato chap qoʻlini koʻtarib, bosh barmogʻi bilan yelkasi osha oʻzi suyanib turgan pichan gʻaramiga ishora qildi. Serjant darrov tushundi. U zanjirning uchini qoʻyib yubordi. Fortunato endi soat oʻziniki boʻlganiga chindan ishondi. U kiyikday chaqqon sakrab turdi-da, voltijerlar tita boshlagan gʻaramdan oʻn qadamcha nariga yugurib bordi. Pichan gʻimirladi va gʻaram ichida qonga belangan odam qoʻlida xanjar bilan oʻrmalab chiqib keldi. U oʻrnidan turmoqchi boʻldi, lekin oyogʻidagi jarohati bunga imkon bermadi. U yiqildi. Serjant unga tashlanib, xanjarini tortib oldi. Rosa qarshilik koʻrsatishiga qaramay, shu zahoti uning qoʻl-oyogʻini chandib tashlashdi. Qoʻl-oyogʻi bogʻliq, bir bogʻ oʻtinday yerda yotar ekan, Jannetto oldiga kelgan Fortunatoga yuzini oʻgirdi-da:
— ... Oʻgʻil emish! — dedi. Uning ohangida gʻazabdan koʻra nafrat kuchliroq edi.
Bola undan olgan kumush tangani qaytarib oldiga tashladi — bu in’omni olishga haqqi yoʻqligiga aqli yetdi. Lekin jinoyatkor uning bu ishiga zarracha ham e’tibor bermadi. U juda bosiq ohangda serjantga murojaat qildi:
— Muhtaram Gamba! Men yurolmayman. Meni shahargacha koʻtarib borasizlar.
— Hozirgina echkiday shataloq otib yugurib yuruvding-ku! — dedi shafqatsiz gʻolib. — Mayli, xotirjam boʻl, qoʻlimga tushganingning xursandchiligiga oʻzim seni bir milya joyga opichib borishga tayyormanu, lekin ancha charchaganman. Mayli, oshna, sen uchun shox-shabba bilan plashingdan zambil yasaymiz. Krespolidagi xonadonlardan ot olamiz.
— Mayli, — dedi bandi. — Lekin zambilga bir oz poxol solinglar. Menga qulayroq boʻlsin.
Voltijerlardan ba’zilari kashtan shoxlaridan zambil yasayotgan, ba’zilari Jannettoning yarasini bogʻlash bilan band boʻlib turgan paytda, makiga olib boradigan soʻqmoqning burilishida toʻsatdan Matteo bilan xotini paydo boʻldi. Xotini kashtan yongʻoqlari solingan katta qanorning ogʻirligidan egilib zoʻrgʻa qadam bosar, eri esa qoʻlida bitta miltiqdan boshqa yuki yoʻq — yengil va shaxdam yurib kelardi. Erkak kishiga quroldan boshqa yuk nomunosib-da!
Soldatlarni koʻrib, Matteo avvaliga, ular meni qamagani kelishgan, deb oʻyladi. Bunday fikr qayoqdan keldi? Nahotki, Matteoning hukumatga manzur boʻlmaydigan biron kirdikori boʻlsa? Yoʻq, u yaxshi odam, deb nom chiqargan. U oʻz aravasini tinchgina sudrab yuradigan fuqarolardan. Ammo u, ayni choqda, korsikalik ham, togʻlik ham edi. Qaysi bir korsikalik — togʻlik oʻz xotirasini tuzukroq kovlashtirib koʻrsa, oʻtmishda qilib qoʻygan biron gunohini topolmaydi? Birovni otib qoʻyishmi, chavaqlab ketishmi yoki shunga oʻxshash biron mayda gunohdan soqit odam bormi? Matteoning vijdoni hammanikidan ham toza edi, chunki, mana, oʻn yil boʻldi, odam bolasiga miltiq oʻqtalgani yoʻq, lekin shundoq boʻlsa-da, u sergaklanib, zarur boʻlsa, oʻzini matonat bilan himoya qilishga chogʻlandi.
— Xotin! — dedi u Juzeppaga. — Yukingni qoʻyib, tayyorlanib tur.
Xotini darhol uning aytganini qildi. Eri yelkasida osigʻliq miltiqni olib unga uzatdi — u xalaqit berishi mumkin edi-da. Ikkinchi miltiqni oʻqtalgancha, yoʻl boʻyidagi daraxtlarni panalab, ohista uyiga yaqinlasha boshladi. Soldatlar sal-pal qaltis harakat qiladigan boʻlsalar, u darhol yoʻgʻon daraxt panasiga yashirinib, u yerdan otishishi mumkin edi. Juzeppa ikkinchi miltiq bilan oʻq xaltani koʻtarib, uning izidan kelardi. Yaxshi xotinning burchi — jang vaqtida eriga miltiq oʻqlab berib turish boʻladi.
Matteoning miltiq oʻqtalib, tepkini bosishga tayyor holda ohista yaqinlashib kelayotganini koʻrgan serjantning yuragiga gʻulu tushdi.
«Bordi-yu, — deb xayolidan oʻtkazdi u, — Matteo Jannettoning qarindoshimi, doʻstimi boʻlsa-yu, uni himoya qilib qolsa-chi? Unda birdan ikki kishi uning ikkita oʻqiga uchishi turgan gap. Qarindoshligimizga qaramay, menga oʻq uzsa nima boʻladi?»
Nihoyat, u dadillik bilan bir fikrga keldi — Matteoga peshvoz chiqib, hamma gapni qadrdon doʻstiga aytganday, oqizmay-tomizmay aytib berishga ahd qildi. Matteodan ajratib turgan qisqagina masofa unga haddan tashqari uzunday koʻrindi.
— Ha, oshna! — deb qichqirdi u. — Ahvoling qalay, doʻstim? Men Gambaman, qarindoshing!
Matteo bir ogʻiz soʻz aytmay, joyida toʻxtadi. Serjant gapirar ekan, u miltigʻining ogʻzini sekin-asta yuqoriga koʻtara boshladi. Serjant yaqinlashib kelganda uning miltigʻi osmonga qarab turardi.
— Yaxshimisan, birodar![8] — dedi serjant koʻrishishga qoʻl choʻzib. — Uchrashmaganimizga ham ancha boʻldi.
— Yaxshimisan birodar!
— Men yoʻl-yoʻlakay sen bilan ham, singlim Peppa bilan ham koʻrishib ketay deb kelgan edim. Bugun juda koʻp yurdik, lekin ovimiz baroridan keldi. Noshukurchilik boʻlmasin, charchasak ham goʻrga, hozirgina Jannetto Sanperoni qoʻlga tushirdik.
—Xudoga shukur! — deb nido qildi Juzeppa. — Oʻtgan hafta sogʻin echkilarni oʻmarib ketgan edi.
Uning gapi Gambani xursand qildi.
— Bechora! — dedi Matteo. — U och edi!

— Bu ablah sherday olishdi, — deb davom etdi serjant bir oz ensasi qotib. — U mening oʻqchilarimdan birini otib oʻldirdi, kapral Shardonning qoʻlini mayib qildi. Mayli, bunisiga chidasa boʻladi. Shardon fransuz... Keyin desang, u shunaqa ustalik bilan yashirinib olibdiki, uni alvasti ham topolmasdi. Agar jiyanim Fortunato boʻlmasa, men uni ikki dunyoda ham topolmasdim.
— Fortunato? — deb qichqirdi Matteo.
— Fortunato? — deb takrorladi Juzeppa.
— Ha, Jannetto anavi gʻaramning ichiga yashiringan ekan. Jiyanim uning hiylasini aytib berdi. Men buni kapral amakisiga gapirib beraman. U jiyanimni taqdirlab, yaxshi sovgʻa yuboradi. Men esam prokuror nomiga yozadigan axborotimda seni ham, uni ham tilga olaman.
— Ming la’nat! — dedi Matteo eshitilar-eshitilmas.
Ular otryadning oldiga kelishdi. Jannetto zambilda yotardi. Soldatlar joʻnash taraddudida edilar. Matteoni Gambaning yonida koʻrib Jannetto gʻalati bir istehzo bilan kuldi-da, keyin uy tomonga yuzini oʻgirib, ostonaga tupurdi.
— Sotqinning uyi! — dedi u ijirgʻanib.
Oʻlimini boʻyniga olgan odamgina yurak yutib, Falkoneni sotqin deb atashga jur’at qilishi mumkin edi. Xanjarning bir zarbi bilan bu haqoratga javob bersa boʻlardi. Birgina zarbi bilan!
Ammo Matteo nogahoniy kulfatdan singan odamday mushtini peshanasiga tiragancha dong qotib qoldi.
Fortunato otasini koʻriboq uyga kirib ketgan edi. Oradan koʻp oʻtmay, u bir kosa sut koʻtarib ichkaridan chiqdi va yerga tikilib turib, uni Jannettoga uzatdi.
— Yoʻqol koʻzimdan! — dahshatli ovoz bilan hayqirdi mahbus.
Keyin voltijerlardan biriga yuzlanib, iltimos qildi:
— Oshna! Menga suv ber.
Soldat unga suvlugʻini uzatdi. Bandit hozirgina raqibi boʻlgan odamning qoʻlidan suvluqni olib, suvdan bir-ikki qultum hoʻpladi. Soʻngra qoʻlini orqasiga qayirib bogʻlamasdan, koʻkragi ustiga bogʻlashlarini soʻradi.
— Qulayroq yotishni ma’qul koʻraman, — dedi u. Bir zumda uning iltimosini bajo keltirishdi, soʻng serjant qoʻzgʻalishga ishora berib, Matteo bilan xayrlashdi, lekin undan sado chiqmagach, sayhonlikka qarab tez-tez yurib ketishdi.
Oradan oʻn minutcha oʻtdi, Matteo esa hamon indamas edi. Bola xavotir ichida goh onasiga, goh otasiga termulib qarab qoʻyardi. Otasi miltiqqa suyangancha, bosib kelayotgan gʻazabini tizginlayolmay, qahr bilan oʻgʻliga tikilardi.
— Boplabsan! — dedi nihoyat Matteo xotirjam ohangda. Ammo bu odamni bilganlar xotirjamlik zamiridagi qahr-gʻazabdan voqif edilar.
— Ota! — deb qichqirib yubordi bola. Uning koʻzlaridan yosh tirqiradi. U tiz choʻkmoqchi boʻlganday, old tomonga bir qadam qoʻydi.
Lekin Matteo birdan hayqirdi:
— Yoʻqol!
Bola hoʻngrab yigʻlagancha otasidan bir necha qadam narida toshdek qotib turib qoldi.
Juzeppa ularga yaqinlashdi. U Fortunato koʻylagining etagidan uchi chiqib turgan soat zanjirini koʻrib qoldi.
— Soatni kim berdi senga? — deb soʻradi u qahr bilan.
— Serjant amakim.
Falkone soatni yulqib oldi-da, jon-jahdi bilan toshga urdi. Soat mayda-mayda boʻlib ketdi.
— Xotin! — dedi u. — Mendan boʻlganmi shu bola?
Juzeppaning bugʻdoy rang chehrasi gʻishtdan ham qizilroq tusga kirdi.
— Esingni yigʻ, Matteo! Kimga gapiryapsan bu gapni?
— Demak, bu bola bizning urugʻimizdan chiqqan birinchi sotqin ekan.
Fortunatoning yigʻisi avj oldi, Falkone esa silovsinnikiga oʻxshash oʻtkir koʻzini hamon undan uzmay turardi. Nihoyat, u miltigʻining qoʻndogʻini yerga bir urdi-da, keyin uni yelkasiga olib, Fortunatoga, «orqamdan yur», deb buyruq berdi va makiga yoʻl oldi.
Bola itoat qildi.
Juzeppa Matteoga tashlanib, qoʻllariga osildi:
— Oʻz pushtikamaringdan boʻlgan zurriyoting-a! — deb qichqirdi u titroq ovozda. U qora koʻzlarini erining koʻzlariga tikib, ulardan erining qalbida kechayotgan gapni oʻqib olmoqchidek edi.
— Bas qil! — dedi Matteo. — Men uning otasiman!
Juzeppa oʻgʻlini oʻpdi va yigʻlaganicha uyga kirib ketdi. U ichkariga kirishi bilan Bibi Maryamning surati qarshisiga tiz choʻkib, sidqidildan ibodat qila boshladi. Bu orada Falkone soʻqmoq boʻylab ikki yuz qadamcha yurganidan keyin, chogʻroqqina chuqurga duch keldi. Qoʻndoq bilan yerni urib koʻrib, uning yumshoqligiga, kovlash oson boʻlishiga ishonch hosil qildi. Bu joy niyatini bajo keltirish uchun qulay tuyuldi.
— Fortunato! Anavi katta toshning oldiga bor.
Uning buyrugʻini bajargan Fortunato tiz choʻkdi.
— Ibodat qil!
— Ota! Otajon! Oʻldirma meni!
— Ibodat qil! — gʻazab bilan takrorladi Matteo.
Bola duduqlana-duduqlana, koʻzida yosh bilan ikkita duo oʻqidi. Har qaysi duoning oxirida otasi qat’iy ohangda «omin» deb qoʻydi.
— Boshqa duoni bilmaysanmi?
— Ota! Yana bir duoni bilaman. Bibi Maryam haqida. Xolam oʻrgatgan edi.
— Juda uzun duo... Mayli. Oʻqi.
Bu duoni oʻqir ekan, bola ovoz chiqarishga ham majoli qolmadi.
— Tugatdingmi?
— Ota! Rahm qil! Meni kechir! Hech qachon bunaqa qilmayman! Jannettoni afv qilishini kapral amakimdan yalinib soʻrayman.
U yana nimalardir deb gʻudurladi. Matteo miltiqni koʻtarib, moʻljalga olar ekan, gapirdi:
— Seni xudoning oʻzi kechirsin!
Fortunato jon-jahdi bilan sapchib turmoqchi, otasining oyoqlariga oʻzini tashlamoqchi boʻldi, lekin ulgurolmadi. Matteo oʻq uzdi, bola jonsiz yiqildi.
Matteo jasadga qayrilib ham qaramay, oʻgʻliga goʻr qazigani belkurak olib kelish uchun soʻqmoqdan uy tomonga yoʻl oldi. Bir necha qadam qoʻyib ulgurmay, u oʻq ovozidan xavotirlanib, yugurib kelayotgan Juzeppaga duch keldi.
— Nima qilib qoʻyding? — deb qichqirdi u.
— Adolat qaror topdi!
— Qani u?
— Chuqurda. Men uni hozir koʻmaman. Imoni oʻzida ketdi. Men uning xotirasiga janoza oʻqittiraman. Kuyovimiz Teodor Byankiga aytish kerak, biznikiga koʻchib kelsin.

↑ Pilone (avtor izohi)

↑ Caporali — Ilgarigi vaqtlarda feodal senorlarga qarshi isyon ko‘targan Korsika kommunalari o‘zlari saylab oladigan rahnamolarini kapral deb atashardi. Hozirgi vaqtda o‘zining molu mulki, oshna-og‘aynilari, mijozlarining ko‘pligi tufayli Pieke, ya’ni kantonda katta obro‘ga ega bo‘lgan, hatto ko‘p mojarolarga qozilik qiladigan odamni ba’zan shunday deb atashadi. Qadimiy odatga ko‘ra, korsikaliklar besh tabaqaga bo‘linadi: dvoryanlar (ularning ba’zilari magnifishi, boshqalari — signori), caporali, grajdanlar, plebeylar va kelgindilar. (Avtor izohi).

↑ Voltijerlar — o‘qchilar otryadi bo‘lib, yaqindan beri hukumat jandarmlar bilan birga politsiyaga yordam bersin uchun bunday otryadlarga odam yollamoqda. (Avtor izohi).

↑ Bandit — bu oʻrinda yashirinib yurgan jinoyatchi ma’nosida.

↑ Sariq yoqalar — U paytlarda voltijerlar sariq yoqali jigarrang mundir kiyishardi. (Avtor izohi).

↑ Carhera — oʻqdon va xalta oʻrnini bosuvchi charm belbogʻ. (Avtor izohi).

↑ Perche me c... (Avtor izohi) — nega meni mazax qilayapsiz.

↑ Yaxshimisan, birodar! — Buon giorno, fratello — korsikaliklarning odatdagi salom-aligi (avtor izohi).

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Маттео Фалконе (ҳикоя) [Prosper Merime] 348

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 65402
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 62681
3	Gʻazallar [Nodira] 40934
4	Guliston [Sa’diy] 37951
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 29504
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 24428
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 24223
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 21759
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 19469
10	Qorakoʻz majnun (hikoya) [Said Ahmad] 19302