Qirmizi binafsha (hikoya) [Tosio Udo]

Qirmizi binafsha (hikoya) [Tosio Udo]

Janob U. menga tuvakda binafsha sovgʻa qildi. Men Sizlarga shu inson haqida gapirib bermoqchiman. Janob U.ning kasbi – baytar, ya’ni mol doʻxtiri. Hozir koʻplar uyida mol boqadi. Shu bois janob U.ning bosh qashishga qoʻli tegmasa kerak deb oʻylagandim, yoʻq, men haqiqiy ahvoldan butunlay bexabar ekanman. Ayni paytda jonivorlar shifoxonalariga emas, aksincha, kuchuk va mushuklar bilan bemalol kirish mumkin boʻlgan mehmonxonalarga va itlar sartaroshxonalariga ehtiyoj koʻproq ekan. Buning ustiga janob yoʻl-yoʻlakay kirgan mijozning iti bormi, mushugi bormi shunchalik qunt bilan davolar ekanki, hisob-kitob qilib chiqib ketgan mol egalari bu yerda qayta qoralarini ham koʻrsatmas ekanlar. Janob U.ning roʻzgʻor tebratish uchun yagona chorasi qolgandi, u ham boʻlsa shu yaqin orada yashaydigan boshlangʻich va oʻrta sinf oʻquvchilariga xususiy dars oʻtish. Menimcha, janob U. urushdan keyin qanchadir vaqt amerikaliklar huzuridagi bosh qarorgohda ishlab, ingliz tilini oʻrganib olgandi. Oʻn yil burun esa u oʻzini adabiyotda sinab koʻrmoqchi boʻlgandi. Bu yil janob U. oltmishga kirganini nishonladi, demak, u paytlarda uning yoshi ellikda boʻlgandi, odamlar nazarida goʻyo u taqdiriga tan bergandek edi-yu, lekin janobning toʻsatdan ruhi koʻtarila boshladi. Baytar sifatida oʻz ishining ustasi ekaniga gap yoʻq, biroq qoʻy ogʻzidan choʻp olmagan bu odam, haligi «mehmonxona»va «sartaroshxona»lar hujumiga bas kelolmasdi. Men u bilan oʻsha paytlari – bundan oʻn yil burun adabiyot saboqlarida tanishib qolgandim. Afsus, buni men sizlarga avvalroq aytishim lozim edi: gap shundaki, kamina yozuvchiman – bu ishda nechogʻlik muvaffaqiyatga erishganman, buning ahamiyati yoʻq. Men shu saboqlarda dars berardim. Sababini bilmadim-u, lekin oʻsha paytlarda adabiyotga ixlosmandlar koʻp edi, toʻgarak ham kundan-kunga rivojlanib, gullab-yashnab borardi. Janob U.ga koʻzim tushgan zahoti bildimki, undan hech nima chiqmaydi. Roman yozish uchun odamda alohida bir iste’dod boʻlishi zarur degan qat’iy fikrdan yiroqman, lekin oʻzimning kamtarona tajribamdan kelib chiqib aytadigan boʻlsam, agar inson halol yashasa, har bir qoʻyayotgan qadamini oʻylab bossa, shuning oʻzi hech boʻlmaganda bitta qissani dunyoga keltirish uchun yetarli degan boʻlardim. Toʻgarakdagilarni kuzatganimda, ularning yoshiga, jinsiga ahamiyat bermaganman va birontasiga umidsiz nazar bilan qaramaganman. Afsuski, janob U. aynan oʻshanday noshudlar sirasidan edi. Balki men qattiq ketib yuborgandirman. Ammo-lekin, men, koʻpni koʻrgan inson sifatida uzoq yillar davomida peshlanib, mukammallashgan oʻz ichki sezgilarim sadosiga ishonardim. Sochlariga oq oralab, bir oz bukchayib yursa-da, u oʻzini magʻrur tutardi; odamlarga haddan tashqari iltifotli edi, ular ham uni benuqson va halol inson deb bilar edilar. Aftidan, janob yoshining yukini his etib tursa kerakki, yoshlar davrasiga kirganida oʻzini kamsitilgandek koʻzlarini yerga qadagancha bukchayib turaverardi. Bunday joyga adashib tushib qolganini oʻylab, afsuslanardi. Haftalar koʻz ochib-yumguncha oʻtdi-ketdi, uch oylik saboqdagi dars-lar ham nihoyalab, boshqalar qatori janob U. ham imtihonga oʻz qasidalarini taqdim etdi. Uning yozganlarini oʻqib chiqqach, ichki sezgilarim meni mutlaqo aldamaganiga amin boʻldim. Yozilganlarni mutlaqo adabiyot deb boʻlmasdi, syujet yoki kompozitsiya toʻgʻrisida-ku, gapirmasa ham boʻladi. Uning uslubi boshqalarnikidan yomon edi demoqchimasman; yoki boʻlmasa ba’zi joylari gʻazabni qoʻzgʻar darajada yomon ham deyolmayman, shunchaki, yozilganlarining bari bir-biriga sira bogʻlanmagandi. Sen adabiyotni qoʻy, yaxshisi, oʻsha hayvonlaring-ni davolayver, demoqchi ham boʻldim. Lekin uning yuzi birdan jiddiy tortganini koʻrdimu tilimni tishlab qoldim. Keyin oʻzim ham astoydil qilingan mehnat zoye ketmas degan qarorga keldim va u yogʻiga oʻzi asta-sekin tushunib, qoʻlidan kelmaydigan ishdan voz kechar deb oʻyladim. Janob U. birinchi bosqichni tugatib, ikkinchi bosqichga oʻtdi. Soch-lariga oq oralab, bukchayib qolganiga qaramay, bu odam uchinchi bosqichda ham oʻshanday qat’iyat bilan oʻqishni davom ettirdi, yomgʻirli, izgʻirinli kunlarda ham bironta dars qoldirmay, mashgʻulotlarga muttasil qatnashib turdi. Men unga ma’ruzalarning ma’no-mazmuni murakkablashmagani, oʻzi bilgan mavzular takrorlanishini, faqat oʻqituvchilar oʻzgarganini, qoʻrqmay bosqichdan-bosqichga oʻtaverishi mumkinligini aytdim. Janob U. ni bularning birontasi bezitmadi, oʻsha ishtiyoq, oʻsha jiddiylik bilan mashgʻulotlarga qatnashib turdi. Bu ham mening gʻashimga tegardi. Xoʻp, mana, kelding, eshitding, asoslarni oʻzlashtirding, endi u yogʻi oʻzingga havola. Saboqdan bu darajada umidvor boʻlish, yozuvchi boʻlaman deganga yarashmaydi. Ba’zan U. bilan uchrashib qolganimda, yozganlarini bir sidra oʻqib chiqardim va uni bir qadam ham olgʻa siljimagani ayon boʻlardi-qolardi. Men har holda yozuvchiman, yaxshi-yomon asarning farqiga boraman. Janob U.da pichoqqa ilinarli biron nima topilmasdi.. U haqdagi ilk taassurotim mutlaqo toʻgʻriligiga ishonch hosil qildim. Oxiri, uning oʻzi ham buni payqadi, shekilli – darslarda koʻrinmay qoldi. Men ham uni esdan chiqarib yuborgandim – birdan u toʻgaraklarida nashr etilgan jurnalni menga joʻnatdi. Unda janob U.ning hikoyasi bosilgandi. Oʻqib, hayron boʻldim. Bu nasrga oʻxshab ketardi, yana unda qandaydir kuchni sezib turardingiz va bu yozilganlar oʻquvchini oʻziga torta olardi. U yerda gap askar hayoti haqida borardi. Albatta, bu yoshda uni armiyani yoki urushni koʻrmagan deb boʻlmasdi, zero uning avvalgi hikoyalarida ham xuddi shu mavzu koʻtarilgandi. Men uning aynan urush taassurotlari va kechinmalari haqida yozmoqchi ekanini anglab yetdim. Men bundan ta’sirlandim. Chalkash, tushunib boʻlmas syujetlarni jon kuydirib qidirish shart emas, boshdan kechirganlaringni roʻyirost bayon qilsang, shuning oʻzi kifoya. Janob U.ga hikoyasi menga ma’qul tushganini yozdim. Muvaffaqiyatga erishayotganidan xursandligimni, ayni paytda hayratda ekanimni ham yashirmadim. Undan javob kelmadi, lekin janob U.dan olgan ibratim ruhimni koʻtardi. Meni yana bir tushunib yetganim shu boʻldiki, qunt va tirishqoqlik hatto adabiyotda ham zoye ketmas ekan. Oʻshandan beri janob U. yilda bir yo ikki bor yozganlarini doimo menga joʻnatib turadi. U oʻz ijodi bilan toʻgarak jurnali va nashrlarida qatnashadi, atigi bir marotaba boʻlsa ham mahalliy gazetada boshqa novellalar qatorida yozganlari bosilib turadi. Hikoyalarini bekamu koʻst asarlar qatoriga qoʻshib boʻlmasa-da, unda oʻquvchini oʻziga jalb eta oladigan oʻziga yarasha bir kuch bor. Oʻtgan yilning oxirlarida janob U. uyimga tashrif buyurib, tuvakda binafsha olib keldi. Bundan bir hafta burun esa doimiy an’anaga koʻra, navbatdagi asarini joʻnatgandi. Yozganlari yana oʻsha gazetada chop etilib, bu safar eng yaxshi deb topilgandi. Bu bir zobitning soʻnggi kunlari va oʻlimi haqida hikoya qiluvchi, uncha katta boʻlmagan yigirma betlik hikoya boʻlib, aftidan, janob U.ning harbiy tajribalari mahsuli edi. Hikoyani oʻqib chiqdim-da, unga oʻz taassurotlarimni yozib yubordim va hayal oʻtmay janob U.dan javob xatini oldim. Unda u men bergan yuksak bahodan minnatdor ekanini mamnuniyat bilan izhor etgandi. Tezda oʻzi ham qoʻngʻiroq qilib qoldi. Ogʻir, vazmin bu odam uyimga tashrif buyurishini soʻrab, oyoq tirab turib oldi. Sira qoʻyavermagach, rozi boʻldim-da, keladigan kunni belgiladim. Men, bu tashrif sababini tushunolmay, oʻzimcha, koʻrsatgan e’tiborim uchun minnatdorchilik bildirsa kerak, deb oʻylagandim. Hatto uyim uzoqligini roʻkach qilib, uni yoʻldan qaytarmoqchi ham boʻldim, u e’tirozimni qabul qilmadi. Janob U. qogʻoz xaltaga, yana bir necha qavat gazetaga oʻralgan binafshali tuvakni koʻtarib, va’dalashgan kun uyimga kirib keldi. Bosiqqina bu odam eskicha mulozamat bilan salomlashdi-da, binafshani qanday parvarishlash haqida uzundan-uzoq ma’ruza qila ketdi. Men gullar ishqibozi emasdim, lekin ozodlikka chiqib erkin nafas ola boshlagan ajabtovur binafshani koʻrdimu uning shoʻxchan, tiniq rangiga mahliyo boʻlib qoldim. Qalin barglari chindan-da hayratomuz bu binafsha boʻliq va baquvvat edi. Uni yaproqli oʻsimliklar qatoriga qoʻshsa boʻlarmikin deya oʻylab qoldim. Boshda u yoq-bu yoqdan gaplashib oʻtirdik, soʻng ikkimizni birday qiziqtiradigan mavzu uncha koʻp boʻlmagani bois uning soʻnggi hikoyasini muhokama qilishga koʻcha qoldik. Voqea urushda magʻlub boʻlgan, qishi qattiq kelgan Manchjuriyada boʻlib oʻtgandi. Sovuq urib, holdan toygan yapon zobiti vatanini qoʻmsab, harbiy gospitalda jon beradi; tirik qolgan doʻstlari muzlab yotgan yerni arang kavlab, uni oʻsha yerga dafn etishadi. Men: – Nima, oʻzingiz harbiy gospitalda hech boʻlmaganmisiz?—deb soʻradim. – Boʻlganman. – Aynan qayerda? – Telin degan joyda. Manchjuriyada oʻsib-ulgʻayganim uchun bu nom menga tanish eshitildi. – Oʻshanda tobingiz qochganmidi? Yoki yarador boʻlganmidingiz?—deya unga qarab qoʻydim. Uning qismi Shimoliy va Markaziy Xitoyda jang qilganini bilardim. – Bu qanday sodir boʻlgandi? U boshini ekkancha, jim turardi. – Bilasizmi... – deya zoʻrgʻa gap boshladi, tomogʻiga bir nima tiqilgandek, ikkilanib. Keyin labini pirpiratib mingʻirladi u. – Mana, qarang... – deb oʻng qoʻli kaftini menga uzatdi. Qoʻldayin qoʻl, besh barmoqning bari but, bir qarashda hammasi joyidadek, lekin sinchiklab razm solib qaragandim, kaftidagi bir necha chandiqqa koʻzim tushdi, oʻrtada, ular tutashgan joyda kuygandan qolgan silliq dogʻ bor edi. Birdan miyamda fikr paydo boʻldi.. – Nahotki oʻzingizni otgan boʻlsangiz? – Ha. Janob hayajonlanmay, beparvogina im qoqib qoʻydi-da, boshqa hech nima demadi. Lekin men voqea qanday sodir boʻlganini koʻz oldimga keltirmoqchi boʻldim. Axir bir oygina boʻlsa ham armiyada xizmat qilgan va nimalarnidir bilishga ulgurgan edim-da. Aftidan, u yaqin-atrofda hech kim yoʻqligidan foydalanib, oʻng qoʻlini miltiq ogʻziga toʻgʻrilagan va chap qoʻli bilan tepkini bosgan. Shu ham gap boʻldimi. Janob U. olgan jarohatini quroldan foydalanishda ehtiyotsizlikka yoʻl qoʻydim deya tushuntirmoqchi boʻldi ham deylik, lekin bu shunchaki joʻn ish emasligi ma’lum-ku. Birinchidan, qurol oʻz himoya vositasiga ega, shu bois bunday hodisalar koʻpam uchrayvermaydi. Miltiq oʻqlanganda esa uni tozalash, tuzatish aslo mumkin emas, ustiga-ustak yaqin-atrofdan soldatlar chiqib qolishlari ham mumkin. Xullas, keltirilgan dalillar oʻzini oʻzi otish mutlaqo tasodifiy hodisa emasligini tasdiqlab turibdi, demak, oʻz qoʻlini moʻljalga olib otishga na faqat jur’at kerak, bunday latifani toʻqib chiqaradigan odamda boy tasavvur ham boʻlishi lozim. Men xiralik qilib janob U.ning joniga tegmoqchi emasdim-u, unga ma’qul boʻlar deb oʻylab, ishlari qanday ketayotgganini surishtirib bilmoqchi boʻldim. Suhbatimiz uni qiziqtiradigan mavzu boʻlgani bois savollarimga jon-jon deb javob berardi. Ularning otryadi daryo sohiliga yashiringandi, roʻparaga esa Sakkizinchi[1] armiya joylashgani bois, xuddi yopishib qolgandek joylaridan qimir etolmasdilar. Vaqti-vaqti bilan narigi qirgʻoqdan ularga varaqachalar otishardi yoki boʻlmasa, karnayda yaponchalab taslim boʻlishni taklif qilishardi. Avvaliga janob U. qochish uchun payt poyladi, soʻng bundan biron naf chiqmasligini tushunib yetgach, unda oʻzini otish fikri tugʻildi. Taxmin qilganimdek, janob U. bu boshlagan ishi mushkul savdo ekanini oxiri oʻzi ham tan oldi. U barini taroziga solib, haqiqatga yaqin afsonani toʻqib ham qoʻygandi, faqat qulay fursat kutardi, xolos. Nihoyat, kutilgan fursat yetib keldi. Qurollar almashtiriladigan boʻldi, U. ham eski miltigʻini topshirib, yap-yangi qurol – «tyan»[2]ini oldi. Oʻlja sifatida berilgan miltiqlarni zobitlar shunday deb atardilar, Sakkizinchi armiya shu miltiq bilan qurollangan edi. Uning omadi chopib, «tyan»ning tasmasi uzilib ketib, himoya vositasi ishdan chiqqan ekan. U toʻqib chiqargan afsona bariga mos kelardi. Oxiri U.ni razvedkaga yuborishdi. U orzu qilgan narsalar birin-ketin amalga oshayotgan edi. U. tepalikkacha yetib bordi-da, oʻzini arosatda qolganday his etdi – bu u toʻqib chiqargan latifaning boshlanishi edi. Haqiqatga yaqin kelish uchun balandlik boʻlishi kerak edi va u shu joyga yetib keldi. Qoʻlida miltiq bilan qiyalikka koʻtarilish qiyin edi. Haligi «tyan»ning esa tasmasi uzuq edi. Nima qilish kerak? U miltiqni tepalikka otdi-da, oʻzi ham ikki qoʻli bilan tirmashib tepaga chiqa boshladi. Tepalik choʻqqisiga chiqib oldi-da, qoʻlini choʻzib, miltiqni uchidan tutdi va oʻzi tomonga torta boshladi, bir vaqt tepki allaqanday ildizgami, shoxgami tegdi-da, miltiq otilib ketdi. Janob U. yana bir marotaba afsonani tekshirib koʻrdi va hammasi joyida ekaniga ishonch hosil qilgach, tepalik etagida yotdi, miltiq ogʻziga oʻng qoʻli kaftini qoʻydi, koʻzini chirt yumdi, soʻng chap qoʻli bilan tepkini bosdi, oldiniga ogʻriqni sezmadi, qoʻli xuddi pardek yengil boʻlib qoldi va osmonga uchib ketdi. U xavotir bilan koʻzini ochdi. Oʻng qoʻlining kaftida teshikni koʻrdi, nozikkina, oppoq suyakchalari shundoq koʻrinib turardi. Zum oʻtmay yarasi qonga toʻldi. Qon pastga tomib tusha boshladi. Shunda u rejasini oʻzgartirdi. Oʻzini tepalikdan qulab tushganday qilib koʻrsatmoqchi boʻldi-da, ikkinchi yoniga agʻanadi va baqirib odamlarni yordamga chaqira boshladi. Qichqiriqni eshitib, darrov bir necha odam yordamga yetib keldi va yarani bogʻlashdi. – Soʻroq ham boʻlgandir? – Boʻlganda qandoq, juda qattiq soʻroq boʻldi! Bir amallab qutulib chiqdim. – Voqea qachon yuz berdi? – Qirq toʻrtinchi yilda. Ikkovimiz ham sukutga choʻmdik, soʻng men yana bir nimani aniqlamoqchi boʻldim: – Faqatgina armiyaga boʻlgan nafratdan bunday ish qilish mumkin emas. Balki siz marksizm gʻoyalariga xayrixohdirsiz? – Ha, – oddiygina qilib hayajonsiz javob qaytardi u. Xayrlashish oldidan janob U. oʻsha-oʻsha vazmin holda dedi: – Men gospitalda yotganimda ba’zan frontdagi doʻstlarimni qattiq qoʻmsardim. Janob U. xayrlashdi-da, ketaturib, qoʻlini koʻksiga qoʻyib dedi: – Toʻgʻrisini aytsam, men bu haqda yozmoqchi edim, shuning uchun yozuvchilik hunarini egallamoqchi boʻlgandim, lekin bu ish qoʻlimdan kelmadi. Kecha ikki yuz ellik betlik narsani yozib tugatdim va oʻzimni shunday yengil his etdimki, asti qoʻyaverasiz. Men sizdan juda-juda minnatdorman. Shu yillar ichi siz menga koʻp yaxshiliklar qildingiz. Tomogʻimga nimadir tiqildi. Men uning oʻng qoʻliga qaradim. Oʻsha qoʻli soyabon tutishga yaramasa ham qalam ushlashga asqotishi mumkin edi. Demak, oʻsha qoʻli sabab va yana oʻsha qoʻl bilan ikki yuz ellik bet narsani yozib, oʻn yillik hayotini sarflabdi. Urushda qatnashmaslik uchun ikki qoʻl va ikki oyoqni otish emas, balki aynan oʻng qoʻlni ishdan chiqarish kerak edi. Janob U.ning oʻsha tashrifidan soʻng bir oycha qirmizi binafsha gullab turdi. Mana, ancha vaqt oʻtdi, lekin, deraza oldidagi mening stolimda haliyam qirmizi binafsha ochilib turibdi. Quyosh tushganda u yanayam qizilroq tusga kiradi. Men aslida yalqov odamman, ammo-lekin, binafshani parvarishlash bilan bogʻliq koʻrsatmalarni bajonudil bajaraman. ↑ Sakkizinchi armiya – Xitoy Kompartiyasi tomonidan boshqariladigan Xitoy armiyasining muntazam qismi. ↑ Tyan – miltiq (xitoy.).

Muallif: Tosio Udo