Тунда чақнаган юлдуз [Abdugʻafur Rasulov]

Тунда чақнаган юлдуз [Abdugʻafur Rasulov]

XX asrning 30-yillari, ayniqsa, mash’um ommaviy qirgʻin-qatagʻon paytida yurak-bagʻri butun yozuvchi, san’atkor, arbob, olim, omilkor qolmadi hisobi. Oybek, Gʻafur Gʻulom, Hamid Olimjon, Shayxzodani qamamadilar. Lekin ularni shunchalik xor-zor qildilarki, inson zoti bunday ruhiy-ma’naviy azoblarga tob berishi amri mahol edi. 1937 yilning 31 avgustidan 5 sentabrigacha Oybek uchun doʻzax azobidan qiyin kunlar boʻldi. Shu kunlari Oʻzbekiston Yozuvchilari uyushmasi plenumida yozuvchining siyosiy faoliyati, ijtimoiy-ma’naviy qiyofasi masalasi oʻrtaga qoʻyildi. Oybekni millatchidan olib millatchiga solishdi, nari olib borib — beri olib kelishdi. Oybek oʻzi bilmagan, yetti uxlab tushiga kirmagan «gunohlari»ni oʻzgalar ogʻzidan eshitib hangu mang boʻldi. Bunday vaziyatda inson oʻzini himoya qilolmaydi, tuhmatlarni boʻyniga olishdan oʻzga yoʻli qolmaydi. Plenum qarori boʻyicha «Oybek Yozuvchilar soyuzi a’zoligidan oʻchirildi, Til va adabiyot institutidan haydaldi» («OʻzAS», 2005, 21 yanvar). 1937 yilning sentabridan Oybek oʻz holiga tashlab qoʻyildi. Ishlamasa boʻlmaydi: uch farzandi, oilasi bor. Oybek oʻz tengqurlari orasida intellektual salohiyati kuchli olim edi. U falsafa, estetika, tarix, iqtisoddan tashqari, jahon adabiyoti namoyandalari asarlarini yaxshi bilardi. Oybek boshiga ish tushgan paytda professor N.F.Deratanining ikki jildlik «Antik adabiyotdan xrestomatiya» kitobi mashhur edi. Ana shu xrestomatiyaning ikkinchi kitobi «Rim adabiyoti»ni tarjima qilish Oybek uchun katta ijodiy maktab boʻldi. Asarga Plavt, Terensiy, Katull, Lukresiy, Sitseron, Goratsiy, Vergiliy, Ovidiy, Tibill, Seneka, Petroniy, Apuley, Lukian va boshqa adiblarning tragediya, komediya, didaktik poyema, liro-epik doston, satiralari kiritilgan edi. «Rim adabiyoti« xrestomatiyasi tarjimasi Oybekka zoʻr ijod maktabi boʻldi: tarjimon uch tur va koʻp janrdagi asarlarni bir yoʻla oʻzbekchaga tarjima qildi, sharh va lugʻat magʻzini chaqdi. Tarjimon deyarli barcha asarlar oxiriga «ba’zi oʻzgarishlar bilan» degan iborani qoʻshganki, bu uning tarjimaga ijodiy yondashganligini koʻrsatadi. Xrestomatiyaga kiritilgan asarlar mualliflari haqida tazkiramonand ma’lumotlar beriladi. Tarjimon mahoratini koʻrsatish maqsadida Lutsiy Senekaning «Oktaviya» tragediyasidan kichik bir parchani keltirishni loyiq topdik: Oktaviya: Endi zolim mustabid meni yuborar, Gʻamli koʻlkalarning zulmat yurtiga. Nimaga men shoʻrlik behuda yigʻlay? Taqdir kimni loyiq koʻrgan boʻlsa, u Elsin oʻlimga meni! Koʻk tangrilarin Chaqiraman... Toʻxta, tentak, koʻk tangrilari Sendan nafrat qilishadi. Men chaqiraman Tartarni, ham jahannamning oʻch olar Ilohalarin, shunday jazo va oʻlimga sazovor Boʻlgan otam, seni-da chaqiraman. Tayyorlangiz kemani, chodirni qurib, Uzoq Pandatariya sohillariga Tomon yoʻl solsin ildam kema haydovchi. «Rim adabiyoti» xrestomatiyasining sarvaragʻiga: «Kitobning tarjimasini OʻzSSR Maorif xalq komissarligi tasdiq etgan» degan yozuv borki, u Oybekka oʻsha yillardagi munosabatdan darak beradi. Oybek tarjimasidagi bu xrestomatiya nashr etilganiga 66 yil boʻldi. Hozir universitet, institut filolog talabalari jahon adabiyotini oʻrganadilar. Afsuski, hozirgacha yunon, Rim, Misr, yapon, xitoy antik adabiyotidan oʻzbek tilida darslik, xrestomatiyalar yoʻq. 1965 yili Moskvada N.F.Deratani, N.A.Timofeyev tayyorlagan «Antik adabiyotdan xrestomatiya»ning I-II jildlari chop etilgan edi. Oybek tarjimasidagi «Rim adabiyoti» xrestomatiyasi oʻz qimmatini sira yoʻqotgani yoʻq. U hozir qayta nashr etilsa, kitobxonlarga munosib sovgʻa boʻlar edi. * * * Oybek yozuvchilar uyushmasidan chiqarilib, Til va adabiyot institutidagi ishidan chetlatilganda 33 yoshda — ishlab, oʻqib-oʻrganib, ijod qilib charchamaydigan balogʻat pallasida edi. U «Antik adabiyotdan xrestomatiya»ning II jildini tarjima qilar ekan, oʻzbek xalqining millat sifatida shakllanishi jarayonini haqqoniy aks ettirib beradigan roman konsepsiyasini ongida yetiltirayotgan edi. San’atkor qanday asar yozmasin, baribir, shaxsiy hayotining, oilaviy muhitning qaysidir tomonlarini aks ettiradi. Katta epik asarda yozuvchiga tanish, uning xotirasidan oʻrin olgan voqealar, kishilar tasvirlanadi. «Qutlugʻ qon» romanida tasvirlangan voqealar XX asrning 10-yillari oʻrtasida roʻy beradi. Oybek bu davrlarni yaxshi eslaydi. Aniqrogʻi, XX asrning 10-yillari voqeligi, odamlari Oybek ijodining oʻq ildizlaridan birini belgilaydi. U «Bobom», «Bolalik», «Baxtigul va Sogʻindiq», «Ulugʻ yoʻl» asarlarida shu davrni tasvirlaydi. Demoqchimizki, Oybek ijodini oʻrganganda biografik metodni zinhor unutmaslik joiz. Fransuz adibi, olim-mutafakkiri Sharl Syont-Byov (1804-1869) biografik metodga asos soldi. Bu metodga koʻra, badiiy asarda yozuvchi biografiyasiga taalluqli koʻp masalalar mavjuddir. Avvalo, asar gʻoyasining, konseptual asosining paydo boʻlishi yozuvchi hayotidagi biron masala bilan bogʻlanib ketadi. Ikkinchidan, yozuvchi bilibmi, bilmaymi (gʻayrishuuriy holda) yuragi qa’ridagi tuygʻularni, xotirasiga singib qolgan voqea, shaxslarni asariga kirita boshlaydi. Uchinchidan, asarning yozilishi jarayonidagi holatlar, manzaralar, hodisalar tabiiy holda asar strukturasiga singib boradi. Matyoqub Qoʻshjonov, Naim Karimov tadqiqotlarida, Zarifa Saidnosirova xotira-kitobida Oybek asarlaridagi biografik tomonlar — hayoti, turmushi, kayfiyati, tanishlari, asarlari protiplari haqida qiziqarli voqealar keltirilgan. Biz «Qutlugʻ qon» asarining yozilishi jarayoni bilan bogʻliq biografik jihatlarga e’tibor qaratmoqchimiz. Boshqacha aysak, yozuvchilar soyuzi plenumidan (31. VIII—5.IX.1937) keyingi voqealarning Oybek taqdiri, «Qutlugʻ qon» romani biografiyasida qanday aks etganini koʻrsatmoqchimiz. Obrazli aytganda, 1937 yildagi mash’um plenum navqiron Oybekning yorugʻ kunini qop-qora tunga aylantirdi. Oybekdagi san’atkorlik, yuksak iste’dod zimiston tunda charaqlagan yulduzni — «Qutlugʻ qon»ni bunyod etdi. «Qutlugʻ qon» romani 1938 yili, qisqa muddatda bitilganligi aytiladi. Roman yozilgan joy, fasl haqida Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan san’at arbobi, dramaturg va rejissyor Rixsivoy Orifjonov («OʻzME», VI-tom, T., 2003 yil, 566-bet) hikoya qilib bergan. Rixsivoy aka asli Yunusobodning Oqota mavzeidan boʻlgan. «Qishlogʻimizda Oybek domlaning dala bogʻi boʻlardi, — deydi u. — Bogʻdagi koʻrkam shiypon hamon koʻz oʻngimdan ketmaydi. Yoz kechalari Oybek shiyponida kerosin chiroq allamahalgacha yoqiq turardi. Men, 12 yoshli qishloq bolasi Oybek domla shiyponidagi chiroqqa tikilib yotganimcha uyquga ketardim. U vaqtlarda elektr, radio qayoqda, deysiz. Hatto jingʻiroqli soat ham yoʻq ekan-da, qishlogʻimizda. Oybek shiyponidagi chiroq oʻchishi bilan qishloq ahli gʻimirlab qolardi: keksalar bomdod namoziga tayyorlanar, bozorchilar ot, eshakni aravaga qoʻsha boshlar, yana kimlardir oʻz yumushlariga band boʻlardilar. Men bolaligimni eslasam, yoz fasli, Oybek shiyponida porillab yonib turgan chiroq xayolimga kelaveradi. Kunduz kunlari mol boqib yurganimizda bironta ovloq, salqin joyga koʻrpacha toʻshab kitob oʻqib oʻtirgan Oybek domlani koʻrib qolardik...» Naim Karimov «Oybek» kitobida yozadi: «Adibning aytishicha, u romanni qisqa muddatda — sakkiz-toʻqqiz oy mobaynida yozib tugatdi. Bu 1938 yilning yoz oylari edi«. Mirkarim Osim xuddi shu davrni eslab, yozadi: «Men yakshanba kuni Oybekni yoʻqlash uchun uning Oqotadagi bogʻiga bordim. Qoʻrgʻoncha eshigini taqillatgan edim, Zarifaxonim chiqib, meni ichkariga taklif qildilar. — Oybek shu yerdami? — Ha, shu yerda. Lekin hali uyqudan turgani yoʻq. — I-e, soat bir boʻldi-ku. Kechasi ikkida yotgan boʻlsa ham, uyquga toʻyishi kerak edi. — U koʻpincha soat uch-toʻrtgacha shiyponda oʻtirib ishlaydi. Endi turadigan vaqti boʻldi, kiring ichkariga. — Zarifaxonim ayvondagi xontaxta ustiga dasturxon yozib, bir choynak choy keltirib qoʻydilar...». Zarifa Saidnosirova «Oybegim mening» kitobida 1934 yili Taxtapul va Yunusobod mavzelari oʻrtasidagi Oqota degan joydan (hozirgi Gʻulommahmud Abdullayev mahallasi) bogʻhovli sotib olganliklari, bu joy Oybekka nihoyatda ma’qul boʻlgani haqida yozadi. Muallif bogʻning koʻrinishini tiniq tasvirlaydi: «...boqqa torgina bogʻkoʻchadan kichkina bir eshikcha orqali kirilardi. Eshikdan boshlangan yakka yoʻlning oʻng tomonida katta hovuz, atrofida qizil olma ogʻochlari terilgan... Soʻl tomonda bir tanobcha keladigan bedazor... hovuzdan keyin — qoʻrgʻon: unda bir uy va bir ayvon bor. Qoʻrgʻon orqasi va bedazordan boshlab 18 ishkom uzum: charos, qora kishmish, daroyi, sohibi, husayni, nimrang va hokazo. Beda atrofida olma va shaftoli ogʻochlari. Shaftoli may oyidan boshlab pisha boshlaydi. Navlari juda koʻp... 1934 yildan 1939 yilning kuziga qadar har yozni shu bogʻda oʻtkazdik». Zarifa Saidnosirova bogʻni ta’riflab yozadi: «Oybek Chimyonda ishlayotgan kezlarda, uning dadasi bilan maslahatlashib, qoʻrgʻondagi uy va ayvon ustiga katta shiypon qurdirdik... Shiypon juda koʻrkam. Bogʻ tomondagi daraxt navdalari shiyponga shundoqqina toʻkilib turadi. Ular gullaganda, mevalari pishganda esa koʻrkini koʻrib, koʻzingiz toʻymaydi. Ayniqsa, kechalari, oydindagi manzaraning goʻzalligi koʻngillarimizni orom va nash’a bilan toʻldiradi«. «Qutlugʻ qon» romanini oʻqiy boshlaganingiz hamon Oybek suygan bogʻ tasvirini koʻrasiz: Mirzakarimboy «bogʻning tashqariga qaratilgan kichkina eshigiga kirdi. Yoʻlchining koʻziga «jannatday» katta bogʻ manzarasi ochildi, tamosha qilib, keksa togʻaning orqasidan yuraverdi. Orasidan Qoʻqon arava bemalol yuradigan keng, uzun ishkomlar ikki tanobdan moʻlroq yerni ishgʻol etgan. Koʻm-koʻk tok barglari ertalabki quyoshda jilvalanadi. Bogʻning toʻrt tomonini oʻragan baland, yangi paxsa devor boʻylab shaftolilar oʻsadi...«. Oybek oʻz bogʻidagi bedazorni ham unutmagan: «Ular picha yurib, toʻrt-besh tanob joyni ishgʻol etgan bedazorga chiqishdi. — Mana, bedam! — qoʻlini beliga tirab, koʻzi bilan uzoqqa ishorat qilib dedi Yormat. — Hafsalangiz boʻlsa, bedanani shunda tuting-da. — Yoʻngʻichqa siznikimi? Yosh ekan hali, juda baquvvat oʻsibdi. — Yormatga qarab dedi Yoʻlchi». «Zarifaxonim tarhini chizgan, Oybekka juda yoqqan shiypon koʻrinmayaptimi», deysizmi. Mana, oʻsha mashhur shiypon: «Yoz kechasi qisqa. Yoʻlchi bir chimdim uxlab, begona joyga oʻrganmaganidanmi, koʻzini ocharkan, tong otgan edi. Havo salqin va toza. Unda-munda qushlar sayraydi. Yoʻlchi oʻrnidan turdi, ariqda yuz-qoʻlini yuvib, tashqari sahnida bir oz kezdi. Mehmonlar shiyponda shohi, atlas, adras koʻrpalarda, boshlarini oppoq va yumshoq yostiqlarga koʻmib uxlaydilar... Mayin tong shabadasi rang-barang gullarni sekin tebratib, atirlarini har yoqqa sochadi». «Qutlugʻ qon» romani strukturasini mukammal oʻrgangan mutaxassis asardagi birinchi semiotik markaz Mirzakarimboy bogʻi tasviri ekanini anglab yetadi. Oybek bogʻni tiniq, aniq, ishonch bilan tasvirlaydiki, shu joyni bilmagan, koʻrmagan odamda bunchalik tiniq, qat’iy matn sira paydo boʻlmas edi. Ilk semiotik markazning boshlanish qismi, tabiiyki, romanning ilk sahifalari, Yoʻlchining «Toʻpqayrogʻochga kirib, Jabbor koʻsa choyxonasida choy ichishi, atrofini sinchkovlik bilan kuzatishidir. Har qanday katta asarning boshlanishi, iloji boricha, kitobxonga koʻp «vazifa berish»ni taqozo qiladi. «Qutlugʻ qon» romani saratonning sariq kunida («hamma yoqni olov seli toʻldirgan», «havo allaqanday oq alanga bilan yonganday», «kuyib yotgan bilq-bilq yumshoq tuproq») «issiqda, sovuqda obdon pishgan», «badanidan kuch yogʻilib turgan» Yoʻlchining choyxonaga kirib kelishi, «chuvak yuzli, eti suyagiga yopishgan, jikkak... gʻirt koʻsa» samovarchining diydiyolariga e’tibor qaratishi, «kunning dahshatli yonuviga qaramay, qalin, qora jun chakmonga oʻralgan bir qozoqning... minut sayin... samovarchiga... «Shilimni uzat!», deya buyruq berishi singarilar bilan boshlanadi. Samovarchi Yoʻlchiga qarata: — Rosa muchang bor ekan, inim. Badaningdan kuch yogʻilib turibdi-ya. Qayerliksan, sayramlikmi? — deydi. Shu zahoti u birdan shangʻillab qoladi: «Hoy, aravakash bola, otingni tort, naq tezagini doʻppingga solib beraman!»... Devorga suyangan loqayd qozoq, «...sayramlikmisan?» — deya soʻrashishi, «tezakni doʻppiga solib berish» poʻpisasi-biografik metod nuqtai nazaridan ahamiyatli. Voqea Toshkentning shimol tarafida, qozoqlarga yaqin joyda, qishloqda (ot, eshaklar tezagi) roʻy berayapti. Romandagi voqealar yozuvchi Oybek yozda dam oladigan, yashaydigan Oqota qishlogʻi atrofida kechayapti. Koʻrinadiki, romanning boshlanishi biografik, toponimik, etnik ma’lumotlarga boy. Badiiy asarning hartomonlama serjoziba, ma’lumotlarga boy, detallarga serob boʻlishi muhim ahamiyatga ega. Qizigʻi shundaki, oradan 15-20 kun oʻtib Yoʻlchi yana guzarga — oʻsha tanish ikki choyxona, qassob doʻkoni, baqqol doʻkoniga chiqadi. Endi guzarni ham, yon-atrofni ham Yoʻlchi boshqacha kuzatadi. Bu gal uning diqqatini baqqol bilan ijara aravasining gupchagi singani bois qovunini shaharga yetkaza olmagan dehqon orasidagi savdo munosabati jalb qiladi. Qiziqki, bu gal Yoʻlchi na Jabbor koʻsaga, na choyxonadagi kishilarga e’tibor beradi. Uni jiddiyroq muammolar komiga torta boshlaydi. Ijod jarayoni yurilmagan yoʻl boʻylab borishga, aniqrogʻi, tunda avtoulovni boshqarib borayotgan haydovchi yumushiga oʻxshaydi. Yozuvchi asari gʻoyasini, qahramonlari taqdirini biladi. Lekin uydagi gap koʻchadagiga toʻgʻri kelmaydi, deyilganidek, yoʻl-yoʻlakay bir qancha masalalarni hal qilib borishga toʻgʻri keladi. Yozuvchi, oʻzi istamagan holda, yangi personajlarni kiritishga, ayrim holatlarni berishga, yangi voqealarni tasvirlashga majbur boʻladi. «Qutlugʻ qon»dagi bir personaj, masalan, Yoʻlchining inisi Qurbon boyda korandalik qilayotganini aytadi. Suhbatlarning birida Unsin tasodifan Ergash akasini eslab qoladi. «Ulugʻ yoʻl» romanida esa Yoʻlchining inisi Elmurod nomi bilan kitobxonga tanishtiriladi. Gap, albatta, personajlarning nomida emas, asar syujetidagi oʻrnida, bosh gʻoyani yoritishdagi vazifasida. Lekin mohir san’atkor har bir detalga, har bir holatga e’tibor qaratadi. Badiiy asar yaratayotgan yozuvchi tabiatni tasvirlaydimi, holatlarni koʻrsatadimi, dialoglarni beradimi, qahramonu personajlarga nom qoʻyadimi, emin-erkin harakat qiladi. Lekin struktura sistemasi, matndagi har bir ifoda, ishora oʻz mantiqi, mazmuniga ega boʻlishi kerak. Boshqacha aytganda, asarga biografik yondashilinadimi, sinchiklab tahlil qilinadimi, u boshqa tillarga oʻgiriladimi, matndagi har bir belgi oʻz mazmuniga ega boʻlishi shart.

Muallif: Abdugʻafur Rasulov