Soʻz yurakka muhrlanadi [Abdulla Ahmad]

Soʻz yurakka muhrlanadi [Abdulla Ahmad]

Mening kitobga, badiiy ijodga mehr qoʻyishimga rahmatli onam Bahriniso sababchi boʻlganlar. Onamning aytishicha, ota tomonidan besh avlodi Buxorodagi Mir Arab madrasasida tahsil olgan ekanlar. Jumladan, onamning bobosi Abdurahim domla va otasi Muhammadrahim bobom ham shu madrasada oʻqishgan. Katta bobom Abdurahim domla maktabdor boʻlganlar. Uning xususiy maktabida oʻgʻil bolalar ham, qiz bolalar ham ta’lim olishgan. Oʻgʻil bolalarga erkak muallimlar, qizlarga otinoyilar saboq berishgan. Onam ham bobomning maktabida saboq olganlar. Bobom Muhammadrahim 1912 yilda madrasani bitirib qaytgach, otasining maktabida va Jizzaxdagi Nuriddin hoji madrasasida fiqhdan dars beradi. Ayni paytda Ogʻajon qishlogʻida imomlik ham qiladi. Bobom ilm-ma’rifatli, bir soʻzli odam ekanlar. 1916 yildagi mardikorlikka olish voqeasiga u befarq qarab turolmaydi. Negaki, mardikorlikka joʻnatilgan yigitlarning yarmisi Rossiyaga yetib bormasdanoq ochlik va qarovsizlikdan yoʻlda jon taslim qilar, buning ustiga rus oʻrmonlari xoʻrlikka chidolmay joniga qasd qilganlar jasadiga toʻlib ketgandi. Bunga chidolmagan xalq jabr-zulmga, haqsizlik va adolatsizlikka qarshi isyon koʻtaradi. Buning boshida oʻz davrining ulkan ulamosi Nazirxoʻja eshon va yigirma olti yoshli Muhammadrahim bobom turgan ekanlar. Qoʻzgʻolon shafqatsizlarcha bostirilgach, mahalliy hokimiyat (rus toʻralari) kimki Nazirxoʻjani va Muhammadrahimni tirik yoki oʻlik holda keltirsa, besh kilo tillo mukofot berilishini va’da qiladi. Lekin xalq oʻz xaloskorlarini tutib bermaydi. Aksincha, ularni jon-jahdi bilan himoya qiladi. Chor amaldorlari bobomni qoʻlga olisholmaydi. Biroq ukasi Isaqulni qamoqqa olishadi. Keyin Abdurahim bobomni qiynoqqa solib, uni qamashga hukm chiqarishadi. Buni eshitgan bobom oʻz ixtiyori bilan «qoʻlga tushadi». Qoʻlga tushganining ertasiga uni dorga osishadi. Bechora onam oʻla-oʻlguncha shularni eslab, zor-zor yigʻlagancha dunyodan oʻtdi. Endi onamga kelsak. Volidam arab tilini mukammal bilardi. Yon-atrofga otinoyi deb nom chiqargandi. Arab tilidagi kitoblarni bemalol oʻqir, oʻqiganda ham har bir jumlani chertib-chertib, ohangdor qilib oʻqirdi. Kechki payt uyimiz xotin-xalajga toʻlib ketardi. Onam ularga kitob oʻqib berardilar. Uning oʻqiganlari ichida Alisher Navoiy, Bedil va Mashrabning gʻazallari ham boʻlar edi. Onam shu gʻazallarni deyarli kuniga yo kunora oʻqirdi. Oʻshanda men toʻqqiz-oʻn yoshlarda boʻlib, onam oʻqigan har bir misrani ilgʻab, eslab qolishga intilardim. Gʻazallarni ichimda takrorlardim. Shu sababmi, she’riyatga, umuman adabiyotga mehrim tushdi. Yursam ham, oʻtirsam ham qoʻlimdan kitob tushmas, Oybek, Hamid Olimjon, Mirtemir she’rlarini yod olardim. Buni oʻqituvchilarim sezishardi. Maktabdagi biron tadbir mening she’r oʻqishimsiz oʻtmasdi. Bir kuni adabiyot muallimim Poʻlat aka Turobov meni chaqirdi-da, biroz oʻylanib turib: «Shu bugundan boshlab, devoriy gazetaga sen mas’ulsan», dedi. Gazeta tayyorlashga kirishdim. Dilimda bir istak tinchlik bermasdi: «Oʻzim she’r yozsam-u, uni devoriy gazetada chiqarsam», derdim. Uch kun kuymalanib, «Doʻstimga» degan she’r yozib, devoriy gazetaning koʻrinarli joyiga qoʻydim. Lekin ichimda qattiq hadik bor edi: «Muallim urushsa-ya, yirtib tashlasa-ya», deb oʻylardim. Biroq oʻqituvchim aksincha, buni koʻrib xursand boʻldi. Yelkamdan quchib, tabrikladi ham. Koʻp oʻtmay uning rahnamoligida, shoir Nazirjon Barakaevning tahriri bilan «Vatan» degan she’rim tuman gazetasida bosildi. Oʻsha kunlar hech yodimdan chiqmaydi. Meni «Shoir boʻlibsan» deb tabriklamagan sinfdoshlarim qolmagandi. Doʻkonga borib, gazetaning she’rim bosilgan sonidan bir yoʻla 10 ta sotib oldim. Menga qolsa hamma gazetani sotib olgim kelardi. She’rim chiqqan kuni deyarli uxlamadim. Yana bir she’r yozib tongni qarshiladim. Maktabni bitirgach, akam Qishloq xoʻjalik institutiga kirasan deb turib oldi. Men adabiyotchi boʻlaman dedim. Xullas, oʻz aytganimni qilib, SamDUga ikki yil hujjat topshirib kirolmadim. Keyinchalik Toshkentdagi texnikumlardan biriga oʻqishga kirdim. Toshkentdagi uch yillik davr men uchun adabiyot boʻyicha chinakam saboq yillari boʻldi. Bu yerda taniqli shoir Aziz Abdurazzoqning adabiyot toʻgaragiga qatnashib, koʻp narsalar oʻrgandim. Keyinchalik yetuk ijodkorlar boʻlib yetishgan Hojiakbar Shayxov, Rauf Tolipov, Abdulhay Nosirov, publitsist Habibulla Olimjonovlar shu toʻgarakning qatnashchilari edi. Har oyda bir marta Yozuvchilar uyushmasida boʻladigan seminarga borar edik. Seminarga Odil Yoqubov mutasaddi boʻlib, mashgʻulotlarni Gʻafur Gʻulom, Asqad Muxtor, Pirimqul Qodirov, Mirtemir oʻtkazishardi. Bir voqea esimdan chiqmaydi. Shoir Yusuf Shomansur she’r oʻqidi. She’rda «Arazlagan kelin-kuyovlar karovatni boshqa qoʻyib yotmasin» degan soʻzlar bor edi. Shunda Mirtemir domla Yusuf Shomansurga halimlik bilan: «Ukam, shu joyini tuzating. Kelin-kuyovlar karovatni emas, yostiqni boshqa qoʻyib yotmasin, deb yozing», dedi. Atoqli shoirlarimizdan Abdulla Oripovning barchaga manzur boʻlgan she’rlarini, Erkin Vohidovning «Palatkada yozilgan doston»ini ham biz havaskor qalamkashlar shu seminarlarda eshitgan edik. 1989 yilning bahori. Shoir Turob Toʻlaning yordami bilan Doʻrmonga bordim. Bu yerda birinchi tanishgan kishim Shukur Xolmirzaev boʻldi. Bogʻda aylanib yursam, «Jiguli»dan tushdi-da, men tomon yurdi. – Tanishib qoʻyaylik, ukam! Shoirmisiz, nosirmi? – Jurnalistman. Shu kundan ikkovimiz inoqlashib ketdik. Shukur aka ortiqcha mulozamatni xush koʻrmasdi. Koʻnglidagi gapni shartta-shartta aytardi. Tanishganimizning ertasi kuni: «Nimalar yozgansiz?», deb soʻradi. Uning soʻzga talabchanligini bilganim uchun: «Hozircha hech narsa» dedim. Aslida yuz betlik qissam tayyor boʻlib, Doʻrmonda qayta koʻz yugurtirmoqchi edim. Shukur aka bilan adabiyot haqidagi suhbatlarimizdan soʻng uni yirtib tashladim. Keyinchalik uning oʻrnida oʻn toʻrt betlik ixcham asar yuzaga keldi. Bir kuni kechki payt Shukur aka xonamga kirib keldi. Bir piyoladan choy ichilgach, «Ukam, sizga topshiriq shunday: ikki-uch kun ichida bir hikoya oʻylang. Men ham oʻylay. Ikkimiz bir-birimizga aytamiz. Ma’qul boʻlsa, ma’qul deyman. Noma’qul boʻlsa... uni ham koʻramiz» dedi. Ketaturib qoʻshib qoʻydi: «Bilib qoʻying, zinhor "Lenin, partiya" degan soʻzlar boʻlmasin. Faqat dardingizni yozing. Ha, insoniy dard boʻlsin!» Keyin bilsam, Shukur aka «Guliston» jurnalida «Temur tuzuklari» bosilgani uchun ishdan olingan ekan. Lekin ustoz hech kimga bu haqda arzi hol qilmas edi. Hikoya haqida bosh qotira boshladim. Mening dardim oʻzi nima? Toʻrt marta oliy oʻquv yurtiga imtihon topshirib, kirolmay, beshinchi safar kirganimmi? Kolxozning paxta ekamiz deb bogʻlarimizni yakson qilgani, hilvirab turgan uyimizni ham buzdirgach, qish chillasida boshpana izlab yurganimizmi? Onam betob yotganida, oʻn uch yoshli akam oʻrniga dalaga ishga chiqsa, brigadir: «Sen tirranchaga kunim qoldimi?» deb akamni ot bilan quvlaganimi? Yoʻq. Bular ham emas. Mening birdan-bir armonim va dardim otamning na oʻzini, na suratini koʻrganim edi. Otam Katta Fargʻona kanali qurilishidan qaytganining uchinchi kuni olamdan oʻtgan. Hikoyada men tushimda otam bilan uchrashaman. U qabristondan chiqib kelgan boʻlib, egnida ilviragan kafan. Otam men bilan xayrlasha turib: «Ketar fursatim yetdi. Ketmasdan ilojim yoʻq. Eh, na chora, hali ham zolimning qoʻlidamiz, oʻgʻlim! Zolimning qoʻlida!» deb faryod chekadi. Shu oʻrinda rus bosqiniga ishora qilingan edi. Hikoyani eshitib, Shukur aka: «Yaxshi narsa topibsiz, ammo biroz qaltisroq ekan. Lekin qoʻrqmang, odamzodning yuzta tomiri boʻladi. Bittasi uzilmasayam yashaydi. Yozishga kirishing, menga koʻrsatasiz» degandi. Ammo uni yozishim qiyin boʻldi. Koʻz oldimdan ustozning sinchkov nigohi ketmas, yomon yozishdan qoʻrqardim. Ammo men uni nihoyasiga yetkazdim. Hikoya respublika gazetalarida chiqdi. Lekin hikoya chop etilish paytida oʻsha «nozik» joy olib tashlanibdi. Biz Shukur aka bilan oʻshanda yigirma toʻrt kun hamsuhbat boʻldik. Ustoz oʻsha kunlar «Obkom sekretarining sevgi sarguzashtlari» romanining qoʻlyozmasi ustida ishlardi. Bu asarning taqdiri nima boʻldi, bilolganim yoʻq. Shukur Xolmirzaev bilan uchrashgunimga qadar oʻzimni havaskor qalamkash his etib, ijodiy ishga qattiq kirishmagandim. Biroq ustoz saboqlaridan soʻng adabiyot haqidagi oʻy va tasavvurlarim butunlay oʻzgardi. Uncha-muncha narsani qalamga olmaydigan, aksincha mutolaaga zoʻr beradigan boʻldim. Shoirlar Toʻlqin, Ibrohim Donish va yozuvchi Oʻktam Javlonovning daldasi bilan «Yosh gvardiya» nashriyotiga birinchi kitobim – hikoyalar toʻplamimni topshirdim. Biroq kitob tayyor boʻlib, bosilay deganda nashriyotning nomi oʻzgarib, vaqtincha «nafas rostlash» boʻldi. Toʻplam Yozuvchilar uyushmasining tavsiyasi bilan Sirdaryo bosmaxonasida chop etildi. Birinchi kitob qoʻlga tekkach, ham suyunganim, ham mas’uliyat tuygʻusidanmi, anchagacha hech narsa yozolmay yurdim. Keyinchalik izga tushib, yana ijodiy jarayonga kirishdim. Men tabiatan hazil-mutoyibaga moyil emasman. Lekin bir voqea boʻldi-yu, hajviya yoza boshladim. Shu-shu hajvchilikda ham qalam tebratadigan boʻldim. Qishlogʻimizda bir kishi bor. Kimni koʻrsa tanbeh berib, nasihat qiladi. Oʻzini oʻta diyonatli, dono sanaydi. Bir kuni tunda ishdan qaytayotsam, ikki bosh echkini boqib oʻtiribdi. Echkilar yon qoʻshnisining daraxtini kemiryapti. Shu kechasiyoq «Mirhobid yoki oʻqimishli odam» degan hajviya yozdim. Hajviya nishonga tekkan ekan. Qahramonim «Nega mening ustimdan yozasan?!» deb uyimga bostirib keldi. Ancha paytgacha ikkimiz oʻngu ters boʻlib yurdik. Inson kamoloti, undagi oʻy-fikrlar, ezgu niyatlar va dunyoqarashning shakllanishida, jamiyat taraqqiyotida, badiiy adabiyotning oʻrni nihoyatda yuksak. Boshqa biron sohaning ta’sir kuchi bilan badiiy adabiyotning kuchini tenglashtirib boʻlmaydi. Adabiyot inson aqligagina emas, uning ruhiyatiga ham singadi. Zotan, badiiy soʻz yurakka muhrlanadi. Toshga bitilgan yozuvday aslo oʻchmaydi. Bu muhrni zamonlarning ibtidosi ham, intihosi ham oʻchirolmaydi. Insonning insonligi ham, boshqa mavjudotlardan ayrichaligi ham soʻz bilan boʻlgani kabi, adabiyotning boshqa tarbiyalovchi va ta’sir qiluvchi vositalardan farqi uning soʻz san’ati ekanligidir. Soʻzni otib ham, chopib ham boʻlmaydi. Adabiyot orqali bir yurakka singgan soʻz, ming yurakda sado beradi. Bu soʻzda insonga mehr-shafqat, Vatanga sadoqat barq urib turadi. Millatning millatligini belgilovchi va asrovchi ham adabiyotdir. Milliy til boʻlmasa, millat ham bitadi. Faqat yuksak badiiy asarlargina ona tilimizni boyitib, asrab-avaylab avloddan avlodga yetkazadi. Axir nima uchun zulmkor tuzumning birinchi hamlasi Choʻlponga, Fitratga, Abdulla Qodiriy va Usmon Nosirga qaratildi. Chunki ularning najotkor har bir soʻzi oʻz xalqi uchun malham, mustabid tuzumga otilgan oʻq edi. Shuning uchun davrning ulkan soʻz ustalari ayovsiz mahv etildi. Adabiyotning jamiyat taraqqiyotidagi yuksak oʻrnini, xalq ma’naviyatidagi muhim ahamiyatini anglagan yetuk adib va shoirlarimiz bugungi kunda ham samarali ijod qilmoqdalar. Istiqlol bergan ulkan imkoniyatlardan samarali foydalanib, xalqning quvonchi, orzu va tashvishlari bilan hamnafaslikda barkamol asarlar yaratilmoqda. Lekin shu asarlar bilan birga badiiylikdan yiroq, tanlangan janr talablariga javob bermaydigan romanlar, qissalar ham bosilib turibdi. Goho oʻshalarga koʻz yugurtirib (oʻqishning hojati yoʻq), nahotki shu kitobni soʻz san’atidan xabardor kishi yozgan yoki shu kitobga ijod olamini tushungan kishi muharrirlik qilgan deb, oʻylanib qolasan kishi. Bir zarb bilan yozilgan bunday kitoblar koshki bir-ikkita boʻlsa. Ayrim «hozirjavob» adibu shoirlarimiz bir asarning siyohi qurimay turib, ikkinchisini «yozib» tashlashayapti. Ijodiy sermahsullikka hech kim qarshi emas. Lekin kitob kitobday boʻlsin-da! Doʻkon peshtaxtasini bezab turgan kitobda badiiylikdan asar ham boʻlmasa, kitobxonning hafsalasi pir boʻlmaydimi? Bundan adabiyotning obroʻsi toʻkilmaydimi? Yaqinda bir she’riy toʻplam qoʻlimga tushdi. Unga taniqli bir shoir soʻz boshi yozibdi. Bu ham yetmaganday kitobning orqa muqovasiga she’rlar soʻz boshi yozgan shoir tahriri ostida bosilganligi qayd etilgan. Toʻplamdagi she’rlarni atayin sabr bilan oʻqidim. Almoyi-jalmoyi gaplar. Axir she’r – san’at, noyob badiiy kashfiyot-ku! Nahotki, shu she’rlarga soʻz boshi yozgan, tahrir qilgan kishi buni oʻylamagan. Sababi nimada? Manfaatdorlikmi yoki shuhratparastlik? Anglab yetolmadim. Bu soʻzlarni aytishdan murod shuki, ezgu niyat bilan qoʻlga qalam olgan kishi adabiyotga xiyonat qilmasligi kerak. Chala-chulpa, sayoz yozilgan asarlarni ulugʻlash, koʻkka koʻtarish, ular uchun nashriyot eshiklarini ochib berishni adabiyotga xiyonat deb bilmoq joizdir. Qolaversa, har bir nosir yoki shoir Abdulla Qahhor ta’biri bilan aytganda «muqaddas qalamni» qoʻlida tutar ekan, adabiyot qoʻyadigan zalvorli yukniyam mardlik bilan yelkasiga ola bilishi shart.

Muallif: Abdulla Ahmad