Bir umrning zavoli (hikoya) [Stefan Sveyg]

Bir umrning zavoli (hikoya) [Stefan Sveyg]

Umri tijorat bilan oʻtgan Solomon bobo kunlardan bir kun Gard koʻli sohilidagi mehmonxonada yarim kechasi qorin ogʻrigʻidan uygʻonib ketdi. Bu yerga u oilasi bilan birga dam olgani kelgan edi. Qarasa, ahvol chatoq: ichini birov burgʻu bilan parmalayotganday, nafas olyaptimi, yoʻqmi – oʻzi ham bilmaydi. Qariyaning kapalagi uchib ketdi. Toʻgʻri, koʻpdan buyon jigaridan nolib yurardi, ammo bunaqasi... U shiftga tikilgancha doʻppaygan qornini, soʻng koʻkragi va yelkalarini asta siypalab chiqdi. Ogʻriq pasayay demasdi. Qayoqdan ilashdi bu kasofat? Balki biror ovqat yoqmagandir? Italiyaga kelgan sayyohlar orasida bunaqa shikoyatlar quloqqa koʻp chalinadi. Harakat qilsam ogʻriq tarqalar, degan xayol bilan inqillab-sin-qillab oʻrnidan turdi. Rostdan ham uch-toʻrt qadam bosishi bilan sal yengil tortganday boʻldi. Ammo xona tor edi, buning ustiga, yonma-yon qoʻyilgan karavotda uxlab yotgan xotinini uy-gʻotib yuborishdan choʻchidi. Bekorga vahima koʻtarishning nima keragi bor? Ana shu andisha bilan yelkasiga xalatini tashlab, shippagini sarpoychan kiydi-da, sekin yoʻlakka chiqdi. Uzundan-uzun, nimqorongʻi yoʻlak huvillab yotardi. Qariya qadamini avaylab bosib, yoʻlakning bu boshidan u boshigacha uch-toʻrt qur borib keldi. Buni qarangki, niyati xolis-da, dard chekinib, ruhi ancha tetiklashdi, ogʻriq ham avvalgi shashtidan qaytdi. Xonasiga endigina kirmoqchi boʻlib turgan edi, birdan allaqanday shitirlagan sas uni taqa-taq toʻxtatdi. Shu yaqin-oʻrtada nimadir gʻiychilladi, soʻng sal naridagi eshik qiya ochilib, pichir-pichir ovozlar eshitildi, oraliqdan tushgan nur yoʻlakni lip etib bir yoritdiyu yana soʻndi. Nima gap oʻzi? Qariya beixtiyor burchakka qapishdi – sinchkovligidan emas, yoʻq – jinniga oʻxshab yarim kechasi yoʻlakda tentirab yurganini birov koʻrib qolishidan iymandi. Ammo tasmaday nur yoʻlakni bir soniya yoritgan paytda qiya ochilgan eshikdan oq xalat kiygan bir ayol chiqib, zipillagancha yoʻlak adogʻiga qarab ketganini ilgʻadi. Yo unga shunday tuyulganmikan? Yoʻq, yoʻq, aniq koʻrdi. Ana, yoʻlak oxiridagi eshik tutqichi shiq etdi. Keyin hammayoqni qaytadan sukunat bosdi. Qariya, xuddi chaqmoq urganday, gandiraklab ketdi. Yo parvardigor! Axir, yoʻlak oxiridagi hozirgina tutqichi makkorona ovoz chiqargan oʻsha eshikdan... axir, oʻsha eshikdan oʻzi oilasi bilan ijaraga olgan uchta xonaga kiriladi-ku! Xotini uxlab yotibdi. Demak, haligi ayol, – yoʻq, yanglishishi mumkinmas, – xiyol oldin begona erkakning xonasidan yashiriqcha chiqqan oʻsha ayol – qizi, oʻn toʻqqizga toʻlib-toʻlmagan qizalogʻi Erna ekan-da! Qariyaning a’zoyi badani titrab ketdi. Eh, bolaginam, jigarbandim... nahotki? Yoʻq, boʻlishi mumkinmas, u xato qilyapti! Unda begona erkakning xonasida nima qilib yuribdi?! Qariya bu fikrni miyasidan yulib tashlamoqchi boʻlardi-yu, ammo bir koʻrinib gʻoyib boʻlgan ayolning koʻlankasi koʻz oʻngidan nari ketmasdi. Bu koʻlankadan qutulib boʻlmaydi, uni yulib tashlashning iloji yoʻq. U haqiqatning tagiga yetishi kerak! Nafasini ichiga yutib, devorni paypaslagancha qizi yashayotgan xona eshigiga yaqinlashdi. Qay koʻz bilan koʻrsinki, eshik tirqishidan, faqatgina shu eshik tirqishidan ingichka, oppoq nur sizib chiqmoqda edi. Kechasi soat toʻrtda xonasida chiroq yonib turibdi! Tagʻin nima kerak?! Mana, yana bitta isboti: elektr tugmachasi shirq etdi, nur chilvirini tun qorongʻisi yutib yubordi – yoʻq, yoʻq, oʻzini aldab nima qiladi – begona erkakning xonasidan chiqib, oʻz xonasiga bebiliska kirib olgan ayol – oʻz qizi, Erna! Qariya, bezgak tutganday, hamon qaltirar, tanasidan sovuq ter quyilar edi. Bir koʻngli, eshikni buzib kirib, behayo qizini rosa doʻpposlamoqchi boʻldi. Ammo oyoqlari itoat etmadi. Xonasiga sudralib kirib, yaralangan jonivorday oʻzini karavotga tashladi. Solomon bobo allamahalgacha qimir etmay, qorongʻilikka termilib yotdi. Miyasi gʻovlab ketgan edi. Yonginasida xotini pishillab uxlab yotardi. Nima qilsin? Uni uygʻotib, zahrini sochsinmi? Qizining kirdikorini oshkor etib, goʻriga gʻisht qalasinmi? Jillaqursa, koʻnglini boʻshatib oladi-ku, axir. Hay-hay-hay! Bu sharmisorlikni qaysi til bilan gapiradi? Yoʻq, aytolmaydi, aytolmaydi. Xoʻsh, unda nima qilish kerak? Nima qilish kerak! U fikrini jamlashga urinar, ammo uddasidan chiqolmasdi. Qanday dahshat! Uning qizalogʻi, erkatoyi, koʻzlari musaffo, nigohi muloyim arzandasi... E, falak! Alifboni oldiga qoʻyib, pushtirang barmoqchasini notanish harflarga bittama-bitta tekkizib, savod chiqazgani kuni kecha emasmidi, axir! Uni olib ketishga maktabga borganida havorang koʻylagining etaklarini hilpiratib chopib chiqqanlari, yoʻl-yoʻlakay unga shirinliklar olib bergani, bunga javoban qizchasi uning boʻynidan quchoqlab, shira lablari bilan yuzidan choʻlp-choʻlp oʻpganlari... E voh... kechagina emasmidi! Mana endi, ikki qadam narida, oʻsha qiz begona erkakning qoʻyniga kirib chiqib, hech narsa koʻrmaganday sulayib uxlab yotibdi! «Yo alhazar, yo alhazar! – Qariya ingrab yubordi. – Qanday sharmandalik, qanday sharmandalik! Mening qizim, bokira qizalogʻim allaqanday erkak bilan... Kim oʻsha erkak? Kelganlariga atigi uch kun boʻldi, anavi oliftalardan birortasini ham Erna ilgari tanimasdi – na graf Ubaldini, na italyan zobitini, na meklenburglik baronni. Ular bilan kelgan kunlarining ertasiga raqs paytida tanishishgan, allaqachon oʻshalardan bittasi... Xoʻsh, qizi qaysi biri bilan... Balki u birinchi erkakmasdir, balki Erna bunaqa ishni ancha ilgari, uydaligidayoq boshlavorgandir... men ahmoq hech narsani payqamay yuravergandirman?.. Voy laqma-ey, voy miyasi aynigan chol-ey... Darvoqe, xotinim bilan qizim haqida nimalarni bilaman? Uzzukun oʻshalar uchun ishlayman, idorada oʻn toʻrt soatlab oʻtiraman, ilgari-ku umrim poezdda oʻtardi, qoʻlimda – xilma-xil matolarning laxtaklari solingan chamadon... pul uchun... azbaroyi qizim bilan xotinim hech narsadan zoriqmasin, xohlaganlarini yeb, xohlaganlarini kiyishsin deb shunday qilardim. Kechqurun horib-charchab ishdan qaytganimda uyda hech kim yoʻq: ular yo teatrga, yo raqs maydoniga, yoki mehmondorchilikka ketgan boʻladi. Kunni qanday oʻtkazishadi – bilmayman. Endi shuni bilib turibmanki, qizim, xuddi koʻchadagi fohishalarday, tunlari pokiza tanasini begona erkaklarga baxshida etarkan. Yo rabbiy, bu qanday razolat!» Qariya yana ingradi. Har bir yangi taxmin, yangi shubha-gumon yarasini tuz sepganday lovullatardi; nazarida miya-si qoq ikkiga boʻlinganu ana shu ikkita kosadagi boʻtqa ichida son-sanoqsiz qurt-qumursqa gʻujgʻon oʻynayotganday... «Nega shu paytgacha chidab keldim?.. Nima uchun men bu yerda toʻlgʻanib yotibman-u, anovi suyuqoyoq bemalol xurrakni otyapti? Izidan xonasiga bostirib kirib, qovurgʻalarini mayda-mayda qilib tashlasam boʻlmasmidi? Yoʻq, boʻlmaydi... Chunki men zaifman, men qoʻrqoqman... Hamma vaqt ularga yon bosib kelganman. Oʻzim itday ishlasam ham, qizim bilan xotinimni yayratib qoʻyganimdan faxrlanardim, bir tiyinni yetti joyidan tugib, topganimni uyga tashirdim. Mana, oqibati... Qorinlari toʻydiyu mendan or qiladigan boʻlib qolishdi... Ha-da... men – qoloqman, men – chalasavodman... Tavba, menda savod nima qilsin? Oʻn ikki yoshimda maktabdan chiqarib olganlar. Kechani kecha, kunduzni kunduz demay ishlaganman, laxtak koʻtarib qishloqma-qishloq, shaharma-shahar izgʻiganman. To bir ishning boshini tutib, qaddimni rostlab olgunimcha tortmagan azobim, chekmagan uqubatim qolmagan. Hozir birovdan kam yerim yoʻq, uy-jo-yim badastir, mol-mulkim, davlatim yetarli. Ammo baribir tilim qisiq. Ba’zan hakalak otgan nafslarini sal ti-yib qoʻymoqchi boʻlsam, osmonga sapchishadi; rahmatli onam faqat oilam deb, roʻzgʻorim deb yashardi desam, burunlarini jiyirishadi. Xoʻp, men – qoloqman, oʻqimaganman. Ammo qoloqsiz deb mendan or qiladigan qizim negadir begona erkakning qoʻyniga kirib yotishdan or qilmaydi. Bittayu bitta qizim, koʻzimning oqu qorasi... Yo tangrim, qanday bedodlik bu!» Qariya qattiq uh tortgan edi, xotini uygʻonib ketdi. «Ha-a, nega pishqiryapsan?» deb soʻradi u uyqusirab. Solomon bobo miq etmadi. Shu yotgancha ertalabgacha mijja qoqmadi. Nonushtaga hammadan barvaqt keldi. Ogʻir xoʻrsinib stol yoniga choʻkdi-yu, ammo dasturxondan yuzini chetga burdi. «Yana yolgʻizman, – deb oʻyladi u, – har doim yolgʻizman. Ertalab ishga ketayotganimda bular uxlab yotgan boʻladi. Teatrmi, biror ziyofatmi, allaqaysi goʻrdan tinkalari qurib kelishadi-da. Kechqurun uyga qaytganimda yana hech kim yoʻq – kim biladi qanday davraning guli boʻlib oʻtirishgan ekan? Eh, pul oʻlsin-a, pul oʻlsin! Ularni pul buzdi... pul bizni bir-birimizdan ayirdi. Men ahmoq pulning ketidan quvib yurib- man-a! Mana oqibati – pul meni ship-shiydon qildi, ularni esa yomon yoʻldan yetaklab ketdi. Ellik yil hoʻkizday ishlab, hordiq nimaligini bilmay orttirganim shu boʻldimi! Mana, bir oʻzim soʻppayib oʻtiribman...» Xotini bilan qizidan hamon darak yoʻq. «Nega Erna kelmayapti? Ochiqchasiga gaplashmasam boʻlmaydi... Hammasini yuziga shartta-shartta aytaman... Ketamiz, deyman... shu bugunoq joʻnaymiz, deyman... Nega kelmayapti? Ha-a, uyquga toʻymagan-da, sababi ma’lum... Onasi-chi?.. E-e, toshoynaning oldida oʻtirgan sochini tarab. Keyin tirnoqlarini boʻyaydi, sartaroshxonaga kiradi, upa-elik deganday... Soat oʻn birsiz qoʻli boʻshamaydi. Onasi shu boʻlgandan keyin – qizi nima boʻlardi? He-e, pulni oʻylab topganni!..» Orqadan qadam tovushlari eshitildi. «Yaxshi yotib turdingizmi, dadajon?» – shu savoldan keyin ayol kishining moʻ‘jazgina boshi yelkasi osha engashib, nafis lablar xiyolgina chakkasiga tegdi. Qariya beixtiyor boshini chetga tort-di: qandaydir atirning chuchmal hidi unga yoqmagan edi. – Nima boʻldi, dadajon? Nega avzoyingiz buzuq? Uxlolmadingizmi yoki yomon tush koʻrdingizmi? Solomon bobo gʻazabini ichiga yutdi. Boshini quyi egib, qizining savoliga «Yoʻq, hammasi joyida!» deya gʻudranib javob qaytardi. Keyin unga qaramaslik niyatida apil-tapil gazetani ochib, yuzini toʻsdi. Qoʻllari betoʻxtov qaltirardi. «Hozir, onasi yoʻqligida hamma gapni gapirishim kerak. Hozir ayni payti!» derdi u ichida, biroq tili kalimaga kelmasdi, hatto qizining koʻzlariga qarashga ham jur’at etolmayotgan edi. Birdan u shartta oʻrnidan turdi-da, bogʻ tomonga qarab ketdi. Yuzidan oqayotgan qaynoq koʻzyoshlarini qizi koʻrib qolishidan andisha qildi. Oyoqlari kalta, pak-pakana qariya bogʻ ichida uzoq aylanib yurdi, tevarak-atrofni tomosha qildi. Yosh pardasi qorachiqlarini toʻsib turgan boʻlsa-da, goʻzal manzaradan bahramand boʻlishiga monelik qilolmadi: koʻl sathidagi kumushrang tuman ortida koʻm-koʻk butalar bilan qoplangan oʻrkach-oʻrkach tepaliklar, ularning orqasida esa baland togʻ, goʻyo u ham koʻl jamoliga mahliyo boʻlganday chuqur sukutga botgan. Yashnab turgan tabiat bepoyon quchogʻini ochib, hammaga baxt va shodlik ulashayotganga oʻxshaydi. «Vo darigʻ!.. – deya qariya alam bilan bosh chayqadi. – Umrimning ellik yilini choʻt qoqish, hisob-kitob, savdo-sotiq bilan oʻtkazib, birinchi marta oʻzimga mana shunday kunlarni ravo koʻrgan edim-a!.. Buyam haromga chiqdi. Oltmish beshga kiribman. Bu yogʻi qancha qoldi – yolgʻiz xudoga ayon. Har holda toʻrimdan goʻrim yaqin. Azroil eshik qoqib turganda na pul, na boylik, na doʻxtir oraga tusha oladi. Goʻrga kirmasimdan oldin men ham odamga oʻxshab bir dam olay degan edim-da. E, attang, attang! Rahmatli otam aytardi-ya: «Bizning peshonamizga huzur-halovat bitilmagan, sen mehnatga tugʻilgansan, oʻlguningcha mehnat xurjunini yelkangdan tashlama!» derdi-ya! Men gumroh otamning oʻgitini unutibman. Lekin kechagina baxtiyor edim-ku... Chiroyli, xushchaqchaq qizimga havas bilan tikilardim, quvonchiga har daqiqa sherik boʻlardim-ku. Mana, xudo meni jazoladi. Hamma narsadan mosuvo boʻldim. Endi oʻz qizim bilan gaplasholmayman, koʻzlariga tik qarolmayman. Endi qaerda boʻlmayin – uydami, ishxonadami, kechasimi, kunduzimi – hozir qizim qaerdaykin, qaerga borib keldiykin, nima ish qildiykin, degan savollar ta’qib qilaveradi meni. Endi uyga xotirjam qaytolmayman. Bir mahallar qizim chopib kelib boʻynimdan quchganida yayrab ketardim. Endi esa oʻpguday boʻlsa, bu lablar kecha qaysi labga bosilgan edi, degan oʻy kechadi koʻnglimdan darrov. Yoʻqligida tashvishga tushsang, borligida koʻziga qaray olmasang – shu ham hayot boʻldimi? Yoʻq, bunday yashagandan oʻlgan yaxshi!» Solomon bobo bogʻdan chiqib, allamahalgacha shahar koʻchalarida bemaqsad tentirab yurdi. Bir doʻkonning koʻrgazmasi oldida negadir toʻxtab qoldi. Oyna ortida sayyohlarga kerakli turli-tuman buyumlar osigʻliq turardi: soyaboni keng yengil bosh kiyimlari, yaktaksimon oppoq koʻylaklar, sport anjomlari, galstuklar, qarmoqlar... Ammo qariya ana shu narsalar orasiga pala-partish tashlab qoʻyilgan, bir uchiga temir poynak oʻrnatilgan gʻadir-budir tayoqdan koʻzini uzolmasdi; agar shu tayoq bilan qulochkashlab bitta-yarimtaning boshiga solsang bormi!.. «Oʻldiraman... Oʻldiraman ablahni!» – Qoʻqqisdan miyasiga kelgan bu fikr-dan tipirchilab qolgan qariya shoshib doʻkonga kirdi-da, haligi tayoqni arzimagan pulga sotib oldi. oʻaroyib qurolni qoʻliga ushlashi bilan bilagiga kuch kirganini his etdi. Har qanday qurol nimjon odamni ham botir qilib yuboradi-da. U tayoqni qattiqroq qisdi, shu zahoti qoʻlining mushaklari taranglashganini sezdi. Doʻkondan chiqib, koʻl boʻyidagi yoʻlkada tez-tez u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Hademay jiqqa terga botib ketdi, ammo bu ter tez yurganidan emas, vujudini zabt etgan qahr-gʻazabning zoʻrligidan quyilmoqda edi. Tilida faqat boyagi gap aylanardi: «Oʻldiraman... Oʻldiraman ablahni!» Shu alfozda, noma’lum dushmanni qidirib, sal naridagi ulkan daraxt ostiga qurilgan pastak shiyponga qarab yurdi. U yanglishmagan edi: shiyponning bir burchagida toʻqima kreslolarga yastangancha, poxol naychalardan ora-sira viski simirib, qizi bilan xotini va, albatta, haligi uch nafar kindigi bir oliftalar valaqlashib oʻtirishardi. «Qaysi biri ekan? – deb oʻylardi chol tayoqni mahkam qisgancha. – Qaysi birining boshini yoray?!» Ammo shu payt Erna otasini koʻrib qolib, sapchib oʻrnidan turdi-da, chopib oldiga keldi. – Qaerda yuribsiz, dadajon? Qidirmagan yerimiz qolmadi. Bilasizmi, janob fon Medvis bizni moshinasida koʻl atrofini aylantirmoqchi, keyin sohil boʻylab Dezentsanogacha olib boraman, deyapti. – Erna otasini stolcha yoniga sudrab keldi. Erkaklar soʻrashish uchun oʻrinlaridan turishdi. Qariya titrab ketdi. Yonida qizi turganidan noiloj haligilarga birma-bir qoʻl uzatdi, keyin choʻntagidan sigara chiqazib, jahl bilan ogʻziga tiqdi. Sal oʻtmay, frantsuz tilida kechayotgan baland pardali suhbat sharshara misol yana oʻz oʻzaniga qaytdi. Solomon boboning irodasi bukilgan edi. Ogʻzidagi sigarani chaynagancha ich-etini yeb oʻtiraverdi. «Toʻgʻri qilishadi... Ular haq... – deb oʻylardi u. – Yuzimga tupirsa ham arziydi. Oʻzim qoʻl berdim-ku. Ammo shulardan bittasi qizimni yoʻldan urgani aniq. Men eshshak indamay oʻtiribman-a! Hech kimni oʻldirganim yoʻq, hatto chertmadim ham... Aksincha, soʻljayib qoʻlimni uzatdim. Battar boʻl, qariya! Ustimdan har qancha kulishsa ham kam. Men bormanmi, yoʻqmanmi – kim e’tibor beryapti? Ular uchun men tirik murdaday bir narsaman. Axir, qizim bilan xotinim frantsuz tilini tushunmasligimni bilishadi-ku. Bilib turib, har zamonda men tomonga bir koʻz tashlab ham qoʻyishmaydi. Yaqinlarim uchun ham men yoʻqman-da! Ularga faqat mening pulim kerak. O, pul, pul! Hammani yoʻldan ozdiradigan gʻaddor! Xotinim bilan qizim menga ham bir-ikki ogʻiz luqma tashlab qoʻyishsa nima qilarkan? Koʻzlari faqat anovi erkaklarda! Men boʻlsam toqat qilib oʻtiribman. Urmaymanmi, oʻldirmaymanmi! Eh, qoʻrqoq, qoʻrqoq...» – Mumkinmi? – dedi buzuq nemis tilida italyan zobiti va zajigalkaga qoʻl uzatdi. Xayolga choʻmgan qariya seskanib ketdi va hech narsadan bexabar zobitga yeb yuborguday koʻzini qadadi. Joni hal-qumiga kelib, qoʻlidagi tayoqni jazava bilan qisdi. Ammo shu zahoti lablari qiyshayib, ma’nosiz tirjaydi. – O, mumkin, mumkin, – dedi u ovozi titrab. – Sizga hamma narsa mumkin, he-he... koʻnglingiz nimani tusasa qilaverasiz, he-he... menda nimaiki boʻlsa, sizning xizmatingizda... Men nima deya olardim... Zobit qariyaga taajjublanib qaradi. Tilni yaxshi bilmagani uchun kesatiqning tagiga yetolmadi. Ammo cholning yuzidagi ifoda uni dovdiratib qoʻydi. Beixtiyor oʻrnidan turib ketdi, ikkala ayolning yuzi dokaday oqardi – oraga zilday sukunat choʻkdi. Qariya yana avvalgi holatiga qaytdi, yuzidagi istehzo bir zumda gʻoyib boʻldi, zalvorli tayoq qoʻlidan sirgʻalib chiqib, tizzalari orasiga qisilib qoldi. U suvga boʻkkan mushukday gʻujanak boʻlib, hozirgina namoyish etgan jasoratidan xijolat chekkandek sekin yoʻtalib qoʻydi. Erna noxush vaziyatni yumshatish maqsadida bir nimalar deb bidirlay ketdi, zobitning chehrasi tagʻin yorishdi, hayal oʻtmay uzilib qolgan suhbat yana qozonday qaynay boshladi. Solomon bobo shod-xurram chaqchaqlashayotgan odamlar orasida mum tishlab oʻtirar, boshi haligidan ham quyiroq egilgan edi. Ammo endi unga hech kim e’tibor bermas, uning mungli sukuti uzra soʻz poʻrtanasi avjga chiqar, ora-sira qiyqiriq va qahqaha koʻpigi osmonga sapchir, shoʻrlik qariya esa alam va nomusning bepoyon zulumoti qa’riga gʻarq boʻlib ketgan edi. Erkaklar oʻrinlaridan turishdi, Erna shoshib ularga ergashdi, sal oʻtkazib onasi ham qoʻzgʻaldi. Ular toʻdalashib mehmonxonaga qarab ketishdi, ammo mudrab oʻtirgan cholni taklif etish hech kimning xayoliga kelmadi. Qariya atrofida qoʻqqisdan hosil boʻlgan boʻshliqni sezib, koʻzlarini ochdi, boʻshab qolgan kreslolarga loqayd nazar tashladi, shu payt qulogʻiga mehmonxonada chalinayotgan royal ovozi, ayolu erkaklarning shodon qiyqiriqlari eshitildi. Raqsga tushishyapti! Ha, sulayib qolguncha raqsga tushish qoʻllaridan keladi. Qonlari koʻpiradi, bir-birlarining bagʻirlariga battarroq yopishishadi, keyin qarabsizki... U jahl bilan tayoqni yana qoʻliga olib, oʻsha tomonga yurdi. Eshik oldida taqqa toʻxtab qoldi. Baron royal yonida yarim oʻgirilib oʻtirar, tusmollab amerikancha bir kuyni tingʻillatardi. Erna zobit bilan, onasi graf Ubaldi bilan raqsga tushayotgan edi. Ammo qariya faqat Erna va zobitdan koʻz uzmasdi. Voy yaramas-ey! Xuddi mahriga tushganday qizining belidan mahkam quchoqlab olibdi-ya! Qizi-chi, qizi, namuncha kanaday yopishmasa! Bir-biriga qapishib ketibdi-ku! Ha, shu, shu. Ularning har bir harakati don olishganidan dalolat berib turibdi. Ha, qizini yoʻldan urgan mana shu ablah! Yarim yumuq koʻzlaridan bundan-da kuchliroq lazzat xotirasi uchqun sachratyapti. Qiz oʻgʻrisi – shu zobit! Qariya qizini uning bagʻridan tortib olish uchun bir qadam oldinga tashladi. Lekin Erna otasiga qayrilib ham qaramadi. U butun borligʻi bilan raqs ohangiga berilib ketgan, shu tobda qiz kuy oqimi uzra parvoz qilar, na zamonni, na makonni, na bezgak tutganday qaltirab turgan alamzada otasini payqar edi. Hozir Erna faqat ohang girdobida chirpirayotgan durkun gavdasini, koʻzlari hirsga toʻla erkakning issiq nafasini, uning baquvvat qoʻllarini his etar, oʻzini butkul zobit ixtiyoriga topshirib qoʻyishdan choʻchir, allaqanday bir tizginsiz xohish vasvasasiga qarshi kurashar edi. Bularning barini qariya adoqsiz bir azob bilan sezib turardi. Har gal Erna otasining oldidan chir-chir aylanib uzoqlashganda qariya qizidan bir umrga judo boʻlayotganday ing-rab yuborardi. Birdan, bamisoli uzilgan torday, musiqa taqqa toʻxtadi. Baron sapchib turib, «Boʻldi, chalmayman. Men ham raqsga tushaman», dedi frantsuzchalab. Hammalari qiyqirib kulishdi, raqs-ga tushayotganlar ajralishib, bir hovuch jamoa mehmonxona boʻylab taralib ketdi. Qariya hushiga keldi: nimadir qilish kerak, nimadir deyish kerak! Bunaqa, toʻnkaga oʻxshab turish, bu qadar shalvirash yaramaydi! Shu payt roʻparasidan xotini oʻtib qoldi: xiyol hansiragan, oʻzida yoʻq xursand. Birdan yoʻlini toʻsdi. – Yur, – dedi u keskin ohangda, – aytadigan gapim bor! Ayol eriga ajablanib qaradi. Qariyaning rangpar yuzi ter bilan qoplangan, koʻzlari ola-kula. Nima demoqchi bu? Shu paytda oraga suqilish shartmidi? Gapni chalgʻitishga ogʻiz juftladi-yu, biroq erining avzoyidan hayiqdi, yaqinginada koʻrsatgan jazavasini eslab, noiloj unga ergashdi. – Kechirasizlar, janoblar, hozir kelaman, – dedi u erkaklarga yuzlanib. «Bulardan kechirim soʻraydi, – deb oʻyladi chol alam bilan, – boya stoldan turib ketishganda mendan kechirim soʻrashgani yoʻq. Men ular uchun itman, oyoq artadigan lattaman. Toʻgʻri qilishadi, oʻzim chidaganimdan keyin, battar boʻlay!» – Nima deysan? – deb soʻradi xotini nihoyat toqati toq boʻlib. – Xohlamayman... xohlamayman... – deya gʻudrandi u titroq ovoz bilan, – anuv odamlar bilan osh-qatiq boʻlishlaringni xohlamayman. – Qaysi odamlar bilan? – deya qayta soʻradi xotini oʻzini goʻllikka solib. – Anuvlar-da... – U boshi bilan mehmonxona tomonga ishora qildi. – Menga yoqmaydi... yoʻq. – Nima uchun? «Doim oʻsmoqchilagani oʻsmoqchilagan, – dedi chol ichida gʻijinib, – xuddi men uning quliman». Keyin hayajondan tutila-tutila davom etdi: – Sababi bor... Jiddiy sabablari bor... Menga yoqmayapti. Erna oʻshalardan uzoqroq yursin... Tushuntirib oʻtirishim shart emas. – Unday boʻlsa, ming afsus, – dedi xotini kalondimogʻlik bilan. – Uchovi ham bama’ni, madaniyatli odamlar, uyimizga kelib-ketadigan pandavaqilardan ming marta olijanobroq yigitlar. – Olijanob yigitlar emish!.. gʻirt ishyoqmas, takasaltang ularing! – Qariyaning joni halqumiga keldi. – Taqiqlayman. Tushundingmi? – Yoʻq, tushunmadim, – deb javob berdi ayol pinagini buzmay. – Hech narsaga tushunmadim. Tavba, nima uchun qizimni huzur-halovatdan mahrum qilishim kerak? – Huzur-halovat!.. – Qariyaning yuzi boʻgʻriqib ketdi, peshonasidan sovuq ter chiqdi, qoʻli beixtiyor tayoqqa choʻzildi – suyanmoqchi boʻldimi, xotinini urmoqchi boʻldimi – kim bilsin! Lekin tayoq yoʻq edi. Shu hol uni oʻziga keltirdi, koʻngli andak yumshadi, xotinining tirsagidan ushlamoqchi boʻlganday bir qadam oldinga talpindi. – Menga qara... – dedi yalinchoq tovushda, – tushunsang-chi, oʻzimga hech narsa soʻramayapman-ku. Oʻn yillardan beri birinchi marta iltimos qilyapman: ketaylik bu yerdan... Florentsiyagami, Rimgami... mayli, qayoqqa boʻlsa ham ketaylik... men roziman... Sizlar nima desanglar – shu. Ketsak – boʻldi. Iltimos, ketaylik... shu bugunoq... ortiq chidayolmayman! – Shu bugunoq? – Ayol eriga angrayib qarab, qoshini chimirdi. – Shu bugunoq ketaylikmi? Esing joyidami? Faqat kimdir senga yoqmagani uchun-a? Yoqmasa – yaqinlashma. Chol turgan joyidan jilmadi, yana yalinishga tushdi: – Chidayolmayman... Eshityapsanmi... chidayolmayman. Sababini soʻrama... iltimos... umringda bir marta gapimga kir, bir martagina... Mehmonxonadan yana royal ovozi eshitildi. Ayol eriga achinganday qaradi: naqadar nochor, naqadar abgor, naqadar noshud! Erkak ham shunaqa boʻladimi?! – Iloji yoʻq! – dedi u choʻrt kesib. – Ular bilan sayrga chiqishga va’da berib qoʻyganmiz. Xonalarni uch haftaga ijaraga olib, ertaga joʻnavorsak ustimizdan kulishmaydimi! Ketishga hech qanday sabab yoʻq... Men shu yerda qolaman, Erna ham qoladi. – Oʻzim ketaveraymi, a? Bu yerda halovatingizni buzaman-da, a! – Qariya yigʻlavoray dedi. Keyin keskin qaddini rostladi, barmoqlari musht boʻlib tugildi, boʻyin tomirlari oʻqlogʻday boʻrtib chiqdi. Aftidan, nimadir demoqchi yoki nimadir qilmoqchi edi. Ammo bunday boʻlmadi: shartta burildi-da, zinapoya tomonga yoʻl oldi, xuddi ortidan birov quvib kelayotganday tez-tez yurib tepaga koʻtarila boshladi. Solomon bobo hansirar, tezroq xonasiga yetib olib, yolgʻiz qolishni oʻylardi. Mana, yuqori qavatga ham chiqdi, chiqdiyu birdan kimningdir oʻtkir tirnoqlari ichini ayovsiz timdalayotganday boʻldi. Rangi oqarib, devorga suyanib qoldi. Yo rabbim! Dodlab yubormaslik uchun tishini tishiga bosdi, sanchiqning zoʻridan gʻujanak boʻlib oldi. Bildiki, yana jigar xuruji, keyingi paytlarda tez-tez takrorlanib turadigan xurujlarning navbatdagisi. Ammo bu gal qattiq ushladi. Koʻrinmas tirnoqlar jigarini tilka-pora qilmoqda edi. Xonasiga sudralib kirib, oʻzini divanga tashladi-da, yuzini yostiqqa bosdi. Yotganidan keyin ogʻriq sal pasaydi. «Issiq narsa qoʻyish kerak, – dedi u ichida, – keyin tomizgʻi dori ichish zarur». Ammo uning joniga ora kiradigan hech kim yoʻq edi, hech kim. Oʻzining esa qoʻshni xonaga chiqishga yoki loaqal qoʻngʻiroq tugmachasigacha yetib borishga ham chogʻi kelmasdi. «Hech kim yoʻq, – deya oʻylardi u alam bilan, – bir kunmas-bir kun yolgʻizlikda itday oʻlib ketaman... Sezib turibman-ku, jigarim ogʻriyotgani yoʻq, oʻlim pisib kelmoqda... Endi menga na professor, na dori-darmon yordam bera oladi. Oltmish besh yoshda sogʻayib ketish qiyin. Bilaman, ichimni kemirayotgan ogʻriq, bu – oʻlim, qolgan ikki-uch yillik umr – umr emas, sekin-sekin jon taslim qilish... Darvoqe, qachon yashaganman, qachon oʻzim uchun yashaganman? Shu ham hayot boʻldimi? Nuqul pul dedim, pulning ketidan yugurdim, oʻzim uchun emas, boshqalarni deb yugurdim, mana, endi oʻsha pullar korimga yaraydimi? Xotinim bor edi: bokiraligida uylanganman, sevganman, u menga farzand hadya etdi. Shuncha yildan beri bir yostiqqa bosh qoʻyib keldik, bir havodan nafas oldik. Pirovardida uni nima jin urdi? Yettiyot begonaga aylandi-qoldi. Men bilan ishi yoʻq, mening tuygʻularim, oʻylarim, iztiroblarim uni qiziqtirmaydi. Oldingi mehr-oqibat qayoqqa ketdi? Qizim-chi, qizim? Uni papalab katta qilgan edim, hayotimiz endi yana ham sermazmun, yana ham xushnud kechadi, mabodo kunim bitsa umrim qizim vujudida davom etadi, deb oʻylagandim. U boʻlsa kechasi bagʻringdan chiqib ketib, begona erkaklarning toʻshagiga kiradi. Yo alhazar! Alhazar!» Dahshatli ogʻriq hanuz oʻqtin-oʻqtin jigariga chang solar, bu ogʻriq sal pasayishi bilan undan-da shafqatsizroq boshqa bir ogʻriq – zil-zambil, adogʻi yoʻq oʻy-xayollari bamisoli choʻgʻday qizigan serqirra chaqmoqtoshday bosh chanogʻini tars yorvoraman derdi. Qariya kamzulining tugmalarini yechgan edi, besoʻnaqay qorni koʻylagini qanorday shishirib tepaga koʻpchib chiqdi. U ogʻriyotgan joyiga ohista barmogʻini tekkizdi. «Faqat mana shu – menman, – deya yana oʻy surib ketdi chol, – issiq teri ostidagi ogʻriqqina mening oʻzimman, menga hozircha faqat shugina tegishli. Endi tijoratchi Solomon ham, savdo-sotiq ham, ishxona ham, pul ham, uy-joy ham, qizimu xotinim ham yoʻq... Hozir menga faqat barmoqlarim sezib turgan narsa – qornimu ogʻriq qolgan. Boshqa hammasi – puch bir safsata, endi ularning ahamiyati yoʻq. Qizim bilan xotinim meni tushunmaydi, men ham ularni tushunmayman. Butkul tanhoman – buni hech qachon hozirgiday yaqqol his etmagan edim. Endi, oʻlim ichimga in qurayotgan paytda, bexato anglab turibman... judayam kech, oltmish beshga kirganda. Hademay oʻlaman... anovi uyatsizlar raqsga tushishadi, kayf-safo qilishadi... E, attang, attang... butun umrimni oʻsha koʻrnamaklarga bagʻishlabman-u, oʻzim uchun biror kun ham yashamabman...» Qariya koʻl tomondan kelayotgan soat zangini eshitmadi, qosh qorayayotganini payqamadi. Tun yaqinlashayotgan, xonadagi buyumlar uzra oqshom asta-sekin qora parda tutmoqda edi; ana, derazadan xiyol oqarib koʻrinib turgan osmon shamchirogʻi ham soʻndi. Solomon bobo oʻzini qurshovga olayotgan qorongʻilikni sezmasdi: u faqat tanasi qa’ridagi zulmatga termilar, faqat tanasi qa’ridagi boʻshliqqa quloq solardi. Birdan yonidagi xonaga shoʻx-shodon kulgi yopirilib kirdi, eshik tirqishida chiroq shu’lasi yaltilladi. Qariya qoʻrqa-pisa boshini koʻtardi: qizi bilan xotini! Hozir divanda yotganini koʻrishadi, xoʻjakoʻrsinga soʻroqqa tutishadi. Chol shosha-pisha kamzulining tugmalarini qadadi: kasali xuruj qilganini bilib nima qilishadi, bunaqa tashvishning ularga nima keragi bor? Ammo xotini ham, qizi ham uni qidirmadi. Ikkovi ham tipirchilab turardi. Bong zarbi uchinchi marta kechki ovqatga chorlamoqda edi. Kiyimlarini almashtirishyapti shekilli, tiq etgan tovush eshitilib turardi. Ana, javon gʻaladonlarini tortishdi; ana, yuvinadigan xonada tilla uzuklar jiringladi, uloqtirilgan tuflilar taraqladi, shu orada oʻzlarining chakaklari ham tinmadi. Bari qariyaning qulogʻiga baralla eshitilmoqda edi. Avvaliga yigitlari toʻgʻrisida gaplashishdi, soʻng sayr chogʻidagi qiziq-qiziq voqealarni eslab, rosa kulishdi. Yuvinayotgan, soch tarayotgan, yuzlariga upa-elik surayotgan paytlarida ham bir-birlariga luqma tashlab turishdi. Nihoyat, gal oʻziga keldi. – Dadam qani? – deya birdan eslab qoldi Erna. – Qayoqdan bilaman? – deb javob berdi onasi ensasi qotib. – Ehtimol, pastda oʻtirgandir, Frankfurt gazetasidagi birja xabarlarini yuzinchi marta oʻqiyotgandir – boshqa qiladigan ishi yoʻq-da. Loaqal biror marta koʻlga nazar tashlaganmikan? Oʻlay agar, qayrilib ham qaramagan. Bugun nima deydi, degin. Bu yer menga yoqmayapti, ketamiz, shu bugunoq ketamiz, deydi. – Shu bugunoq? Nega endi? – Bilmasam. Itfe’l-da! Atrofdagi odamlar, biz tanishgan ulfatlar asabiga tegayotganmish. Balki ularning orasida oʻzini olaqargʻaday sezyaptimi, kim biladi... Qachon qarasang, egnida gʻijim kostyum, koʻylagi yoqavayron. Ayt-sang boʻlmaydimi – hech boʻlmasa kechqurunlari tuzukroq kiyinsa oʻladimi! – sening gapingga kiradi. Bugun ertalab leytenantga tashlanib qolganini koʻrdingmi? Yer yorilmadiyu yerga kirib ketmadim! – Ha, ha... Nega unaqa qildi? Sizdan soʻrayman deyman-u, nuqul esimdan chiqadi. Nima qiliq bu? Hech qachon uni bunaqa kayfiyatda koʻrmagan edim. Ogʻzim ochilib qoldi. – Parvo qilma. Dadangning fe’li oʻzingga ma’lum. Balki birjadagi narx tushib ketgandir yoki frantsuzcha gapirganimiz yoqmagandir. Boshqalarning xursandchiligini koʻrolmaydi. Payqadingmi: raqsga tushayotganimizda eshik oldida qoʻriqchiday qaqqayib turvoldi. Ketarmishmiz! Voy, koʻngling-ning koʻchasidan oʻrgildim! Senga yoqmasa – birovlarning halovatini buzishing kerakmi! Bilganini qilsin – ketadimi, qoladimi – ixtiyor oʻzida. Suhbat uzilib qoldi. Aftidan, koʻchaga yugurishga tayyorlanib boʻlishdi. Xuddi shuni kutib turganday, yoʻlakdagi eshik tiqilladi, qadam tovushlari eshitildi, elektr tugmachasi shirq etdi, chiroq oʻchdi. Qariya divanda miq etmay oʻtirardi. Eng qizigʻi, endi u ogʻriqni sezmas, qalbida nafrat ham, gʻazab ham... hech narsa, hech qanday hissiyot yoʻq edi. U shoshmasdan kostyumini kiydi, zinapoyani bitta-bitta bosib restoranga tushdi-da, goʻyo yettiyot begona odamlar qatoriga qoʻshilganday, xotini bilan qizining yoniga choʻkdi. Tamaddi paytida u bir ogʻiz ham gapirmadi, ayollar esa qoʻrgʻoshinday zil-zambil sukunatga e’tibor berishmadi. Qariya indamay, gap-soʻzsiz oʻz xonasiga koʻtarildi, karavotiga choʻzilib, chiroqni oʻchirdi. Allamahalda, koʻngilxushlikka obdon miriqqanidan soʻng xotini keldi; qorongʻida yechinib, oʻz oʻrniga yotdi. Koʻp oʻtmay uning vazmin, bir tekis nafas olayotgani eshitildi. Qariya oʻz yogʻiga oʻzi qovrilgancha, koʻzlarini katta-katta ochib, tun ummoniga unsiz tikilib yotardi. Yonginasida esa kimdir pishillab uxlardi. Qariya oʻzi bilan bir havodan nafas olayotgan bu ayolning qachonlardir pokiza va ehtirosli navjuvon boʻlganini, unga ardoqli farzand hadya etganini, oʻshanda bular allaqanday sirli-sehrli rishtalar bilan bir-biriga chambarchas bogʻlanib ketganini eslashga urindi. Oʻsha damlar bu juvonning tarang va qaynoq badanini entika-entika silab-siypaganiga zoʻr berib oʻzini ishontirmoqchi boʻldi. Ammo oʻtmish xotiralari unda hech qanday hissiyot qoʻzgʻamadi. Shu tobda u xotinining nafas olishini xuddi qirgʻoqqa urilayotgan koʻl mavjining shalop-shulupini eshitganday loqaydlik bilan eshitib yotar edi. Bari oʻtdi, bari tugadi, faqat tasodifiy va yot qoʻshnilik qoldi, xolos. Uni yana bir marta seskantirgan narsa shu boʻldiki, qizining eshigi ohista, goʻyo ingraganday, xiyol gʻiychillab ochildi. «Bugun ham shu ahvol!» deb oʻyladi chol va shundoq ham ilvirab turgan yuragiga igna sanchilganday boʻldi. Lekin bu holat ham tezgina oʻtdi: «Bilganini qilmaydimi! Menga nima!» Qariya yana yostiqqa suyandi. Tun yeli peshonasini siladi, qaynab turgan qoni sal sovidi. U uyquga ketdi. Xotin ertalab koʻzini ochganida erini palto va shlyapada koʻrdi. – Qayoqqa? – deb soʻradi u uyqu-sirab. Solomon bobo qayrilib qaramadi ham. Indamay tungi koʻylagini chamadonga tashladi. – Bilasan-ku, uyga qaytyapman. Zarur narsalarnigina opketyapman, qolganlarini joʻnatib yuborarsizlar. Xotinining kapalagi uchib ketdi. Nima boʻlyapti? Bunaqa sovuq, dagʻal ovozni birinchi eshitishi. Sapchib oʻrnidan turdi. – Nahotki ketsang? Shoshma... biz ham ketamiz, Ernaga aytganman. Qariya beparvo bosh chayqadi. – Yoʻq... yoʻq... qolaveringlar... – shunday deb eshik tomon yurdi, tutqichni bosish uchun chamadonni yerga qoʻyish kerak edi. Mana shu bir lahzalik fursat ichida koʻnglidan nimalar oʻtmadi deysiz! Mato namunalari – laxtaklar solingan moltopar chamadonini birovlarning eshigi oldiga ming martalab qoʻygandir-ov! Xayrlashaturib mijozlariga yaltoqlangani, hamisha xizmatingizdaman, deya qayta-qayta qulluq qilganlari-chi! Ammo bu yerda xizmati tugadi, qulluq qilish shart emas. Qariya biror ogʻiz soʻz aytmay, hatto nigohi orqali boʻlsa-da xayrlashmay, shartta chamadonni koʻtardi va oʻzi bilan oʻtmishi oʻrtasidagi eshikni qarsillatib yopdi. Nima hodisa roʻy berganini na ona angladi, na farzand. Bunday nogohoniy va qat’iy xatti-harakat ularni karaxt qilib qoʻygan edi. Zudlik bilan Germaniyaning janubidagi oʻzlari yashaydigan shaharchaga, padari buzrukvor nomiga xat yoʻllashdi. Xatda anglashilmovchilik sodir boʻlgani yozilgan, «yaxshi yetib oldingizmi, sogʻligingiz durustmi, biz ham orqangizdan yetib boramiz» kabi uzr-ma’zurlar izhor etilgan edi. Solomon bobo xatga javob qaytarmadi. Ular yana yozishdi, telegrammalar joʻnatishdi – foydasi boʻlmadi. Faqat Solomon bobo rahbarlik qiladigan firmadan xatlardan birida soʻralgan pulni olishdi, xolos. Na salom bor, na alik. Voqeaning bunday tus olib ketishi ularni issiq joyidan qoʻzgʻatdi. Garchi qaytadigan kunlarini oldindan xabar qilgan boʻlsalar-da, vokzalda ona-bolani hech kim kutib olmadi, uyda ham biron-bir taraddud koʻrilgani sezilmasdi: xizmatkor ayol, xoʻjayin telegrammani stol ustiga tashladiyu indamay chiqib ketdi, hech qanday yumush buyurgani yoʻq, dedi. Kechqurun, ona-bola ovqatlanib oʻtirganda, nihoyat, koʻcha eshigi taraqladi, ikkovlari sapchib turib, valine’matning istiqboliga yugurishdi; qariya bularga taajjublanib qaradi-yu, yuzida biron bir ifoda aks etmadi, qizi quchoqlaganida ketmon sopiday qotib turaverdi, birgalashib oshxonaga kirdi, ularning gap-soʻzlarini loqaydlik bilan eshitdi. Hech narsani soʻrab-surishtirmadi, churq etmay sigarasini soʻrib oʻtiraverdi. Goʻyo koʻzlari ochiq holda uxlayotganga oʻxshardi. Keyin vazminlik bilan oʻrnidan turib, xonasiga qarab ketdi. Keyingi kunlar ham shunday oʻtdi. Xotini ming yaltoqlanmasin, pinagini buzmadi. U oʻz qobigʻiga oʻralib olgan, tashqi dunyo bilan butkul aloqani uzgan edi. Toʻgʻri, hamon oila a’zolari bilan birga ovqatlanar, mehmon kelganda noiloj kutib olar, ammo suhbatga qoʻshilmas edi. Uning koʻzlariga qaragan odam seskanib ketishi aniq edi, chunki boʻshliqqa tikilgan bu jonsiz nigohdan hech qanday ma’noni uqib boʻlmasdi. Qariyaning yurish-turishidagi gʻalatilik boshqalarning ham e’tiborini torta boshladi. Tanish-bilishlari uni koʻchada uchratib qolsa, yashirincha bir-birini turtib qoʻyardi: qara-ya, shaharning eng badavlat kishilaridan boʻlmish Solomon bobo shundoq ahvolga tushib qopti-ya! Ust-boshi tilanchinikidan farq qilmaydi, shlyapasi qiyshaygan, yurishi ham sogʻ odamnikiga oʻxshamaydi, nuqul oʻzi bilan oʻzi gaplashadi. Birov salom bersa, choʻchib tushadi, kim gapga tutsa, koʻzini olib qochadi. Ba’zilar, qariya garang boʻpqolgan, deb oʻylab, ovozini koʻtarib gapirardi. Lekin u garang emasdi. U parokanda xayollar ogʻushida yashardi. Shu boisdan hech kimni yoʻqlamas, uyida esa na xotinining unsiz hasratini, na qizining ajabtovur parishonligini payqar edi. Bora-bora butun umrini bagʻishlagan ishidan ham yiroqlashdi. Idorasiga ahyon-ahyonda bir koʻrinish berar, shunda ham kabinetiga kirvolib, stoli ustidagi yechimini kutayotgan son-sanoqsiz hujjatu maktublarga ma’nosiz tikilgancha oʻtira-oʻtira, birorta qogʻozga qoʻlini ham tekkizmay qaytib ketar edi. Pirovard-oqibat bu yerda oʻzining ortiqcha ekanini anglab, butunlay kelmay qoʻydi. Bir kuni ona shahri koʻchalarida darbadar odamday tentirab, qorongʻi tushganda uyiga qaytayotgan edi, sharros yomgʻir quyib berdi. Hayal oʻtmay ezilgan shlyapasining tepasi jajji hovuzchaga aylandi, etak va yenglaridan yomgʻir suvi chakillab emas, jilgʻaday oqa boshladi. Ammo qariya bunga e’tibor bermas, boʻm-boʻsh koʻchada bir oʻzi shoshmasdan qadam tashlardi. Shalabbo holda manziliga yaqinlashganda hashamatli bir moshina yonidan loy sachratib oʻtdi-da, uning dangʻillama uyi oldida toʻxtadi. Moshinadan xotini bilan poʻrim kiyingan bir janob tushdi. Yana bir yigit ham bor edi. Shu orada qariya ham yetib keldi. Xotini uni bu ahvolda koʻrib, yuzini chetga burdi. Qariya xotinining mehmonlar oldida undan or qilganini darrov sezdi. Tez-tez yurib orqa eshikdan ichkariga kirib ketdi. Shu kundan boshlab u oʻz uyiga mazkur eshikdan kirib-chiqadigan boʻldi. Biladiki, shunday qilsa birorta yot erkakka duch kelmaydi. Ovqatga ham chiqmay qoʻydi – xizmatkor ayol taomni xonasiga keltirib berardi. Xotinimi, qizimi oldiga kirmoqchi boʻlsa, eshikni ochmas edi. Axiyri ular ham cholni oʻz holiga qoʻyishdi. Gohi-gohida qoʻshni xonalardan – endi uning uchun begona xonalardan – musiqa sadolari va joʻshqin qahqahalar devor oralab sizib chiqar, kechasilari uyiga kelib-ketayotgan moshinalarning shovqini eshitilardi. Ammo Solomon bobo parvo qilmas, hatto derazadan koʻchaga bir nazar tashlab ham qoʻymasdi – nechchi pullik ishi bor? Faqat vafodor itigina hamma unutib yuborgan xoʻjayinining karavoti oldidan kunu tun jilmas edi. U abgor boʻlgan yuragida ogʻriq sezmasdi-yu, ammo qora mushuk qontalash jigarini tirnoqlashda davom etar edi. Dard xuruji tez-tez takrorlanavergani sababli doʻxtirning qistovi bilan qariya tibbiy koʻrikdan oʻtishga rozi boʻldi. Professorning avzoyi buzildi. U operatsiya qilish lozimligini cholga yotigʻi bilan tushuntirdi. Solomon bobo xafa boʻlish oʻrniga suyunib ketdi: xayriyat-e, qutuladigan kun ham bor ekan-ku! Har kuni oʻlgandan koʻra biryoʻla oʻlgan yaxshi emasmi! Doʻxtirdan oilasiga bildirmaslikni iltimos qilib, operatsiyaga tayyorlana boshladi. Oxirgi marta ishxonasiga bordi (kelishini hech kim kutmagan ekan, begona odamday qarshi olishdi), oʻzi oʻttiz yil oʻtirgan qora charm kresloga soʻnggi bor oʻtirib, chek daftarchasini keltirishni buyurdi, daftarchadan bir varagʻini toʻldirib, ish boshqaruvchisiga uzatdi. Boshqaruvchi angrayib qoldi. Chekda katta pul qayd etilgan edi. Bu pul xayru ehsonga va oʻzining qabri parvarishiga atalgan edi. Qariya ishini bitkazib, kabinetdan tez chiqib ketdi, shoshganidan shlyapasi yerga uchib tushdi, lekin Solomon bobo engashib uni olib oʻtirmadi. Shu alfozda – boshyalang, sochlarini toʻzgʻitib qabristonga ravona boʻldi (oʻtkinchilar uning izidan yoqa ushlab qolishdi). Qariya ota-onasining qabrtoshlari bilan uzoq gaplashdi. Nimalar dedi – yolgʻiz oʻziga ayon. Balki, hademay yonlaringga kelaman, degandir – kim bilsin. Qabriston darvozasi oldida uni bir toʻda tilanchi qurshab oldi. Solomon bobo shosha-pisha choʻntagidagi tangalarni chiqarib, hammaga ulashdi. Eng oxirida munkillab qolgan bir kampir qoʻlini choʻzdi. Puli qolmagan edi. Faqat barmogʻini ogʻir va keraksiz bir narsa – tilla nikoh uzugi qisib turardi, unga koʻz qirini tashladiyu xayolida olis va mubham bir xotira yilt etganday boʻldi. Uzukni shartta yechdi-da, hangu mang boʻlib qolgan kampirning kaftiga qoʻydi. Xullasi kalom, jamiki ortiqcha dahmazalardan qutulgan, qashshoq va tanho qariya oʻzini jarroh ixtiyoriga topshirdi. Solomon bobo hushiga kelgach, ahvolining ogʻirligini hisobga olib, doʻxtirlar xotini bilan qizini chaqirtirishdi. Qizi qonsiz chehra uzra muloyim engashdi. Shunda moʻ‘jiza roʻy berdi: qariyaning soʻngan nigohidan uchqun sachradi. Ana qizalogʻi, suyukli erkatoyi... tepasida turibdi... Erna, Erna! Tarang qimtilgan lablar asta-sekin yozilib, ogʻizning ikki burchida sezilar-sezilmas, koʻpdan buyon unutilgan tabassum gʻimirlay boshladi. Quvonchning ana shu zaif, nochor ifodasidan ta’sirlangan qiz otasining yuzidan oʻpish uchun yana ham pastroq egildi. Ammo birdan – gʻalati atirning chuchmal hidi eski, iztirobli xotiralarini qoʻzgʻatib yubordimi – bemorning hozirgina yorishib turgan chehrasi bujmaydi, koʻkargan lablari qattiq qimtildi, a’zoyi badaniga titroq kirdi, adyol ostidagi qoʻllari goʻyo jirkanch bir narsani oʻzidan nariga itarmoqchi boʻlganday tipirchilay boshladi. «Daf boʻl!.. Daf boʻl!» Uning bu soʻzlari ogʻzidan arang chiqqan boʻlsa-da, hammaga eshitildi. Doʻxtirlar ona-boladan bemorni xoli qoʻyishni soʻrashdi. Xotini bilan qizi chiqib ketganidan soʻng bemorning yuziga yana avvalgi orom va horgʻinlik ifodasi qaytdi. U hamon nafas olardi. Ammo bu holat uzoq davom etmadi. Koʻp oʻtmay qariya entikib bir «puf» dediyu jim boʻlib qoldi. Bemorning koʻkragiga qulogʻini bosgan doʻxtir yurakning muddatsiz hordiqqa ketganini angladi. Tarjimondan: Yurakni tilka-pora qilmoq uchun taqdiri azal dabdurustdan koʻkrakka nayza sanchmaydi. Payt poylaydi. Bunga u ustasi farang. Biz taqdiri azalning hukmini «bahonai sabab» deb qoʻya qolamiz, soʻng... bu betayin iboramizni hukmning beshafqat oqibatiga taajjub bilan qiyoslashga tushamiz; aslida dard oshkor boʻlmasidan ancha ilgari boshlanadi. Inson taqdiri ham shunaqa. U uzoq vaqt vujudimiz qa’rida, yetmish ikki tomirimizda yashirinib yotadi, sirtga chiqqanida esa negadir isyon koʻtaramiz, ammo foydasi boʻlmaydi. Stefan Sveyg hayotidan bir lavha Baxtsiz bir yosh yigit oʻz joniga qasd qilishni oʻylab qoldi, aniqrogʻi, oʻzini otishga qaror qildi. Bu oʻsmir nafaqat shu qadar baxtsiz, balki buning ustiga oʻta uyatchan ham edi. Shuning uchun, hech kimni ovora qilmaslik va oʻzgalar e’tiborini tortmaslik maqsadida u xudkushlik qilishga eng ma’qul joy sifatida shahar qabristonini tanladi. Oʻzini oʻldiradigan sana va vaqtni ham belgilab qoʻydi: toʻlin oy kechasi, yarim tunda. Shu tariqa, yigitcha oy nuriga choʻmgan tinch qabristonga kirarkan, oʻtirib olib, shum taqdir bilan xotirjam hisob-kitob qilib olish uchun mos oʻrindiq izladi. Baxtga qarshi (balki aksincha - baxtigadir), hech qaerda skameyka yoʻq edi. Bir necha oʻnlab qabrlar orasidan oʻtarkan, yigit kutilmagan bir holatdan baqirib yubordi: uning roʻparasida, oy yorugʻida, qop-qora kiyingan va... qanotli bir qiz turardi! Faqat yaxshilab qaragandan keyingina baxtsiz yigit xotirjam nafas rostladi: bu oddiy haykal ekan. Gʻarbda koʻpincha bevaqt hayotdan koʻz yumgan bolalar va yosh qizlarning qabrlari ustiga shunaqa farishta haykalini oʻrnatishadi. Biroq bu holatda oʻz joniga qasd qilmoqchi boʻlgan yigitchaning e’tiborini boshqa narsa oʻziga jalb etdi. Haykalchaning poyiga, marhuma qizning ismi, tugʻilgan va vafot etgan sanasidan tashqari, lotin tilida quyidagi matn yozilgandi: «Heus tu, viator lasse, qui me praetereis. Veni hoc et queiesce pusilu. Cum diu ambulareis, tamen hoc veniundum est tibi. Bene vive, propera...» Yigit lotinchani bilardi, shu sababli yanada hayratga tushdi. Matn mazmuni bunday edi: «Hoy yoʻlovchi, koʻrinib turibdiki, sen yurishdan charchagansan. Bu yerda birpas nafas rostlab ol. Sening yoʻling uzoq, garchi baribir shu yerda tugasa ham. Yoʻlingda davom et va tiriklik chogʻingda baxtli boʻl...» Bu soʻzlar oʻzini oʻldirish niyatida kelgan yigitchaga shunchalik moʻ‘jizaviy ta’sir koʻrsatdiki, u qora farishta haykalidan sal orqaga tisarilib, toʻsiqlar va butalar orasidan oʻtib, choʻntagidan toʻpponchani chiqardi-da, uzoqlarga irgʻitib yubordi. Keyin ortiga oʻgirilib, yugurgancha qochishga tushdi. Shu tariqa, noma’lum epitafiya Stefan Sveygning - boʻlajak avstriyalik buyuk yozuvchining hayotini saqlab qoldi...

Muallif: Stefan Sveyg