Oriyatli daydi (hikoya) [Safar Kattaboyev]

Goh mast, goh hushyor yuradigan Maryaning daf’atan koʻrinmay qolganiga qoʻshnilari dastlab unchalik e’tibor berishmadi.
Ammo uning qiya ochiq derazasidan badboʻy hid kelavergach, kimningdir esiga militsiyaga xabar berish tushib qoldi. Agar mabodo oʻlib qolgan boʻlsa, uni militsiyadan boshqa kim ham koʻmar edi.
«Uchastkovoy» derazani yanayam kattaroq ochib, ilma-teshik boʻlib ketgan, parda vazifasini oʻtovchi lattani biroz chetga surub panjara orasidan qaradi-yu, voqeani tushundi. Uy egasi krovatda jonsiz yotar edi.
Lekin u ham uyga kirishga shoshilmadi. Kim biladi, qanday vaziyatda oʻlgan. Oʻz ajali bilan oʻlgan taqdirda ham qancha yozuv-chizuv qilish kerak. Yaxshisi, prokuraturaga xabar qiladi. Shu bilan uning vazifasi tugaydi. Hamma qogʻozbozlik ularning zimmasiga oʻtadi. Murdani nima qilish kerakligini ham oʻzlari belgilashadi. Kim biladi, ehtimol, birov oʻldirib ketgandir. Soppa-sogʻ yurgan odamning birdan oʻlib qolishi shubhali-da.
Uning xabariga koʻra tezkor tergov guruhi yetib kelganda, eshik tashqaridan osma qulf bilan qulflangan edi. Eshiqda va uning atrofida buzib ochilganlikni koʻrsatuvchi izlar yoʻq. Demak, oʻz kaliti bilan qulflangan.
Ammo bunday xulosaga kelishga hali erta. Kim biladi, shunday ustomonlar borki, bunday oddiy qulflarni oddiygina mix bilan ham ochib, yana yopib ketishaveradi.
Shuning uchun qulf zulfi bilan qoʻporib olindi, oʻz kaliti bilan ochilganmi yoki boshqa kalit bilanmi yoki boʻlmasa, boshqa biron-bir moslashtirilgan narsami, ekspert-kriminalist aniqlaydi.
Ichkariga kirdik. Maryaning uyi bor-yoʻgʻi torgina dahlizcha va bitta xonadan iborat. Bunday uyni odamlar «barak» deyishadi. Odatda bu tipdagi uylar temiryoʻl vokzallari atrofida bir vaqtlar vaqtincha boshpana sifatida qurilgan.
Dahlizdagi burchakda azbaroyi isqirtlikdan rangini ham bilib boʻlmaydigap ikki oʻchoqlik gaz plitasi turibdi. Ustida ishlatilgan kosa-tovoqlar ayqash-uyqash boʻlib yotibdi. Chirigan va koʻklab ketgan kartoshka-yu, piyozlar ham shu yerda, bir burchakda sochilib yotibdi.
Bir cheti devorga mahkamlangan ikki oyoqli stol ustida yarim shisha paxta yogʻi-yu, ozgina makaron qoldigʻi selofan xaltachada.
Dahlizning bu chetida eski togʻora-yu eski kiyim-kechaklar uyilib yotibdi, dastasi singan belkurak, ikkita pachoq paqir va hokazolar...
Bu yerdan xonaga oʻtdik. Xona dahlizga qaraganda biroz kattaroq boʻlib, toʻrdagi eski kattakon temir krovat ustida esa shishib ketgan, koʻzlari chaqchayib, basharasi dahshatli tus olgan ayol kishining jasadi yotibdi.
Uy ichi havosi shunchalik buzilganki, turib boʻlmasdi. Eshik va derazalar ochilib shamollatildi. Ammo qoʻlansa va badboʻy hiddan qutulib boʻlmaydi.
Xona ichi va murdani diqqat bilan koʻzdan kechirish boshlandi.
Murdada jami oltita jarohat borligi aniklandi. Ular asosan yuzi, boshi va boʻyin sohasiga yetkazilgan. Boshiga yetkazilgan jarohatlardan ikkitasi hal qiluvchi zarba boʻlgani koʻrinib turibdi.
Jarohatlarning barchasi bir xil qurol bilan yetkazilgan. Ularning chuqur botmagani, ikki tomonida oʻtkir kesuvchi iz qoldirganiga qarab, jinoyat qurolining bolta boʻlganini taxmin qilish mumkin.
Qiziq, yoshi oltmishga qarab ketgan, biron kishiga ziyoni tegmaydigan, bir amallab kun kechirayotgan bu ayolni oʻldirish kimga kerak ekan?
Agarda oʻgʻirlik yoki talonchilik maqsadida qilingan desak, u holda uyda qoʻlga ilinadigan narsaning oʻzi yoʻq.
Xona burchagidagi vinodan boʻshagan shishalar uy sohibasining qanday hayot kechirganidan guvohlik berib turibdi.
Oʻrtadagi stol ustidagi eski kuldonda bir xil «Prima« sigareta qoldiqlari. Undan sal narida »Bonakua» mineral suvining plastmassa idishi ham yarmi kesilib, kuldon qilingan. Unda ham shu sigaret qoldiqlari. Demak, xonada ikki kishi boʻlgan va ikkalasi ham bir xil sigaret chekishgan. Lekin sigaret pachkasi koʻrinmaydi.
Uy ichi va atrofida jinoyatchi qoldirishi mumkin boʻlgan izlar qidirildi.
Odatda bunday paytlarda qonun ikkita xolis kishi qatnashishi shartligini belgilab qoʻygan. Ana shu xolislarni avvalo topish, keyin esa ularni qatnashtirish hamisha muammo boʻlib kelgan. Chunki xolis boʻlishni hech kim xohlamaydi.
Toʻgʻri-da, unchalik yoqimli ish emas. Uning vazifasiga faqat qarab turish, nimani koʻrsa, voqea joyini koʻzdan kechirish bayonnomasiga oʻshaning yozilganini tasdiqlab, imzo chekish kirsa-da, ammo vaqtining tigizligi-yu, qaygadir shoshib turgani va hokazo bahonalar tezgina topila qoladi. Ammo oʻsha aynan «shoshayotgan» kimsa bu yerdan hamma ketmaguncha bir chetda tomoshabin boʻlib turaveradi.
Bu gal ham xuddi shunday boʻldi. Hatto baquvvat erkaklar «oʻlikdan qoʻrqaman» deb oʻzini bir chetga olib qochayotganda, durustgina kiyingan, ziyolinamo yoshgina juvon xolis boʻlib qatnashish istagini bildirib qoldi. Ismi-sharifi Anjelika Nabieva boʻlib qaysi bir trestda kadrlar boʻlimi boshligʻi ekan.
Juda yaxshi. Xolis boʻlsa boʻldi, ayol-erkakligining farqi yoʻq. Ikkinchi «xolislikka« yoshi oʻtib qolgan, shu yerdagi »vulkanizatsiya»da mashinasini tuzatishga kelgan shofyor topila qoldi. Xona ichini me’yor bilan oʻlchash, fotosuratga tushirish, nima qaerda, qanday yotibdi-yu, qanday turibdi, bayonnomaga birma-bir yozish boshlandi.
Ammo tezda xolislardan biri, aniqrogʻi Anjelika xonim «safdan chiqdi«. U tashqariga chiqib, avval koʻngli aynib, oʻxchiy boshladi, keyin esa zoʻriqqanidan yoshlangan koʻzlarini tez-tez artib »ketaman»ga tushib oldi.
Endi uni tinchlantirish kerak. Ketishi mumkin emasligi, chunki bayonnomaga uning ismi-sharifi kiritilgani, birozgina chidashi lozimligi tushuntirildi.
Anjelika xonim esa, hamon oʻziga kelolmas, nahotki shu uyda ham odam yashagan boʻlsa, inson zoti ham shu darajaga borib qolishi mumkinmi deb, goh ruscha, goh oʻzbekcha gapirib, boshini sarak-sarak qilgancha «ujas» derdi.
Keyin anchagina qimmatbaho plashini hafsala bilan qoqishga tushdi. Xonadagi narsalarga mana bu yerim ham tegib ketdi-yov, deb atrofini aylantirib qarar va birdaniga tozalashga tushardi. Ammo plashiga nima tekkan boʻlishi mumkinligini oʻzi ham bilmasdi.
Birozdan soʻng qoʻlini hafsala bilan yuvdi. Hech narsani ushlamagan boʻlsa-da, negadir qoʻlini roʻmolchasiga artishni xohlamay, mendan toza qogʻoz soʻradi. Ularga birin-ketin artib yerga tashlar ekan, negadir oyoqlarini ham yerga tapillatib urib, gapirishda davom etardi:
— Anavi sud-med ekspertni qarang. Qurtlab, sasib ketgan murdaning hamma joyini birma-bir ushlab, paypaslab koʻrayapti-ya. Agar menga million soʻm berishsa ham, ishlamas edim. Hali bu odam uyiga borib qanday qilib ovqat yer ekan-a. Shu ham ish boʻldi-yu, men ham yoshligimda yuridicheskiyga kirmoqchi edim, papam bu xotin-qizlarning ishi emas, deb ruxsat bermagandilar. Toʻgʻri qilgan ekanlar. Xayriyat oʻkimaganim, boʻlmasa, naq yuragim yorilib oʻlar ekanman. Hali kechasi qanday uxlayman-a...
Boyagina «mardligi tutib» oʻz ixtiyori bilan xolis boʻlib qatnashish istagini bildirgan ayol boyaqishning hozirgi ahvolini tushunish mumkin edi.
Nihoyat, voqea joyini koʻzdan kechirish ham tugadi. Hamon oʻziga kelolmayotgan Anjelika «uf-fu» degancha aftini bujmaytirib, holsizlarcha bayonnomaning har varagʻiga imzo chekar ekan, tagʻin sud-pudga chaqirib yurmanglar, umuman, bu voqeani esga olishni ham xohlamayman, oʻzi nega bugun bu yerdan oʻtdim-a, degancha oʻzini koyirdi.
Nihoyat, murda «morg»ga joʻnatildi, uy eshiklari esa prokuratura muhri tushirilgan qoyuzlar bilan yelimlandi. Eshikka mix urildi.
Hali bu yerga bir necha marta kelishga toʻgʻri keladi. Agarda qotil topilsa, u qanday qilib oʻldirganini ana shu xona ichida batafsil koʻrsatib berishi kerak.
Lekin bungacha hali vaqt bor. Ha, aynan vaqt. Qancha? Koʻpmi, ozmi? Buni hech kim bilmaydi. Ehtimol, qotil bugunoq topilar, balki bir haftadan yoki bir oydan soʻng, balki... topilmas. Yoʻq, qotil topildi. Aniqrogʻi, hali u gumonlanuvchi. Mana, u, qarshimda oʻtiribdi. Uni odam oʻldiradi, deb hech kim oʻylamaydi ham. Oriqqina, bexosdan bir turtib yuborsangiz ham yiqilib tushadigan mushtdakkina kampir.
Yonida bironta hujjati yoʻq. Ilgari boʻlgan, albatta, lekin keyingi oʻn yillardan beri hujjat nimaligini bilmaydi. Keragi ham yoʻq. Axir, biron joyda uyi boʻlsaki, pasportini oʻsha yerdan qayddan oʻtkazib, bemalol, odamlarga oʻxshab yashasa.
Hujjat yana qaerda kerak boʻlishi mumkin. Ha, qariyalik nafaqasini olishda. Ammo nafaqa umuman tayinlanmagan boʻlsa-chi?
Xullas, «qahramonimiz» uchun hujjat ortiqcha yuk, dahmaza. Shuning uchun ham u haqda toʻplangan hujjat burchagiga kattakon qilib BOMJ deb yozib qoʻyilgan. (Bomj — bez opredelennoyu mesta jitelstva, yashash joyining tayini yoʻq, — ta’kid muallifniki).
Bunday toifadagi odamlar nafaqat oʻzi xohlagan ism-familiyani, balki oʻzi haqida xohlagan latifani toʻqib aytishi ham mumkin. Ishonasizmi, yoʻqmi, u Sizning ishingiz. Erinmasangiz, vaqtingiz boʻlsa, hafsala qilsangiz, bemalol tekshirib koʻravering. Uddasidan chiqsangiz, albatta. Ular bugun Qarshida boʻlsa, ertaga Toshkentda, indinga qoʻshni davlatda. Poezd ustidami, tanburdami, ketaveradi. Bilet olish, joy tanlash ular uchun begona.
Shuning uchun qotillikda gumonlanib keltirilgan bu kampirning ogʻzaki gaplariga ishonmasdan ilojingiz yoʻq.
Ha, hozircha faqat undan gumonlanishmoqda. Ammo jinoyat qidiruv xodimlarining aytishicha, u qotillikni toʻliq boʻyniga olgan va qanday qilib oʻldirganini koʻrsatib beishga ham tayyor. Faqat soʻroq qilishsa kifoya.
— Ism-familiyangiz, qachon, qaerda tugilgansiz? Odatda barcha soʻroqlar ana shunday boshlanadi. Javob oʻrniga «Chekishdan bormi?» degan savol tushdi. Chekmasligimni aytganimda, biroz menga jim qarab turib sekin gapirdi:
— Men umuman koʻrsatma bermasligim ham mumkin. Ilgarigi tergovchilar chekishmasa ham yonida sigaret boʻlardi. Mayli, keyingi safar, albatta, sigaret boʻlsin.
— Qanaqasidan? — istehzo bilan soʻrayman va ichimda jinoyat qidiruv xodimlarini topib kelgan «qotili» bilan qoʻshib soʻkaman.
— Farqi yoʻq, tutasa boʻldi. Biz chekish tanlamaymiz. Eng oddiyi, masalan, «Prima«mi, »Saraton»mi, boʻlaveradi.
— Kelishdik. Endi ishga oʻtaylik, ism-familiyangiz? Qoʻlimda ruchka, kampirning ogʻziga betoqat tikilaman. Yoʻq, kampir tushmagur hech shoshilmayapti. Javob oʻrniga, yana biroz jim turib oʻzining navbatdagi «shartini» qoʻydi.
— Yana bir iltimos. Avtobaza qorovulxonasida kichkina xaltacham qoldi. Ichida paltom va bir nechta issiq paypoqlarim bor. «Ment»larga (militsiya xodimlarsha demoqchi) har qancha aytmayin, meni prokuraturaga sudrab kelishaverdi. Hali-zamon sovuq tushadi. Bu yerdan chiqadiganga oʻxshamayman. Ehtimol, abadiy qolarman. Ahvolimni koʻrib turibsiz. Ularni keltirib bersangiz.
— Boʻldimi? Bular bajarsa boʻladigan ishlar.
— Qachon?
Endi bu savol qat’iy qoʻyildi.
Obbo! Oʻzini tutishidan bir emas, bir necha bor qamalganga oʻxshaydi. Demak, uning bu arzimas talablarini tezda bajarib, tergovchilar tili bilan aytganda «kontaktga kirish« kerak. Aks holda, indamay turaveradi yoki ataylab oʻchakishib, yolgʻonni qalashtirib tashlaydi. Shuning uchun u bilan »muloyimroq» muomala qilish lozimga oʻxshaydi. Qoʻpollik ketmaydi. Hozir nima boʻlsa ham gap olish kerak.
— Hozir ayttanlaringizni darhol bajarsa boʻladi. Ammo yana nechta iltimosingiz bor, bilmayman-da.
— Boshqa yoʻq, boʻlmaydi ham, — choʻrt kesdi kampir.
— Juda yaxshi, hoziroq kirishamiz.
Militsiya xodimlarining birini avval avtobazaga, qaytib kelishda esa sigaret ham olib kelishni tayinlab joʻnatdik. Yana dastlabki savolni takrorlayman.
— Ism-familiyashiz, qachon, qaerda tugʻilgansiz?
— Borisova Nadejda Petrovna. Moskva viloyatining Babushkin shahrida, 1927 yili tugʻilganman.
Soʻroq boshlandi.
Naq yetmish uch yoshda! Ilgari uch marta, ulardan ikki martasida oʻgʻirlik, bir martasida ogʻir tan jarohati yetkazgani uchun sudlangan. Pastki chap labida koʻndalang jarohat qolgan iz ham turmadan esdalik. Jami sakkiz yarim yil «oʻtirgan».
Qamoq nimaligini yaxshi biladigan, toʻridan goʻri yaqin boʻlib qolgan bu kampirga odam oʻldirish nega kerak ekan-a?
Agar shu oʻldirgan boʻlsa? Kim biladi, militsiya xodimlari majbur qilgan boʻlsa, boʻyniga olgandir. Axir, tergov amaliyotida nimalarni koʻrmadik. Qanaqa «oʻyin»lar boʻlmadi.
Anketa ma’lumotlariga oid savollarni tugatgach, keyingi savollarni uzoqdan boshlayman.
— Nega Sizni bu yerga olib kelishdi?
— Nega? Bu nima deganingiz, anovini oʻldirganim uchun-da.
— Kim, u anavi?
— Maryani-da.
— Qaysi Marya? Qaerda yashaydi? Familiyasi kim? Yoshi nechada?
— Familiyasini bilmayman. Menimcha Alekseeva edi shekilli. Vokzalda yashaydi. Koʻchasini, uy nomerini ham bilmayman. U yerda nomer ham yoʻq.
— Uyi nechanchi qavatda? — Ataylab chalkashtirib soʻrayman.
— Qavatda? Qanaqa qavat. U vokzaldagi barak uylarda yashaydi.
Demak, uyini biladi. Yaxshi, agarda militsiya xodimlari bizga bildirmay uyni koʻrsatib kelishgan taqdirda ham, uy ichiga kiritisholmagan. Chunki eshik mixlangan va muhrlangan.
— Uyiga qanday kiriladi. Necha xona, ularning joylashishi, uy ichida nimalar bor?
Gumondor birma-bir eslashga oʻtdi.
Deyarli toʻgʻri. Xona toʻrida kattakon krovat. Oʻng tomonda eski divan. Uning ustida bitta yostiq bor edi.
— Divan va krovatdagi yostiqlar, ya’ni bosh qoʻyadigan tomon qanday joylashgan?
Agarda oʻrgatilgan boʻlsa, hoynahoy buncha mayda detallargacha ham aytishmagan boʻlsa kerak, deb oʻylayman. Javob toʻgʻri. Ikkovining boshi bir tomonda edi.
— Qachondan beri taniysiz, u bilan qachondan buyon birga yashaysiz?
— Ikki oylar avval tanishdim. Koʻproq unikida yotib qolar edim. Boʻlmasa aeroportdagi choʻchqaxonada, ya’ni ish joyimda ham yotardim.
— Xoʻsh, nima voqea boʻldi? Nega Marya vafot etdi?
— Vafot etdi? Men uni oʻldirdim.
— Xoʻsh, nima uchun, qanday qilib? Boʻgʻdingizmi? — Yana uni ataylab chalgʻitaman.
— Boʻgʻdingizmi? Nima Siz «delo»ni oʻqimagansizmi? Yoki yaqinda berishdimi?
— Savolga javob bering?
— Yaxshi. Birinchidan, mening boʻgʻishga holim yoʻq. Marya mendan ancha yosh va baquvvat, bir ursa uchib ketardim. Uni bolta bilan chopib oʻldirdim.
— Nega? Sabab?
— Sababi juda oddiy. U meni haqorat qildi.
— Nima deb va nima uchun?
— Uning kayfi bor edi. Oʻsha kuni «sevgilisi« oʻsha boboy kelgan edi. Adashmasam, boboyning ismi Joʻra edi. U ikkita vino va ozgina jigar olib kelgan ekan. Jigarni qovurdim va uchalamiz vino ichdik. Keyin men chiqib turdim va koʻchada yarim kun aylanib kutib oʻtirdim. Boboy ketgandan soʻng uyga kirdim. Yotish oldidan ikkalamiz ham odatdagidek sigaret tutatdik. U sigaretasini kuldonga tashladi. Men esa "Bonakua" suv shishasi idishidan moslashtirilgan kuldonga tashladim. Bir vaqt Marya oʻz-oʻzidan »nega uy ichida chekasan, kimsan oʻzi, koʻchada itday sangʻib yuruvding, endi yotib sigaret chekasan» deb har xil haqoratlarni qalashtirib tashladi. Men, toʻgʻrisi ularning hammasini aytishga uyalaman. Uning haqoratlari suyagimdan oʻtib ketdi. Axir, har kuni ham uy ichida chekardik. Oʻzimni zoʻrgʻa bosdim. Hech narsa demasdan yotdim. U meni rosa haqorat qilib, qolgan vinoni ham ichdi-yu, uxlab qoldi.
Men juda koʻp haqorat eshitganman, xoʻrliklarga chidaganman. Ammo bunaqa, oʻzi hech narsaga arzimaydigan, qaerdagi alkash ayoldan haqorat eshitmaganman. Agar menga, uydan ket, menikiga boshqa kelma, desa indamay chiqib ketaverardim. U ishga ketganda kuchim yetganicha uyini tozalab qoʻyaman, koʻchadan tilanchilik qilib topgan butun nonlarni olib kelganman. Uning boʻynida tekinga oʻtirganim yoʻq.
Xullas, hech uxlay olmadim. Yarim kechasi asta oʻrnimdan turib, koridorda turgan boltachani olib zarb bilan boshiga tushirdim. U jon holatda turmoqchi boʻldi, yana va yana boshiga uraverdim. U xirillab jon talvasaga tushib qoldi.
Men xaltachamni oldim, unga bolgʻachani solib, uyni tashqaridan qulflab chiqib ketdim. Vokzalga bordim. U yerda Aleksey degan oʻzimga oʻxshash daydi bor edi. U bilan tong otguncha oʻtirdim, yonimda bir tiyin ham pulim yoʻq. Odam oʻldirganimdan boshim gʻuvillayotgan edi. Qon boʻlgan boltani yuvib, vokzal qorovuliga bitta vinoning puliga sotdim. Sandiroqlab yurdim va avtobaza qorovulxonasida yashovchi Tanya ismli ayol esimga tushdi. Unikida bir necha kun turdim, Rossiyaga ketmoqchi edim, lekin kasal boʻlib qolganim uchun ketolmadim. Militsiya xodimlari labining yirtigʻi bor, yoshi yetmishlardagi ayolni izlab yurishganini Tanya aytdi. Shofyorlardan kimdir aytganmi, militsiya xodimlari meni topib olishdi. Ularga Maryani oʻldirganimni tan olib aytib berdim. Keyin Sizning oldingizga olib kelishdi. Boʻlgan gap shu.
Uning ishlarini indamay eshitib yozib olarkanman, ish materiallari bilan tanishaman.
Xaqiqatan ham, voqea joyida stol ustida ikkita kuldon bor edi. Biri marhuma yotgan tomonga yaqin, ikkinchisi, «Bonakua« shishasidai yasalgan kuldon esa divan tomonda, ya’ii gumondor yotgan tomonda. Chekilgan sigaretlar ikkalasi ham »Prima».
Jarohatlarning kuchsiz pala-partishligi ham mana shu daydi kampirlar tomonidan yetkazilishiga xos.
Voqea joyidagi piyolalardan olingan barmoq buniki boʻlib chiqdi ham deylik, ammo u dalil emas, Borisova oʻsha xonada yashagan.
Bir necha kun davom etgan tergov va tezkor harakatlar koʻz oʻngimdan oʻtar edi.
Marhumaning barcha tanishlari qidirib topildi va oʻsha kunlari qaerda boʻlgani chuqur tekshirildi. Ular ichida labida ozgina jarohat izi bor Nadejda yoʻq edi. Ana u ham topildi va qotillikni boʻyniga olib turibdi. Ammo hali bu aynan shu qotil, degan gap emas. Quruq koʻrsatma esa dalil boʻlmaydi. Bugun boʻyniga oladi, ertaga rad qiladi.
Uning koʻrsatmasi qachonki boshqa dalillar bilan mustahkamlanmas ekan, bir pul.
— Bolta kimniki edi? Uni nega oʻzingiz bilan oldingiz, oʻsha yerga tashlamadingiz?
— Bolta Maryaniki edi. Jinoyat qurolini qoldirmay, deb oʻzim bilan oldim. Uni biron joyga tashlab yubormoqchi edim, lekin vino xumor qilavergach, sotishga boshqa narsam boʻlmagani uchun ham sotdim.
— Boltaning koʻrinishini ta’riflang, uzunligi, qalinligi, dastasi, rangi va hokazolar. Uni kimga sotganingizni koʻrsatib bera olasizmi?
— Menimcha, koʻrsatsam kerak. U yoshi 50 larda, vokzal hojatxonalarini supurib yuradigan erkak kishi. Oldi yoʻl-yoʻl qizil jemperi bor. Bolta pojarniy shitlarda boʻladi. Uni Marya ish joyidan oʻgʻirlab kelgandi, dastasi qizil.
Agarda bolta topilsagina, buning gapiga ishonish mumkin. Ehtimol, yogʻoch dasta orasiga qon singib ketgandir. Yuvgan bilan biron yorigʻida ozgina boʻlsa-da qon yuqi bordir.
Butungi soʻroqni tugatsa boʻladi. Endigi navbat boltani qidirib topish va u solingan xaltachada qon yuqi borligini tekshirish. Axir, Borisova dastlab boltachani yuvmasdan xaltaga solgan.
Bolta topildi. Sud-biologiya ekspertizasi unda va Borisovaning xaltasida marhumaning qon guruhiga xos belgilar borligi, jarohatlar ham ana shu boltadan yetkazilishi mumkinligi toʻgʻrisida xulosa berdi.
Marya ishlaydshan joydagi qorovul haqiqatan ham «pojarniy shit»dan bolta yoʻqolganini tasdiqlab, uni boshqa boltalar orasidan tanib oldi.
Demak, gumondor aldamayapti.
Ekspertiza xulosalari bilan tanishtirish uchun militsiya boʻlimidagi vaqtincha saqlash xonasiga kirayotganimda navbatchi militsiya starshinasi chopib keldi.
— Keldingizmi? Endi telefon qilmoqchi edim. Momongiz oʻlib qoladi, tezroq turmaga joʻnataylik. Zoʻrgʻa yuribdi, baloga qolaman.
Birpasdan soʻng soʻroq qilish kabinetiga kirib kelgan Borisovaning ahvoli haqiqatan ham ogʻir edi. Hol-ahvol soʻrayman.
— Sogʻligʻim oʻziga yarasha. Tezroq turmaga joʻnating, u yerda har holda krovat bor.
— Yaxshi. Bugunoq joʻnatishadi. Menga Ichki Ishlar Vazirligining axborot markazidan bizning soʻrovimizga javob keldi. Unda koʻrsatilishicha, Siz qamalgan ekansiz.
— Toʻrt marta?! Ha, ha, toʻgʻri, ehtimol filtratsion lagerda boʻlganimni ham koʻrsatishgandir. Umrimning eng yaxshi davrlari turmada oʻtdi, ozodlikka chiqish ham bir azob, koʻnikolmay qiynalasan kishi.
— Nega oʻgʻirlikni buncha erta boshladingiz? Ota-onangiz bormidi?
— Ha, ular ham turmada oʻlib ketishdi. La’nati Stalin. Millionlab odamlarni qatagʻon qildi. Otam harbiy, onam partiya xodimi boʻlishgan. Ikkalasi ham «Xalq dushmani« deb sud ham qilinmasdan »uchlik» tomonidan otib tashlangan. Akam Volodya ham yoʻqolib ketdi. Uni Leninning hurmati uchun Vladimir deb atashgan. Menga esa Krupskaya hurmati uchun Nadejda deb nom qoʻyishgan. Axir, ota-onam kommunistik gʻoyalarga, tuzumga sodiq boʻlishgan-da. La’nati qonxoʻr Lenin. Qatagʻonni aslida uning oʻzi boshlagan ekan. Endi yozishayapti. Vaqtingizni olmayapmanmi?
— Yoʻq, yoʻq, bemalol.
— Ha, nima deyayotgan edik. Ha, akam Vladimir. Ota-onam qamalgandan soʻng men va Volodya koʻchada qoldik. Bizni bolalar uyiga joʻnatishdi. U yerdagi xoʻrliklarga chvdab boʻlmasdi, shuning uchun qochdik. Ushlab olishib endi yopiq tipdagi maxsus daydi bolalar maktabiga tiqishdi. Ana oʻshanda, ya’ni bolaligimdanoq, daydi degan nomni menga hukumatning oʻzi rasmiy ravishda berdi. Aniqrogʻi, hukumatning oʻzi bizni daydi qildi. Ana shundan beri bu nomdan ham, ana shunday turmush tarzidan ham qutilolmayman.
Lekin bunga kim aybdor? Bizga oʻxshagan zarracha aybi boʻlmagan bolalarni nafaqat ota-ona mehridan, balki yoshlikning eng totli damlaridan shafqatsizlarcha mahrum etishdi. Ayrimlar «ota-onangni oqlashadi, Moskvaga ariza yoz«, deyishdi. Men ularga, xoʻsh, ana oqlandi ham deylik, buning nima foydasi bor, dedim. Oddiy bir parcha qogʻozning nima keragi bor. Endi hech narsani orqaga qaytarib boʻlmaydi. Nafaqat qaytarib, axir toʻxtatib ham boʻlmaydi. Mana oʻsha tavqi la’nat »daydi» degan nom bilan hayotimni yakunlayapman. Meni hech boʻlmaganda insonlarga oʻxshab koʻmishmaydi ham. Turma qabristoniga olib borib koʻmib tashlashadi. Tamom, bir chivindek yoʻq boʻlib ketaman. La’nati tuzumning nohaqlarcha, nomardlarcha bergan zarbasi butun boshli gunohsiz oilani tarqatib, har tomonga sochib yubordi, oʻzimizni hozirgacha oʻnglay olmaymiz.
— Akangiz qaerda?
— U ham bir necha marta qamaldi. Axir, och, yalangʻoch, himoyasiz bola nima ham qilardi. Albatta, oʻgʻirlik. U ham allaqachon qaerlardadir oʻlib ketgan boʻlsa kerak.
— Turmush qurmaganmisiz?
— Bir necha yillik qamoq ayol ruhiyatiga yomon ta’sir qiladi. U bilan uncha-muncha erkak yashay olmaydi. Bir marta turmush qurdim. Uzoqqa choʻzilmadi. Ajraldik. Bitta qizim bor. Moskvada yashaydi.
— Ehtimol, uning adresini bersangiz, chaqirarmiz.
— Keragi yoʻq. Men ona boʻlib unga hech qanday xizmat qilganim yoʻq. Faqat tugʻdim xolos. Unga ham ortiqcha yuk, tashvish boʻlishni xohlamayman. Ana keldi ham deylik, xoʻsh, qoʻlidan nima ham kelardi. Meni izlama, umrim oxirlashaversa, oʻzim qidirib topaman, degan edim. Afsus, boʻlmadi. Ana shunaqa gaplar.
— Mendan yana qanday iltimosingiz bor?
— Hech qanday. Tergov qancha tez tugab ishim sudga ketsa, shuncha yaxshi. Turmadan ham lager yaxshi, u yerda har holda koʻproq ochiq havoda boʻlasan, biron-bir yumush topib berishadi.
— Yaxshi, tezroq tugatishga harakat qilaman. Lekin bitta norasmiy savolim bor. Xoʻsh, ana Sizni Mar’ya haqorat ham qilibdi deylik. Uni oʻldirish shartmidi? Indamay chiqib ketsangiz boʻlardi-ku?
— Sizni tushundim. Sen oʻzing kimsan, bir daydi boʻlsang, seni birov haqorat qildi nima-yu, qilmadi nima, indamay yelkangni qisib ketaversang boʻlardi-ku, demoqchisiz. Toʻgʻri, shunday qilsam ham boʻlardi. Ammo, inson tabiati shundayki, u kim boʻlishidai qat’iy nazar, hatto bizdek eng past tabaqadagi odamda ham or, nomus baribir saqlanib qoladi. Daydi oʻzini boshqa daydi bilan solishtiradi. Agar meni oʻzimdan ziyodroq odam haqorat qilsa, indamay ketardim. Men-ku qamalib, odamdek yashay olmadim. U esa biron marta ham durust turmush qurolmagan. Ichaverganidan erkaklar bezor boʻlib tashlab ketishgan, farzandi ham yoʻq. Mening esa har holda orqamda zurriyodim qolayapti.
Demoqchimanki, Maryaning mendan ortiq joyi yoʻq. Borib turgan alkash. Shunday boʻlsa-da, unikida yashash uchun men uning kiyimlarini yuvar, kosa-tovoqlarini tozalar, kuchim yetganicha xizmatini qilar, ammo bir burda nonimni koʻchadan tilanchilik qilib, oʻzim topib kelar edim. Bularni avval ham Sizga aytdim. U yaxshilik bilan menga javob berib yuborsa boʻlardi-ku. Yoʻq, oʻzini baland tutib, meni hech bir sababsiz haqoratlashga tushdi. Javobini esa oldi. Oʻsha shu kerak edi, shekilli. Tilidan, xarakteridan topdi, qisqasi, bu — taqdir.

* * *
Tergov tugagach, jinoyat ishi materiallari bilan turmada tanishtirar ekanman, ayblanuvchi Borisova oʻz-oʻzidan sekin gapirib qoldi.
— Kecha tush koʻribman. Ota-onam meni yonlariga chaqirishayapti. Boʻldi, shuncha vaqt daydib yurish, endi kel, uyimiz bor, akash Volodya bilan uy qurdik deyishayashi. Atrofida siren gullari, Volodyaning esa faqat boshi koʻrinadi. Nimagadir, ota-onam mendan ham yosh koʻrinishadi. Nega shunday-ya, menimcha, ularni faqat yoshlik paytida koʻrganim uchun xotiramda shunday oʻrnashib qolgan boʻlsa kerak. Ularga qarilik davri nasib etmadi. Ularning hatto qabri qaerdaligini ham bilmayman. Menikini ham hech kim bilmasa kerak. Qanday shafqatsiz dunyo.
Navbatdagi qogʻozga sekin imillab imzo chekar ekan, yana asta qoʻshib qoʻydi.
— Dunyo emas, odamlar shafqatsiz, shunday emasmi, Siz nima deysiz grajdanin tergovchi?

Bu gal u haq edi. Shuning uchun ham tasdiqlagancha bosh irgʻadim.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ориятли дайди (ҳикоя) [Safar Kattaboyev] 324

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57622
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36536
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21581
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452