Fargʻona kelini (I- qism) [Joʻrjiy Zaydon]

221 yil[1]. Fargʻonaliklar yangi yilni kutishga hozirlik koʻrmoqda. Hamma uy koʻtarish, yasatish, hovli tozalash, supurish-sidirish bilan ovora. Ular oʻz tomlari tepasiga tugʻ osib, darvozalar ustiga guldastalar tikishmoqda. Bu ishlardan qutulganlar esa oʻzlariga va bola-chaqalariga ki¬yim-kechak, olti kunlik bayramga yetarli qand-qurs, holva, tansiq yemish xarid etish uchun gala-gala boʻlib bozorga yoʻl olishardi.
Qaysi hovliga kirmang, hammasida ayollar oʻchoq va tandirlarga oʻt qalab, xonaki taom va anvoyi shirinliklar tayyorlash taraddudida. Ular yuvinish uchun suv isitishadi. Uy xodimlari esa xojalarining kichkintoylarini yasantirishadi, ovqat pishirishga yordamlashadi, bayramga atab yopiladigan nonlarning xamirini qorishadi.
Yangi yilning bugʻdoyi barakali boʻlsin degan umidda yangi bugʻdoy unidan non yopib, bayram kuni boʻlishib yeyish taomil boʻlib qolgan. Bayram kunlari ular yangi aqchalarni ishlatishar, kumush idishlarda bir-birlariga yangi don, tuxum va yangi meva tuhfa etishardi. Bozor rastalari oʻsha kunlarda ertadan-kechgacha ochiq, erkaklar va yosh-yalanglar bilan liq toʻla boʻladi. Kishilar bozordan xarid qilgan sovgʻa-salomlarini savatga solgan, tugunchak qilib bogʻlab olgan, yoki ot-eshaklar ustiga yuklagancha yo uylariga — bola-chaqalari oldiga, yoki ibodatxonalardagi majusiy[2] boshliqlarga olib borishmoqda. Hamma oyogʻi olti, qoʻli yetti boʻlib, shoshgancha borardi.
Agar siz shahar oʻrtasidagi katta qoʻrgʻonga chiqib, undan Fargʻona atrofiga qarasangiz, qogʻozga chizilgan xaritaga yoki rangli suratga oʻxshagan bir manzaraga koʻzingiz tushadi. Negaki, qoʻrgʻon atrofidagi ikki binoni istisno qilganda, qolgan imoratlarning hammasi kesak devorli, bir-biriga oʻxshash pastqam uylar edi.
Oʻsha ikki binoning biri otashxona — majusiylar topinadigan katta bino. U yerda hali ham otashparastlik davom etardi.
Savlati zoʻr bu bino shahardagi boshqa binolarga qiyos qilinsa, gullar oʻrtasidagi baland xurmo daraxtiga oʻxshab koʻrinardi. Uning tepasidagi shamolda hilpirab turgan yashil bayroqlar toza ipakdan boʻlib, har birining uzunligi oʻn gazcha kelardi.
Ikkinchi bino esa marzubonning[3] uyi. «Marzubon» degani qadimiy fors tilida «hokim» degan ma’noni bildiradi. Uy atrofi turli meva daraxtlari ekilgan katta bogʻcha. U yerda, shahar qoʻrgʻonining orqa tomonida, uzunasiga ketgan daraxtlar, tokzor va gulzorlar koʻzga tashlanadi. Ular ichida zilol ariqlar shildiraydi. Daraxtlarda qushlar sayraydi...
Shahar xalqi harakatda ekan, zoʻr tantana bilan koʻchani changitib kelayotgan arava ularning diqqatini oʻziga jalb qildi. Daf’atan qaragan kishiga u arava emas, balki katta uyga oʻxshab koʻrinardi. Arava tepasida naqshinkor yogʻochlarga oʻrnatilgan kumushdan yasalgan, zarhalli bir qubba. Uning oʻrtasida esa koʻk ipakdan tikilgan guldor pardalar hilpiraydi. Aravaga qoʻshilgan ikki duldul otning ustiga kimxob yopqich toʻshalgan. Qoʻlida qamchi ushlagan aravakash ulardan biriga minib kelmoqda. Arava yonida esa bir necha gʻulom kelishardi. Arava ustiga yopilgan parda uning ichidagilarni koʻrishga imkon bermasdi. Ammo u arava kimniki ekanini Fargʻonada yashovchi har bir kishi biladi. U hokimning aravasi boʻlib, shaharda undan boʻlak hech kimda bunday arava yoʻq edi.
Bu aravani hokimga kavkazlik cherkas xotinining qarindoshi tuhfa qilgandi. Hokimning oʻzi esa forslardan edi. Kavkazda bekalarning sayohatga yoki shaharga chiqqan vaqtda tushib yurishi uchun shunaqa maxsus arava tayyorlanardi. Unda bekalar uchun safarda kerak boʻladigan hamma anjom— hatto oziq-ovqatlargacha hozirlab qoʻyilgan boʻlardi.
Oldilaridan oʻtayotgan bu hashamatli aravada oʻtirgan malikani koʻrishga fargʻonaliklarning hammasi — yoshi ham, qarisi ham oshiqardi. Malika har safar koʻchadan oʻtarkan, pardani ohista koʻtarib, koʻzi tushgan kishilar bilan salomlashardi. Nozik tabassumi, shoʻx boqishi, husni va donoligi bilan hammani oʻziga maftun qilgan u malak hokimning qizi ekanini hamma bilardi.
Ammo bugun negadir hokimning qizi arava pardalarini koʻtarmas, aravakash esa otlarni tez yoʻrttirib borardi. Koʻchadan oʻtayotgan kishilar aravakashning otlarni bu qadar tez haydashidan uning shahar tashqarisiga chiqmoqchi ekanini anglashdi. Arava orqasiga ikki ot bogʻlangan boʻlib, ular egarlangan boʻlsa ham, ustida odam yoʻq edi. Ulardan birining egari ustiga oʻq yoy toʻldirilgan bir idish yuklangan. Bu ot, aravada kelayotgan hokim qizining oti ekanini odamlar darrov payqab olishdi. Chunki malikaning xuddi shu otni minib erkaklar kiyimida ovga, poygaga chiqish odati borligi kishilarga avvaldan ma’lum edi. U ikki otning ketida ov paytida xizmat qiladigan gʻulomlar, itlar va qoplonboqarlar kelishmoqda. Fargʻonaliklar uchun bu unchalik qiziq tomosha emas, chunki hokimning qizi ovga ishqiboz ekanini, mohir ovchi ekanini ular bilishardi. Lekin nima sababdan u xuddi bugun — bayram kuni ovga otlanganini bilolmay hamma hayron edi.
Koʻchada turganlar orasida ikki kishi bor ediki, ularning biri fargʻonalik, ikkinchisi esa qoʻqonlik savdogar. Qoʻqonlik savdogar fargʻonalikning qarindoshi boʻlib, yangi yilni kutib olish uchun kelgandi. Bunaqa narsalarni u ilgari koʻrmagandi. Shu vajdan u: — Bunchalik tantana bilan ketayotgan kim boʻldi? — deb yonidagi oʻrtogʻidan soʻradi.
— Bu hokim Tahmozning qizi Jahonbekaning vahimasi. Ilgari eshitmaganmisiz?
— Bu shaharda juda badavlat bir hokim yashaydi, uning yolgʻiz sohibjamol qizi bor deb eshitgandim. Uning shu bittagina qizidan boʻlak farzandi yoʻqmi?
— Bor, suyuq oyoq, badbashara, koʻsa bir oʻgʻli ham bor, lekin u qiziga bir misqol oʻxshamaydi, — dedi fargʻonalik oʻrtogʻi.
— Hokim, albatta, shu shaharlik boʻlsa kerak?
— Yoʻq, kelgindi, bundan oʻttiz-qirq yil muqaddam, qirchillama yigitlik chogʻida, arab musulmonlaridan qochib bu yerga kelib qolgan. U forsning allaqaysi qit’asida hokim boʻlib, koʻp qiyinchiliklarni boshidan kechirgan ekan. Ota-bobolarining dinidan chiqishni istamay, mol-mulkini yigʻishtirib, shu yerga kelib qolgan.
— U rostdan badavlatmi? — soʻradi yana qoʻqonlik mehmon.
— Ha, mol-mulki behisob, Fargʻona tashqarisida, Toshkent daryosi qirgʻogʻidagi daraxtzorlarning hammasi uniki. Uy-joy, oltin-kumush va javohirlarni aytmaysizmi? Keling, qoʻying uni, yaxshisi, bozorga borib bir qoʻy olaylik-da, bola-chaqamizga soʻyib beraylik, — dedi fargʻonalik savdogar.
Ammo uning qoʻqonlik oʻrtogʻi har narsaga qiziqadigan odam boʻlgani uchun doʻstining maslahatiga unamay, savolini davom ettiradi:
— Bu beka shunday kunda sayohatga chiqishiga bois ne ekan?
Oʻrtogʻi kulib:
— Boʻlmasa, u ham bizning ayollarimizga oʻxshab uyda xamir qorib, non yopib, ovqat pishirib oʻtirsinmi? U otasining uyida oʻzi bek, oʻzi xon, degani degan, aytgani aytgan, doʻstim. Bir necha yil boʻldi, onasi vafot etgan. Otasi shu qizining koʻngliga qarab boshqaga uylanmay kelyapti. Qizini juda yaxshi koʻradi u. Qizini shunaqangi erkalatadiki, xuddi oshiq-ma’shuq deysan.
— Yoʻq, uni uyda oʻtirib xamir qorsin, ovqat pishirsin deyotganim yoʻq, — dedi qoʻqonlik oʻrtogʻi, — loaqal bayram kuni sovgʻa-salom bilan otasini koʻrgani kelganlarni kutib olish uchun uyda oʻtirsa boʻlardi.
Doʻsti uning soʻzini boʻldi:
— Ey, ogʻrimagan boshimga oltin isirgʻa, yaxshisi, bozorga boraylik-da, oladigan qoʻyimizni tanlaylik.
Dabdabali arava ikki kishining yonidan oʻtib, shahar chekkasiga yoʻl oldi, undan ham oʻtib, bogʻchalar tomon burildi-da, hokimga qarashli katta yer oldiga borib toʻxtadi. Bu aravani kutib olishga odatlangan hokimning korandalari bu safar ham yugurib, unga peshvoz chiqishdi. Arava toʻxtashi bilan aravakash otdan irgʻib tushdi-da, uning jilovidan ushladi. Bekaning qoʻlidan ushlab tushirish uchun gʻulomlardan biri arava yoniga chopdi. Marjon ismli chaqqon va uddaburon bir gʻulomni beka oʻziga yaqin tutardi. U arava oldiga keldi-yu, lekin pardani koʻtarishga yuragi betlamay turib qoldi. Bekaning oʻzi esa na pardani koʻtarar va na arava ichidan boshini chiqarib qarardi. Beka xizmatida arava yonida kelgan gʻulomlar ham, uning istiqboliga chiqqan korandalar ham Jahonning aravadan tushishini sabrsizlik bilan kutishardi. Beka hadeganda aravadan tushavermagach, ular besaranjom boʻla boshladi. Bekaning qashqa oti esa odamdan koʻra ham tinchsizlanib, oyogʻi bilan yer depsir, goʻyo oʻz egasini chaqirganday yoki, u tezroq chiqa qolsin, deganday zoʻr berib kishnardi. Otboqar har qancha urinsa ham, uni tinchita olmasdi. Nihoyat parda koʻtarildi-da, ichidan ellik yoshlar chamasidagi juda salobatli, uzun-moʻl kiyimli, boshidan tortib boʻynigacha katta roʻmol oʻrab olgan bir ayol aravadan tushdi. Bu ayol Jahonning oqsochi, sirdoshi va mahrami Hayzuron edi.
Hayzuron yerga oyogʻini qoʻyib bekasini aravadan tushirish uchun unga qoʻlini choʻzdi. Jahon aravadan tusharkan, hamma uning dillarga oʻt tutashtiradigan husn-jamolini koʻrishga oshiqardi. Oʻsha kuni u ov kiyimlarini, ya’ni uzun shim, orqa etagi ochiq uzun kamzul va ustidan yana ipak kimxobdan toʻnga oʻxshatib tikilgan rido tashlab olgandi. Boshida esa qiyiqchaga oʻxshagan, chakkasini qoshlarigacha bekitgan bir roʻmol. Oftob urmasin uchun yelkasiga uning peshini tushirib ham olgandi. Shamolda kiyimi koʻtarilib, yuzidan boshqa a’zolari koʻrinib qolishidan ehtiyot qilib, u ridosi ustidan belini ham bogʻlab olgandi.
Jahon uzun boʻyli, barvasta boʻlib, chehrasida salobat, sogʻlomlik va husn barq urib turardi. Uning shahlo koʻzlari shunaqangi boqardiki, sehr-jodu bundan ortiq boʻlmas.
Jahonga bir qaragan yoki u bilan soʻzlashgan har qanday odam aqlu hushidan begona boʻlar, oʻzini yoʻqotib qoʻyar, tili kalimaga kelmay qolardi. Butun inon-ixtiyorini Jahonga berardi-yu, bir oʻyinchoq kabi qizga boʻysunishdan boshqa chorasi qolmasdi.
Jahonning ovga yoki biror sayohatga otlanayotganini eshitganlar bir koʻrib qolish uchun yoʻliga peshvoz chiqar, uning kutib turganlar bilan tabassum aralash salomlashib oʻtishi odamlarni oʻzida yoʻq xushnud etardi. Ammo bugungi holat tamoman oʻzgacha edi. Qizning chehrasidagi gʻam koʻlankasi, tabassumi bilan yashirmoqchi boʻlayotgan koʻzlaridagi yosh odamlarni hayratda qoldirdi.
Jahon yuzidan pardasini koʻtarib, boʻynini ochganini, sochini tashlab uyda yurganini koʻrsang, uning qanchalik shijoatli va dovyurak ekanligini payqaysan. Dastlab qaraganda uning asli zoti forslardan boʻlgan otasiga jilla ham oʻxshamasligidan taajjub qilasan kishi. Lekin uning onasi cherkas ekanini bildingmi, tabiiyki, bu taajjub yoʻqoladi-da, qiz onasiga tortganligiga qanoat hosil qilasan. Onasidan unga tashqi qiyofagina emas, balki cherkaslarga xos kuch-quvvat, shijoat, erksevarlik, chavandozlik va ovchilik kabi xislatlar ham oʻtgandi. Ziyraklik, oʻtkir aql kabi fazilatlar unga otasidan oʻtgandi. Mana shunday fazilatlari tufayli u husnda ham, sipolikda ham zamonasining barkamol qizi boʻlib yetishgan hamda fargʻonaliklarning muhabbat va hurmatini qozonib, ular oʻrtasida «Fargʻona malagi» degan nom olgan.
Jahon aravadan tushdi. Koʻrishish ishtiyoqida oʻzini kutib turganlarga koʻzi tushishi bilanoq, qalbidagi iztiroblarni sezdirib qoʻymaslik uchun darrov ularga salom berdi. Keyin mahramiga qarab, yoqimli ovoz bilan:
— Oyi, otim qani? — dedi. Qiz yoshligidan zoʻr mehr bilan tarbiyat qilgani uchun uni sevib, erkalanib «oyi» deb chaqirardi. Jahon dilidagi gaplarni hamisha shu ayolga aytar, undan hech qanday sirini yashirmasdi.
Jahon aravadan tezda tushavermaganining boisi ham muhim bir ish ustida mahrami bilan kelishib olmoqchi boʻlganida edi.
Hayzuron otboqarni imladi, u raqs tushayotganday oʻynoqlab turgan otni Jahonga koʻndalang qildi. Jahon jilmayib, astagina otning peshanasini siladi. Otning peshanasida sherni eslatuvchi bir necha oq yol boʻlgani uchun qiz uni «sher» deb atardi.
Peshanasini silayotgan odamni tanigan ot dumini silkib, oyoqlari bilan yer tepa boshladi.
Hayzuron qoʻl qovushtirib tik turganlarga qaradi:
— Sayidamiz ovga ketyaptilar, sizlar arava bilan bu yerda qolib, taom tayyorlab turasizlar. Orangizdan chopqir ikki kishi orqamizdan yursin. Qilingan ovni olib kelishadi.
Shundan keyin Jahon lip etib oʻzining qashqa otiga minib oldi. Hayzuronning otboqari Firuz bekasiga otini koʻndalang qildi-da, uni mindirib qoʻydi.
— Endi sen orqangga qaytib, oʻsha ikki kishi bilan borasan, — dedi Hayzuron Firuzga qarab.
Borishi kerak boʻlgan ikki kishining biri Marjon edi.
Hayzuron otga qamchi bosib, sayidasi Jahonning otiga yetib oldi-da, ikkalasi yonma-yon keta boshladi. Jahon kamonni yelkasiga taqib olgan, oʻqdoni esa egar qoshiga osigʻliq edi. Tekis yerning koʻp qismiga ekin ekilgan. Uzoq-uzoqdan shahar tevaragidagi togʻlar koʻrinardi.
Odatda Jahon ovga chiqqanda qoplon va itboqarlarni birga olib yurar, kiyik, yovvoyi eshak va togʻ echkilarini togʻ oraligʻidagi yoʻllar va vodiylarda ovlardi. Bugun kishilardan xoli boʻlish maqsadida hech kimni oʻziga hamroh qilmadi. Uning «Ovga chiqaman» degani bir bahona edi, xolos.
Jahon bilan Hayzuron ikkalasi koʻz koʻrib, quloq eshitmaydigan xoli bir yerga yetganlarida, Hayzuron mehribonlik bilan Jahonga qaradi-da:
— Mana endi ikkovimizdan boʻlak hech kim yoʻq, sening ham, onangning ham maxfiy sirlarini hech kimga izhor qilmaganim va qilmasligim oʻzingga ayon. Nega bunchalik parishon ekaning sababini endi menga aytgin, — dedi.
Jahon qattiq xoʻrsindi-da:
— Oyi, qoʻying, shu gapni soʻramang. Ozgina boʻlsa ham koʻngil ochish uchun ovga chiqqanman, — dedi.
— Meni rostdan ham ov qilish uchun chiqdim, degan gapingga ishonadi deb oʻylaysanmi? Axir shu bahona bilan xoli joyi topib suhbatlashishimiz kerakligini senga aytgan oʻzim-ku, yoki dilingdagi gap menga ma’lum emas deb oʻylaysanmi? — dedi Hayzuron kulib.
Jahon Hayzuronni chalgʻitmoqchi boʻldi:
— Dadam bir necha yildan buyon dardga chalinib yotganini koʻrib-bilib turib ham yuragim siqilishidan ajablanasizmi? Tabib uning shifo topib ketishi amri mahol deganini oʻzingiz eshitgansiz-ku, axir. Agar otamga biror gap boʻlsa, men yolgʻiz qolaman. Bu yerda hech kimim yoʻq. Na otamning fors mamlakatidagi qarindosh-urugʻlarini, na onamning Kavkazdagi urugʻ-aymoqlarini tanimasam. Qanday... — dedi-yu xoʻrligi kelib nafasi halqumiga tiqildida, soʻzini davom ettira olmadi.
— Sayidam, hokim endi betob boʻlganlari yoʻq-ku, u kishining dardlaridan avval ham tashvishlanib yurarding, lekin bugungiday siqilmasding. Yashirib kelayotgan gapingni men yaxshi bilaman, — dedi Hayzuron.
Jahon ajablangansimon unga nazar tashlab, koʻnglini bilib olish maqsadida qattiq tikildi. U dilidagi gapni yashirishga qancha urinmasin, yuzlari qizarib, ikki koʻzi chaqnab borayotganini Hayzuron sezib turardi:
— Ha, siringdan voqifman, lekin sen uyalib, uni yashirmoqchi boʻlib yuribsan. Mana men hozir dilingdagi hayoni yuzingda koʻrib turibman, — dedi.
Jahonning yuziga qon yugurib, qizil guldek ochilib ketdi va koʻzlari yashindek chaqnab, yuragida qaynab turgan sevgi harorati sirtga tepdi.
Kishi oʻz koʻngil sirini qancha yashirmasin yoki yashirishga urinmasin, uning koʻzlaridan koʻnglidagini uqib olish mumkin. Kishining oʻzi bir gap aytsa-yu, tili boshqa gapni aytsa, tiliniki emas, koʻziniki toʻgʻri chiqadi, albatta. Xususan Jahonga oʻxshagan sezgisi nozik va mehri zoʻr kishilarda koʻzning gapi soʻzsiz toʻgʻri keladi. Jahon katta yurak, qalb va katta aql egasi edi. Lekin shu paytda ayollarga xos koʻngli boʻshlik ustun kelib, boshini yerga eggancha jim turardi.
Hayzuron soʻz boshladi:
— Bu sirdan voqif boʻlganimga ajablanmasang ham boʻladi. Mengina emas, butun saroy ahli bu sirni biladi. Faqat otanggina bilmaydilar, xolos.
Saroydagilar uncha-muncha hayiqadi, boʻlmasa, uni otangga yetkazishgan boʻlardi. Ochigʻini aytsam, bunday qilishlariga men ruxsat etmadim.
Jahon otining yolini tuzatib turib, birdan:
— Akam Somon-chi, u ham bu sirdan voqifmi? — dedi.
Hayzuron Somonning nomi tilga olinishidan achchigʻlandi:
— Quruq qolarmidi oʻsha. U hamma narsadan xabardor. Oyoq olishini men allaqachon senga aytgan edim-ku.
Hayzuron Jahonning akasiga koʻngil boʻshlik qilayotgani uchun koyimoqchi boʻlib turuvdi, buni sezgan Jahon uning gapini boʻldi:
— Akam Somonning nojoʻya xatti-harakatlarini sezib yuraman, lekin nima qilay: yakka-yu yagona akam. Unga ayb qoʻyishga yuragim chopmaydi. Akamning ba’zi qiliqlari yoqmasa ham, menga ancha mehri borligini sezib yuraman. Lekin shunda ham har xil sirlarga aralashib yurishi menga ma’qul emas. U menga sir sandiqqa oʻxshab koʻrinadi. Koʻpincha u kun boʻyi allaqaerlarda daydib yuradi. Butun Fargʻonani izlasang ham uni topib boʻlmaydi. Kelganidan keyin «qaerda eding» deb soʻrasak aytmaydi, yoki mujmal bir javob qilib ketaveradi. Ba’zi mish-mishlarga qaraganda, u shahardagi otashxona boshligʻi bilan koʻpincha xufiya suhbat qilarmish. Uning ichidan pishgan va hiylakorligi sir emas.
— Fikrimcha, bu otashxona boshligʻining Bobak[4] Xurramiy boshliq maxfiy jamiyat kishilari bilan tili bir boʻlsa kerak. Bobak shu qadar kuchga egaki, musulmonlar xalifasi undan qoʻrqib qoldi. Akang Somon shu jamiyat a’zosi boʻlsa ham ajab emas. Mayli, hechqisi yoʻq, xurramiylar hokimiyatni forslarga olib berish va musulmonlarga qarshi jang qilish tadbirlarini koʻrishmoqda, — dedi Hayzuron.
— Akam Somonni benuqson demayman, lekin nima qilayki, akam-da. Keling, qoʻying, oʻsha haqda gaplashmaylik.
Bu qiz oʻz akasining shunchalik bema’niligini, niyati buzuqligini sezgani holda yana undan yaxshilik kutib yurishidan ajablangan Hayzuron koʻzlarini yerga tikkancha bir oz xayolga choʻmdi, keyin bu bahsni toʻxtatib, avvalgi hangomani davom ettira boshladi:
— Xoʻsh, xayolingni parishon qilgan, koʻnglingni band etgan gapni hali ham aytib bermaysanmi?
Murabbiyasi oldida oʻzini ojiz sezgani Jahonga qattiq ta’sir qildi. Uning nafsoniyati gʻolib keldi:
— Oyijon, meni ojiza degan fikringizdan qayting, shunday deb oʻylasangiz, yanglishasiz. Parishonligim sababini bilsangiz, qani oʻzingiz aytib bering-chi.
Hayzuron gapni qisqa qilib qoʻya qoldi:
— Parishonligingga sabab — Zirgʻom.
Zirgʻom nomini eshitgan zamon Jahonning yuragi qinidan chiqayozdi, yuzlariga qon yugurdi, koʻzlari chaqnadi. Buni koʻrgan Hayzuron: «Qizginam, endi boʻyningga ola qol, Zirgʻomni sevishingni koʻzlaring aytib turibdi», — dedi.
Zirgʻomni sevishimga Hayzuron qanday qararkin. Ma’qullarmikan-yoʻqmikin, deb Jahon uning ra’yini bilmoqchi boʻlib, indamay turardi.
Hayzuron oʻz fikrini bayon qildi:
— Zirgʻom oʻktam yigit, shijoatli, botir yigit. Fargʻona va Fors mamlakatlarida benazir yigit.
— Xoʻp, uning botir va oʻktam yigitligini bilar ekansiz, uning toʻgʻrisida yana nimalar bilasiz? — soʻradi Jahon.
Hayzuron dilidagi gapni aytmoqchi boʻldi-yu, lekin Jahonni oʻylab, bir lahza jim qoldi. Oldingi gaplardan ancha dadillangan Jahon sekingina qayta soʻradi:
— Oyi, hech narsani andisha qilmay, fikringizni ochiq aytavering.
— Zirgʻomning nasl-nasabini hisobga olinmaganda, undan munosib yigit yoʻq. Uning nasl-nasabini, otasi kimligini Fargʻonada hech kim, hatto uning oʻzi ham bilmaydi.
Jahon kamonini oʻynagancha Hayzuronga qaradi:
— Zirgʻom toʻgʻrisida odamlar nima deyishadi?
— Zirgʻom shijoatda, saxovat, husnda, olihimmatlik va sipolikda sara yigit, deb maqtashadi-yu, lekin nasabiga kelganda biror gap aytolmay, bir-birlariga qarashadi, — soʻz boshladi Hayzuron, — onasi uni qoʻlda koʻtarib Fargʻonaga kelgan vaqti mening yodimda. Oʻshanda u kelishgangina juvon edi. Fargʻonaliklardan bir nechtasi unga sovchi boʻldi, kishi qoʻydi, lekin u «yoʻq, er qilmayman, bolamni katta qilaman» deb unamadi, kambagʻal boʻlishiga qaramay, bolasini yaxshi parvarish qildi. Keyin janobi hokim — sening otang undan xabar topib, oʻz huzurlariga chaqirtirdilar. Uning boshidan nimalar kechganini surishtirganlarida, avvaliga aytmadi-yu, keyin aytgan gaplari mana bunday boʻldi: «Men yosh qizcha ekanman, turklar sahroda onamning bagʻridan tortib olib, Iroqqa keltirib sotishgan ekan. Keyin bir iroqlik qulfurush uyida tarbiyalanib, katta boʻldim. Taqdir ekan, oxiri borib oʻsha yerlik bir kishining qoʻliga tushdim. U meni qullikdan qutqardi-yu, oʻziga xotin qilib oldi. Qornimdagi bola tugʻilmasdan u kishi vafot etdi. Bola tugʻilgach, hamma narsadan voz kechib, bor-yoʻgʻimni shuning tarbiyasiga bagʻishladim».
Otang janobi hokim uning gaplaridan qanoatlanmadilar shekilli, sinab koʻrish uchun «Saroy a’yonlaridan bittasiga seni uzatsam, nima deysan» deganlarida, u e’tiroz bildirdi. Shunda ham u kishining shubhalari tarqamadi. Keyin uni oʻz saroylari yoniga joylashtirib, butun roʻzgʻor-tirikchiligini but qilib berdilar. U yaxshi chevar edi. Saroydagi boshqa xizmatkorlar qatori ishlab yurib, koʻzi dardga chalindi. Shu kasal bahona boʻlib, koʻzdan ayrildi, ishga ham yaramay qoldi. Shundan keyin otangning uyida qolib ketdi. Bu yogʻini oʻzing ham bilasan.
Zirgʻom ulgʻaygach, ot minishni, kamon otishni oʻrgandi. Unda zoʻr qobiliyat paydo boʻla boshladi. Shundan keyin otang — janobi hokim uni oʻzlariga sodiq mahram qilib oldilar. Uni juda yaxshi koʻrar, iste’dodiga qoyil qolar edilar.
Bir necha yil burun xalifa Mu’tasim bu tomonlardan turklar, fargʻonaliklar, ushrusanliklardan askarlikka odam soʻragan vaqtda Zirgʻom ham ixtiyoriy ravishda yozilib, Bagʻdodga ketdi.
Sen yashirib yurgan oralaringizdagi muhabbatni oʻsha vaqtdayoq sezgan edim. Ammo uning qanday qilib sendan koʻngil uzib, Bagʻdodga ketganidan hayron edim. U bechora nasl-nasab va martabada oralaringizda osmon bilan yercha farq borligini oʻylab, «Men qaerda-yu Jahonga erishish qaerda», deb umid uzgan boʻlsa kerak-da.
Hayzuronning soʻzlariga diqqat bilan quloq solib oʻtirarkan, Jahon: «Odamning odamligi shunday paytlarda ma’lum boʻlishini bilgani uchun u Mu’tasimning xizmatiga borishga bel bogʻlagan. Siz aytgandek, «Men qaerda-yu, Jahonga erishish qaerda» deb umidsizlangandir bechora. Ammo men uni oʻzimdan allaqancha afzal koʻraman. Kishi yer-suvi, uy-joyi va mol-mulki bilan emas, balki fazilatiga qarab, el-yurt oʻrtasidagi obroʻsiga qarab baholanadi. Siz oʻzingiz ham, boshqalar ham uning ajoyib xislatlarini maqtab gapirib yurasizlar-ku, axir. Uning askarlik xizmatida sharaf topishiga men aminman. Turli joylardan keltirilgan qullarni xalifa sotib olib tarbiyalagani va askarlikka olgani, keyinchalik ular oʻz mahoratlarini koʻrsatib, qoʻmondonlik vazifalarigacha koʻtarilganini koʻp eshitganmiz. Shunday ekan, Zirgʻomning fazlu fazilatlari ma’lum-ku! Uning qobiliyati oʻzingizga ham, menga ham ayon-ku!»— dedi.
Jahon bu gaplarni qattiq ishonch bilan, tilini biyron qilib soʻzlarkan, yuragida muhabbat alangasi avj olayotganday boʻlardi. Jahonning gaplarini eshitgan Hayzuron uning Zirgʻomga chindan ham koʻngil berganligiga yana ham qattiqroq ishonch hosil qildi. Jahonni bu ra’yidan qaytarishga soʻz topolmay, dedi:
— Zirgʻomning Mu’tasim askarlari orasida yuqori martabaga erishuviga hech bir shubha yoʻq, albatta. Lekin bosh qoʻmondonlikka erishgani bilan ham kishi Fargʻona malagiga munosib boʻla qolmaydi. Senga amirlar sovchi qoʻyib turishibdi.
Hayzuron Jahonning koʻngli uchun yoki uni maqtash uchun emas, balki bor gapni aytgan edi. Jahonni javob qaytarish niyatidan chalgʻitish uchun Hayzuron gapni ataÂ¬yin boshqa yoqqa burib: «Qizim, men juda charchadim», — dedi-da, yon tomonga qaradi, har gal Jahon kelib, ov qilib ketdigan vodiylar yaqinidagi bir tepalikka koʻzi tushdi. Oʻsha tepalikka ishora qilib: «Shu yerga borib ozgina dam olsak, nima deysan? Keyin otga minish qochmas. Sen yoshsan, safar mashaqqatlari menga ogʻirlik qiladi», — dedi. «Juda yaxshi boʻladi», — uning taklifini ma’qulladi Jahon. Har ikkovlari otdan tushib, tepa tomon yoʻl olishdi. Otboqar orqadan yetib kelib, ikkala otni bir chekkaga yetaklab, ustidagi namat yopqichni oldi-da, tepalikdagi yassi bir tosh ustiga toʻshab berdi. Jahon bilan Hayzuron uning ustiga oʻtirib olgach, otboqar otlarini oʻtlatgani ketdi. Ikki xizmatkorga qarab Jahon: «Vodiyga kirib, ovdan daarak olib chiqinglar», deb joʻnatib yubordi.

Zirgʻomning Maktubi
Hayzuron Jahonga qaradi:
— Sayidam, gapimga nima deding?
— Meni shunchalik mubolagʻa bilan baland koʻtarishingiz va sevib maqtashingiz bejiz emas, chunki men qizingizman. Har bir ona oʻz qizini maqtashga tushib ketganida, «uni talashib podshohlar bir-biri bilan jang qilishyapti», deyishdan ham toymaydi.
— Men, haqiqatni, rost gapni aytdim. Manaman degan Eron shohlari roziligingni kutishayotgani yolgʻon emas-ku axir?
Jahon yelkasini qisdi. Bu gaplarga ishongisi kelmasdi:
— Eron shohlari-ya? Tavba, hozir ularning podshohlari bor ekanmi?
Jahon oʻzining qanchalik yuqori martabali qiz ekanini tushunib olish payti yaqinlashayotganidan Hayzuron oʻzida yoʻq sevindi. Zotan, u bor gapni aytayotgan edi.
— Sayidam, yelkangni qisma, eronlarda shunday ulugʻ shohlar borki, ular bugun-erta Xusraviylar hokimiyatini qayta tiklaydigan boʻlib turishibdi. Tabariston hokimi Moziyorni, Ardabil hokimi Bobak Xurramiyni bilmaysanmi? Ming-minglab qahramonlar bu shavkatli amirlarning farmoyishida. Lekin shunga qaramay, Fargʻona malagiga tiz choʻkib, uning bir karami uchun jon olib-jon berishmoqda.
Jahon, yechilib oʻtlab yurgan qashqa otiga nazar tashlarkan, Hayzuronning gapi yoqmagandek bosh silkidi-da:
— Oyi, shohlaringizni boshimga uramanmi, menga Zirgʻomdan boʻlak hech kim kerak emas, Moziyorni, Bobakni ne qilay? Ardabil va Tabariston bilan bizning yurt orasida qancha kunlik masofa bor?
— Gapimga ishonmasang, Bobak Xurramiy kimligini, niyati nimaligini akang Somondan soʻra, — dedi Hayzuron.
Jahon oʻzini qoʻlga oldi-da:
— Akam shunaqa bir kishini hadeb maqtayotganini eshitgandim shekilli, lekin oʻzingiz bilasiz-ku, uning hech bir gapiga ishonmayman. Bu gapga e’tibor berganim ham yoʻq, negaki, hech kim Zirgʻomning oʻrnini bosa olmaydi, amir va podshohlarni uning tirnogʻiga ham olmayman, — dedi.
— U mamlakatlarni uzoq desang, mana qoʻshnimiz Ushrusananing amiri Afshin-chi? U hozir Bagʻdodda hamma musulmon askarlarning bosh qoʻmondoni. U yaqinda otangni koʻrgani keladi. Otang oʻzlari yangi yil bayramida kelib ketgin, deb unga xat yozganlar, — dedi Hayzuron.
Hayzuron bilan shu choqqacha bemalol gaplashib oʻtirgan Jahonning Afshin nomini eshitishi bilan xayoli qochdi, tusi oʻzgardi, yuragiga gʻashlik tushdi. «Boʻldi, uning otini sira ham atamang», — deganday qoʻlini siltab, Hayzuronni gapdan toʻxtatdi.
Hayzuron yana gap boshlamoqchi edi, Jahon norozi ohangÂ¬da: — Qoʻying, uni gapirmang, nomini eshitishga toqatim yoʻq. Siz sezib yurgan xafaligimning boisi ham xuddi oʻshaning oʻzi. Uning yaqinda Fargʻonaga kelishini, yangi yil bayramini bizda oʻtkazishini eshitib, oʻzimni qoʻygani joy topolmayapman. Bayramni boshqa biror uzoqroq yerga borib oʻtkazish qoʻlimdan kelsa, albatta shunday qilaman, — dedi.
Jahon Afshinni shu qadar yomon koʻrishidan ajablangan Hayzuron:
— Afshin senga biror yomonlik qilganmidi? — deb soʻradi.
— Yoʻq, menga yomonlik qilmagan, bir ogʻiz gapirgan ham emas. Lekin u otamning ziyoratiga kelganidan buyon yomon koʻrib qolganman, aftiga qaragim kelmaydi. Kim haqida nima deb oʻylasam, xuddi shu oʻylaganimdek boʻlib chiqaveradi. Bunga oʻzim ham hayronman.
— Taajjub, — dedi Hayzuron, — Afshin Zirgʻomning boshligʻi ekanini, Zirgʻomning maqsadi musulmon askarlari orasida shuhrat qozonib, Afshin qoʻmondonlaridan biri darajasiga koʻtarilish, uning bayrogʻi ostida boʻlish ekanini bilmaysanmi?
— Yoʻq, oyijon, Zirgʻom Afshinga tobe emas, u xalifa qorovullarining boshligʻi, — dedi Jahon. Hayzuronning chehrasida hayronlik alomati zohir boʻldi.
— Shu soʻzlaring rostligiga oʻzing toʻla ishonasanmi?
Jahon unga tikilib, tabassum qildi:
— Ha, albatta, mening unga ishonchim sizning podshohlar mening visolimga yetisholmay yurganiga ishonchingizdan ham zoʻrroq, — dedi-da, qoʻlini choʻntagiga tiqib:
— Ancha boʻldi, undan xat olgandim. U yaqinda Fargʻonaga kelishini yozgan. Lekin nima uchundir hanuz daragi yoʻq, — dedi.
U xatni chiqarib: «Mana oʻzingiz oʻqib koʻring», deb Hayzuronga uzatdi. Xat qadimiy pahlaviy tilida yozilgan edi:
«Somurroda yashayotgan Zirgʻomdan, Fargʻonadagi koʻnglim farishtasi Jahonga!
Sayidam! Men seni hamma vaqt sayidam deb atayman, chunki sen butun borliqning sayidasisan, mening sevgilimsan. Sen qalbimning — butun vujudimning xojasisan. Fargʻonadan chiqqanimdan buyon ancha yillar oʻtib ketdi. Shu vaqtgacha senga maktub yozmadim, toʻgʻrisi, buni oʻzimga ep koʻrmadim. Hokimning qizi, sayida, malakxil’at Jahonga xat yozishni mendek bir faqir yetimga kim qoʻyibdi, deb oʻyladim. Sen bilan vidolashayotgan kunim ulugʻ martabaga erishish uchun qoʻlimdan kelganicha tirishaman, sening martabangga yaqinlasha olsam, ostonangga kelib boshimni uraman-da, jufti halollikka roziligingni soʻrayman. Bordi-yu, oʻshanday yuqori martabaga erisha olmasam, baxtim qaro ekan deyman-da, peshanamga urib, hajringda zor-zor yigʻlab dunyodan oʻtaman, degan edim.
Men bu yerga kelib askarlikka yozildim. Ogʻir jang maydonlariga sening nomingni qalbimga jo qilib kirdim. Nomingni oʻzida saqlayotgan koʻksimni oʻqlarga tutdim. Muborak, aziz noming meni hamma falokatlardan omon saqladi.
Men askarlik xizmatida turli lavozimlarda boʻlib, oxiri xalifa saroyida qorovullar boshligʻi vazifasiga erishganimdan keyin senga sevinch xabarini yoʻllayapÂ¬man.
Sen, ehtimol: — Bu martabaga koʻtarilishdan maqsading nima? — deb soʻrarsan. Ochigʻini aytsam, maqsadim shu martaba tufayli sening visolingga yetishdir. Sensiz hayot hayot emas menga.
Men janob hokimni ziyorat qilishga, sevgilim Jahonni koʻrishga musharraf boʻlish uchun Fargʻonaga borishni niyat qilgan edim, xalifalikka putur yetkazadigan ba’zi tashvishli yumushlar chiqib qolmaganda, allaqachon Fargʻonada boʻlardim.
Fargʻona safariga otlanish uchun hozir qulay bir chora topildi. Oʻzing bilasanki, xalifa Mu’tasim Bagʻdod yaqinida turk askarlariga atab Somurro degan maxsus shaharcha bino qilgan. Men ham shu yerda turk askarlari bilan birgaman.
Islom mamlakati — Bagʻdodda paydo boʻlgan turli isyonchi guruhlarni xalifa oʻsha turk askarlari kuchi bilan bostirmoqchi.
Turk askarlari shahar atrofidagi aholi bilan aralashsa, kuch-quvvati, shijoati ketib qolishidan qoʻrqqan Mu’tasim Movarounnahrdan choʻri turk qizlarini sotib olib, oʻsha askarlarni uylantirmoqchi, Fargʻonaga borib choʻrilar sotib olish uchun bir qancha kishilarni tanlab qoʻydi. Oʻsha kishilar bilan birga men ham vatanimga borib kelmoqchi ekanimni xalifaga aytib, ruxsat oldim. Shoyad, yaqin orada diydor koʻrishsak. Xatni senga yetkazishni ishonchli kishilarimdan biriga topshirdim. Oyim-dan senga salom».
Hayzuron xatni oʻqib boʻlgach, Jahonni quchoqlab oʻpdi:
— Senga ham, Zirgʻomga ham muhabbat muborak boʻlsin. Zirgʻom, albatta, senga munosib yigit. «Kishi hayotda mol-mulki bilan emas, balki odamiy fazilatlari bilan qadrli» degan gaping toʻgʻri. U botirligi va gʻayrat-shijoati bilan hozirdanoq soqchilar boshligʻi lavozimini egallagan boʻlsa, bir necha yillardan keyin juda ulugʻ martabalarga erishsa ajab emas. Islom davlati hali jangu jadal qilyapti, Zirgʻomdek yigit yana ham yuqoriroq martabalarga koʻtarilishiga nima toʻsqinlik qilardi?
Hayzuron dilidagi gapni aytgani uchun, Jahon behad xursand boʻldi-yu, ammo ketidan lekini chiqib qoldi:
— Bu xatni olganimga bir necha oy boʻldi. Haligacha Zirgʻomdan darak yoʻq, bilmadim, ne hodisa yuz berdi ekan?
Hayzuron: «Tashvishlanma, u albatta kelib qoladi, lekin...» dedi-yu, koʻngliga bir narsa kelgandek oʻylanib, boshini quyi soldi.
— Xoʻsh, oyijon, ayting, nima lekini bor, — dedi Jahon.
— Lekini shuki, seni Zirgʻomga berishga otang rozilik bermasmikinlar deb qoʻrqaman.
— Toʻgʻri, men bu gapni otamlarga aytganim yoʻq, lekin ishonchim komilki, u kishi Zirgʻomni yaxshi koʻradilar, juda hurmat qiladilar. Undan keyin, men nimani istasam, otam unga qarshilik qilmaydilar.
— Sayidam, janobi hokim Zirgʻomni yaxshi koʻrishlarini, hurmatlashlarini yaxshi bilaman, lekin bu yerda boshqa bir gap bor. Shuni oʻylab koʻrdingmikin? — dedi Hayzuron.
— Qanday gap ekan? — dedi avzoyi oʻzgarib Jahon.
— Bilishimcha, Zirgʻom musulmon, sen boʻlsang islom diniga kirgan emassan. U seni xotinlikka olishi qanday boʻlarkin?
Jahon:
— Men ham musulmon boʻlsam nima qilibdi? Axir islom dini hozir davlat dini-ku, — dedi.
— Otang, qavm-qarindoshlaring dinidan qanday qilib voz kecha olasan?
— Bu din Zirgʻom bilan mening muhabbatimizga gʻov boʻladigan boʻlsa, men albatta, undan voz kechaman. Chunki men bu dunyoda ham, u dunyoda ham sevgilim qaerda boʻlsa, oʻsha yerda boʻlishni istayman.
Jahon shunday deb jilmaydi. Uning koʻzlaridan marjondek yosh oqib, yuziga tushdi.
Gap choʻzilib, ahvol ogʻirlashganini sezgan Hayzuron Jahonni alahsitmoqchi boʻlib, joyidan qoʻzgʻaldi va gapni boshqa tomonga burdi:
— Kun alla-palla boʻlib qoldi, sen boʻlsang, hali ham ovga kirishganing yoʻq, otingni min, men ketingdan kuzatib yuraman. Kiyik ovlashdagi mahoratingni koʻrib, bir tomosha qilay, qizim.

* * *
Jahon «otimni, kamon va oʻq yoylarimni olib kel» deganday qilib, otboqarga imladi. Keyin u qaerda ov yaxshi boʻlarkin deya moʻl togʻ tomonga koʻz yugurtirdi. Birdan yaqin yerdagi tosh ustida bir togʻ takasi oʻynoqlab yurganini koʻrib qoldi. Ilgari bu yerda togʻ takalarini hech koʻrmagan edi. U shoshib, «Firuz, kamonni tez olib kel», deb otboqarga xitob qildi.
Kamon qoʻliga tekkach, darrov uni oʻqladi-da, togʻ takasini nishonga oldi. Oʻqni otish oldida Jahon «agar shu oʻqni unga tekkiza olsam, Zirgʻomga yetishaman, u bilan tezda koʻrishaman. Bordi-yu, oʻq tegmay qolsa, Zirgʻom bilan tezda uchrashishim qiyin boʻladi», deb koʻngliga tugib qoʻydi.
Taka esa hamon oʻsha tosh ustida bular tomon qarab turardi. Jahon oʻq uzdi. Oʻq fazoda vizillab taka tomon uchib ketdi.
Hayzuron esa oʻq borib yetmasdan taka qochib ketsa, nima boʻldi, degan xavotir bilan undan koʻzini uzmay turardi.
Taka yiqildi, keyin qochib borib ikki xarsang oʻrtasidagi bir chuqurlikka burildi. Takaning yiqilganini koʻrgan Jahon sevinganidan: «Ana yiqildi. Marjon, yugur, uni olib kel», deb baqirdi. Marjon, hamrohi va otboqar uchalasi taka tomon chopib ketishdi. Jahon sevinganidan yuragi yorilguday boʻldi. Hayzuron kulib, uning yoniga keldi:
— Bu takani qulatganingdan juda xursand boʻldim. Oʻqing unga tekkani uchungina emas, yoʻq. Sen uni nishonga olayotganingda men, «agar Jahon shunga tekkiza olsa, albatta Zirgʻomga ham yetishadi», deb xayolimdan oʻtkazgan edim. Endi, qizim, albatta maqsadingga yetishasan. Xursandligim mana shundan.
Jahon jilmayib dedi:
— Men ham xuddi shuni koʻnglimga keltirgan edim. Endi «Zirgʻom sening munosibing», deb ayta olasizmi?
— Men gʻoʻr mulohazalarimni senga aytgan edim. Hozir esa Zirgʻomga muhabbatim juda ham oshib ketdi.
Ular shu qabilda hazillashib kulishdi. Hayzuron oʻz fikrini ochiq aytib, Jahonning koʻngliga chiroq yoqqandek boʻldi.
Togʻ takasini sudrab kelayotganlarning hayqiriq ovozini eshitgan Jahon ular tomon yugurdi. Taka oʻlgan edi. Uning bir oʻq bilan oʻlganidan Jahon ajablandi. Uning oʻqi hamon takaning biqinida sanchigʻliq turardi. U yana boshqa bir oʻq takaning boʻgʻzida sanchilib yotganini koʻrib qoldi-da, «Hoy, bunda ikkita oʻq bor, men faqat bitta otgan edim-ku, mana bu ikkinchi oʻqni qaranglar, bu qaerdan kelib tegdi? Marjon, bu oʻqni darrov chiqarib ol!» deb, xizmatkorga buyurdi. Marjon juda qiyinchilik bilan oʻqni tortib oldi va «taka shu oʻq bilan oʻlgan», deb uni Jahonga uzatdi. Jahon oʻqni oldi-da, barmoqlari bilan u yoq-bu yogʻini agʻdarib koʻzdan kechirdi. Oʻqning patida arab tilida yozilgan bir xatga koʻzi tushdi. Jahon arabcha xatni oʻqishni bilardi. U xatning harflarini hij, turib, birdan «Zirgʻom» deb baqirib yubordi-da: — Mana bu oʻqda Zirgʻomning ismi yozilgan ekan, — dedi. Marjon ham arab harfi bilan bitilgan yozuvlarni bilgani uchun, uni oʻqib koʻrdi-da: «Ha, toʻgʻri, bunda Zirgʻomning ismi bor», — dedi.
Bu tasodifdan hang-mang boʻlib qolgan Jahon Hayzuronga qaradi. Esankirab qolganini ikki erkakdan yashirmoq uchun u oʻzini bazoʻr qoʻlga oldi. Keyin ularga qarab: «Takani biror yerga olib borib soʻyinglar-da, nima qilsangiz, ixtiyor oʻzlaringizda», — dedi. Ular uzoqlashgach,
Hayzuronga qarab:
— Bu hodisaga nima deysiz? — dedi.
— Meningcha, — dedi Hayzuron, — Zirgʻom shu oʻrtada boʻlishi kerak. Bu oʻq bilan takani otgan ham muqarrar oʻshaning oʻzi. Lekin taka jarohatlanganicha uzoq yerlarni bosib kelganga oʻxshaydi, chunki togʻ takalari bu yerdan uzoq boʻlgan Toshkent daryosining[5] qirgʻoqlarida yoyilib yuradi.
Jahon «bu tushimmi yo oʻngimmi» deb xayolga choʻmdi va boshini quyi solib:
— Bu juda gʻalati tasodif, ammo hali ham men yanglishdimmikan degan xavotirdaman. Lekin koʻnglim buni rost deb aytyapti. Xoʻp, mayli, gumonimiz toʻgʻri chiqsa, uni siz hozir qaerda deb oʻylaysiz? — dedi.
— U Fargʻonaga kirishdan avval dam olish uchun biror soy atrofiga tushgan boʻlsa kerak. Lekin men bu tomonlarda Toshkent daryosidan boʻlak suv borligini bilmayman, ehtimol, u daryoning sharqiy qirgʻogʻiga tushgan boʻlsa,— dedi Hayzuron.
Jahon soʻradi:
— Siz aytayotgan qirgʻoq bu yerdan uzoqmi?
— Bir-ikki farsah[6] keladi, oʻsha tomonga borging kelayotganga oʻxshaydi-a?
Xijolat aralash tabassum qilgan Jahon, nega bunday savol berayotganini aniq bilish uchun Hayzuronning koʻziga tikildi. Oʻzining fikriga qoʻshilayotganini sezib, Hayzuronga: «Ha, biz uni izlab borsak, qanday boʻlarkin deysizda», — dedi.
Hayzuronning unga rahmi keldi, koʻngliga qoʻl solib koʻrmoqchi boʻldi:
— Kishilar eshitsa, Jahon Zirgʻomni atayin izlab bordi, deb gap qilishadi. Ammo tasodifan unga yoʻliqib qolsak-chi, unda hech kim hech narsa deyolmaydi. Yana shuni ham bilib qoʻyki, yoʻl ancha olis, mashaqqatli, unga chiday olasanmi?
Jahon: «Otga minib olganimizdan keyin nima mashaqqat boʻlardi. Qani, qoʻzgʻaling, ketdik», — dedi-da, ikki erkak tomonga qaradi. Ular uzoqda, hali ham taka soʻyish bilan ovora edi. Jahon ularni chaqirmoqchi boʻlayotganini sezgan Hayzuron, oldinroq: «Boʻlmasa, men xizmatching Firuzni chaqirib kelay, u sening jilovingdan yursin, ikkinchisiga esa qolgan xizmatchilar bilan shahar darvozasi yoniga borib, bizni kutib turishga farmon qilsang», — dedi.
Uning bu maslahati Jahonga ma’qul tushib, «juda soz boʻladi» dedi. Hayzuron xizmatchilar oldiga borib, «buyoqqa kel» deb Firuzni imladi. Darrov yugurib kelgan Firuzga: «Hamrohingga borib ayt, u boshqa xizmatchilarni olib tezroq shahar darvozasiga borsin-da, bizni kutib turishsin. Oʻzing esa ikkala otimizni olib kel, bizning yonimizda borasan», — dedi. Firuz topshiriqni bajarib boʻlgach, Jahon bilan Hayzuron qaerga borishayotganini bila olmay ularning orqasidan yoʻlga tushdi.

Zirgʻom Va Jahon
Shoyad, sevgilim kelayotganini koʻrsam, deb koʻzlari toʻrt boʻlib borayotgan Jahon otning boshini anhor tomonga burdi. Uning yonida ot mingan Hayzuron borardi. Tikka kelgan quyosh tigʻi ostida chuqur xayolga choʻmib borayotgan Jahon bugun ovqat yegan-emaganini ham unutgandi. Hali ovqat ekan-ku, muhabbat dardiga yoʻliqqan odam oʻzining jahonda bor-yoʻqligini ham unutib qoʻyadi.
Jahon va Hayzuronning otlari hakkam-dukkam ekin ekilgan yerlardan oʻtib borarkan, Fargʻona malagini taniydigan oʻsha yerlik korandalarning koʻzi ularga tushdi. Ular Jahonning oʻzinigina emas, qashqa otini ham, xizmatchisini ham tanishar edi. Korandalar Jahonning hurmati yuzasidan oʻrinlaridan turib, unga ta’zim qilishdi. Lekin xayoli parishon qiz ularga e’tibor bermadi, odatiy tabassumini unutdi. Xayol daryosiga gʻarq boʻlib borayotgan Jahonning fikrini ikkala otning baravar kishnashi boʻlib yubordi. U olisga nazar tashladi. Yoʻl ustida turkmanlarniki kabi qubbali chodirlar tikib oʻtirgan oʻtroq odamlarga koʻzi tushdi. Ilgari turkmanlar ana shunday tepasi qubbali toʻgarak chodir tikib oʻtirishardi. Chodirlar orasida toʻrt-besh ot koʻrindi. Yigitlar ikki biyani sogʻishayotgan edi. Sahroyi arablar tuya sutini ichganidek, Turkiston choʻllarida yashaydigan koʻchmanchilar ham biya sogʻib, sutini ichishardi. Jahon ularning oldiga borsa, gapga tutilib alahsib qolishdan choʻchidi-da, yoʻlini boshqa tomonga burdi. Lekin Hayzuron otning jilovini chodirlar tomonga burdi. «Zirgʻom toʻgʻrisida bulardan bir surishtirib koʻrsak, shu yerlardan oʻtgan boʻlsa, ular koʻrishgan boʻlsa ajab emas, daryo tomonga yursak, yoʻlimiz ancha qisqararmidi deyman», — dedi.
Uning bu fikri Jahonga ma’qul tushdi shekilli, u ham otining jilovini chodirlar tomonga burdi. Bularni koʻrgan bolalardan biri Jahonning qiyofasidan «bu albatta biror amirning qizi boʻlsa kerak», deb oʻyladi-da, mehmonlarni kutib olish kerakligini xabar qilish uchun chodirga, otasi tomonga yugurdi.
Bolaning otasi — moʻysafid dehqon hassasiga tayanib kelarkan, Jahonga koʻzi tushishi bilanoq uni tanidi. Bolalarini chaqirib: «Mehmonni otidan tushiringlar», — dedi. Lekin Jahon otdan tushgisi kelmay, dehqonga minnatdorchilik bildirdi. Keyin u «qani, qariyani gapga solib koʻring-chi», degandek Hayzuronga qaradi. Hayzuron:
— Sayidam, otdan tushing, bir oz dam olib, keyin yana yoʻlga chiqarmiz, — dedi. Jahon Hayzuronning taklifini noiloj qabul qildi. Firuz boshqa otlarni koʻrsa, kishnab, bularning gapiga xalaqit bermasin, deb ikkala otning yuganidan ushlab nariroqqa olib ketdi.
Jahon bilan Hayzuron piyoda yura boshlashgach, chol soddalik va muloyimlik bilan ularga:
— Bizning kulbai vayronamizga malikam muborak qadamlarini bir tegizib, tabarruk qilib ketsalar yaxshi boʻlardi, — deb ularni oʻz chodiriga taklif qildi. Jahon uyala-uyala chodirga kirdi-da, oʻzi va hamrohi uchun toʻshalgan poʻstakka oʻtirdi.
Hayzuron soʻz boshlamasdanoq cholning oʻgʻli sopol kosada suyuq ovqat olib keldi. Ovqat biya sutidan tayyorlanganini sezgan Jahon: «Hozir ovqatga ishtaham yoʻq, koʻnglim hech narsa tusamayapti», — deb uzr aytdi. Moʻysafid bolaga qarab:
«Boʻlmasa bir kosa qimiz olib kel», — dedi. Kelgan mehmonlarga sharob oʻrnida talqon, goʻja yoki hozirgi vaqtda limonad va choy berish odat boʻlganidek, koʻchmanchilar biya sutini achitib qimiz qilib qoʻyar va mehmonlarga tutar edilar. Chol qimizni koʻrsatib: «Buni ichish uchun kishi och boʻlishi shart emas, suvdek bir ichimlik, issiqning hovrini koʻtaradi, charchoqni ketkazadi», — dedi. Jahon buni ham rad qilishni oʻziga ep koʻrmay, kosani qoʻliga oldi. Shu fursatdan foydalanib, Hayzuron cholga qaradi:
— Bugun bizdan boshqa mehmonlar bu yerdan oʻtgani yoʻqmi?
— Yoʻq, sizlarning poyqadamingiz yetganidan behad xursandman. Qaysi shamol Jahonoyni bu tomonlarga uchirdiki, xarob kulbamiz obod boʻldi. Boshqa mehmonlar kelmaganda ham, Jahonning bir oʻzi ming mehmonga arzigulik.
Hayzuron: «Safar qiladigan musofirlar hamma vaqt ham shu yerdan oʻtib turishadimi?» — deb soʻradi.
— Ha, albatta, — dedi chol, — Ushrusana, Qoʻqon yoki Buxorodan kunchiqar tomonga yuradigan kishi daryodan oʻtgach, albatta yoʻli shu yoqqa tushadi. Fargʻonagami, boshqa shaharlargami shu yerdan boradi. Koʻpincha, Hindiston, Tibet yoki Xitoydan Rum mamlakatiga ketayotgan yoki u yerlardan qaytib kelayotgan savdogarlar ham bu yerdan oʻtadi.
Hayzuron Jahonga qarab fors tilida: «Zirgʻomning yoʻli ham shu yerdan oʻtadigan boʻlsa uni shu yerda kutib turganimiz ma’qul, u yoqqa borib ovora boʻlib yurgandan koʻra, shu yaxshi emasmi? Biz bir yoʻldan yursak, u boshqa yoʻldan kelib, oʻtib ketib qolsa, bir-birimizga duch kelmay qolamiz», — dedi.
U yerdagi dehqonlar chigʻatoy tili, ya’ni qadimiy turk tilida soʻzlashganlari uchun Hayzuronning gapiga tushunishmadi. Jahon bu gapga javob bermadi. Lekin chehrasidan uning taklifiga rozi boʻlganday edi. Hayzuron:
— Boʻlmasa, mayli, otaxonimiz biror taom tayyorlay qolsin, xoʻp deya qol, — dedi.
— Avval oʻzimiz yoʻq deb qoʻyib, endi qay yuz bilan soʻraymiz.
— Malol kelmaydigan qilib oʻzim soʻrayman, — dedida, Hayzuron cholga qarab chigʻatoy tilida: «Soʻyish uchun sotadigan bironta otlaring yoʻqmi?» — dedi.
— Yoʻq, sayidam, biz otlarni faqat suti uchun boqamiz. Ularni nochor boʻlib, sutdan qolgandagina soʻyamiz, — dedi chol.
— Mabodo biror toycha soʻyish lozim boʻlib qolsa, nima qilasizlar?
— Shu yerdan oʻtadigan yilqilar podasini poylab turamiz-da, tanlaganimizni sotib olamiz, — dedi chol, keyin kunchiqar tomonni koʻrsatib: — Men anchadan beri shu tarafga qarab turibman, olisdan quyuq chang koʻtarilyapti, ehtimol bu yoqqa kelayotganlarning podasidir. Ular kelishi bilan bir-ikkita ot sotib olib, darrov soʻyamiz. Malikamiz andak tahammul qilsalar, semiz bir ot soʻyib ziyofat qilardik.
U kishining xushmuomalasi, ziyrakligi Jahonga ma’qul tushib, jilmaydi. Qizning tabassumidan oʻz taklifiga rozi boʻlganligini anglagan chol oʻgʻillaridan biriga darrov borib, oʻsha uyurning oldidan toʻsib chiqishni buyurdi. Bola yugurganicha ketdi. Ota esa dasturxon tayyorlashga kirishdi, bitta qovun keltirib, Jahonning oldiga qoʻydi:
— Mana bu tilni yoradigan Buxoro qovunlaridan. Istagan vaqtlarida soʻyib beramiz.
Katta amaldorlar uyida ham maqtovga arziydigan bunday qovun cholning chodiriga kelib qolganidan Jahon ajablandi. Buni sezgan chol:
— Qizlarimdan biriga xushtor boʻlib qolgan bir yigit menga olib kelgan tuhfalar orasida shu qovun ham bor ekan,— dedi.
Xushtor soʻzini eshitgan Jahon oʻzining muhabbati dardini esladi-da, bir oh tortib cholga qaradi: — Bu qovunni atalgan kishisiga — qizingizga saqlab qoʻying.
Chol javob qaytarmoqchi boʻlib turuvdi, uzoqdan kimningdir chaqirayotganini eshitdi. Qaytib chopib kelayotgan oʻgʻli: «Ular podadan birorta otni ham sotishmas ekan», — dedi.
Kelayotgan yilqi podasining oyogʻidan chiqayotgan changga qaragan Jahon uning oldida egarlangan ot minib kelayotgan bir kishini, uning orqasida egar-jabduqsiz oʻnlab otlarni oʻynatib kelayotgan chavandozlarni koʻrdi.
Ba’zi otlarni Turkiston sahrolarida yilqi va mol boqib tirikchilik oʻtkazadigan Gruziya dashtidan kelgan choʻponlar minib olgandi. Jahon oldinda kelayotgan otliq yigit askar kiyimida ekanini va qoʻlidagi nayzaga bayroq osilganini koʻrdi, lekin u bayroqqa bitilgan ismga e’tibor bermadi. Agar oʻsha ismni oʻqisa bormi, butun a’zoyi badanini qaltiroq bosib ketgan boʻlardi. Chol oʻsha otliq kishining yoʻlini toʻsib: «Bu otlardan bittasini bizga soting», — deb iltimos qildi. Otliq kishi takabburlik va qoʻpollik bilan: «Yoʻq, sotmaymiz», — dedi.
— Bolam, hozir bitta ot soʻyish zarur boʻlib qoldi, aytgan pulingni beramiz, — yolvordi chol. Ammo u kishi bu iltimosni rad qilgancha bosh chayqadi, lekin chol «nima uchun sotmaysiz» deb yana savol berdi. «Bu uyur pulga muhtoj kishilarniki emas», — deb javob berdi otliq.
— Kim ular oʻzi, axir?
— Oʻqishni bilmaydiganga oʻxshaysiz, aks holda savol-javobga hojat qolmagan boʻlardi, — dedi-da, otliq yigit bayroqni koʻrsatdi. Bu soʻzni eshitgan Jahon yalt etib bayroqqa qaradi. Arab harfi bilan yozilgan «Afshin Haydar bin Korus» soʻzlarni oʻqidi-yu, rangi oʻchib, Hayzuronga qaradi. Dehqonning ham, Hayzuronning ham chehrasida bir xilda oʻzgarish paydo boʻlgandi. Chol otliqdan: «Toʻgʻri aytdingiz, oʻqishni bilmayman, bu bayroq kimga tegishli?»— deb soʻradi.
— Xalifa Mu’tasimning lashkarboshisi va Ushrusana mamlakati hukmdori amir Afshin Haydar bin Korusniki.
Turkistonda bu nomni bilmaydigan birorta kishi yoʻq edi. Chunki Afshin Mu’tasimning xizmatiga kirmasidan oldin Ushrusana podshosi boʻlgan. Chol hayron boʻlib qoldi. U qoʻrqib ketganidan: «Eshitishimizga koʻra, Afshin Bagʻdodda turar emish», — dedi.
— Toʻgʻri, — javob berdi yigit, — u Bagʻdodda yashaydi, lekin bir necha kun burun Ushrusanaga keldi va bizni askarlari uchun mol, qoʻy sotib olishga yubordi.
— Hozir bu yilqilarni Ushrusanaga haydab boryapsizlarmi?
— Afshin Ushrusanada edi, lekin u navroʻz bayramini oʻtkazish uchun Fargʻonaga kelishi kerak. Uning askarlari Toshkent atroflarida qoʻnishgan, mana bu yilqilar oʻshalarga tegishli, tushundingizmi? — dedi yigit va otiga qamchi bosib yoʻlga tushdi. Otboqarlar ham uning ketidan joʻnashdi.
Chol yana surishtirishga botinmadi. Jahonni ziyofat qila olmagani uchun xijolat tortdi. Unga uzr aytish uchun soʻz topolmasdi.
Jahon esa oʻrnidan turib, «ikkala otni olib kel», deb xizmatchiga buyurdi va cholning yoniga yugurib borib: «Otajon, bizga qilgan gʻamxoʻrliklaringiz uchun juda minnatdorman, hozir zudlik bilan qaytishim zarur boʻlib qoldi, nasib boʻlsa, boshqa bir fursatda kelib, sizni ziyorat qilib ketaman», — dedi.
Chol qizning bunday xushmuomala va kamtarligidan mamnun boʻlib, malikaning qoʻlini oʻpdi. Jahon qoʻlini tortib olarkan, otaga biror narsa berish kerak, degandek Hayzuronga qaradi-da, yonidan toʻrt-besh oltin pul chiqarib, cholga uzatdi:
— Bolalar uchun oʻyinchoq — oʻq-kamon olib berasiz.— Chol tashakkur aytib pulni oldi. Jahon va Hayzuron u bilan xayrlashgach, otga minib yoʻlga tushishdi. Firuz ham ularning izidan yurdi.
Bir oz yoʻl yurgach, Jahon koʻnglida gʻashlik paydo boʻlgandek bir uh tortdi-da, Hayzuronga qarab soʻradi: «Endi nima deysiz? Afshin Fargʻonada emish. Otamni koʻrish uchun u albatta, hovlimizga keladi».
— U otangni kelib koʻrsa, sen nimaga tashvishlanasan?..
Jahon uning gapini boʻldi.
— Men tashvish qilayotganim yoʻq, parvoyimga ham kelmaydi. Askarlari ham men uchun xavfli emas, lekin uning oʻzini koʻrishga toqatim yoʻq va... — dedi-da, boshidagi roʻmolini tuzatib qaytadan oʻrab olish bahonasi bilan gapni boshqa yoqqa burdi.
Hayzuron Jahonning xavfsirayotganini sezsa ham, oʻzini bilmaslikka solib: — Aqlli, dono qizim, hech kimdan, hech narsadan qoʻrqmaydi, daryo tomonga yurish niyatingdan qaytganing yoʻqdir-a? — dedi.
Jahonga uning savoli qiziq tuyuldi. U yer tagidan qarab jilmayib qoʻydi. Tili bilan aytolmasa ham, butun koʻrinishi «Boʻlmasam-chi?» deyayotganday edi.
Yilqi toʻdasi koʻzdan gʻoyib boʻlguniga qadar Jahon bilan Hayzuron unga tikilib borishdi. Ularning otlari yoʻrgʻalagancha yilqilar borayotgan tomonga emas, boshqa tomonga qarab borardi.
Quyosh bota boshladi. Hayzuronga ochlik ta’sir qildi Jahon esa oʻz sevgilisi bilan uchrashish shavqida hamma narsani unutgandi. U churq etmay uzoq yoʻl bosdi. Koʻnglidagi shirin xayollar borgan sari ulgʻayib, ildiz otardi. Sevgilisi bilan yuzma-yuz kelishini koʻz oʻngiga keltirarkan, yuragi oʻynab, «muhabbat irodamdan ustun chiqmaganda, bunday qaltis ishga jur’at etmasdim», derdi.
Koʻp vaqtlarda muhabbat va iroda kim yengishga oʻynay-di-yu, muhabbat gʻolib chiqaveradi. Ba’zan iroda muhabbatdan ustunlik qiladi, lekin bu uzoqqa choʻzilmaydi, mabodo choʻzilib ketsa, muhabbatning yuzaki va tez soʻnuvchan ekanidan dalolat beradi. Muhabbat ahli odatda tiyran aqlli, tadbirli va donishmand kishilar boʻladi, lekin ular sevgi yoʻlida faqat aqli kam kishilar qiladigan ishlarni qilib yurishadi. Boshqalar uning xatti-harakatidan hayron boʻladi, lekin uning oʻzi ulardan koʻra koʻproq ajablanadi. Chunki aqli uning ishini nazorat qiladi, uni tanqid qiladi, uning ogʻir yoʻlga tushib qolganini koʻrsatadi, lekin u bunday yoʻldan qaytishni uddalay olmaydi. Chunki uning aqlli va donishmand qalbi muhabbat girdobiga qattiq oʻralgan boʻlib, koʻngil xohishiga xilof ish qilib qoʻysa, sira bardosh berib boʻlmaydigan darajada azoblanadi, jinni boʻlib qolishi yoxud jonini taslim etib yuborishi ham hech gap boʻlmaydi. Qanchadan-qancha oshiqlar aql bilan koʻngil oʻrtasidagi nizoning qurboni boʻlishadi. Aqlli kishida sevgi paydo boʻlsa, uning irodasi bilan xohishi oʻrtasida qattiq jang ketadi. Agar u nafsoniyatli, qalbi musaffo kishi boʻlsa, oʻz izzat-nafsi va qalbi kuchiga suyanib, nafsi xohishiga qarshi kurashadi, magʻlubiyatga uchrashdan qoʻrqmaydi.
Jahonda aql ham, iroda ham zoʻr edi. Ayni vaqtda u joʻshqin qalbli, chuqur hissiyotli qiz edi. Negaki u oʻz yorini chin qalbdan sevar, u bilan bir necha yildan beri hamgap boʻlgan, uning muhabbati qizning koʻnglidan mahkam joy olgan edi.
U oʻz sevgilisiga vafodor, oʻz ahdidan qaytmaydigan qiz edi. Afshindan choʻchishi va uni koʻrishdan nafratlanishi sevgilisiga boʻlgan vafosini yana ham kuchaytirardi.
Qiz sevgilisi bilan uchrashish uchun uning oldiga borishdan iymanmadi. Ov qilgani ketyapmiz, degan gap Jahonga yaxshi bahona boʻldi.

* * *
Jahon bilan Hayzuron chor atrofga nazar tashlab borishardi. Otlarning oʻzi ularni daryo qirgʻogʻi tomon boshladi. Uzoqdan daryo suvi koʻzga tashlandi, qirgʻoq ham koʻrindi, lekin u yerda na oʻtov, na biror piyoda yoki otliq askar koʻrinardi.
— U yerda hech kim koʻrinmayaptimi? — soʻradi Jahon otini toʻxtatib Hayzurondan.
— Yoʻq, koʻrinmayapti. Qirgʻoqqa yaqinlashib qoldik. Qani, yuraver-chi, oʻsha yergacha boraveraylik, ajab emas, bizga dalda beradigan biror belgi koʻrinsa, — dedi Hayzuron.
Ular ketidan Firuz borardi. Nihoyat qirgʻoqqa yetib bir daraxt tagidagi chayla yaqinida toʻxtashdi. U yerga qandaydir yoʻlovchilar qoʻnib, yaqindagina joʻnab ketgani sezilib turardi. Tashqarida olov hanuz oʻchmagan, ovqat, meva-cheva va et qoldiqlari bor edi.
Shu payt chayla egasi «bizga kelgan qoʻnoq boʻlsa kerak», deb ularning istiqboliga chiqdi: «Xush kelibsizlar, qani, marhamat», deb chaylaga taklif qildi. Hayzuron: «Chaylaga kirgin-da, bu yerda qoʻnib oʻtgan kishilar kimligini bilib chiq», deb Firuzni yuborgan edi. Firuz chaylaga borib, egasiga salom berdi va oʻsha kishilarni soʻradi.
— Ular musulmon askarlari ekan, tong paytida daryodan oʻtib kelib, choshgohgacha bu yerda turishdi-da, tushgi ovqatlarini yeb boʻlgach, joʻnab ketishdi, — deb javob qildi chayla egasi.
— Ular qaysi tomonga ketganidan xabaringiz boʻlmadimi?
— Oʻylashimcha, Fargʻonaga ketishdi, ular yangi yilni oʻsha yerda oʻtkazishmoqchiga oʻxshaydi.
Bu soʻzni eshitgan Jahon: «Ular albatta Zirgʻom bilan hamrohlari. U Fargʻonaga borsa, toʻgʻri biznikiga tushadi, bu yerga men chakki ovora boʻlib kelibman», — dedi oʻzicha. «Shuning uchun darrov Fargʻonaga qaytib borishim, ketib qolishmasdan u bilan uchrashishim kerak», degan fikrga keldi.
Hayzuronga qarab: «Qani, ona, otning jilovini qoʻying, ularni orqasidan qoʻyib, qorongʻi tushmasdan burun manzilga yetib olaylik. Hozir odamlarimiz turgan joygacha chamasi ikki chaqirim yoʻl qoldi», — dedi. Ular shahar darvozasida kutib turgan odamlar tomon ot choptirib ketishdi.
Jahon moʻljaldan kechikib qolgani uchun xizmatkorlar tashvishlanib, bir necha kishini uni qidirishga yuborishgan ekan. Ular qizni topolmay qaytib kelgandan keyin, tashvishlariga tashvish qoʻshilibdi. Uning kelayotganini uzoqdan koʻrib, boʻy-basti va otining tusidan Jahonning oʻzi ekanini bilishdi.
Sogʻ-salomat yetib kelgandan keyin koʻngillari tinchib, qizni otdan tushirishdi, tayyorlab qoʻyilgan taomni oldiga keltirib qoʻyishdi. Hayzuronning taklifi bilan u goʻshtdan ozgina totigan boʻldi, ustidan shoshilib qimiz ichdi va hoʻl meva tanovul qildi. Shu payt xizmatkorlardan bittasi Hayzuronning yoniga kelib qulogʻiga nimalarnidir shivirlagan edi, uning rangi oʻchib ketdi. Buni koʻrgan Jahon bir hodisa yuz berganini sezib, Hayzuronni chaqirdi va nima gap degandek, unga qaradi. — Akang Somon bu yerga kelib seni yoʻqlatibdi-da, darrov iziga qaytib ketibdi, — dedi Hayzuron.
— Hech narsa demabdimi?
— Yoʻq, hech narsa aytmabdi, — dedi-da, Hayzuron tiqilib qolayozgan ogʻzidagi ovqatini yutishga urindi.
Jahon Hayzuronga shivirlagan xodimning tusidan tashvishlanib: «Akam dadam toʻgʻrisida kelganga oʻxshaydi, tinchlikmikin, u kishiga biror gap boʻlmadimikin?» — deb soʻradi.
Hayzuron Jahonning buni darrov payqab olganidan jilla ham ajablanmadi, chunki kishilar koʻnglidagini koʻzlaridan uqib olish Jahonning odati edi. Hayzuron: «Urmuzdga[7] shukur, u kishiga hech gap boʻlgani yoʻq, lekin sening kechikkaningdan bir oz xavotir olibdilar. Tezroq qaytsin, deb tayinlabdilar. Axir yangi yil kiray deb turibdi-da»,— dedi.
Jahon irgʻib oʻrnidan turdi-da, «hozir qaytishim kerak, ot-aravalarni tayyorlanglar», deb xizmatchilarga buyurdi. «Otam ogʻir tortib qolmasalar, menga kishi yuborib oʻtirmas edilar. Qani, chaqqon boʻlinglar, ketdik».
Xizmatchilar ot-aravalarni allaqachon tayyorlab qoʻyishgandi. Jahon bilan Hayzuron otga minib, qolgan xizmatchilar ularning ketidan hokim saroyi tomon yoʻl olishdi. Jahonning fikri zikri u yerda, Zirgʻomni uchratishda edi.

Hokim Saroyida
Jahon hamrohlari bilan otasining saroyiga yetib kelganda qorongʻi tushgandi. Ularning bogʻchasida chirogʻlar porlab turibdi. Bogʻcha hokimning ziyoratiga kelgan kishilar, ular keltirgan hadyalar bilan liq toʻla. Jahonlar bogʻchasi xuddi bayram kunlaridagidek goʻzal manzara kasb etgan. Odatda bayram kezlari ularning yuzida shod-xurramlik toʻlib-toshar, tanbur-dutorlar betoʻxtov chalinib turardi. Ammo bugungi manzara boʻlakcha. Tanbur-dutorlar keltirilganu, lekin hokimning ogʻir betobligi tufayli ularni chalish hech kimning koʻngliga sigʻmasdi. Hammaning egnida ipakli bayram kiyimlari. Odamlarning bir qismi toʻp-toʻp boʻlib, ba’zilari esa yakka-yakka bogʻchada va hokimning qasriga chiqadigan zinapoyalarda turishardi. Biroq hammaning chehrasida gʻamginlik, ular tik turgan holda bir-birlariga shivirlashardi. Bogʻcha darvozasi yonida xizmatkorlar ot-eshaklarga ortilgan kiyim-kechak, xushboʻy narsalar va hoʻl mevalarni tushirib olish va saroyning ichkarisiga tashish bilan ovora.
Jahonning aravasi saroy eshigiga kelib toʻxtashi bilan hamma yoʻlning ikki tomoniga oʻtib, oʻrta boʻshab qoldi. Qizni koʻrish bilan ular gʻam-gʻussalarini unutishdi. Hamma Jahonni sevar, unda xayr-barakat bor deb ixlos qilardi. Aravadan tushishi bilan hammalari ovozlarini barala qoʻyib salom berishdi. Bu qiz otasining oldiga kirishi bilan hokimning dardi tarqab, shifo topadi, deb oʻylashardi turganlar. Jahon hurmat bilan boshini egib, toʻplanganlarning salomlariga javob qaytardi. Uning xushtavozeligidan salomi tabassumdek tuyulardi. Hayzuron Jahondan ilgari otidan tushib, uning yonida borardi. Odamlarning bari qizning hurmati uchun oʻrinlaridan turishadi. Jahon e’zoz-ikrom bilan odamlar orasidan asta-sekin yurib, bogʻchaga kirdi. U yerdan saroy yonidagi ayvonga chiqiladigan zinapoyaga koʻtarildi. U bir tomondan, Zirgʻomni koʻrarmikinman degan umidda boʻlsa, ikkinchi tomondan, Afshinga koʻzim tushib qolmasa edi, degan xavotirda, odamlarga birma-bir koʻz qirini tashlab oʻtardi.
Saroy ahli Jahonning yoʻliga gʻoyat muntazir edilar. U kelishi bilan hamma Jahonning istiqboliga chiqdi. Jahon ular orasida akasi Somonni koʻrmagach, «otamning yonida boʻlsa kerak», deb oʻyladi. Saroyning mahram xodimi oldiga yetgach, undan otasining ahvolini soʻradi. «Shukur, yaxshilik xudosining marhamati bilan otangiz durustlar»,— dedi xodim. Jahonning koʻngli bir oz taskin topdi, lekin u hamon tik turgan choʻrilar va xizmatkorlar orasidan yurib, otasining xonasi tomon oshiqardi. Gilam yozilgan dahlizdan oʻtib, otasi yotgan xonaning eshigiga yetdi. Tezroq uni oʻz koʻzi bilan koʻrish, sogʻligʻini bilib xotirjam boʻlish uchun shoshardi qiz. Eshik oldida bichilgan mamluklardan[8] maxsus bir qorovul turardi.
U Jahonni koʻrishi bilan hokimning huzuriga yugurib kirdi-da, Jahonning kelganini xabar qildi, soʻng qaytib chiqib, pardani koʻtardi va Jahonning kirishi uchun ruxsat berilganini aytdi.
Jahon ov kiyimlarini va boshidagi roʻmolini yechmay, lov-lov yonib turgan tashvishdan yana ham goʻzallik kasb etgan yuzi va boʻynini ochgan holda otasining yotogʻi yoniga bordi. Uning koʻzlari chaqnar edi.
Hokim tetik, hali oltmishdan oshmagan kishi ekaniga qaramay, betoblikdan ancha oʻzini oldirib qoʻygan, koʻkragiga tushib turgan soqoli oppoq oqargan, koʻzi ich-ichiga botib ketgan, yuzida ajinlari koʻpaygan, lekin salobati sira kamaymagan edi. Intizor boʻlib yotgan paytida qizi yetib kelganini bilgan otaning koʻzlari yorishib ketdi. U obnus[9] yogʻochidan yasalgan, kunguralariga fil tishi qadalgan karavot ustida chalqancha yotardi.
Boshida kichik salla, ustida zar bilan qavilgan ipak koʻrpa, yarim belidan yuqori tomonga qimmatbaho sammuriy[10] poʻstin tashlab qoʻyilgan. Yengi shimarilgan boʻlib, ozib ketgan ikki qoʻlini koʻrpadan chiqarib yotardi.
Jahon eshikdan ichkari kirishi bilan toʻgʻri otasining karavoti yonidagi tokchaga qoʻyilgan oltin ma’buda tomon borib, otashparastlar odaticha boʻynini egib, unga topindi. Uyning oʻrtasida shiftga osilgan chirogʻdan tashqari ma’buda oldiga ham sham yoqib qoʻyilgandi. Jahon ibodatini tamom qilib boʻlgach, karavot yoniga borib tiz choʻkdi-da, otasining qoʻlini oʻpib, yuz-koʻzlariga surta boshladi.
Otasining holdan ketgani Jahonga ancha ta’sir qilgan boʻlsa ham, unga dalda berish uchun oʻzini mahkam ushlashga harakat qilardi. Otaga chuqur muhabbat va buyuk ehtiromini ochiqdan-ochiq bayon qilib turgan qizning koʻzlari kulmasa ham, labi jilmayardi.
Otasi uni koʻrishi bilan koʻziga yosh oldi-da, beriroq kel, degandek ikki qoʻlini choʻzdi. Jahon otasining bagʻriga oʻzini tashlashi bilan ota uni oʻpib, muattar soch va boʻyinlarini hidladi. Otamni tirik koʻramanmi-yoʻqmi, deb qattiq xavfsiragan Jahon bemorning issiq nafasini, soch-soqollari tikandek botishini sezib, uning sogʻayib ketishiga umid bogʻladi. Hokim oʻzini dadil tutdi, ikki tirsagiga tayanib oʻrnidan turdi va yostiqqa suyanib oʻtirib oldi. U qiziga qarab: «Yonimdagi koʻrpachaga oʻtir», degandek ishora qildi. Jahon koʻrpachaga oʻtirib: «Dada, qalaysiz?» — deb ahvolini soʻradi. «Yaxshilik xudosi — mehribon Urmuzdning marhamati bilan durustman, yomonlik xudosi yaxshilik xudosidan gʻolib chiqib, seni koʻrolmay qolamanmi deb koʻrqqan edim, chunki dardim zoʻrayib, darmonim qurib, juda holsizlanib qolgan edim. Lekin saroyga qaytganingni eshitib, ancha sogʻayib qoldim. Qizim, bu dunyoda mening baxtim, ovunchogʻim faqat sensan. Endi saroydan hech qaerga jilma, seni koʻrib tursam, koʻnglim taskin topadi», — dedi.
Bemor yotgan keksa otasining kuyib-pishib gapirganiga rahmi kelgan Jahonning koʻzidan ikki tomchi yosh toʻkildi. Qizning koʻz yoshi otasiga ta’sir qilmay qolmadi. Oʻlimidan keyin qizining taqdiri nima boʻlishini koʻz oʻngiga keltirgan otaning mehri joʻsh urib, yigʻlab yubordi. Oʻpkasi toʻlib turgan qizining hovurini pasaytirish uchun u oʻz hayajonini yashirishga urinardi. Otaning koʻnglidan oʻtayotgan xayollarni sezgan qiz oʻzini mahkam tutib, jilmaydi va «Mehribon yaxshilik xudosiga shukur, sizning sogʻayib ketishingizga aminman», — dedi-da, ma’budani koʻrsatib: «Men dardingizga shifo berib, kasalingizni daf qilishni shu sanamdan iltijo qilaman, unga yolvoraman, u albatta murodimni beradi», — dedi.
— Men kohinni[11] topib kelish uchun akang Somonni yubordim. U kelsa, hammamiz birgalikda duo qilishamiz.
Otasining duoga — ibodatga ragʻbat etganini koʻrgan Jahonning tashvishlari bir oz pasaydi, koʻngli taskin topganday boʻlib soʻradi:
— Kohin shu oqshom keladimi? — Hokim ogʻir bir uh tortdi: «Uni topib kel, deb akangni yubordim, lekin olib kelishiga aqlim yetmayapti. Chunki u biror ishni men buyurgandek qilib bajarib kelgan emas». Hokim shunday ta’na gapni aytganiga pushaymon qildi shekilli: «Mayli, bugun kelmasa, ertaga kelar», deb ilova qilib qoʻydi.
Otasi akasidan norozi ekanini Jahon sezdi. Buni u anchadan buyon payqab yurgan boʻlsa ham, sababini bilolmasdi.
Jahonning ziyrak va hushyorligini bilgan otasi, «qizimning koʻngli buzilmasin», deb Somondan noroziligini undan yashirdi.
Ota-bola bir oz sukut qilib turishdi. Keyin hokim oʻzini oʻnglab olib:
— Qizim, Jahon, xonangga borib kiyimlaringni kiyib, ovqatingni yegin, men ancha durustman, uyqum ham kelib qoldi, — dedi.
Jahon oʻrnidan turdi:
— Dadajon, qiladigan yumushlar boʻlsa aytsangiz, bajarib, undan keyin xonamga ketardim.
— Yoʻq, qizim, hech bir yumush yoʻq, borib dam olgin, xudoning panohiga topshirdim. Ertalab kohin kelsa, biror yangilik eshitib qolarsan, — dedi bemor.
«Otamning, ertaga bir yangilik eshitib qolarsan, degan gaplari nimasi, qanday yangilik boʻlishi mumkin!» degan fikr Jahonni ne-ne xayollarga olib bordi, ammo u aniq bir fikrga kela olmadi. Har holda otasi Afshinni tilga olmagani qiz uchun shodlik edi. Jahon Zirgʻom nomini qistirib ketadigan biror gap boshlamoqchi boʻldi. Otasi yigitni maqtaguday boʻlsa, unga koʻngli borligini darrov aytib qoʻya qolishni diliga tugib qoʻydi. Lekin bunday gaplarni otasi oldida gapirib odatlanmagani uchun «mayli, Zirgʻomning oʻzi kelganida gapiraman», deb avvalgi fikridan qaytdi-da, hokim oldidan chiqib ketadigan boʻldi.
Hali Jahon uydan chiqqanicha yoʻq edi, eshik oldidagi soqchi kirib «Somon keldi» deb xabar berdi. Uning nomini eshitgach, hokimning tusi oʻzgarib, «mayli, kirsin», dedi. Somon ichkari kirdi. Uni koʻrgan kishi Jahonning akasi ekaniga sira ishonmasdi. Somon hokimning sindlik[12] bir choʻrisidan tugʻilgan boʻlib, sakkiz yoshida onadan yetim qolgandi. Shundan keyin otasi Kavkazga borib, u yerda bir cherkas qiz bilan uchrashib, yaxshi koʻrib qolgan va unga uylangan edi. Fargʻonaga qaytib kelgandan keyin hokimning cherkas xotini egizak qiz tugʻib beradi. Oʻsha ikki qizning biri Jahon edi. Ikki qizni yosh qoldirib ona vafot etdi, bolalarining tarbiyasini ota Hayzuronga topshirdi. Qizlar husnu latofatda onalariga oʻxshash barkamol edi. Xotinini nihoyatda sevgan ota qizlarini ham sevdi, boshqaga uylanishni mutlaqo istamadi. Ammo uch yoshga toʻlar-toʻlmas qizlarning biri yoʻqolib, Jahonning tanho oʻzi qoldi. Otaning butun muhabbati Jahonga oʻtdi.
Qizning yoʻqolishi oʻlim tufayli emas, boshqa bir vajdan yuz bergan. Allaqanday bir ot kelib, uni olib qochib ketgandi. Turkistonda bir toʻda oʻgʻrilar boʻlib, ular oʻz otlarini bolalar va uy-roʻzgʻor buyumlarini olib qochishga, olisda kutib turgan oʻgʻrilarga yetkazib berishga oʻrgatishardi. Oʻshandan beri fargʻonaliklar oʻz bolalarini shu qabilda olib qochilishidan ehtiyot qilib yuradigan boʻlishgan.
Hokim esa qizning yoʻqolish sababini boshqacha gumon qilgan. Lekin bu gumonini hech kimga aytmaganu, oʻsha vaqtdan boshlab Somondan koʻngli qolgan.

* * *
Somon pastki iyagida bitta-yarimta koʻrinar-koʻrinmas koʻsa soqolli, yuzi yassidan kelgan yigit. Uyqudan turgan kishining koʻzidek ikki koʻzining oqiga qizil aralashgan. Bundan tashqari u gʻilay boʻlgani uchun sizga qaraganda shiftga yoki eshikka qarayapti, deb oʻylaysiz. Koʻzi hamma vaqt alang-jalang. Siz bilan soʻzlashayotganda yerga qarab turadi yoki qovoqlarini chimirgancha boshqa tomonga qarab gapiradi. Bir narsadan qoʻrqqandek, lablari pirillab uchib turadi. Gap boshladimi, soʻzlari biri ikkinchisiga ulanib ketaveradi. Shu bilan birga, u hiylakor, aldamchi, oʻzidan boshqaga hech narsani ravo koʻrmaydigan xudbin odam.
Otasi unga kirish uchun ijozat berishi bilan boshida ipak qalpoq, egnidagi butun jasadini qoplagan uzun toʻni etagiga chalishib ketgudek boʻlib chopib ichkari kirdi-da, hokim huzurida tik turgancha: «Kirshonshohga[13] bordim, lekin u yerda kohinni topmadim. Aytishlaricha, u ertaga ertalab kelarmish, nima qilay? Uyiga borib, uni topib kelaymi?» — dedi.
Hokim ensasi qotib:
— Bu yerga qaytib kelib oʻtirmay, uni topib kela qolsang boʻlardi-ku, mayli, ertaga boshqa odam yuboramiz, bor, ishingni qilaver, — dedi.
Otasining Somonga qilgan muomalasidan Jahonning: «Demak, otam uni yaxshi koʻrmas ekanlar», degan gumoni yana ortdi. U ilgari bunday muomalani koʻrmagandi.
— Uning xuddi shu kechasi sizga zarurligini bilganimda, qaerdan boʻlsa ham topib kelgan boʻlardim, boʻlmasa hozir yana borib kela qolay? — dedi Somon.
Somon gapirayotganda otasi tikilib turgandi, u gapini tugatishi bilan yuzini boshqa yoqqa burdi-da: «Yoʻq, kerak emas, meni oʻz holimga qoʻy, ozgina dam olmoqchiman», — dedi.
Somon engashib otasining ikki qoʻlini oʻpdi-da, yurgan yoʻlida qoqilib-suqilib, chiqib ketdi. Jahon tik turganicha goh otasiga termular, goh ikki koʻziga yosh olib, ma’buda yonidagi shamga tikilar edi. Jahon otasining lab qimirlatishidan koʻnglidagi yashirin bir sirni aytmoqchi boʻlayotganini payqab, karavotga oʻtirdi-da, uning qoʻlini ushladi. Undan sovuq ter chiqqanini, sal qaltirayotganini sezdida: «Dada, menda ishingiz bormi yoki ketaveraymi?» — deb soʻradi. U yostigʻini tuzatarkan: «Qizim, ketaver..., yoʻq..., tura tur..., mayli, ketaver, borib dam ol!» — dedi. Jahon tashvishlanib:
— Dada, sizga nima boʻldi? Akam Somon aytganingizni bajarmagani uchun xafa boʻldingizmi? U maqsadingizni yaxshi tushuna olmabdi, xolos, — dedi.
Hokim boshini bir silkib qoʻydi.
— U mening maqsadimni tushunmabdi, lekin men uning maqsadini tushundim. Hisob vaqti yaqinlashdi... — U shunday dedi-yu, yotib, uxlash uchun choyshabni ikki yelkasiga koʻtarib oldi. Endi otasi bu toʻgʻrida koʻp gapiraverishni istamaganini sezgan Jahon uning choyshabini toʻgʻriladi-da, qoʻlini oʻpib chiqib ketdi. U akasini oʻylagancha oʻz xonasiga bordi. Hayzuron uni uyda kutib oʻtirardi. Kelishi bilan yuqoriga olib, otasining ahvolini soʻradi, «Kiyim-boshlaringni almashtirib, oʻrningga borib uxla», dedi.
Jahon hamon tik turardi. Uning xayoli Zirgʻomda ekanini payqagan Hayzuron tasalli berdi:
— Hamma joy-joyiga ketdi, bogʻchada ham, ayvonda ham chirogʻlar oʻchirildi, Zirgʻomdan hanuz darak yoʻq, balki ertaga kelib qolar.
Bu gapdan qanoat hosil qilgan Jahon uning yordami bilan kiyimlarini almashtirdi, shundan keyin Hayzuron xayrlashib, chiqib ketdi. Jahon endi oʻrniga yotay deb turganida bir xodima kirib: «Somon keldi, siz bilan gaplashmoqchi, huzuringizga kirishga ruxsat soʻrayapti», — dedi.
Somon kelganini eshitgan Jahon xursand boʻlib ketdi, chunki otasining unga qilgan muomalasi Jahonga gʻalatiroq tuyulgandi. Somon gʻamgin, xafa holda kirdi. Uning ezilganini koʻrgan Jahonning rahmi kelib, ochiq chehra bilan kutib oldi va «Dadamning muomalalaridan xafa boʻlmang, betoblikdan koʻngillariga qil ham sigʻmaydi», — dedi. Somon oʻgay singlisi Jahonning gapiga javob qaytarmay, boʻynini egib koʻrpaga oʻtirdi. Uning yuzlaridan quyilayotgan yoshni koʻrgan Jahon ta’sirlandi. Qizning odamiylik mehri aqli va sezgirligidan ustun kelib: «Aka, nega yigʻlayapsiz?» — deb soʻradi.
Somon boshini koʻtarib, boʻgʻiq ovozi bilan dedi:
— Mendan soʻrab nima qilasan, voqeani oʻz koʻzing bilan koʻrib, qulogʻing bilan eshitding-ku, axir!
— Dadam sizga nima degan boʻlsalar, yomon niyat bilan emas, kasalliklari tufayli dedilar. Sizni yaxshi koʻradilar, sizdan boʻlak oʻgʻillari yoʻq, axir u kishining nomi sizda qoladi va siz...
Somon uning soʻzini boʻldi:
— Dadam, ehtimol, meni yaxshi koʻrarlar, lekin oʻzim baxtsizman. U kishining xizmatlarida jonimni fido qilaman. Oʻzlari kohinni aytib kelishni menga buyurganlari yoʻq edi, lekin «bir kishi boʻlsa, kohinni topib kelardi», deganlarini eshitib, «men bora qolay» deb oʻzim ketgan edim. Qachon boʻlsa, menga teskari qaraganlari-qaragan, mendan norozi boʻlib ketmasalar, degan tashvishdaman.
— Dadam, sizdan rozilar yoki albatta rozi boʻladilar, xotirjam boʻlavering, — tasalli berdi Jahon.
— Sen meni hurmat qilishingni va dadamni mendan rozi qilish harakatida ekaningni yaxshi bilaman. Lekin u kishining koʻngillarini boshqalar buzyapti, oʻzlari oq koʻngil boʻlganlari uchun, kim nima desa, ishonaveradilar,— dedi-yu, yana Jahonga malol kelmasin deb, oʻrnidan turib, chiqib ketmoqchi boʻldi. Jahon uni toʻxtatib: «Aka, orabuzar, igʻvogar deb kimlarni aytmoqchisiz?» — dedi.
— Din nomidan aqlimizni ham, dillarimizni ham, mollarimizni ham asir qilganlarni aytmoqchiman, — dedi Somon.
Gapidan u ibodatxona xodimlari — kohin va soʻfilarni aytmoqchi boʻlganini Jahon payqadi-da, unga: «Ha, tushundim, «hali kohinni topmadim» deb joʻrttaga yolgʻiz qaytib kelganingiz ham shuning uchun ekan-da», — dedi.
Somon yoʻtalib oldi-da: «Ataylab qilganim yoʻq, rostdan ham uni ibodatxonada topmadim, lekin boshqa yerga borib, qidirib ham oʻtirmadim, chunki ularning nomuborak qadami uyimizga yetsa, biror yaramas ish chiqarmay ketmaydi», — dedi.
Jahon uning gapini boʻldi:
— Bu fikringizga qoʻshilmayman, chunki kohinlar biz uchun ibodat qilishadi, ular biz uchun baraka, boshimizga tushgan har bir falokatni ularning yordami bilan daf qilamiz. Bundan tashqari otamiz ularga ixlos qoʻyganlar, u kishiga zid ish qilishimiz durust boʻlmaydi, albatta.
— Ularning ichida ba’zi durust odamlar ham borligini inkor qilmaymiz, — dedi Somon, — lekin ba’zilari borki, oʻlguday tamagir. Hamma narsaga chovut solaverishadi. Ey, qoʻysang-chi, hozir ular toʻgʻrisida gapirishning nima keragi bor. Menga eng keragi otamning mendan koʻngillari qolmasligi.
— Bu yogʻini menga qoʻyib bering-da, bemalol borib uxlang, — dedi Jahon.
Somon boshini egib, gʻamgin chiqib ketdi. Ammo Jahon oʻrniga choʻzildi-yu, kechani xayol dengiziga gʻarq boʻlgancha mijja qoqmay oʻtkazdi.

Zirgʻom Bilan Jahon
Jahon bugun barvaqt uygʻondi-da, guldor atlas peshmatini yopinib, otasi huzuriga bordi. Otasi oʻz karavotida oʻtirgandi. Uning ahvoli kechagiga qaraganda birmuncha durust edi. Jahon shodlanib: «Dada, tuzukmisiz?» deb soʻradi.
— Yaxshilik xudosiga ming qatla shukurki, bir oz durustman, bu kecha tinch uxladim. Hozir ancha bardamman. Afshin Fargʻonaga kelgan, kelmaganidan xabaring boʻlmadimi? U bayram munosabati bilan keladigan edi.
Jahon Afshin nomini eshitishi bilan seskanib tushdida: «Bilmadim, ehtimol, kelgandiru, lekin biz tomonda koʻringani yoʻq», — dedi.
— Biror kishi uni surishtirib kelsamikin?
— Undan xabar topib kelsin desangiz, albatta odam yuboramiz. Lekin Fargʻonaga kelgan boʻlsa, taklifimizni kutib oʻtirmay, oʻzi biznikiga kelgan boʻlardi.
— Toʻgʻri aytding, qizim, akang kohinni chaqirib kelishga ketdimi?
— Uni qidirib saharlab chiqib ketgan edilar. Kecha kechasi uni topib kelolmaganim uchun dadam mendan ranjidilar, deb koʻp oʻksindilar.
— Unday boʻlsa yaxshi, qaytib kelib qolar, — dedi chol. Soʻng iltimos qildi: — Oʻz qoʻling bilan menga suv ber, qizim.
Jahon sevinganicha chiqib ketdi, bir piyola suv olib kelib dadasiga uzatdi. Dadasi suvni ichib boʻlar-boʻlmas eshikdagi soqchi kirib: «Iroqdan kelgan bir mehmon yigit huzuringizga kirishga ruxsat soʻrayapti», — dedi.
— Bu mehmon albatta Afshin boʻlishi kerak, — dedi hokim hayajon ichida va oʻz odatiga xilof ravishda mehmonning kimligini surishtirib oʻtirmay, «Kiraversin!» dedi. Jahon shu paytda bu yerda boʻlganidan afsuslandi. Qani endi devor tars yorilsa-yu, bu yerdan chiqib keta qolsa, lekin dadasini oʻylab, tishini tishiga qoʻydi. Jahon ichidan zil ketsa ham, harakatidan sezdirib qoʻymaslik uchun oʻzini dadil tutar, bardosh berib oʻtirardi.
Eshik soqchisi pardani koʻtardi-yu, mehmon ichkari kirdi. Uni koʻrgan Jahonning yuragi duk-duk urib, birdan gulday ochilib ketdi, chehrasidagi avvalgi gʻam-qaygʻudan asar qolmadi. Kelgan mehmon Afshin emas, Zirgʻom edi. Uni koʻrish bilan hokim tabassum qilib, dedi: «Xush kelibsan, oʻgʻlim Zirgʻom, men doʻstimiz Afshin keldimikin deb oʻylagandim. Sen Iroqdan kelyapsanmi?»
— Balli, sayidim, Iroqdan kelyapman, — dedi Zirgʻom.
— Afshin ham sen bilan keldimi?
— Yoʻq, u men bilan kelgani yoʻq, ammo Iroqdan chiqayotgan kunim uning ham Ushrusanaga kelish niyati bor deb eshitgan edim. Kelgan boʻlsa ham ajab emas.
Zirgʻom oʻttiz yoshlar chamasidagi, xushbichim, xushfe’l, oʻrta boʻyli, toʻladan kelgan, yelkalari va manglayi keng, kulcha yuzli yigit edi. Uning koʻzlarida botirlik, saxovat va rostgoʻylik barq urib turardi. Yigit boshidagi qirmizi qalpogʻi ustidan qora salla oʻrab olgandi. Egniga havo rang kamzul kiygan, uning ustidan oltin dastali qilich taqilgan. Argʻuvoni ipakdan tikilgan shim, kamzuli ustidan qora chakmon kiygan. Qaddi-qomatidan zoʻr pahlavonlarga oʻxshab ketardi. Bir yerda tikka turgan boʻlsa, uni oʻrnidan siljitib boʻlmaydigan togʻ deb faraz qilasiz.
Zirgʻom hokimning huzuriga kirar ekan, u yerda Jahonni ham uchratishi xayoliga kelmagandi. Jahon qanchalik hayajonlangan boʻlsa, Zirgʻom ham shunchalik oʻzini yoʻqotib, qizga nima deyishini bilmay qoldi.
Koʻzi Zirgʻomga tushishi bilan Jahon hissiyotlarini qanday yashirishni bilmay qoldi. U yuragining duk-duk urayotganini, vujudidagi titratmani bir amallab yashirsa ham, chehrasida va koʻzlarida namoyon boʻlgan zoʻr xursandlik belgilarini yashirishga sira chora topolmasdi. U otasining dardini ham unutib qoʻydi. Uning butun fikr-yodi sevgilisiga otasi qiladigan muomala bilan band. Otasi Zirgʻomni muborakbod qilayotganini koʻrib, Jahon shodlanib ketdi. U ma’buda yonidagi ustunga suyanib turar, ma’buda ustidagi changni artish bilan butun vujudini qamrab olgan hayajonni yashirmoqchi boʻlardi. U Zirgʻomdan yuzini bekitmadi, zotan, fargʻonalik ayollar oʻsha vaqtlarda paranji-chimmat yopinishmasdi, Jahon ham yuzini toʻsishni oʻziga or deb bilardi.
Oʻz sevgilisi bilan tasodifan uchrashib qolgan Zirgʻomning qanchalik shodlanganini asti soʻramang. U hokimga salom berib, engashib ikki qoʻlini oʻpdi. Bu bilan hayajonini birmuncha yashirishga muvaffaq boʻldi.
Hokimning amri bilan Zirgʻom bir koʻrpachaga, Jahon ikkinchi koʻrpachaga oʻtirishdi. Hokimning hol-ahvol soʻrab bergan savollariga javob qilganidan keyin u: «Bayram bilan sizni hammadan avval muborakbod qilaman deb shoshilib kelgandim, betob ekaningizdan bexabar ekanman. Tezroq tuzalib, koʻrmagandek boʻlib keting», — dedi.
— Bugun ertalabdan beri yaxshiman, seni koʻrib shodligim yana ziyoda boʻldi. Seni qanchalik sevishimni oʻzing yaxshi bilasan.
Zirgʻom unga tashakkur aytib, engashib qulluq qildi. Hokimning mehribonchiligidan u xushnud boʻldi, lekin Jahonning shodligi oldida uning xushnudligi hech narsa emasdi. Jahon sevinganidan yuragi duk-duk urar, dadasining gaplarini jon qulogʻi bilan tinglardi. Zirgʻom hokimga minnatdorchilik bildirdi:
— Janob hokimning iltifotlaridan benihoya minnatdorman. Tarbiyangizda boʻlgan chogʻimdayoq lutfu marhamatlaringizdan boshim koʻkka yetgan edi.
Zirgʻomning maqtovlaridan xijolat tortgan hokim: «Sen toʻgʻri Iroqdan kelyapsanmi?» deb soʻradi.
— Balli, janob hokim, Fargʻonaga kecha kechqurun yetib keldim.
— Iroqda odamlarning ahvoli qalay?
— Hammaning oʻziga yarasha bir tashvishi bor, hamma bir-biridan, hatto doʻstlaridan ham xavfsiraydi, oʻzini ehtiyot qilmoqchi boʻladi, boshqa millat askarlaridan yordam istaydi. Ammo shu kunlarda peshqadamlik turk askarlari qoʻliga oʻtib boryapti, — javob berdi Zirgʻom.
— Yangi xalifa Mu’tasim[14] oʻz xalifaligini mustahkamlash uchun turk togʻlaridan yordam soʻraganidan, ular shu jumladan Ushrusana hokimi Afshin ham, sen ham unga yordam koʻrsatganlaringdan xabarim bor, — dedi hokim.
Hokim Afshin qatori oʻz nomini tilga olganidan toʻlqinlanib ketgan Zirgʻom bunday dedi:
— Xalifalikni himoya qilishda Afshinning xizmatlari katta, men esa hali biror arziguli ish qilganim yoʻq.
Hokim uning soʻzini boʻldi:
— Botirlik, saxovating seni yaqinda baland martabalarga erishtiradi. Zoʻr qahramonliklar koʻrsatganing uchun xalifaning askarlari oʻrtasida ancha-muncha obroʻ qozonibsan.
Zirgʻom quvonib ketdi:
— Siz janob hokimning marhamatlari bilan kamina soqchilar boshligʻi boʻldim.
— Xalifa soqchilarining boshligʻi boʻldim degin? — hokim soʻradi.
— Balli, janob hokim, shunday...
Hokimning chehrasida shodlik alomati koʻrindi va Zirgʻomning shitob bilan yuqori martabaga koʻtarila boshlagani haqidagi suhbatga Jahonni ham aralashtirmoqchi boʻlib unga qaradi. Jahon esa Zirgʻomga tikilganicha, uning gaplarini zavq bilan tinglardi. Agar hokim shu paytda uning koʻksiga quloq solib koʻrsa bormi, yuragining qattiq urayotganini albatta eshitgan boʻlardi. Jahon otasiga bir qaradi-da, boshini egdi. Uning javdirab turgan koʻzlaridagi ma’noni Zirgʻom payqab turgan boʻlsa ham, hokim tushunmadi.
Hokim yana avvalgi soʻzini davom ettirdi:
— Demak, hozir Iroqda turk askarlaridan ancha bor, degin.
— Ha, yigirma mingdan ham ortiq boʻlsa kerak, ularning orasida Fargʻona amirlarining farzandlari — axshidlar va boshqalar ham bor, — dedi Zirgʻom.
Hokim mulohazasini aytdi:
— Oʻylashimcha, xalifaning onasi turk boʻlgani uchun askarlikka ularni koʻproq olishga uringan.
— Ehtimol, bu ham sabablardan biridir, — dedi Zirgʻom, — lekin asosiy sababi oʻzingizga ma’lumki, musulmonlar davlati aslida arablardan kelib chiqqan. Mamlakatlarni zabt etish uchun boshlangan yurishlar paytida hamma askarlar arablardan boʻlgan. Ular bir qancha mamlakatlarni zabt etib, oʻz davlatlarini tuzishgan Amaviylar davrida ham koʻpchilik askar arablardan edi. Keyin eronliklar abbosiylarga yordam berib, Abbosiy davlatini tashkil etishda oʻz hissalarini qoʻshishdi. Shuning uchun eronliklarning ishi oldinga bosib, arablarning ishi ketiga ketdi. Sobiq xalifa Ma’mun[15] davrigacha eronliklarning ishi rivoj topdi. Davlat arboblari ham ulardan boʻldi, aytganlari aytganu, deganlari degan boʻlib qoldi. Islom dini paydo boʻlgan davrdan boshlaboq hokimiyatni Eron shohligiga qaytarib olish uchun ular qilib kelayotgan xatti-harakatlar sizga sir emasdir albatta, janob hokim.
Hokimning chuqur xoʻrsinishidan fors davlatining qoʻldan ketgani uchun qaygʻurayotganini Zirgʻom sezsa ham, oʻzini bilmaslikka solib, gapini davom ettirdi:
— Xalifalik Mu’tasim qoʻliga oʻtgach, u eronliklardan choʻchidi, xususan, ular akasi Aminni[16] oʻldirib, xalifalikni uning oʻgay ukasiga — fors ayolidan tugʻilgan Ma’munga olib berishganda, Mu’tasimning tashvishi kuchaygan edi. Chunki Ma’mun vafotidan keyin xalifalik meros tarzida eronliklarga oʻtishi lozimligini u yaxshi bilardi. Shuning uchun Mu’tasim ham shahar sharoitiga uncha koʻnikmagan, bardoshli bir millatdan askar toʻplab, forslarga qarshi kuch yigʻish taraddudiga tushdi. Uning bu rejasiga turklar mos kelgani uchun ularni askarlikka safarbar qila boshladi.
— Turk askarlari Bagʻdodning oʻzida istiqomat qilishadimi? — soʻradi hokim Zirgʻomdan.
— Ular yaqin fursatgacha Bagʻdodda yashab turishuvdi, lekin bagʻdodliklar bilan oralarida kelishmovchilik yuz bergani, koʻchalarda ularga ozor berishlar, ba’zan oʻldirishlar sodir boʻlganligi tufayli Mu’tasim ularning oʻzlariga alohida shahar qurib berdi va unga Surra Man rao[17] deb nom qoʻydi. U yerda koʻchalar ochtirdi, har bir oilani alohida joy bilan ta’minladi, turli hunar egalari uchun alohida rasta va savdo doʻkonlari ajratib berdi. Bundan tashqari, u yerda koʻplab qasrlar, imoratlar qurilib, suv chiqarildi. Markaz Bagʻdoddan Somurroga koʻchibdi degan ovoza xalq orasida tarqalib, savdogarlar xoʻjalik anjomlari bilan, boshqa xalq iste’mol mollari bilan bu yerga kela boshladi, shahar ancha obod boʻlib ketdi.
Bunday siyosat va tadbirdan ajablangan hokim soʻradi:
— Ha, ha, demak, u yer juda katta shahar boʻlib ketdi degin-a, turklar oʻz dinida qoldimi yoki musulmon diniga kirishdimi?
— Ulardan koʻpchiligi zardushtlik dinida ekanligi janoblariga ma’lum, lekin hozir ular islomni qabul qilishgan. Askarlarning kuch-qudratini kamaytirmaslik uchun xalifa koʻrgan gʻalati tadbirlardan yana biri — ularni shahar aholisidan chetlatib, yerli ayollarga uylanishni man qilgani va Turkistondan turk ayollarini keltirib, shularga uylantirish harakatida ekanidir. Xalifa choʻri ayollar sotib olish uchun Fargʻonaga ancha odam yubordi. Shu vaziyatdan foydalanib, men ham ular bilan birga keldim.
Hokim: «Oʻgʻlim, kelganingdan juda quvondim, boshim osmonga yetdi. Bayram oldidan seni koʻrishni yaxshilik xudosi oʻzi muyassar qildi», — dedi-da, rangi oʻzgarib ketdi va yuzlarida xafalik alomatlari paydo boʻldi. Yigʻlab yubormaslik va hayajonini yashirish uchun u yoʻtaldi, moʻylovini, yuz-koʻzini silab qoʻydi. Shu orada Jahon va Zirgʻom bir-birlari bilan ohista koʻz urishtirib olishdi.
Jahon otasining Zirgʻomga qilayotgan shirin muomalasidan sevinayotgan boʻlsa ham, hokimning umidsizlanishidan bir oz tashvishga tushib qoldi. Otasining Zirgʻomga bu xayrixohligi mangu boʻlishini istardi u. Zirgʻom oʻzining umr yoʻldoshi boʻlishiga otasi qarshilik qilmasligiga ham Jahon toʻla ishongandi va qulay payt keldi deguncha shu gapni unga aytishni koʻngliga tugib qoʻygandi.
Zirgʻomni gapga solish uchun hokim:
— Onang qalay? — deb soʻradi.
— Xudoga shukur, juda yaxshilar, hamisha janobingizni va bizga qilgan marhamatlaringizni eslab turadilar. Sayida Jahonni tillaridan qoʻymaydilar, u kishiga ixloslari juda baland.
Zirgʻom bilan gaplashishga mavrid kutib turgan Jahon:— Bechora Oftob xola, u kishini onamdek yaxshi koʻraman, u kishidek qalbi pok ayolni uchratmaganman. Oftob xola mening ovunchogʻim edilar, — dedi.
Hokim bir narsadan choʻchigandek, birdan joyidan qoʻzgʻaldi-da: «Somon qaerda? Kohinga bordimi? Darrov oldimga chaqirib kelinglar. Somonga inonib boʻlmaydi», — dedi. Keyin boshini shunday sarak-sarak qildiki, bundan allaqancha ma’no anglashilardi.
Zirgʻom irgʻib oʻrnidan turib: «Kohinni men chaqirib kela qolay, u kishini taniyman, uylarini ham koʻrganman»,— dedi. Hokim e’tiroz bildirdi:
— Yoʻq, ovora boʻlma, qasrimizda nima koʻp — xizmatchi koʻp. Somonning oʻzi, men borib kelaman demaganda, ulardan bittasini allaqachon yuborgan boʻlardim.
— Otamning buyruqlarini oʻzim bajarib kelaman, deb Somon juda yaxshi ish qilgan, agar janoblari ruxsat bersalar, hali ham boʻlsa men borib kela qolay, — dedi Zirgʻom qoʻzgʻalib. Hokim uning soʻzini boʻldi:
— Yoʻq, sen borma.
— Boʻlmasa, men sodiq xizmatchimni, uzr, oʻrtogʻimni yubora qolay. U har nima qilib boʻlsa ham buyurgan ishimni koʻngildagidek bajarib keladigan kishi, — dedi Zirgʻom va tashqari chiqib:
— Vardon! — deb chaqirdi. Qirq yoshlar chamasida, yurish-turishi chaqqon, siyrak soqolli bir kishi hokim oldiga yugurib kirdi. Uning burni, butun qiyofasi armani ekanini bildirib turardi. U yaqinginada Somurroda Zirgʻomning xizmatiga kirib, oradan sal fursat oʻtmasdanoq oʻzining fasohati, tirishqoqligi tufayli unga yoqib qolgandi. Zirgʻom u bilan oʻz doʻstidek muomala qilardi. Uning boshida yumaloq salla, egnida kalta shim va qoʻy terisidan tikilgan poʻstin. Zirgʻomning oldiga kelishi bilan, Zirgʻom undan:
— Kecha kechqurun bir otashxona yonidan oʻtgandik, tepasida chirogʻlar yonib turgan va bayroqlar osilgan edi. Oʻsha yerni topib bora olasanmi? — deb soʻradi.
— Ha, albatta, topib boraman, — dedi Vardon.
Zirgʻom:
— Unday boʻlsa oʻsha yerga borib, kohinni izlab topasan-da, unga «Hokim sizni soʻrayaptilar, hozir borar ekansiz», deb aytasan, keyin oʻzing bilan birga olib kelasan, — dedi. Xizmatkor:
— Xoʻp boʻladi, — deb chiqib ketdi.
Jahon esa Zirgʻom bilan soʻzlashish, azaliy muhabbat bahsiga koʻchishga oshiqardi. Ancha vaqtlik hijrondan keyin oʻz sevgilisi visoliga yetishgan oshiq gaplashgan bilan gapi tamom boʻlmasligi tabiiy. Jahonning koʻnglida ham Zirgʻomga asrab qoʻygan gaplari qanchadan-qancha. Shunday ekan, u bilan suhbatlashishga oshiqsa, buning sira ham ajablanadigan joyi yoʻq.
Zirgʻomning ehtiroslari ham Jahonnikidan kam emasdi. Qay yoʻl bilan shu ulugʻ orzusiga yetish mumkinligi ustida boshi qotib turgan bir paytda, hokim Jahonni chaqirib:
— Xizmatchi Mehtarga ayt, Zirgʻomni qasrga joylab, hamma zarur narsani muhayyo qilib, keyin mening huzurimga kelsin, kohin kelguncha u bilan gaplashib oladigan ozgina gapim bor, — dedi.
Jahon otasining buyrugʻini bajarish uchun chiqib ketayotganda Zirgʻom undan burunroq u oʻtadigan maxsus zalga chiqib turdi.
Vardon hokim saroyidan chiqib ketayotganda bayram libosidagi juda koʻp kishilar saroy eshigi oldida tuhfalar koʻtarib turganini koʻrdi. Ular hokim huzuriga kirish uchun ruxsat kutib turishgandi. Vardonning chiqib kelayotganini koʻrib, nega shoshilayotganini soʻray boshlashdi. Ba’zilari undan hokimning kayfiyatini soʻradi. Lekin Vardon ularga javob qaytarmay, yugurganicha koʻchaga chiqdi. Koʻcha esa bayram taraddudida, qoʻllarida hoʻl meva va qant-qurs koʻtargan, bir-birlarini muborakbod qilishayotgan kishilar bilan gavjum edi. Vardon bularning hech biriga alahsimay, yoʻlida davom etib, otashxonaga yaqinlashdi. Uning qoʻrgʻoni tepasida bayroqlar hilpirar, atrofida esa otashxona xizmatchilari yashaydigan oʻnlab hujralar koʻzga tashlanardi. Otashxonaning anvoyi gullar bilan bezatilgan eshigi oldida liq-liq odam. Vardon oʻzini bu yerda ziyoratga kelgan otashparast qilib koʻrsatib, toʻgʻri otashxona hovlisiga kiradi. Hovli sahniga boshdan-oyoq ipakli matolar toʻshalgan, tevarak-atrofda ravoqlar boʻlib, ular zarrin pardalar bilan oʻralgan, ba’zilari esa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgandi.
Vardon hovlidan yurib, ibodat qilinadigan joyga yetib bordi. Ibodatxona toʻrt burchak boʻlib, oʻrtasida yopiq bir bino, bu binoning ichida esa eshik oʻrnida ochiq joyi boʻlib, unga besh zina bilan chiqilardi. Hovli devorining atrofi choʻnqirlik, unda olov yondirilib, xushboʻy giyohlar tutatib qoʻyilgan. Uning tutuni tevarak-tarofga yoyilmoqda. Qubbaning burchaklaridagi yuzlab oʻtdonlardan qoʻrgʻon tepasiga tutun koʻtarilib turardi. Hovlining ba’zi bir tomonlarida doira shaklidagi idishlar ogʻzidan alanga koʻtarilmoqda. Ibodatxona tevaragida tizilgan kishilar ba’zisi oʻtirgan, ba’zisi esa tik turgan holda oʻtga topinishar, ibodat qishilardi.
Toʻrda tik turgan bir kishini koʻrgan Vardon kohin shu boʻlsa kerak, deb yoniga borayotganda boshiga uzun uchli qalpoq kiygan kishi yoʻlini toʻsdi. U kishini ibodatxona xizmatchilaridan biri, deb tushundi Vardon. Unga qarab: «Menga janob kohin kerak edi, oʻsha yuqorida turgan kishi qohin emasmilar?» — deb soʻradi. Xizmatchi: «Yoʻq, u emas, kohin hozir bandlar», — dedi.
— Oʻzlari qaerdalar? — soʻradi Vardon.
— Nima ishing bor edi? Ibodat qilmoqchi boʻlsang, yoki tabarruk oʻtdan olmoqchi boʻlsang, mana bu oʻtdonda oʻt, borib topinaver! — dedi xizmatchi...
— Yoʻq, kohinning oʻzlarida ishim bor edi.
Shundan keyin xizmatchi teskari burilib:
— Ibodat tamom boʻlgandan soʻngina u kishini uchratishing mumkin, — dedi.
Vardon uni toʻxtatdi:
— Xafa boʻlmang, janob, men musofirman. Kecha Qoʻqondan keldim, eshitishimcha, sizlar musofirlarni hurmatlar ekansizlar.
Xizmatchi xijolat tortib unga qaradi:
— Sen ibodatga yoki oʻt olishga kelmaganmisan? Mana, oldingda muqaddas olov yonib turibdi. Istaganingcha olaver.
Vardon yana:
— Yoʻgʻ-e, siz qanday odamsiz, axir men kohinning oʻzlari kerak deyapmanu, sizga, — dedi.
Xizmatchi unga yaqin kelib, qulogʻiga shivirladi:
— Kohin mana bu oʻng tomondagi hujrada ulugʻ zotlar bilan xos suhbatdalar. U kishining chiqishlarini kutib tur, boʻlmasa, bilganingni qil.
Vardon choʻntagidan bir necha tanga pul chiqarib, tabassum ila unga uzatdi-da:
— Ruxsat bersangiz, men shu hujraga yaqinroq borib, janob kohindan tavajjuh olsam, keyin hujra yonida ibodat qilsam? — dedi.
Xizmatchi pullarni oldi-da:
— Xoʻp, mayli, ammo ehtiyot boʻl, yana birov payqab qolmasan, — dedi.
Vardon «albatta» dedi-yu, kohinning oldiga kirish va unga hokimning buyrugʻini yetkazishni moʻl, hujra tomon yugurdi. Eshikka yaqinlasharkan, koʻzi kohinga va uning yonidagi kiyim-boshi shay ikki kishiga tushdi. Ulardan bittasi Afshin ekanini bildi, ammo ikkinchisini koʻrarkan, qoʻrqqanidan butun vujudi titrab ketdi. Chunki u Bobak al-Xurramiyning[18] muovini, Vardon uchun xatarli odam boʻlgan Isbehbaz edi.
Vardon oʻzicha: «Bu Armaniston — Ardabildan nima uchun bu yerga keldi ekan? Axir, u yer bilan Fargʻonaning orasi juda olis yoʻl-ku?» dedi-da, qanoatlanarli javob topolmagach, ibodat va duo qilgan boʻlib, joyida qimirlamay turdi. Majusiylarning oʻtga topinadigan xonasida musulmon askarlarining qoʻmondoni Afshin bilan musulmonlarning eng ashaddiy dushmani boʻlgan majusiy — Bobak al-Xurramiyning noibi oʻrtasidagi bu maxfiy suhbatning asl sababini bila olmay hayratga tushdi.
U ozgina turib, hujra orqasidagi yoʻlakka oʻtadigan ochiq yoʻlga chiqdi. U yerda hujra ichidagi odamlar koʻrinadigan, lekin bu yerdagi odam hujradagilarga koʻrinmaydigan bitta darcha bor edi. Oʻsha darchadan ichkaridagilarni sinchiklab koʻzdan kechirdi: ular ipak gilam ustida oʻtirishardi, kohin qalpoq va argʻuvon tusli uzun chopon kiygan. Afshin esa qalpoq ustidan salla oʻragan, ammo Isbehbaz sallasiz, qalpoqda edi. Vardon Afshinning Abbosiylar belgisi boʻlgan qora toʻn kiyib, koʻpincha Somurrodagi masjidda namoz oʻqib yurishini koʻrgandi. Ammo bu yerda uning bayramda majusiylar kiyadigan argʻuvoniy chopon kiyganidan va otashxonada oʻtga topinadigan kishilar bilan hamsuhbatligidan ajablandi. Isbehbazning esa musulmon boʻlmagani sababli oʻtga topinishi uni ajablantirmadi.
Vardon ularning gaplariga quloq solsa, kohin: «Yaxshilik xudosining yordami bilan biz albatta yengamiz, lekin sabr qilish kerak», derdi. Isbehbaz esa: «Biz sabrli kishilarmiz. Lekin sabr etishimiz uzoqqa choʻzilmaydi, basharti...» dedi-yu, birdan jim boʻldi. Afshin: «Uzoqqa choʻzilsa ham, sabr qilish foydali, lekin birodaringiz[19] mening toʻgʻrimda oʻsha eski fikrida qolishi kerak», — dedi Isbehbaz: «U sizning toʻgʻringizdagi fikrini oʻzgartirgani yoʻq, lekin siz oʻzlarini musulmon yoki arab deb atayotgan oʻsha yahudiylarga koʻp yaqinlik qilayotganingizni koʻrib, shu ulugʻ ayyom kunida siz bilan koʻrishib kohin huzurida va’dangizni eslatib qoʻymoq uchun yubordi meni», — dedi.
Afshin kuldi:
— Ehtimol, u kishi meni bir necha yil muqaddam, shu yerda, Tabariston hokimi Moziyor ham boʻlgan vaqtda qilgan shartimizni unutdi deb oʻylayotgandir. Yoʻq, mana kohin hazratlari guvohlar, men ahdimga sodiqman.
Kohin, toʻgʻri, degandek bosh irgʻadi. Afshin soʻzini davom ettirib:
— Mana shu otashxona guvohimizdir. Men qattiq kirishib, mablagʻ toʻplayapman. Shuni doʻstim Bobakka aytib qoʻying. Xoh urush, xoh tinchlik yoʻlida tashlagan har bir qadamim evaziga Mu’tasimdan albatta biror mablagʻ undirib, uni Ushrusanadagi xazinamizga yuborib turibman. Moziyor ham oʻz va’dasida turibdi. U kishi alohida sabablarga koʻra bu yil biz bilan kela olmadi. Va’dada qattiq turishimga undab, menga xat yozdi. Biz harakatga kirishuvimiz bilanoq oʻzi butun Tabariston xalqi bilan biz tomonda turib harakat qilishga va’da beryapti. U bu davlatdan qutulish va forslar hokimiyatini qayta tiklash yoʻlida bizdan koʻra ham qattiq harakat qilmoqda, — dedi.
— Sizning toʻgʻringizda sayidimizning fikri xuddi shunday, lekin siz yahudiylardek uzoq vaqt ularning hukmiga boʻysundingiz, hatto necha marta biz bilan jang qilishga otlandingiz, — dedi Isbehbaz.
Afshin kulib, bosh silkidi:
— Ajabo, menday odam haqida shu xayollarga borildimi hali? Mening niyatim doʻstim Bobakka shunchalik qorongʻimi? Men unga qarshi urushganimda bu yoqdagilardan maqsadimni yashirish uchun qilganimni u bilmaydimi? Fursat keldi degancha niyatimni amalga oshirmay qoʻymayman. Orzuga erishmoq uchun hammamiz bir yoqadan bosh chiqarishimiz kerakki, unday orzuga na Abomuslim Xurosoniy[20], na Ja’far Barmakiy[21] va na Fazl binni Sahl[22] erisha olmagan. Ular shoshilib qolib, rejalarini buzib qoʻyishdi, ammo biz sabr qilib, orzumizga albatta erishamiz.
Kohin Isbehbazga qarab gapga aralashdi:
— Shohning fikri toʻgʻri: u koʻpni koʻrgan kishi. Sen, oʻgʻlim, Bobakka borib ayt, sabr qilsin, yaxshilik xudosi bizning jilovimizda ekaniga ishonaversin. Muzaffariyat kunlari yaqinlashganini tushimda koʻrib yuribman.
Vardon bularning gaplashayotgan gaplarini eshitib, hang-mang boʻlib qoldi. Demak, xalifaning bosh qoʻmondoni majusiy ekan, u payt poylab davlatni agʻdarish uchun musulmonlarning dushmanlari bilan til biriktirib yurgan ekan-da. Payti kelganda ish beradigan bu sirni bilib olganidan Vardon gʻoyat mamnun boʻldi.
Shundan keyin u kohin ketishga otlanayotganini, Afshin va uning sherigi ham qoʻzgʻalayotganini, kishilar tanib qolmasin uchun yuzlarini roʻmol bilan yashirganliklarini koʻrdi-da, bekinib turgan joyidan chiqib, kohinning yoʻlini toʻsish uchun ibodatxona sahniga bordi.
Kishilar ibodat bilan ovora edi. Ibodatxona xizmatchisi: «Kohin chiqyaptilar», deyishi bilan hamma uni koʻrish uchun tayyorlandi. Vardon ham ular orasida turib, nima qilishsa, shuni qilib turdi. Kohin yal-yal yonadigan ajoyib kiyimini yerga sudrab, boʻyniga gavhar marjon taqqan holida, chap qoʻlida oltin dastali sovlajon[23] va oʻng qoʻlida hassasini yerga tiq-tiq urgancha chiqib keldi. Uning hurmati uchun odamlar boshlarini yerga eggancha tik turishardi.
Kohin Vardon yoniga yaqinlashganda, u yugurib borib qoʻlini oʻpdi-da: «Janob hokim zarur bir ish vajidan sizni hozir chaqiryaptilar», — dedi.
Kohin: «Nima boʻldi? Kasallari ogʻirlashdimi?» — deb soʻradi. «Bilmayman, lekin hozir borib kelishingizni qattiq tayinladilar, u kishini albatta oʻzing bilan olib kelasan deb buyurdilar», — dedi Vardon. Kohin: «Unday boʻlsa, tashqarida kutib tur, birga ketamiz», — dedi.
Afshin meni koʻrib qolib, bu yashirin siridan xabardor boʻlganimni bilib qolmasin, deb Vardon oʻzini ehtiyot qila-qila eshikka chiqdi. Eshik oldida oltin egar-jabduqli ikki ot qoʻshilgan arava turardi. Bu arava Afshin uchun tayyorlanganini sezdi. Shundan keyin kohin chiqib aravaga oʻtirdi, uning yoniga yuzini roʻmol bilan yashirgan Afshin ham kelib oʻtirdi. Kohin Vardonga qarab: «Ikki otdan biriga minib ol», degandek ishora qildi. Ular hammasi hokim saroyi tomon yoʻl olishdi.

Oshiq-Ma’Shuqning Uchrashuvi
Zirgʻom Jahonning xonasida bir chekkadagi kursiga oʻtirib, uni sabrsizlik bilan kutmoqda. Bularning birga boʻlishidan hech kim shubhalanmasdi, saroydagilar buni oddiy narsa deb tushunardi. Chunki Zirgʻom hokim ishonadigan yigit. Jahon esa odatda erkaklardan qochmasdi.
Zirgʻom oʻz sevgilisining otasi betob boʻlganidan tashvishga tushgan, ne-ne xayollarga borgan boʻlsa ham, uning Jahonga muhabbati va u bilan uchrashib, gaplashishga boʻlgan ishtiyoqi hamma narsani unuttirib yuborgandi.
Shu paytda Jahon otasining buyrugʻini Mehtarga aytayotganini Zirgʻom tashqaridan eshitdi-yu, yuragi oʻynab ketdi. Jahon kirishi bilan Zirgʻom oʻrnidan irgʻib turib, uning istiqboliga yurdi. Ular shodlanib, bir-birlariga tabassum qilishdi. Butun borliqni, gʻamu gʻussani unutib, yangidan olamga kelgandek boʻlishdi.
Jannatdagi kishilar suhbatining nash’asini tasavvur etmoqchi boʻlgan odam uzoq vaqt hijron azobini chekkan oshiq-ma’shuqning raqiblardan olisda, visol ayyomidagi suhbatlariga nazar tashlasin. Farqi shundaki, jannatdagi suhbat boqiy boʻlsa, bularning suhbati muvaqqat boʻlib, orasiga choʻp tushib qolish xavfi ham yoʻq emas.
Ikki qoʻlini qovushtirib turgan sevgilisini koʻrib Jahonning yuziga qon yugurdi-yu, koʻrishmak uchun unga qoʻl uzatdi. Ich-ichidan xursand boʻlib va koʻzlari chaqnayotgan Zirgʻom ham unga qoʻl uzatib, kaftini siqib koʻrishdi. Jang maydonlarida qoʻrquv nimaligini bilmaydigan botir yigit Zirgʻomki shu payt dagʻ-dagʻ titrarkan, iroda va aqli har qancha zoʻr boʻlsa ham, zuvalasi ayollik loyidan qorilgan Jahon bu holatdan qay ahvolga tushishini anglash qiyin emas, albatta.
Zirgʻom soʻz boshlab: «Sayidam, qachonlardan beri vaslingga tashnaman», — dedi.
Jahon qoʻlini uning qoʻlidan ohistagina oldi-da, ginali qarab: «Meni sayidam demang, balki... voy, keling oʻtiraylik», — dedi. Ikkalasi kursiga oʻtirishdi. Jahonning nima demoqchi boʻlganini sezgan Zirgʻom: «Sendan boʻlak kimni sayidam deb atashim mumkin? Axir, sen Fargʻona malagi va hokimning qizisan. Men esa bir kambagʻal bevaning — Oftobning oʻgʻliman».
Jahon uning gapini boʻldi: «Balki, siz mening sayidim va xojamsiz, siz xalifa soqchilarining boshligʻi yoki askarlarining qoʻmondoni boʻlganingiz uchun emas, chin bahodir — qahramon boʻlganingiz uchun sayidimsiz. Bunisi ham mayli, sizni menga hoja qilib qoʻygan boshqa bir narsa borki, uni aytishga tilim ojiz. Oʻsha narsani oʻzingiz topib, menga aytmasangiz koʻnglim taskin topmaydi». Qiz uyalib, qip-qizarib ketdi. U muhabbati toʻgʻrisida gapirmoqchi boʻlganini, lekin oshkora aytishdan hayo qilganini sezgan Zirgʻom: «Qaysi vajdan bechora Zirgʻomni oʻzingizga sayid deb hisoblayotgan boʻlsangiz, oʻshaning xuddi oʻzi sizni Zirgʻomga ma’buda qilib qoʻygan. Men shu ma’budaning itoatkor quliman», — dedi.
— Men sizga koʻnglimdagi narsani ham, uning sabablarini ham aytib berishdan ojizman dedim-ku, ammo oʻzim aniq biladigan va aytib bera oladigan narsam shuki, olamda men uchun sizdan koʻra ulugʻ zot yoʻq. Vaqtni bekor oʻtkazmaylik, chunki kohin kelib qolib, otam meni chaqirib qolishidan qoʻrqyapman, — dedi Jahon.
Jahon otasini tilga oldi-yu, uning holini eslab, xoʻrsindi va: «Sevgilim, vaqtimiz juda gʻanimat. Ha, sevgilim, sizdan oldin shu iborani tilga olganim uchun meni kechiring. Muhabbat dunyoda qanday zoʻr narsa-ya», — dedi.
Zirgʻomning butun gʻam-gʻussasi sirtiga tepdi:
— Bu iborani menga aytishga sizdan boʻlak hech kimning haqqi yoʻq edi. Mana, dastlab oʻzingiz aytib qoʻya qoldingiz, oʻz ogʻzingizdan eshitmay turib, sizni sevgilim deb aytishga menda jur’at qayda? Tangriga shukurlar boʻlsinki, bundan keyin sizni ham sevgilim deb atashimga yoʻl ochildi. Bu ibora tilimda qanday laziz, koʻnglimda qanchalar orombaxsh. Shu soʻzni dilimda qayta-qayta takrorlaganman, sizning ogʻzingizdan eshitarmikanman deb qachonlardan buyon orzu qilib yurardim, mana, maqsadimga erishdim. Olamda mendan koʻra baxtliroq odam bormi?
Jahon boshini yerga egdi. Ammo Zirgʻom undan koʻzini uzmasdi. Ikki bilagidan ushlashga yuragi dov bermay, iloji boʻlsa, ikki koʻzi bilan uni oʻz yoniga tortib olgisi kelardi. Sevligisining vujudi titrab, boshini yerga egib turganini koʻrgan Zirgʻomning koʻngliga gʻalati xayollar keldi. Jahon hozir achchiq qilib ketib qolsa kerak, deb oʻyladi-da, unga dedi:
— Nega boshingizni yerga egib oldingiz, sevgilim?
Jahon boshini koʻtardi va Zirgʻomning koʻnglidan nimalar kechganini sezib, tabassum bilan: «Boshqa xayollarga bormang, sizni sevgilim deb atarkanman, hech kimdan qoʻrqqanim yoʻq. Xususan, otamning sizga qilgan muomalalari va koʻrgazgan iltifotlari sizni oshkora shunday deb atashimga yordam berdi. Eh, otam betob boʻlmaganlarida edi, betob boʻlmaganlarida...» — dedi-yu, jim boʻldi.
— Tangri u kishiga shifo bersin, — dedi-yu Zirgʻom qizning koʻzlariga tikilgancha jim boʻldi. Ularning har ikkisi ham bir-birovining dilidagi gapni koʻzlaridan uqib turardi. Jahon Zirgʻomga nisbatan koʻproq narsa sezdi shekilli, oʻzi soʻz boshladi:
— Zirgʻom, men oʻz tuygʻularini sevgilisidan yashiradigan, uning diliga shubha soladigan, ojiz qiz emasman. Necha yillar birga yashab, bir-birimizni yaxshi sinaganmiz, ruhimiz bir-biriga payvand boʻlib ketgan, bizni bir-birimizdan ajrata oladigan kuch endi dunyoda yoʻq. Sizsiz menga hayot ham, orzu-umidlarim ham yoʻq. Siz meniki va men sizniki, shunga imonim komil. Men qachon biror narsani oʻylasam, darhol koʻz oʻngimda siz paydo boʻlasiz, oʻsha fikrimni boʻlib yuborganday boʻlasiz, koʻz oʻngimga nimani keltirmay, uning ichida sizni koʻraman. Shunday ekan, bizni judo qila oladigan biror kuch dunyoda boʻlishi mumkinmi axir? Agar vujudimizni bir-biridan ajratsalar ham, ruhimizni, xayolimizni aslo ajrata olmaydilar. Lekin oldimizda katta bir gʻov turibdi, shundan oʻtsak... — dedi-yu, sukut etib koʻzdagi yoshini sezdirmaslik uchun yuzini boshqa yoqqa burdi.
Zirgʻom Jahonning nima demoqchi boʻlganini tushunmadi. Biroq qizning ajoyib gaplari va hozirgi oʻzini tutishi yigitni nihoyatda joʻshtirib yuborgandi...
— Nimadan xavotir qilasiz? Sizning biror narsadan qoʻrqqaningizni hech qachon koʻrgan emasdim. Sizdagi aqllilik, dovyuraklilik hamma baloga qalqon edi-ku. Mana, ixtiyorim qoʻlingizda, nimaki farmoningiz boʻlsa, hammasini bajarishga tayyorman.
— Rahmat sizga, Zirgʻom, ixtiyoringizni menga topshirdingiz, men hech narsadan qoʻrqmayman, chunki dunyoda meni sizdan chetlata oladigan hech bir kuch yoʻq. Otamda biror oʻzgarish yoki dudmollik yuz berib qolarmikan, degan xavotirda edim, ammo bugun oʻsha xavotirim ham yoʻqoldi. U kishining betobliklari bor, tez shifo topib kesalar edi,— dedi Jahon. Zirgʻom unga dalda berdi:
— Xudo xohlasa, shifo topib ketadilar. Dilingizda boshqa gaplaringiz boʻlsa, mayli, izhor eting.
— Hali bir qancha toʻsiqlar bor. Boshqalarni choʻchitsa ham, men ularni parvoyimga keltirmayman. Chunki ular hammasi puchak narsalar, siz esa javohirsiz. Siz meniki ekansiz, butun dunyo, dunyodagi hamma narsalar ham meniki. Meni koʻnglimdagini ochiq aytib qoʻya qolganim uchun avf eting. Sizning ham shunday qilishingizni istardim. Chunki men ikkilanishni, fikrni dudmol qilishni yoqtirmayman.
Zirgʻom qat’iy qilib dedi:
— Sizni sevaman yoki sizni deb butun dunyodan kechib yuboraman deb ochiq aytib qoʻya qolishimni istaysizmi? Yoʻq, menimcha, bunday deyishning sira ham hojati yoʻq. Tashna kishiga «menga suv kerak desang, boʻlmaydimi» deyish, baxti qaro odamdan oʻzing uchun baxt istaysanmi? deb soʻrash lozim emas-ku, axir. Siz boʻlmasangiz, men suvsiz baliq, jonsiz jasadman. Baxtim ham, hayotim ham, butun borligʻim ham siz.
Jahonning koʻzlariga olam yorishganday boʻldi, gʻam-gʻussasi tarqalib: «Men sizdan kutganim ham shugina edi. Hovlida Somonning ovozi kelyapti. U bu yerga kirib, sirimizdan voqif boʻlib qolmasin. Endi va’damiz shuki, otam tuzaldilar deguncha u kishiga shu haqda gap ochaman. Bergan javoblarini sizga yetkazaman», — dedi-da, turmoq uchun oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Shu payt gʻamgin, dard-dunyosi qorongʻi Hayzuron kirib keldi. Jahon uning yoniga bordi. Hayzuron:
— Somon hozir hokimning oldilariga kirmoqchi boʻlib ketdi, — dedi.
— Kohin ham birga keldimi? — soʻradi Jahon.
— Yoʻq, yolgʻiz oʻzi.
Jahon boshini sarak-sarak qilib, tishlarini gʻijirlatdi-da: «Bu kishini koʻrdingizmi?» — deb Zirgʻomni koʻrsatdi.
Hayzuron xijolat tortib, terga botib ketdi va: «Shu ahvolda kirganim uchun kechirasiz, uzr. Qizim, otang Somonning kirishini istamaydilar, «yonimga hech kimni qoʻymanglar, deb tayinlagan edilar», dedi. Keyin u Zirgʻomga qarab salom berdi-da, uning qoʻlini oʻpmoqchi boʻldi.
Zirgʻom kulimsirab, uning salomiga alik oldi. Hayzuron Jahonni astoydil e’zozlashini yaxshi bilgani uchun Zirgʻom u bilan tortinmay bemalol gaplashaverardi.
— Somonning oʻz otasi oldiga kirishidan nega buncha tashvishlanmasanglar?
— Kecha kohinni olib kel, deb dadam uni yuborganlarida uddasidan chiqolmay, lalayib qaytib kelgani uchun undan norozi boʻlgan edilar, — dedi Jahon, soʻngra, — hozir otamning oldilariga borib kelaman, — dedi-da, Zirgʻomni oʻz xonasida qoldirib, yugurganicha chiqib ketdi. Somon otasi yoniga kirishiga ruxsat bermayotgan soqchi bilan eshik oldida «adi-badi» aytishayotganda, Jahon unga qarab: «Aka, sizga nima boʻldi?» — dedi.
— Koʻrmaysanmi, otamning oldiga kirishga toʻsqinlik qilayotibdi.
— Xafa boʻlmang, otamiz toʻshakda yotibdilar, meni ham chiqarib yuborib, Mehtar bilan ba’zi ishlar ustida suhbatlashyaptilar. Kohinni uchratdingizmi?
— Yoʻq, topolmadim, — dedi Somon.
— Kohinni topmay, yolgʻiz qaytib kelishingizdan dadamning dillari ogʻrishini bilmaysizmi?
Ular ikkalasi eshik oldida shunday soʻzlashib turgandi, ichkaridan hokim: «Somonni yonimga kiritmanglar, Jahon, sen bu yoqqa kel», — deb chaqirib qoldi.
Jahon akasiga qarab ohista dedi:
— Aka, siz ayvonga borib turing, otamizni ranjitmang, bu yerdan chiqib, darrov oldingizga boraman.
Somon «xoʻp» deb ayvon tomonga ketdi. Jahon ichkariga kirdi, otasi yonida Mehtar choʻkka tushgan, oldida qogʻoz, siyoh va dovot bor edi. Hokim rangi oʻchgan, oʻychan holda karavotda oʻtirardi. Jahon kirishi bilan unga bir qarab, jilmaydi. Jahon ham ochiq yuzlik bilan uning yoniga borib qoʻlini oʻpdi va: «Dadajon, qalaysiz? Tuzukmisiz?» deb soʻradi. Hokim uning peshanasidan oʻpdi va uzoq vaqt quchoqlab turdi. Otasining iliq koʻz yoshlari yelkasiga tomayotganini sezgan Jahon qoʻrqib, uning yuziga qaradi: koʻzlari jiqqa yosh edi. Uning avzoyi Jahonga qattiq ta’sir etganini, Jahon qoʻrqayotganini bilib atayin tabassum aralash: «Qizim, men yaxshiman, qoʻrqma! Senga qoʻlimdan kelganicha yaxshilik qilaman, oʻtir», — dedi va Mehtarga qarab: «Sen eshikka chiqib tur» degandek ishora qildi. Mehtar tashqari chiqib, eshikni mahkam berkitdi. Jahon otasi yonidagi daftar-qalamga yana bir qarab qoʻydi-yu, lekin soʻrashdan istihola qildi.
Otasi bir esnadi-da, orqasidagi yostiqni balandroq koʻtarishni soʻrab, qiziga qaradi. U oyogʻini uzatib, yostiqqa suyanib oldi-da, soʻz boshladi:
— Akang Somonning bu safar ham yolgʻiz qaytib kelganini bildim, chunki u kohinni olib kelsa, oʻzi uchun foyda emas, zarar boʻlishini bilib shunday qilyapti.
— Dadajon, xotirjam boʻling, kohinni olib kelish uchun Zirgʻom oʻz xizmatchisini yubordi. Hozir kelib qolsa kerak, — dedi Jahon.
Otam nima deyarkinlar deb Jahon qasddan Zirgʻomning nomini tilga olgan edi. «Zirgʻom dili pok yigit, uni koʻrib juda xursand boʻldim. Senga akalik qilishga arziydigan yigit battol Somon emas, balki shu Zirgʻomdir»,— dedi hokim.
Sevgilisini otasi maqtagani Jahonga yoqib tushdi. Shu toʻgʻrida yana gap ochmoqchi boʻlib turuvdi, birdan soqchi kirib: «Kohin Afshin bilan birga tashqarida ruxsat soʻrashyapti», — dedi.
Afshinning nomini eshitgan hokimning yuziga qon yugurib: «Afshin ham keldimi?» deb soʻradi. Soqchi: «Ha, janob hokim, Afshin ham bor», — dedi.
Ammo Jahonga uning kelishi ma’qul boʻlmadi. Qizning dilidagi sevinch oʻrnini xafalik egalladi. Uning basharasini koʻrmay qoʻya qolay, deb chiqib ketishga shaylandi-yu, lekin otasining ijozatini kutishga oʻzini majbur qildi. Otasi unga qarab: «Istasang, oʻtiraversang ham mayli. Yana oʻzing bilasan, qizim», — dedi.
— Dadajon, ruxsat bersangiz men chiqib keta qolay.
— Mayli, qizim, chiqib dam ola qol! — dedi hokim. Qiz xonaning bir burchagidagi maxfiy eshikdan chiqib ketdi. Hokim soqchiga qarab: «Kohin ham, Afshin ham kira qolishsin», — dedi.
Kohin uning orqasidan Afshin hokim huzuriga kirishdi. Kohin avval ma’buda tomonga bordi, bukilib labini pichirlatib nimalarnidir oʻqib, duo qildi. Afshin ham xuddi kohindek ma’budaga topindi.
— Xush keldinglar, qani, marhamat, oʻtiringlar, — dedi hokim va ularni oʻtqazdi. Soʻng Afshinga: «Juda uzoqlashib ketib, kishini sogʻintirib qoʻydingiz», — dedi.
Afshinning yoshi ham hokimning yoshiga yaqin edi. U moshkichiri soqolini qashib turib: «Ha, turli moneliklar chiqib qoldi. Fargʻonaga shu bugun yetib keldim, oʻzingizning ahvolingiz qalay?» dedi.
— Tuzukman, siz ayni vaqtida keldingiz, — dedi hokim, — keyin kohinga qaradi: — Sizga bir necha marta kishi yubordim, kelmadingiz.
— Bundan ilgari menga hech kimsa borgani yoʻq, yoʻqlatganingizni eshita solib, yugurib kelishim, — dedi kohin.
— Oʻgʻlim Somonni kecha ham yuborgandim, bugun ham yubordim. Ibodatxonadan u kishini topmadim deb qaytib keldi.
Hokimning bu gapidan hayratga tushgan kohin: «Bayram munosabati bilan tevarak-atrofdan Fargʻonaga kelgan kishilar ibodatxonani ziyorat qilib, nazr-niyoz topshirib turgani uchun uch kundan buyon ibodatxonadan qimirlaganim yoʻq. Siz chaqirtirasizu, nahotki kelmasam. Farzandingiz ibodatxonaga borib, meni soʻrasa-yu, men eshitmasam, balki borgan boʻlsa ham, meni soʻramagan, yoki tanimaydigan kishilardan soʻragan boʻlsa ajab emas», — dedi.
Hokim jahli chiqib, tishlarini gʻijirlatdi:
— Sizni soʻramagan boʻlsa kerak. Nima niyatda shunday qilganini bilolmay qoldim. Bilsam ham aytib oʻtirishning hojati yoʻq. Uning jazosini berib qoʻyaman, mana, birodarim Afshin bunga guvoh boʻlsinlar. — U chapak chalib soqchini chaqirdi va unga: «Yonimizga hech kimni kiritma, eshikni berkitib qoʻy», — dedi.

* * *
Jahon Afshin kelgani va otasining oldida dovot-qalamlar tayyorlab qoʻyilganini koʻrib, u yerdan asabiyat va hayajon ichida qaytib chiqqan edi. U toʻgʻri Zirgʻomning oldiga keldi. Zirgʻom yolgʻiz oʻzi ayvonda edi. Uni koʻrish bilanoq Jahon hayajonini unutdi, gʻamu gʻussasi tarqadi.
Zirgʻom uning oldiga borib, otasining ahvoli qandayligini soʻradi. Jahon: «Otam ertalabkidan koʻra tuzuklar. U kishi sizni menga Somon oʻrnida akalik qilishingizni aytdilar. Koshkiydi sizning undan necha baravar yaxshi ekanligingizni bilsalar», — dedi-da, Zirgʻomga ma’nodor bir qarab qoʻydi.
Zirgʻom koʻzlari kulib turib dedi:
— Meni osmon-falakka chiqarib qoʻyganingiz uchun katta rahmat, otangizni qanday tashlab chiqdingiz?
Jahon qattiq xoʻrsindi-da:
— Afshin bilan kohin kelganini bilmadingizmi? — dedi.
Zirgʻom hayajonga tushdi:
— Afshin ham keldimi? Xizmatchim Vardonni men hali koʻrganim yoʻq.
— Ikkalasi birga kelishdi... Men shundan qoʻrqib yurardim, mayli, hechqisi yoʻq. Otam tuzalib kesalar bas.
Zirgʻom: «Ular qayerda?» — deb soʻradi.
— Otamning oldilarida, hech kimni yoʻlatmay, oʻzlari oʻtirishibdi. U kishi menga bu yerda oʻtiraversang ham, chiqib kesang ham ixtiyor oʻzingda, dedilar. Men ularning basharasini koʻrmay qoʻya qolay, sevgilim Zirgʻom bilan suhbat gʻanimat deb chiqib keldim.
— Ularning suhbati uzoq choʻziladiganga oʻxshaydi, ruxsat bersangiz men bir tashqariga chiqib kelsam, — dedi Zirgʻom.
— Meni tashlab qayerga borasiz?
Zirgʻom unga dalda berdi:
— Xohlamasangiz, bormasam ham boʻladi, lekin borsam ham bir lahzada qaytib kelaman.
— Mayli, borib keling, yaxshilik xudosining oʻzi asrasin!
Jahon «yaxshilik xudosi» degandan keyin Zirgʻom: «Shu topda menda bir savol tugʻildi, ruxsat bersangiz soʻrab olsam», — dedi.
Jahon uning koʻzlariga tikilib turib: «Savolingiz mening yaxshilik xudosiga e’tiqodim xususida boʻlsa kerak. Sizningcha, xudo bitta, u ham yaxshilik, ham yomonlik xudosi, shunday emasmi?» — dedi.
Zirgʻom uning ziyrakligiga ofarin aytib: «Ha, savolim xuddi shuning oʻzi edi», — dedi.
— Men bundan buyon sizning diningizni qabul qilaman. Bu dunyoda ham, u dunyoda ham sizdan ajralishni istamayman, — dedi Jahon.
Jahonning koʻnglidan chiqarib aytayotgan bu gapidan Zirgʻom sevinib: «Menda yana boshqa bir savol ham bor», dedi. «Tortinmay aytavering», — dedi qiz.
— Mening onam Iroqda yashash niyatida ekanlarini siz yaxshi bilasiz. Nima uchun shunday ekanligini men bilmayman...
Jahon uning gapini boʻldi:
— Siz qayerni istasangiz, men oʻsha yerda boʻlaman, men uchun butun dunyo siz yashaydigan yerdan iborat boʻladi. Otamning Fargʻona yoki boshqa yerlardagi mol-mulklari menga kerak emas.
— Men hozir hamma maqsadimga erishdim, baxt-saodatimni mukammal qoʻlga oldim. Endi menga ruxsat bersangiz, borib Iroqdan birga kelgan hamrohlarimni koʻrib, ulardan xotirjam boʻlib qaytib kelsam, — dedi Zirgʻom xursand boʻlib.
— Boring, sizni yakka-yu yagona xudoning oʻzi asrasin!
Zirgʻom Vardonni chaqirib kelishga kishi yuborgandan keyin Jahon bilan xayrlashib chiqib ketdi.

Hokimning Oʻlim Oldidagi Vasiyati Va Vafoti
Jahonning koʻngliga Zirgʻomning orqasidan borish xayoli keldi. Lekin otasining betobligini oʻylab, bu fikridan qaytdi. Agar otasi vafot etsa, u akasining qoʻlida qoladi. Akasi esa madadkor boʻlishga arzimaydigan, beburd bir odam. Jahon otasining kohin va Afshin bilan oʻtkazayotgan suhbatini eslab, yana koʻngli gʻash boʻldi, tashvishlandi. Chunki kohinlarning tamagirligi, xususan, ibodatxonada xizmat qilishni ular mol-mulk toʻplash, maishat qilish manbai deb bilishi Jahonga ma’lum edi.
E’tiqodlar eskirgani sari tamagirlik unga rahnamo boʻla boradi. Buzuqlik avjiga minib, kishilar uchun u dinsizlikdan ham battar boʻlib qoladi. Shunga koʻra, Jahon dinga mukkasidan ketmagan edi, u otasining otashparastlik dinida boʻlar ekan, hech narsani surishtirmagan, chunki u shu dinga ishonuvchilar oilasida tugʻilib oʻsgan edi. Uning boshqacha odat va axloq bilan tarbiyalanishi qiyin ham edi. Bunday boʻlishi koʻpchilik avomlarda uchraydigan tabiiy bir holat. Ular yoshlikda oʻrgangan, koʻrgan va eshitganlarini qilishadi. Katta boʻlib u yoq-bu yoqni koʻrganda va ilm-idrok orqali tahlil etishga qodir boʻlganlarida oʻsha taomil va axloqni aql va koʻngillariga oʻrnashib qolgan diniy e’tiqod bilan qoʻshib yuboradilar. Shuning uchun din va uning taomili kishiga milliy an’anadek boʻlib qoladi. Oʻsha taomilni ta’na etuvchilardan dindor gʻazablanadi, diniy urf-odatlarni himoya qiladi, ularni oʻz nomusini saqlagandek saqlashga intiladi.
Jahon kohinlar koʻpchilikni ishontirish maqsadida aytadigan gaplariga e’tiborsizlik bilan qarardi. Ularning qoʻlidan keladigani, boylik toʻplash deb ishongani uchun, ulardan hayiqmasdi. Kohinning hokim bilan suhbati Jahonni qiziqtirmasdi-yu, lekin Afshinning bu suhbatga aralashgani uning diliga gʻashlik solardi. U nima uchundir Afshinni yoqtirmaydi. Askarlari va hukmi ostidagi odamlari koʻp boʻlgan, hokimning hurmat va ishonchini qozongan Afshindan Jahon qoʻrqardi.
Bexosdan Jahonning koʻzi uydagi gilamga bosilgan zarbof naqshlar ichida koʻzlari oʻtdek chaqnab turgan sher suratiga tushdi-da, sevgilisini esladi, chunki uning nomi ham sher[24] edi. Bagʻrimda sherim bor ekan, men nimadan qoʻrqaman, degan fikr oʻtdi qizning koʻnglidan.
Jahon shu tariqa xayol surib oʻtirgandi, birdan eshik tomonda tapur-tupur oyoq tovushi eshitildi. Bu oʻz xodima-si Hayzuronning oyoq tovushi ekanini payqab, Jahonning yuragi oʻynay boshladi. Oʻzi nima gap? Qanday xabar keltirganikin? Hayzuron Jahonga yaqin kelib: «Jahon, hokim seni chaqiryaptilar. Oʻzingni dadil tut, mening sinovimga bardosh bergan botirligingni qoʻldan berma, qizim», — dedi.
Hayzuronning bunchalik ogohlantirishidan Jahon choʻchidi, lekin har qanday toʻqnashuvlarga bardosh bera olishga qodir ekaniga ishongani uchun bu daldalar sababini surishtirib oʻtirmadi, gapni choʻzishni oʻziga ep koʻrmay, otasi tomon yugurdi. Hokimning oldida kohin bilan Afshin oʻtirgan boʻlsa kerak, deb oʻylab, yuragi bir oz siqildi. Shunday boʻlsa ham, Jahon qadamini sekinlatmay, hokimning xonasiga yetib bordi. Soqchi eshikni ochishi bilan u toʻgʻri otasining karavoti tomon chopdi. Otasi yigʻidan kipriklari namlangan, yosh toʻla koʻzlarini eshikka tikib yotardi. Qiziga koʻzi tushishi bilan u zoʻraki jilmaydi. Koʻzlari chaqnab, mehr bilan boqib turmagan boʻlsa, Jahon uni oʻlgan deb hisoblashi muqarrar edi. U oʻzini bardam tutib, otasi yoniga bordi. Uni koʻrishi bilan ota oʻzida yangi bir shodlik his qildi-da, ikki bilagini ochib, gapirish uchun ogʻzini juftladi, lekin lablari qimirladi-yu, gapirolmadi. Jahon uning koʻksiga otildi. Yuragi bardoshli boʻlmaganda, u soʻzsiz hushidan ketgan boʻlardi, chunki hademay soʻqqa yetim boʻlib qolishiga koʻzi yetib qolgandi.
Jahon jon taslim etayotgan otasining ikki bilagidan ushladi, menga rahm qiling, yolgʻiz tashlab ketmang, deyayotgandek uning yuziga termuldi, koʻzlari yoshga toʻldi, hoʻngrashimni eshitib qolmasinlar, deb nafasini boʻgʻar, boshini yerga egar edi. Hokim esa qizining diliga toʻlgan xavf-xatar va gʻamginlikni sezmay qolmadi, uni yupatmoqchi boʻldi, lekin soʻzlay olmay, faqat labini qimirlatib, Afshin tomonga qaradi. Qoʻli bilan uni va kohinni koʻrsatdi. Afshin qoʻlida buklangan qogʻozni ushlab oʻtirgandi. Otasining ishorati bilan oʻziga koʻz tashlagan Jahonga qarab, tasalli bergandek tirjayib qoʻydi. Ma’buda tomonga qarab tik turib ibodat qilayotgan kohin iztirob ichida unga qaradi. Bu qarash Jahon ilgaridan qoʻrqib yurgan masala hozirgi suhbatda hal qilinganligini bildirdi. Jahon otasiga qarab hol soʻradi:
— Dada, tuzukmisiz? Yaxshi boʻlib qolgan koʻrinasiz.
Ota qiziga javob qilmoqchi boʻldi-yu, lekin jon talvasasi uni soʻzlashga qoʻymadi. Qiz otasi yoniga oʻtirib sovuq terdan hoʻl boʻlib ketgan qoʻlini ushladi-da, uning hayot bilan vidolashayotganini payqab, dod-faryod solmoqchi boʻldi, lekin u oʻzini qoʻlga oldi. Shunday boʻlsa ham koʻz yoshini yashirishdan ojiz qolib, yerga qaradi. Chaqnoq koʻzlardan oqayotgan yoshlar qizni guldek ochiltirib yuborgandi. Ammo qisqa-qisqa nafas olishi, xirillashi va ajal yaqinligi ham betob otani aql-hushdan judo qilmadi, sevimli qizini unuttira olmadi. Hokim bir ogʻizgina soʻz aysam deb, har qancha urinsa ham, kuchi yetmadi — soʻnggi daqiqalar kelmoqda edi. Oxiri u, qizim, eshikka chiqib tur, ozgina uxlab olay degandek imo qildi. Ammo qaltirab otasi boshida oʻtirgan Jahon unga itoat etib chiqib ketishni ham, qoʻzgʻalmay oʻtira berishni ham bilmay, ikkilanib qoldi.
Otaning yurak urishi yana tezlashib, oʻrnidan qoʻzgʻalmoqchi boʻlgandek boshini qimirlatar va u yoq-bu yoqqa javdirardi-yu, lekin hech narsaga majoli yetmasdi.
Hokim Jahonga termuldi, qiz ham otasining nursizlangan, hayot alomati soʻnayotgan koʻzlariga tikildi. Hokim ikki qoʻlini qizi tomon uzatmoqchi boʻldi-yu, lekin qoʻllari sal qimirladi, xolos. Keyin bir xoʻrsindi-yu ikki qoʻli shalpayib qoldi, yuragi urishdan toʻxtadi. Koʻzlari yumilib, qovoqlari halpillab qoldi, burni va ikki chakkasi tirishdi, soch-soqoli hurpayib, kishi qoʻrqadigan darajada oʻzgarib ketdi. Jahon jon holatda: «Dadajon», deb baqirib yubordi. U sochlarini toʻzitib, yuzlarini yulib, tirnay boshladi. Uning dodlaganini butun saroy ahli eshitdi. Bu shum xabar shu lahzadayoq oqsoch Hayzuronga ham borib yetdi. U xonaga kirib, Jahonning qoʻlidan ushlagan holda gʻam-gʻussasini yengillatishga, tasalli berishga behuda urindi.
Hokimning hayoti soʻnishi bilan aholi majusiylar odati boʻyicha motam taraddudiga tushdi. Uni yuvishdi, oq kiyim-bosh kiygizib, katta bir xonada xontaxta ustiga yotqizib qoʻyishdi. Hokimning yaqinlari uning atrofini qurshab oʻtirishardi. Kohin esa ovozini chiqarib duo oʻqir, oʻtirganlar «omin» deb qoʻyishardi. Bir oz fursat oʻtgach, otasi vafot etayotganda uyda boʻlmagan oʻgʻli Somon yetib keldi, dodlab yigʻlay boshladi. Kishilar unga tasalli berishdi. Otasi oʻlayotgan paytida qattiq azob chekkan Jahon endi oʻzini bir oz tutib olgandi. U yoq-bu yoqni oʻylay boshladi. U birdan-bir ovunchogʻini, dardini yengillata oladigan Zirgʻomni oʻylardi. Koshkiydi, hozir u kelib qolsa-yu, dardimga malham boʻlsa, deb yoʻlini kutardi.
Kohin: «Boshqa bir xonaga kiraylik», — deb Jahonni taklif qildi, ularning ketidan Somon ham kirib bordi. Ikkalasini yoniga oʻtqazib, bunday dedi: «Marhum birodarimiz — otangiz uchun koʻp qaygʻurish darkor emas. U kishi taqvodor, xayr-ehsonli odam edilar. Ezgulik xudosi hamma vaqt u kishiga yordir. Biz uning ruhiga atab uch kechayu uch kunduz xushboʻy ogʻochlardan oʻt yoqamiz. Otangizning ruhi hali bu yerni tark etmasligini, uch kundan keyingina chiqib ketishini oʻzinglar yaxshi bilasizlar. Shunday ekan, bunaqa dodlab qaygʻurishning hojati yoʻq.
Hokim juda badavlat odam edi, vafotidan keyin xayr-ehson qilishni va qoldirgan merosini boʻlib berishni vasiyat qildi. Uning ruhi jasadi atrofida uch kunni oʻtkazib, keyin arshi a’loga chiqadi, hur-gʻilmonlar orasida u bilan uchrashib, qilingan xayr-sadaqalarni unga aytib beradi. Keyin abadiy ayshu farogʻatda boʻladi. Biz bir yilgacha uni unutmay, haqiga duo qilib turishimiz kerak. Hokim dafn marosimini qay tariqa oʻtkazishni vasiyat qilganligini ikkalangizga aytib beraman».
Boshini yerga solib, sukut ichida kohinning gaplarini tinglayotgan, dastroʻmoli bilan koʻz yoshini peshma-pesh artib turgan. Jahon oʻz otasining vasiyati haqida gap ochgan kohinga: «Qani, otamning vasiyatlarini aytib bering», degandek qarab qoʻydi. Kohin: «U kishi oʻz jasadini hamma odamlar qoʻyiladigan oddiy goʻristonga qoʻyishimizni vasiyat qildi», — dedi.
Kohin shunday deyishi bilan qiz ham, akasi Somon ham hayron boʻlishdi va: «Bu qanday gap, oddiy goʻristonga faqir-fuqarolar qoʻyilmaydimi, otamiz maxsus maqbaraga qoʻyilishlari lozim-ku», deyishdi.
Kohin: «Toʻgʻri, aslida shunday boʻlishi kerak edi, lekin hokimning vasiyatlari shu boʻldi, buning sababini menga sir tariqasida aytdilaru lekin men uni sizlarga ayta olmayman», — dedi.
Jahon kohinning soʻzlariga boshqa soʻz qoʻshmay jim turgan boʻlsa ham, Somon indamay turolmadi:
— Janob kohin, dadamizni nega umumiy qabristonga dafn qilamiz, axir u oddiy kishilar qabristoni ekanini oʻzingiz yaxshi bilasiz-ku, u yerda jasadlarni tosh ustiga qoʻyiladi, toshlardagi jasad ochiq havoda qoladi-da, yirt-qich qushlarga, vahshiy hayvonlarga yemish boʻladi. Ulardan ortib qolgan suyaklar boʻlsa, quduqqa tashlanadi. Yaxshi kishilarning suyagi yomon kishilarnikiga aralashib ke-tadi.
Somonning koʻmish marosimi masalasida qarshilik koʻrsatayotganidan kohin ajablandi, lekin unchalik parvo qilmay:
— Janob Afshinning huzurida otangizning qilgan vasiyatlari shu. Bir necha kundan keyin sizga oʻqib eshittiriladigan vasiyatnomada shunday deb qayd etilgan, — dedi va dafn hozirligini koʻrishni saroy mutasaddisiga buyurdi.
Kishilar bir necha kungacha hokimning duoyu fotihasini oʻtkazishdi. Jahon Zirgʻomning qaytishini sabrsizlik bilan kutmoqda, uning kechikkanligidan tashvishlanar, qaygʻusiga qaygʻu qoʻshilardi. Zirgʻomning bajarib keladigan ishi bir necha haftaga choʻzilishi mumkinligi Jahonga qorongʻu edi. Oshiq kishi koʻp besaranjom, serxavotir boʻladi. Negadir, Jahon akasi Somondan ilgari koʻrmagan mehr-shafqatlarni koʻrar, u Jahondan bir qadam ham nari siljimaydigan boʻlib qolgandi. Jahonning xafalanganini koʻrsa, darrov unga tasalli berardi. Jahonning Zirgʻomga ishqi tushganini Somon sezardi, lekin uning oʻziga bu haqda aytmagan boʻlsa ham, singlisi Zirgʻomni bot-bot eslab yurishidan xabardor edi. Shuning uchun uning haqida koʻp gapirar va ba’zan maqtab ham qoʻyardi. Shu bilan birga, Jahonga boshqa kishilarni, xususan Bobak al-Xurramiyni ham maqtardi. Somon oʻzi muhabbat nimaligini bilmas, oshiqlarda sehrli kuch borligini tushunmas edi, lekin ularning tashvish va zaiflik sabablarini idroki bilan topardi.
Jahon fahm-farosatli boʻlib, akasiga uncha ishonmasa ham, uning gapidan zavqlanardi. Sevgilisini hurmat qilgani, uning fazilatlari va dovyurakliligini maqtagani uchun Jahon Somonni yoqtiradigan, u bilan suhbatlashadigan, uning avvalgi nuqsonlarini va yomon niyatlarini unutadigan boʻlib qoldi.
Mana sizga muhabbat: kishining koʻzini koʻr, qulogʻini kar qilib qoʻyadi. Kishi har qancha dono, har qancha aqlli boʻlmasin, ishq changaliga tushsa, oʻsha donolik va aqlni yoʻqotib qoʻyadi. Kishi har sohada bilimdon, katta siyosatmand, zoʻr olim, oʻtkir shoir yoki ulugʻ faylasuf boʻlishi mumkinu, ishq-muhabbat bobida yosh boladay itoatkor boʻlib qolaveradi. Ba’zan unga xayolparastlik gʻolib chiqib, orzusiga yetishni osonlashtiradigandek tuyuladigan yoki koʻngliga tasalli beradigan har qanday boʻlmagʻur narsalarga ishonaveradigan, xurofotlarga ham koʻngil beraveradigan boʻlib qoladi.
Har bir xurofotga jonu jahdi bilan qarshi boʻlib yuradigan ota sevimli farzandi betob boʻlib, tabiblarning dori-darmoni kor qilmay qolganda, oʻgʻlim balki shifo toparmikan deb oʻzini folbinlar va sehrgarlarning soʻziga ishontiradi.

* * *
Motam kunlari kohin bilan Afshin ta’ziya bildirib, hokim saroyiga qatnab turishdi. Somon esa otasining vasiyatini bilishga oshiqardi. Motam kunlari tugashi bilan kohin kelib alohida uyda suhbatlashmoq uchun Jahon bilan Somonni chaqirdi va choʻntagidan buklangan qogʻoz olib: «Mana, otalaringiz mening huzurimda janob Afshinga topshirgan vasiyatnomasi», dedi va Jahonga qarab: «Otang vasiylikni oʻz doʻsti Afshinga topshirib, toʻgʻri ish qildi»,— dedi.
Kohin qogʻozni ochib: «Janob Afshin bu vasiyatni sizlarga oʻqib eshitdirganimdan keyin oʻzlariga qaytarib bermogʻimni buyurdilar. Yaxshi tinglab, tushunib olinglar», — dedi-da, salmoqlab oʻqiy boshladi. Jahon jiddiyat bilan unga quloq solar, Somon esa jim oʻtirardi. Vasiyatnoma quyidagicha:
«Bu Fargʻona hokimi Tahmozning oʻz hayotining oxirida ibodatxona boshligʻi kohin huzurida va yaxshilik xudosining yordami bilan Ushrusana podshohi va xalifa Mu’tasimning lashkarboshisi podshoh Afshin Haydar ibn Kovusga topshirgan vasiyatnomasi. Iskandar yili... Xurdodmoh (may) oyining ikkinchi kuni.
Hokim Tahmoz oʻzidan keyin qoldirgan mol-mulk, yer-suvlarni vorislari manfaati yoʻlida shu vasiyatnomaga muvofiq tasarruf qilmoqni Ushrusana podshohi va Mu’tasimning askarboshisi Afshin Haydar ibn Kovusga topshiradi. Tahmozning qonuniy vorislari faqat ikki farzand: Somon bilan Jahondir. Tahmoz qoldirgan hamma narsalarni qizi Jahonning oʻziga vasiyat qiladi: saroy, undagi asbob-uskunalar, yer-suv, jonli mol va imoratlar, qul va joriyalar, oltin asbob va idishlar hamda naqd pullar — shularning hammasi qizi Jahonning merosidir. Doʻstimiz Afshin ularga qarab turmogʻi va yaxshilik xudosining inoyati bilan Jahonning foydasi uchun ularni tebratib turmogʻi shart. Ammo oʻgʻlim Somon shu merosning hammasidan mahrumdir: faqat bir nav yashashi uchun yetarli narsani vasi ajratib berishi mumkin.
Somonni merosdan mahrum qilishimning sababini bu vasiyatnomada yozishni loyiq topmadim, lekin noaniq qolmasin uchun sababini kohin huzurida vasiga ogʻzaki aytib qoʻydim. Zarur vaqt kelguncha bu narsa shu ikki kishi oʻrtasida sir boʻlib saqlanib turmogʻi kerak.
Mana shu vasiyatim oʻz huzurimda yozildi. Uni oʻzim aytib turdim va imzom bilan tasdiqladim, unga kohin guvoh boʻldi. Shuning bir harfini oʻzgartirgan kishiga ellik martaba la’nat boʻlsin. Buni aql-hushim joyidalik vaqtida, oʻz ixtiyorim bilan yozdirdim. Yana oʻlganimdan keyin jasadimni umumiy qabristonga qoʻyishlarini va u yirtqich hayvonlarga yemish boʻlmogʻini vasiyat qildim.
Yaxshilik xudosi bu vasiyatning ijrosiga oʻzim rahnamolik qilsin va unga muvofiq amal qilishda birodarimiz Afshinga oʻzi yordam bersin».
Kohin vasiyatni oʻqiyotganda Somon bilan Jahon jim oʻtirishgandi. Somonni mahrum qilish degan jumlaga yetganda uning yuzlari oʻzgarib, rangi oʻchdi, lekin hammasini oʻqib boʻlguncha sabr qilib oʻzini tutib turdi-da, keyin: «Xoʻsh, nega otam meni merosdan mahrum qiladilar, men axir yolgʻiz oʻgʻillariman-ku? Bunday gap boʻlishi hech mumkin emas, u kishining nomi va shuhrati menda qoladi, yer-suv esa men bilan singlim Jahonga tegishlidir», — dedi.
— Vasiyatnomani ikkalangizga oʻqib berdim, undan chetga chiqib boʻlmaydi. Har holda yana Afshinning fikriga qarash kerak. Men esa oʻz vazifamni ado etdim, endi ruxsatlaringiz bilan ibodatxonaga qaytay. Afshin oʻzi kelib vasiyatga muvofiq ish koʻradi, davlat vasiyatni ijro etishda unga kuch bilan yordam beradi. Bolam Somon, otangning merosidan senga tegmagani uchun sabr qilishing kerak, — dedi-da, kohin shoshilib chiqib ketdi. Somon ham uni ayvonning zinapoyasigacha kuzatib qoʻymoq uchun orqasidan chiqdi. U bilan xayrlashib, bogʻchaga tushgandan keyin Somon tishlarini gʻijirlatib orqasidan qarab turdi-da, ichida gʻuldiradi:
— Nahs bosgan kohin! Sen bir baloni boshlab kelasan, deb qoʻrqib yurardim, seni aytib kel deb otam necha marta yuborganda paysalga solib, keyinroq kelishingga chora izlaganim ham shunday vasiyatdan qoʻrqqanim uchun edi, chunki otamning men toʻgʻrimdagi fikrini sezardim. Ha, uning mendan nega jahli chiqqanini bilaman, ammo men qilib qoʻygan oʻsha ishni otam biladi deb oʻylamagandim. Lekin bu ish meni meros haqimdan mahrum qilolmaydi. Janob kohin, gapingiz toʻgʻri, ish oʻsha la’nati Afshinning qoʻlida, u pashshadan ham xira va suq. U merosga ega boʻlish, bizni undan mahrum qilish uchun oʻzi vasi boʻlishga intilgan boʻlsa kerak, albatta. Eh, koshki Jahon soʻzimga kirsa edi, ikkimiz bir boʻlib Afshinning ta’zirini berib qoʻyardik. Lekin Jahon oʻlgudek oʻzbilarmon. Ha, mayli, hammasining ta’zirini oʻzim beraman. — Somon bogʻchadan chiqib otini minib ketayotgan kohinning orqasidan qarab turib, shu gaplarni koʻnglidan oʻtkazdi-da, keyin singlisi yoniga qaytib keldi.
Afshinning vasiy boʻlgani Jahonning oʻziga ham ogʻir tushdi. Lekin chorasi yoʻq edi. Buning ustiga akasining merosdan mahrum qilingani yana ortiqcha. U akasiga qarab:
— Aka, xafa boʻlmang, men hayot ekanman, sizni qiynab qoʻymayman, akamsiz, otamning merosi badalini oʻzim boshqa yoʻl bilan toʻgʻrilayman, — dedi.
Somon yerga qarab, boʻynini egib turdi, keyin koʻzidan yosh toʻkib: «Merosdan mahrum boʻlganim uchun emas, uning sababini bila olmaganim uchun kuyaman. Nima yomonlik qilgan ekanmanki, menga shunday muomala qilinsa?» — dedi.
Jahon akasiga tasalli berdi:
— Men ham buning sababini bilmayman, Afshindan boʻlak hech kim bilmaydi, u yaqin orada Bagʻdodga joʻnab ketishi kerak. Biz bu yerdamiz, mol-mulk oʻz qoʻlimizda, undan oʻzimiz istagancha foydalanaveramiz.
Bu mehribonlik uchun Somon Jahonga tashakkur aytdi. Ammo dilidagi gapni undan yashirdi. Uning merosdan mahrum boʻlganidan Afshin bilan kohinning xabardor boʻlishi va buning sababini bilishi Somonni qattiq tashvishga solardi. U hech narsa demay, bunga qanday chora topish kerakligini ustida fikr yuritardi. Keyin nimalarni oʻylayotgani singlisi sezib qolmasin uchun Zirgʻom toʻgʻrisida gap ochib, xayolini chalgʻitdi:
— Nimaga botir Zirgʻom kechikib qoldi? Biror muhim ish chiqib qolmasa, bunday jimjit boʻlib ketmasdi, albatta.
— U Fargʻonadan olisroq yerda boʻlsa kerak, agar Fargʻonaning oʻzida yoki unga yaqinroq yerda boʻlganida boshimizga tushgan bu musibat xabari unga yetmay qolmasdi. Qaytib kelib qolsa ajab emas, — dedi Jahon.
— Zirgʻom shu yerda boʻlganida qaygʻumiz bir oz yengillashgan boʻlardi. Men uni koʻrsam xursand boʻlib ketaman. U oʻz oti bilan chindan ham sherdek yigit. Hech kimga nasib boʻlmagan olijanob xislatlarning hammasi unda bor.
Akasining bu maqtovlaridan Jahon qattiq tashnalikdan soʻng toʻyib suv ichgandek mamnun boʻldi. Akasining Zirgʻomni maqtayotgani sidqidildan emasligini bilib turgan boʻlsa ham, har holda u sevgilisining nomini tilga olayotgani uchun shodlanardi, «akam uni yaxshi koʻrarkan, avvallari men yanglish oʻylab yurgan ekanman», deb joʻrttaga oʻzini yupatardi.
Ikkovlari shunday soʻzlashib oʻtirishgan paytda Hayzuron Zirgʻomning kelganini xabar qildi. Jahonning yuragi bir orziqib tushdi va butun gʻam-gʻussalari unut boʻldi. Zirgʻom otasining koʻngliga yoqqanini va u hozir tirik boʻlganda, qanchalik baxt-saodatga erishgan boʻlishini eslab, koʻziga yosh oldi, lekin uni koʻrishi bilan oʻzini bardam tutib, jilmaydi. Zirgʻom unga salom berib, koʻngil soʻradi. Keyin u Somonga qarab uning ham koʻnglini soʻradi. Somon:
— Choramiz qancha, peshanada bori shu ekan, baxtimizga sen omon boʻl, — dedi.
Jahon oʻz xonasi tomon yoʻl oldi. Safar kiyimlarini hali yechmagan Zirgʻomni oʻz xonasiga taklif qildi va: «Otam vafot etayotganlarida shu yerda boʻlmaganingiz biz uchun qaygʻu ustiga qaygʻu boʻldi», — dedi.
— Iroqdan menga topshirilgan vazifani tezroq ado etay, deb uzoq yerlarga borishga majbur boʻldim, lekin... — dedi-yu, jim boʻlib qoldi. Jahon:
— Ha, nima hodisa yuz berdi? — deb soʻradi.
Xalifadan «Iroqqa tez qaytib kel», degan buyruq kelib qoldi.
Jahon boshini egdi va:
— Sizning ketishingiz men uchun koʻngilsizlik bir ish boʻladi... — dedi.
Zirgʻom uning soʻzini boʻldi:
— Men Fargʻonada qolaman, chunki yuragim, aqlim va butun vujudim shu yerda, — dedi-yu, birdan Somonning shu yerdaligi esiga tushib, xijolat boʻldi.
— Mayli, xijolat boʻlmang, oʻrtamizdagi sirni akam biladilar, bu kishi sizni yaxshi koʻradilar, mardligingizni, xulq-axloqingizni yoqtiradilar. Tap tortmay bemalol gapiravering. Sizning bu yerda qolishingiz men uchun ayni muddao. Lekin modomiki, sizni izzat qilgan va obroʻyingizni oshirgan xalif chaqirtirgan ekan, menimcha, uning yoniga bormogʻingiz kerak. Xalifa Afshinni ham chaqirtiribdimi?
— Uni chaqirganidan xabarim yoʻq, — dedi Zirgʻom, — lekin uni ham chaqirsa kerak, deb oʻylayman. Chunki bu urushga aloqador masala, Afshin esa bosh qoʻmondon. Oʻzingiz ayting, siz shunday qaygʻuda turib, men qanday keta olaman, koʻnglim tinchiydimi? Siz...
Somon uning gapini boʻldi:
— Mayli, xavotir boʻlmang, otamiz Jahonning holidan xabar olib turishni janob Afshinga vasiyat qilganlar, — dedi-da, jahldan koʻzlari pirpirab ketdi. «Ey, buni chakki aytib Zirgʻomni tashvishga solib qoʻydingiz», degandek Jahon unga bir oʻqrayib qaradi. Chunki u oʻz sevgilisiga hamma vaqt shodlikdan soʻzlardi, juda majbur boʻlmasa, unga yoqmaydigan narsani sira tilga olmasdi.
Afshinning vasi boʻlib qolganidan taajjublangan Zirgʻom, bu qanday voqea, degandek Jahonga qaradi. Jahon: «Afshin otamning oʻrtoqlari, unga koʻp ishonardilar. Oʻzlaridan keyin mening holim nima kechishini oʻylab, uni menga vasi, kohinni esa guvoh qilibdilar, mayli, bundan tashvishlanishning hojati yoʻq», — dedi.
Zirgʻom yerga tikilgancha xayol surdi: «Afshin Iroqda oʻzim bilan birga, bir shaharda yashaydi. Mendan uzoqda, Fargʻonada yashaydigan boshqa kishidan koʻra, uning vasi boʻlgani yaxshiroq», degan fikrga keldi. U yoʻlga chiqishga azm qildi-da, Jahonning oʻzi bilan ketishi toʻgʻrisidagi ra’yini bilmoqchi boʻlib unga qaradi. Jahon esa undan koʻzini uzmay tikilib turardi. «Demak, Afshin oʻziga topshirilgan vazifani bir yoqlik qilguncha bu yerda turar ekan-da. Bunda siz uchun ancha xotirjamlik boʻladi», — dedi Zirgʻom Jahonga qarab.
Jahon Zirgʻomning maqsadini tushundi:
— Men bu yerda ta’ziya tugaguncha turib, keyin Bagʻdodga boraman. Otamning vafotlaridan keyin bu shaharda yashashga toqatim yoʻq. Fargʻonaliklardan men koʻrayotgan mehr-ixlosga qaramay, oʻzimni bir begonadek his qiladigan boʻlib qoldim. Xususan, siz kesangiz, gʻaribligim juda ham bilinib qoladi.
Ularning oʻrtasidagi gap-soʻzlarni Somon eshitayotgan boʻlsa ham, hech nimaga tushunmasdi, chunki soʻqir qoʻlida chiroq bilan ham soʻqirligicha qolaveradi. Muhabbat unga yetib bormasdi. Shunday boʻlsa ham ularning gapiga aralashishni oʻziga lozim topib: «Jahon Bagʻdodga borib, onangizni koʻrish ishtiyoqida, chunki u kishi unga sevimli doʻst va ulfat edilar», — dedi.
Jahon akasiga gina qilgandek bir qaradi-da: «Men gapning poʻskallasini aytishni yaxshi koʻraman. Zirgʻomga boʻlgan muhabbatimni ochiq-oydin izhor qilishga qoʻrqadi, deb oʻylaysiz shekilli meni. Yoʻq, muhabbat uchun hech kimni aybsitib boʻlmaydi. Yaxshilik xudosi otamning umrlarini yana bir yil choʻzib berganda, ish albatta biz istagancha boʻlardi. Xoʻsh, aka, siz nima deysiz?» — dedi.
— Zirgʻomni sevishingga mutlaqo qarshi emasman. U shunga arziydigan yigit. Sen uni mendan oldin sevib qoʻyganing chakki boʻldi, boʻlmasa uni yaxshi koʻrishda sendan oʻtib ketgan boʻlardim. Lekin unga sening muhabbating boshqa, meniki boshqa, — javob berdi Somon.
Otasining vasiyatini eshitganidan buyon Somonning koʻngli gʻash boʻlishiga qaramay, bunday hazil qilishi Jahonga yoqib tushdi, lekin u akasining makkor, hasadgoʻyligini yaxshi bilardi. Akasiga koʻz qiri bilan bir qarab qoʻydi va Zirgʻomga gap qotdi:
— Ketishingiz menga ogʻir tuyuladi, lekin ketmasangiz boʻlmaydi, sal fursatda men ham ketingizdan yetib boraman...
Somon uning gapini boʻldi:
— Men ham buni qogʻozdagi qantdek asrab, sizning yoki onangizning qoʻliga olib borib topshiraman.
Jahon soʻzini davom etdiradi:
— Dunyo — mol-mulk oʻrtamizdagi sevgiga gʻov boʻlib tushadi deb oʻylamang. Joʻnashimdan oldin sizga xat yozib ma’lum qilaman.
U boʻlajak qiyinchiliklarni sezib turgan boʻlsa ham, oʻziga-oʻzi qattiq ishonganligi uchun qat’iy qilib gapirdi. Zirgʻom oʻz istaklarini roʻyobga chiqarmoq uchun safar qilishi zarur boʻlsa ham, Jahon toʻsqinlik qilarmikin degan xavfda edi. Jahon uni yoʻlga chiqishga undayotganini koʻrib, safardan voz kechdi va Fargʻonada qolishni ma’qul topdi. Lekin Jahonga nima deb javob qilishni bilmay sukut saqlab turdi. Uning ikkilanib turganini sezgan Jahon:
— Sizning bu yerda qolishingiz men uchun eng katta baxt, lekin dovyurak qoʻmondonning ishi har qanday chaqiriqqa «labbay» deb javob berishdir. Bu chaqiriq hammaga hukmi oʻtadigan xalifaning chaqirigʻi boʻlgach, unga «xoʻp»dan boʻlak qanday javob boʻlishi mumkin?
Somon gapga suquldi:
— Siz xotirjam boʻlavering, oʻzim buni olib borib, sizga omon-eson topshiraman.
Zirgʻom oʻz maqsadiga erishish uchun qat’iy kirishadigan kishilardan edi, lekin, «Jahonni qoldirib kesam, unga ogʻir botmasmikin, birga ketamiz desam, hali ta’ziyasi tamom boʻlgani yoʻq», degan xayolga bordi.
Jahon uni yoʻlga otlanaverishga da’vat qilganidan keyin, qat’iy fikrga keldi:
— Sizning xohishingiz shu boʻlsa, soʻzingizdan chiqmayman, xudo xohlasa, ertaga yoʻlga chiqaman.
Ikkalasining orasiga shu paytda suqulib oʻtirishni noqulay sezgan Somon: «Zarur ishlarim bor, shularni bajarib, keyin qaytib kelarman», deb oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Jahon unga:
— Har safardagidek yoʻq boʻlib ketmang, hozir ahvol nozik. Sizning saroyda boʻlishingiz juda ham kerak, — dedi.
Somon «xoʻp» deb apil-tapil qadam tashlab chiqib ketdi. Jahon bilan yolgʻiz qolgan Zirgʻom butun dunyoni unutdi: safarni ham, urushni ham, qoʻmondonlik, obroʻ-martaba — xullas, hamma narsani miyasidan chiqarib yubordi. Shu daqiqalar yillarga choʻzilishi, abadiy boʻlishini istab qoldi. Hozir uning xayoliga na ovqat, na sharob, na boylik kelardi. U xayol osmonida parvoz etardi, goʻyo ikkalasining ruhi birlashib, tanaga ehtiyoj qolmagandek, yoki u tana boshqa hech narsani istamayotgandek edi. Muhabbat — ruhlar bir-birini oʻziga tortishi va yaqinlashuvidan iborat. Jismoniy intilish, shahvat uni buzmasligi yoki kuchini boʻlmasligi lozim. Ruhiy yaqinlashuv, birlashuv sevgining kuchiga kuch qoʻshadi. Uning boqiyligini istagan kishi — shahvatdan saqlanishi kerak. Dunyoda oshiq bilan ma’shuq bir-biriga oʻz muhabbatini izhor etishidan zoʻrroq saodat yoʻq. Jannatni tasavvur etishga qiynalgan kishilarga jannat jinsiy gʻarazlardan xoli boʻlgan oshiq-ma’shuqlar ruhining bir-biriga yaqinlashuvidir, deyilsa toʻgʻri boʻladi. Kishilar buni she’riy xayol deb hisoblaydilar, lekin bu she’riy xayol emas. Bu xayolning haqiqatga aylanganini biz hech qachon bilmadik va eshitmadik ham.
Zirgʻom bilan Jahon singari sof muhabbatli oshiq-ma’shuqning uzoq vaqt koʻrishmay, birdan uchrashib qolishi chinakam baxt namunasi ekaniga hech shubha yoʻq. Otasining vafoti tufayli koʻngliga xafalik choʻkkan Jahon bu baxtni Zirgʻomdan koʻra koʻproq his etgan boʻlsa kerak. Gʻamboda yurak boshqa yuraklarga qaraganda tasalliga ehtiyoji koʻproq, shuuri oʻtkirroq boʻladi.
Ular ikkalasi shirin suhbatga tushib ketishdi. Gaplari esa oʻz-oʻzlaridan nolishdan nariga oʻtmasdi. Ular borliqni unutib, suhbatlari juda choʻzilib ketdi. Yonlariga Hayzuron kirib gaplarini boʻlmaganda, dunyoning ishlari bularning xayoliga ham kelmagan boʻlardi.
Motamzadaligi yuragini siqmasin deb Hayzuron Jahonni sira yolgʻiz qoldirmasdi. Hozir ham Somon chiqib ketgandan keyin Jahon yolgʻiz qoldi shekilli, deb oʻylab, undan xabar olgani kirgandi. Yonida Zirgʻom oʻtirganini koʻrib, uyalib orqaga tisarildi. Jahon uni «kiravering» deb chaqirgach, kirishga majbur boʻldi. Bu ikki yosh guldek ochilib ketgani, koʻzlari chaqnab turgani, bir-birlaridan koʻz uzmay, gaplariga quloq berib oʻtirishganini koʻrib, Hayzuron hang-mang boʻlib qoldi. Uning kirishi bularni ogoh qildi, ruh olamidan moddiy olamga koʻchirdi. Hayzuron Zirgʻomga salom berib, keyin Jahondan hol-ahvol soʻradi va unga nima kerakligini bilmoqchi boʻldi. Jahon: «Hech narsaning keragi yoʻq, lekin Zirgʻom toʻgʻrisida qanday fikrdasiz?» — dedi.
Hayzuron bunday savolni kutmagani uchun esankirab qoldi:
— Oʻzingga shunchalik yoqqan, munosib yigitning nimasini mendan soʻraysan? Kishilarni mendan koʻra oʻzing yaxshi bilasan-ku, men nima ham deyishim mumkin. Mening qoʻlimdan keladigan gap «murod-maqsadinglarga yetkazsin» deb yaxshilik xudosidan iltijo qilish xolos, — dedi-da,— Somon qayerga ketdi? — deb soʻradi. Jahon: «Darrov qaytib kelaman deb saroydan chiqib ketdi, kelib qolsa ajab emas», — dedi.
Jahon oʻrnidan turdi, Zirgʻom ham turib: «Menga qaytmoq uchun ruxsat bersangiz», — dedi. Jahon: «Sizning ketishingiz men uchun juda ogʻir, lekin...» — dedi-da, oʻzini bardam tutib: «Safaringiz xayrli boʻlsin, xotirjam boʻling, sal oʻtmay men orqangizdan albatta yetib boraman. Bu yerda yashashga hech ra’yim yoʻq», — dedi.
Shundan keyin Zirgʻom Jahon bilan xayrlashib chiqib ketdi. Saroydagi kishilar bilan Vardon uni kutib turgandi. Iroqqa joʻnash uchun kerakli yoʻl anjomlarini tayyorlashni Zirgʻom unga buyurdi.

Afshin Bilan Jahon Oʻrtasidagi Mojaro
Ezilgan, tinkasi qurigan Jahon katta uyga qaytib keldi. Zirgʻomni joʻnashga undaganidan pushaymon boʻlib, xayol daryosiga choʻmdi. «Endi bu vasiyatnoma mashmashasidan qutulish, biror yoʻl topish uchun men aqlimni bir joyga yigʻishim, nihoyatda ziyrak boʻlishim kerak», derdi u.
Kun kech boʻldi-yu, Somondan darak boʻlmadi. Ikkinchi kuni Jahon uyqudan barvaqt turib, sochlarini taradi, qora libosini kiyib, qora ipak chodirni ustiga tashladi. Boshiga ham qora roʻmol oʻradi. Uning chehrasi shu qora parda ichida oydek nur sochib turardi. Lekin oyda Jahonning yuzidagi ma’no, jodu koʻzlaridagi mehr oʻti qayda deysiz.
Qiz bogʻchaga kirib, oʻzini ovutmoq uchun daraxtlar orasida aylanib yurib, bir oʻrindiqqa borib xayol surib oʻtirgan edi, oqsoch yugurib kelib: «Sayidam, shu yerdamiding?» — deb soʻradi.
— Ha, oʻzi nima gap, nima boʻldi?
— Keldi... Afshin keldi, seni koʻrmoqchi boʻlyapti.
Bu xabar Jahonni ajablantirmadi, aksincha, sevindi. Chunki Afshin kelsa, u bilan soʻzlashib, maqsadini bilib olmoqchi, otasining vasiyatidan qutulish chorasini koʻrmoqchi edi. Oʻtirgan yeridan irgʻib turib: «U qayerda?» — deb soʻradi.
— Ayvonda, seni kutib turibdi, — javob qildi oqsoch.
Atrofini yasovullar oʻragan podshohlardek hech narsadan tap tortmay magʻrur odim tashlab Jahon saroyga kirib keldi, chunki u oʻzining dovyurakligiga va olijanobligiga e’timodi zoʻr edi. Oqsoch bilan hozirgi ahvol haqida mayda-chuyda gaplarni gaplashib, shiyponga chiqiladigan zinaga qadam qoʻydi. Shiypon toʻrida oʻtirgan Afshin uni koʻrishi bilan oʻrnidan turib, istiqboliga hozirlandi. Afshin oltmish yoshlarga yaqinlashgan boʻlishiga qaramay, oʻzini yosh koʻrsatish uchun soqol-moʻylovini boʻyagandi. U baland boʻyli boʻlib, koʻzlari katta, yuzi va boʻyni barkashdek yassi, chakkasi tirishgan, yuz suyagi oʻynab chiqqan bir kishi edi. Boshida gardishiga shohi salla oʻralgan kichkina qalpoq, egnida qahva rang kamzul, uning ostidan oyogʻigacha bekitgan ishtoni koʻrinib turardi. Kamzul ustidan beliga naqshin kamar bogʻlagan, kamarga dastasiga qimmatbaho toshlar qadalgan qilich osgan. Buning ustidan qora chakmon ham kiyib olgandi. U «men shunday mansabdor boʻlaturib senga boʻyin egdim yoki mehribonlik qildim», degandek kibr bilan Jahonni oldiga borib qarshi oldi. Unga yaqinlasharkan, salom berib, ahvolini soʻragan boʻldi va koʻrishmoq uchun qoʻlini ham uzatdi. Jahon ham unga qoʻl berdi. Afshin Jahonning qoʻlini ancha vaqt siqib turdi. Jahonning badani seskanib ketdi-yu, shunday boʻlishiga qaramay: «Yaxshiman, qani, oʻtiring», deb taklif qildi. Afshin Jahonning oldin oʻtirishini kutib, odob saqlagandek boʻlib turdi. Jahon oʻtirgach, Afshin unga tikilganicha yonidagi kursiga borib oʻtirdi. Uning bunday tikilishidan niyati buzuqligini tushungan Jahon, pisand qilmagandek boshini yerga egdi. Ammo Afshin uning bu holatini azadorlikdan deb oʻyladi.
— Azizam, boshingga ogʻir kulfat tushdi, marhum otangning vafoti eng ogʻir musibat. U kishi bilan oramizdagi doʻstlikni oʻzing yaxshi bilarding. Shu doʻstlik tufayli oʻzidan keyin senga rahnamolik qilishni menga topshirib ketdi. Buni otang sening qadringga yetishimni yaxshi bilganlari uchun qildilar, albatta. Buni oʻzi hayotlik chogʻidayoq senga ma’lum qilgan boʻlsa kerak? Sening donoliging va ziyrakligingga avvaldan qoyil qolganman. Buni senga otang gapirgan boʻlsalar ham kerak.
Afshin gapni bu tomonga burib ketayotganidan Jahon hayratda qolgan boʻlsa ham, unga murosasozlik qildi:
— Ha, sizning doʻstligingizni, ulugʻ martaba egasi ekaningizni dadamdan koʻp marta eshitganman. U kishi «Afshin Ushrusanada dongdor podshoh, na Fargʻonada va na Ushrusanada uning nomini, ishlarini bilmagan birorta kishi topilmaydi», derdilar.
Oʻzini bu qadar koʻklarga koʻtargani uchun Afshin Jahonga minnatdorchilik bildirdi. Soʻng koʻpdan buyon sir saqlab kelgan shum niyati tomon yana bir odim tashlashga jur’at etdi:
— Meni maqtashingni eshitayin deb, bu savolni berganim yoʻq. Savolimning oʻziga javob berishingni istardim. Men uchun qanchalar qadrli ekaningni otangdan eshitmaganmisan?
Uning koʻnglidagi gapni, nima demoqchi boʻlayotganini Jahon payqamay qolmadi, lekin bilmagan boʻlib:
— Unday gapni eshitganim esimda yoʻq. Meni oʻz farzandlaringiz qatorida va otamni esa akangizdek bilib, bizga yaxshilik qilyapsiz degan fikrdaman. Bu olijanobligingiz uchun sizga katta tashakkur. Arvoh xotirasini qilib, dadamning ruhini shod etayotganingiz uchun sizdan minnatdorman. Sizdan yana bir iltimosim bor, shuni ham bajo keltirsangiz, bizni juda mamnun etgan boʻlardingiz, — dedi Jahon.
— Xoʻsh, nima ekan u iltimos?
— Mening donoligim va aqlimga oʻzingiz tahsin aytayotibsiz. Haqiqatan shunday boʻlsam, menga vasiy boʻlishingizning nima hojati bor edi?
— Senga vasiy boʻlishim donoliging va aqlingga futur yetkazmaydi, — dedi Afshin ayyorona iljayib.
— Siz podshoh va bosh qoʻmondonsiz, sizning ulugʻ martabangiz va ishlaringizning koʻpligi menga oʻxshaganlarga vaqt sarflashga imkon bermasa kerak. Bundan tashqari, siz Iroqda, men esa Fargʻonada istiqomat qilaman. Vasiylikdek ogʻir yukni zimmangizdan soqit qila qolsangiz, yaxshi ish qilgan boʻlardingiz.
— Yoʻq, yoʻq. Men otangning vasiyatiga hech qachon xiyonat qilolmayman. Sening xizmating boʻlgani uchun har qanday ogʻirlik ham menga bilinmaydi. Xizmatingda boʻlarmikinman, deb koʻpdan beri orzu qilib yurardim. Ammo Iroq bilan Fargʻona orasining olisligi masalasiga kelganda bu hech gap emas: yo sen Iroqqa koʻchib borasan, yoki men Fargʻonaga koʻchib kelaman. Har holda ikkimiz bir yerda boʻlishimiz kerak.
Jahon uning maqsadini aniq bilib olgan boʻlsa ham, hech narsaga aqli yetmagandek:
— Mavlono, menimcha, bunchalik bogʻlanishga zarurat boʻlmasa kerak, — dedi.
— Meni mavlono deb atamagin, — dedi Afshin unga mehribonlik qilgandek.
— Xoʻp, boʻlmasa, ota yoki amaki, menga bunchalik bogʻlanishning hojati yoʻq.
Afshin qoshlarini chimirib, tirjaydi va kursini Jahonning kursisiga yaqinroq surdi:
— Amaki deb chaqirishing mavlono deganingdan ham ogʻirroq, nega men bilan betakalluf, bemalol gapirishavermaysan? — U choʻntagidan juda qimmatbaho gavhardan ishlangan marjon olib Jahonga uzatdi. Gavhar uning qoʻlida yaltirab turardi. «Men seni azizam desamu, sen meni amaki deb chaqirsang durustmi?» — dedi.
Jahon avval yuzini teskari burdi, keyin unga bir koʻz olaytirib qaradi-da, kursisini nariroqqa surib oldi va qoʻlini orqasiga qilib:
— Yoʻq, sayidim, menga gavharning keragi yoʻq, men azador odamman, qolaversa, bunday soʻzlarga toqatim yoʻq, — dedi.
Jahonning bunday nafratlanishidan ajablangan Afshin: «Otang vasiy qilib tayinlagan odam bilan shunday muomala qilasanmi? Men begona odamman deb faraz qilaylik, lekin loaqal otang vasiyatini hurmat qilishing kerakmasmi?» — dedi.
Jahon bosiq ohangda, ovozini bir parda baland koʻtarib, kinoyaomuz dedi:
— Ey podshoh, ey qoʻmondon, oʻsha vasiyatni oldin oʻzingiz hurmat qilmogʻingiz lozim emasmidi?
Afshin «jiloving mening qoʻlimda» degandek: «Otangning vasiyati faqat shu qogʻozdagining oʻzi deb oʻylaysanmi? U kishi menga ogʻzaki ham vasiyat qilganlar, buni albatta bajarishim kerak», — dedi.
Jahon koʻzlari chaqnab, lablari titrab, Afshinni ezib tashlaguday boʻldi:
— Otam hayot boʻlganlarida siz bu gaplarni aytishga sira ham jur’at qilmagan boʻlardingiz.
Afshin achchiq istehzo qilib, shunday oʻqraydiki, Jahon undan choʻchib ketdi. Afshinning jahli chiqdi, ogʻzini koʻpirtirib oʻshqirdi:
— Yaxshi, otang hech narsa demagan boʻlsin, lekin mening gapim senga kifoya emasmi? Men seni ziyrak, dono qiz deb oʻylab xato qilgan ekanman. Ushrusana podshosi seni oʻziga yaqin olib, doʻstlarcha gapirsa-yu, sen unga qoʻpollik bilan muomala qilsang yarashadimi?
Jahon ham boʻsh kelmadi, gʻazab bilan unga bir oʻqraydi:
— Bas, shu yerda toʻxtang, koʻp haddingizdan oshmang, oʻzingizni hadeb maqtayvermang. Sizning podshohligingiz oʻzingizga, men uchun uning bir chaqalik qiymati yoʻq.
— Sen maqsadimga tushunmaganga oʻxshaysan, hali ham tushunmadingmi? Jahon, men seni sevaman, qattiq sevaman,— dedi-yu, qizargan koʻzlari battarroq chaqnab ketdi.
Uning shu gapini eshitgan Jahon sherdan hurkkan ohudek sakrab tushdi:
— Men sizga ishorat bilan «toʻxtang, koʻp haddan oshmang» degan edim, quloq solmadingiz. Juda haddan oshib ketdingiz! Endi shuni bilib qoʻyingki, menga bunaqa bema’ni gaplar aytishingizga yoʻl qoʻymayman. Bu — sharmandalik. Soch-soqolingiz oqarib ketibdi-yu, bolalaringizdan ham kichikroq bir qizga «oʻldim-kuydim» deyishga uyalmaysizmi?
Afshin qizarib, bir xoʻrsindi-da, tavoze qilishga, yalinishga oʻtdi:
— Ey Jahon! Muhabbat faqat yosh yigitlarda boʻladi, deysanmi? Menimcha, muhabbat keksalar uchun koʻproq zarur, ular muhabbatning qadriga koʻproq yetishadi. Kishilar xato oʻylashadi: muhabbat yoshga qaramaydi.
Keyin u yaxshilab oʻrnashib oʻtirib oldi-da, koʻkragiga ishorat qilib: «Bu yurakda muhabbatning shunday zoʻr alangasi borki, hech qanday yigit koʻkragi unga bardosh bera olmaydi. Men yigit boʻlganman, hozir keksaydim. Sening ma’budang bilan ont ichib aytamanki, mening hozirgi muhabbatim avvalgidan koʻra zoʻrroq va mustahkamroq. Mana, ishonmasang koʻr, ulugʻ podshoh, dovyurak qoʻmondon boʻla turib ishqingda yolboryapman, oʻzimni oyoqlaring ostiga tashlayapman», — dedi-da, qizning oyogʻiga yiqilib, gapida davom etdi:
— Agar menga xoʻp desang, baxt-saodating yoʻlida jon fido etuvchi oshiqi beqaroring boʻlaman, oʻzing esa Ikki Iroq[25], Fors, Xuroson, Ushrusana va Fargʻonada aytganing aytgan, deganing degan malika boʻlasan. Yoʻq desang, oʻjarligingni qoʻymasang...
Jahon «odam boʻlmay oʻl» degandek aftiga tikilib turdi-da, uning gapini boʻlib, keskin gapirdi: «Turing, ey Haydar, turing, Kovusning oʻgʻli, turing, ey Ushrusana podshosi, oʻpkangizni bosib oling, gapingizni oʻylab gapiring! Qilgan bu noma’qulchiligingizni men kechiraman, boshqalarga yoyib yurmayman. Meni odamlar: «Afshindan koʻra aqlliroq ekan, oʻzini tuta bilarkan», deb yursa, siz uchun yaxshi boʻlmaydi».
Jahonning bu gaplari Afshinning yuragiga oʻqdek qadaldi. U tishlarini gʻijirlatib, oʻrnidan turdi:
— Sen oʻz oʻjarliging bilan meni tiriklay oʻldirding. Meni aytganini qila olmaydi deb oʻylama. Hali ham kech emas. «Sen uchun baxt-saodat eshigini lang ochib beraman», degan taklifimni yaxshilab oʻylab koʻr, nodon kishilar ishini qilma. Shuni yaxshi bilki, sening oʻzing ham, butun mol-mulking ham mening qoʻlimda. Agar soʻzimga unasang, aytganimni qilsang, oʻzim ham, hamma topgan-tutganlarim ham seniki.
Jahonning jahli chiqib, butun vujudi oʻt boʻlib yondi. Afshinni battarroq koyimoqchi boʻldi-yu, lekin oʻylab qoldi: har qalay u podshoh, qoʻlida askar-anjomlari bor, xususan u otasi belgilab ketgan vasiy. Unga bas kelolmasligini, agar u yomonlikka koʻchsa, na hokim va na amir oʻzining tomoni boʻla olmasligini tushundi. Buning dastidan faqat xalifalik poytaxti Bagʻdodda xalifaga shikoyat qilish va shu yoʻl bilangina qutulish mumkin. Faqat xalifagina Jahonning shikoyatiga quloq solib, Afshinning tanobini tortib qoʻyishi mumkin edi.
Jahon endi boshqa bir tadbir koʻrish lozim ekanligini oʻyladi. Zoʻr irodasi bilan oʻzini mahkam tutib, yumshoq ohangda dedi: «Siz gapirgan gaplaringizni oʻylab koʻrishimga fursat bering. Mening aytganlarimni siz ham oʻylab koʻrishingizga vaqt beraman. Ikkimiz ham obdan oʻylashib koʻrib, keyin bir bitimga kelamiz. Sizning bu gaplaringizni sir tutishga, boshqalarga oshkor qilmaslikka tirishaman. Ha, Afshin hokimning doʻsti va vasiyi boʻla turib, qizning sha’niga shunday gaplarni aytibdimi?» — deydigan kishilar malomatidan sizni saqlashim kerak. Mening shu taklifimni qabul qilasizmi, yoʻqmi? Qabul qilmaydigan boʻlsangiz, u vaqtda beodoblik va sharmsizlikni mendan koʻrasiz. Bu ojiz qizning qoʻlidan nima kelardi deb oʻylamang, janob!»
Qizning zoʻr jasorat egasi ekaniga yana bir marta ishonch hosil qilgan Afshin uning yuziga qarashga ham yuragi dov bermadi. Gʻazabdan Jahonning koʻzlari yana ham qattiqroq chaqnab ketdi. Jahonning gaplari Afshinning miyasiga yashin tushgandek ta’sir qildi:
— Sen ojiz qiz emassan, men ham aqldan toygan kishilardan emasman. Lekin sen boshqalarga oʻxshab muhabbat faqat yoshlarga yarashadi, deb oʻylaysan. Men esa keksalar ishq yoʻlida yoshlardan ham sobitroq ekanini senga amalda koʻrsatib beraman. Men sevgilisi yoʻlida hamma bor-yoʻgʻini, hatto hayotini ham qurbon qilib yuboradigan kishiman. Qani, qaysi yigit shunday qila oladi? Ular yengil tabiatlilik tufayli, koʻziga qon toʻlganlik tufayli muhabbat qoʻyadilar. Yoshlar muhabbatda barqaror turolmaydi, oʻz mahbubasiga keragicha vafo qilolmaydi. Endi sen gaplarimni oʻylab koʻrish uchun muhlat soʻrayapsan. Xoʻp, muhlat beraman, ehtimol, shu asnoda aql-hushingni yigʻishtirib olarsan. Birodarim — otangning ta’ziyasi ham hali tugagani yoʻq, unga qadar mening umidim yuzaga chiqib qolar. Mening xayrixohligimni ochiq bilganingdan keyin gaplarim xususida asta-sekin fikr yuritib koʻrarsan, albatta.
Afshinning balandparvoz orzusi haqidagi uzundan-uzoq gaplarini eshitib boʻlib, Jahon bosiq, lekin qat’iy ohangda dedi:
— Mening ishonchli vasiyim sifatida quloq berishingiz kerak boʻlgan bitta gapim bor: vasiylik vazifangizni ado qilish uchun saroy va saroy ahllari ishini tartibga solish ustida hech bosh qotirib koʻrdingizmi?
— Ha, hamma ishlarni oʻrinlatib qoʻydim, dehqonlar dalada ishlashyapti, saroy boshligʻi saroy ishlarini bajarib turibdi. Oʻzim esa sening mol-mulkingni oʻzingdan koʻra ham yaxshiroq tejab-tergab, muhofaza qilib turibman,— dedi Afshin. Keyin hamon qoʻlida turgan bezagini koʻz-koʻz qilib, — Buni olmading-a, ola qol, — dedi.
Jahon achchigʻi kelib undan betini oʻgirdi:
— Bugungi uchrashuvimizni eslatadigan hech bir narsani qabul qilgim yoʻq, ilojini topsam, xonadagi shu holatimizning shohidi boʻlayotgan yoki shu soʻzlarni eshitayotgan hamma narsani bu yerdan chiqarib tashlar, yoʻqotib yuborar edim. Otamdan qolgan meros ustida bosh qotirayotganingiz, ularni tejab-tergab turganingiz uchun sizga tashakkur aytishga ruxsat etsangiz. Otamning doʻstlari va oilalarini ishonib ketgan kishilari boʻlmish Afshindan men shuni kutgan edim, albatta. Endi akam Somonni nima uchun merosdan mahrum qilganlaringizni bilsam boʻladimi?
Hech narsani nazar-pisand qilmay, oʻzini ustun tutib shartta-shartta gapirayotgan Jahon oldida dovdirab qolganiga qaramay, Afshin nafasini ichiga yutib: «Sen menga goʻyo vazifasini uddalay olmayotgan kishidek tergov qilyapsan. Menga Somonning merosdan mahrum qilinishini sir saqlash vazifasi yuklangan. Agar ma’shuqa oʻz oshigʻiga savol bergandek qilib soʻrasang, hamma narsani aytib berishga tayyorman», — dedi.
— Vasiyatga amal qilavering, muhabbat, oshiq-ma’shuq degan gaplarni yigʻishtiring! — kesatdi Jahon.
Afshinni ter bosib, hang-mang boʻlib qoldi. Boshqa biror soʻz aytishga yuragi dov bermadi. U «ketishim kerak», deb oʻrnidan qoʻzgʻaldi. Qizni sira ham rozi qila olmasligiga aqli yetib, magʻlublarcha xonadan chiqib ketdi. «Afshin Jahondan magʻlub boʻlibdi» degan malomatdan choʻchidi-da, eshik oldiga borganda: «Xoʻp, mayli, sen bilan keyin gaplashaman», — deb qoʻydi.

Xalifa Mu’Tasim Va Surra Man Rao Shahri
Xonadan chiqib ketayotgan Afshinning orqasidan Jahon tik turganicha qarab turdi. Keyin u devordagi pardaga tikilgan suratga koʻz tashladi-da, chuqur xoʻrsindi. Ogʻir mehnatni bajargan kishidek boʻgʻin-boʻgʻini boʻshashib ketdi, oʻzini kursiga tashladi. Tevarak-atrofiga qarab oʻz-oʻzicha: «Ey Jahon, ey Fargʻona malagi! Boshingga ne kulfatlar tushdi-ya? Otang vafot etdilar. Uning ustiga sevgilingning Iroqqa joʻnab ketishi-chi? Xayr, mayli, Zirgʻom bu nodon cholning, behayo podshoh va mutakabbir qoʻmondon Afshinning yaramas niyatlarini bilmay ketgani yaxshi boʻldi. U battol chol surayyo yulduziday Jahonga xomtama boʻlib yuribdi-ya. Men unga «koʻnglim Zirgʻomda, sen laqillab yurma», deb nega aytib qoʻya qolmadim? Yoʻq, agar aytganimda u bechorani ham tashvishga solib qoʻygan boʻlardim, albatta. Oh, sevgilim Zirgʻom, qayerdasan? — dedi-da, uning uzoq yurtlarga ketib qolganini eslab, toʻsatdan yigʻlay boshladi. Yigʻlayotganimni birov eshitib qolmasin deb ovozini pasaytirib, koʻz yoshlarini daryo qilib oqizdi. U oʻzini unutib, alamini yigʻidan olar, oʻksinib-oʻksinib yigʻlardi. Shu holatda ekan, tapillab oʻzi tomonga kelayotgan oyoq tovushini eshitib qoldi. Oʻzini yigʻishtirib oldi. Qarasa oqsochi — Hayzuron qoʻrqib ketgan, yugurganicha ikki qoʻlini ochib, quchib olgudek boʻlib kirib kelyapti. Ojizlik qilganidan xijolat tortgan Jahon uning quchogʻiga oʻzini tashladi. Hayzuron gap boshladi:
— Ha, qizim, sayidam, senga nima boʻldi, biron yering ogʻriyaptimi?
— Onajon, — dedi Jahon koʻz yoshini artib, — nega yigʻlashimdan ajablanasiz. Kuni kecha mehribon otamdan judo boʻlgan boʻlsam. U kishidan ayrilib qolishimdan ham ogʻir musibat bormi? — Hayzuron Jahon bilan Afshin oʻrtasidagi mojaroni garchi eshitmagan boʻlsa ham, Afshin chiqib ketayotgandagi vajohatini koʻrib, ancha-muncha narsani fahmlagan edi.
— Qizim, toʻgʻri aytasan, janob hokimning vafotlari chindan ham ogʻir musibat boʻldi. Ayniqsa oʻzlaridan keyin Afshinday kishining vasiy boʻlib qolishi musibat ustiga musibat boʻldi, — U Jahonni quchoqlab oʻpdi va:
— Qizim, nima uchun yigʻlayotganingni bilaman, xafa boʻlma, men sening uchun jonimni qurbon qilaman. Faqat men emas, butun saroy ahli, fargʻonaliklarning hammasi sen uchun oʻzlarini fido qilishadi, — dedi.
Jahon Hayzuronning quchogʻidan sekin oʻzini oldi-yu, «qani, oʻtiring» deganday imo qilib yonidan joy koʻrsatdi. Hayzuron suq bilan Jahonga tikilganicha u koʻrsatgan yerga oʻtirdi. Jahonning yuzidagi umidsizlik, xafalik alomatlari oʻrnini jiddiylik alomatlari egalladi. Lekin u hamon jim oʻtirar, nimanidir oʻylayotgani koʻzlari va manglayidan koʻrinib turardi. Uning sukuti uzoqqa choʻzildi. Hayzuron esa qulogʻini ding qilib «sayidam nima der ekan», deb kutib turardi. Axiyri Jahon shartta oʻrnidan turdi-da, Hayzuronga jiddiy boqib:
— Hozirdan boshlab menga bu yurt harom, — dedi.
Undan bunday gapni eshitgan Hayzuron oʻtakasi yorilguday boʻlib, sakrab oʻrnidan turdi.
— Nima deyapsan, qizim?
— Bu saroyni hozir tashlab chiqib ketishim kerak.
— Qayerga? Hamma mol-mulking shu yerda boʻlsa, oʻsgan-ungan yurtingdan qayerga ketmoqchisan, ularni kimga tashlab ketasan? — qoʻrqa-pisa soʻradi oqsoch.
— Ularni tamagirlarga — Afshinga, kohinga qoldirib ketaman.
Hayzuronning yuzi boʻzarib ketdi.
— Qanday qilib bu yerni tashlab ketasan, butun boyliging shu yerda, oʻzing esa aytganing aytgan, deganing degan sayidasan.
— Boylikning ham, hukmfarmonlikning ham menga keragi yoʻq, — dedi Jahon qat’iy va keskin tusda. Zirgʻomdan uzoqdaligi tufayli Afshin oʻziga koʻz olaytirishidan qoʻrqayotganini aytmoqchi boʻlganini payqagan Hayzuron uni yupatishga tushdi:
— U senga yomon niyatda boʻlsa, sadqai sar. Parvo qilma. Sen oʻz saroyingda malikasan, bu yerdan seni chiqarishga kimning haddi bor?
— Yoʻq, u mening shu yerda qolishimni istayapti, men oʻzim ketmoqchiman, — dedi Jahon unga qayrilib.
— Jon qizim, qanday qilib ketasan, qayerga borasan? Qani, ayt-chi?
Jahon boshini egib turib: «Ketaman dedim, ketaman. Boshqa gap yoʻq. Siz bu yerda qolishingiz kerak» — dedi.
Koʻziga jiq-jiq yosh olib Hayzuron uning gapini boʻldi:
— Men bu yerda nega qolarkanman? Sensiz men bu yerda nima qilardim, qizim. Sen qayerda boʻlsang, men ham oʻsha yerda boʻlaman, faqat qayerga borishingni bilmoqchiman, xolos.
— Iroqqa.
— Qizim, bu gap aytishga oson, ammo uni amalga oshirish qiyin. Biz bilan Iroq orasi qancha yoʻlligini bilasanmi oʻzing?
— Bilmayman, lekin soʻzim bir, ketaman dedimmi, ketaman.
Hayzuron ohista uni yupatishga tushdi:
— Sen aqlli va dono qizsan, oʻylamay bir ishni qilmaysan, albatta. Biz bilan Iroq orasi bir necha oylik yoʻl. Bu yoʻlning koʻp qismi xatarli sahro va biyobonlardan iborat. Qaroqchi va yoʻltoʻsarlar koʻpligi uchun u yerlarda faqat qurol-yaroqli soqchilar kuzatuvida, koʻpchilik boʻlib yurish mumkin, xolos.
Jahon oʻz soʻzida qattiq turib oldi:
— Boʻlganicha boʻlar, Iroqqa ketishim muqarrar.
— Sayidam, oppoq qizim, oʻzing yaxshilab oʻylab koʻr. Yosh joningga rahming kelsin, koʻra-bila turib oʻzingni halokatga otma! Iroqqa bormoqchi boʻlgan odam qoʻrqinchli dasht-sahrolarni kesib oʻtishi kerak. U yerlarda turkman va boshqa qabilalarning qaroqchilari koʻp boʻladi. Ular koʻpincha Xuroson va Eronga ketayotgan savdogarlar yoʻlini toʻsib, mollarini tortib oladilar, oʻzlarini oʻldiradilar ham. Shunday yoʻldan qanday qilib yolgʻiz bora olasan? — dedi unga yolvorib Hayzuron.
— Mayli, qismatda bitilgani boʻladi, odamlar boradigan yerga men ham bora olaman. Borish uchun kerakli hamma tadbirni koʻraman.
Hayzuron Jahonni bu niyatidan qaytarish mumkin emasligini angladi:
— Sen Afshinning betini koʻrmaslik uchun Iroqqa ketmoqchiga oʻxshaysan. Axir uning istiqomat qiladigan joyi Iroq-ku. Iroqda uning nufuzi hamma yerdagidan koʻproq emasmi?
— Iroqqa yetib olsam, undan tap tortadigan yerim qolmaydi. Xalif oʻsha yerda turadi. Uning hukmi Afshinnikidan zoʻrroq boʻlsa kerak, albatta. Bundan tashqari Zirgʻomim ham oʻsha yerda-ku, — dedi-da, Jahon bir oz tin olgach, yana soʻzida davom etdi, — men Zirgʻomdan yordam talab qilmoqchi emasman, lekin haqiqatga quloq solinadigan bir mamlakatda u ahmoq chol bilan gaplashib qoʻymoqchiman. U oʻz askarlari bilan bu yerda mendan gʻolib chiqishi mumkin, ammo Bagʻdodda buning uddasidan chiqa olmaydi. Endi siz meni bu niyatdan qaytaraman deb bekorga urinmay qoʻya qoling!
Jahon eshik tomon qadam tashladi. Qattiq sarosimada qolgan, yigʻidan oʻzini bosa olmagan Hayzuron ham hiqillay-hiqillay uning orqasidan ergashdi.
Jahon u yoq-bu yoqqa qaramay, yugurgancha oʻz xonasiga kirdi. Uning chehrasida shijoat va xotirjamlik sezilardi. Yana gap qoʻshishga yoki orqasidan kirib boraverishga jur’at qilmay Hayzuron qadamini sekinlatdi. Ichkaridan turib uni Jahon chaqirdi. «Labbay» deb ichkariga kirgan Hayzuron qizning gʻalati bir holatda karavoti ustida oʻtirganini koʻrdi. Bir tomondan uning chehrasida jiddiyat — aniq niyat belgilari, ikkinchi tomondan esa, andak sarosimalik nishonalari ayon boʻlib turardi. U kirishi bilan Jahon: «Somon hali ham qaytib kelgani yoʻqmi?» deb soʻradi. Hayzuron ohista javob qildi:
— Yoʻq, sayidam, bugun ertalabdan buyon koʻrganim yoʻq.
Jahon boshini bir silkib qoʻydi-da, «keling, ona, yonimda oʻtiring», deb oqsochni taklif qildi.
Hayzuron uning yuziga qarashga iymanib turardi. Sekin yoniga oʻtirdi. Jahon gap boshladi:
— Mening safarga chiqishim sababini hech kim bilmasin, buni sir saqlang, saroy mutasaddisi Mehtarga mol-mulk, ekin-tikinlarimizdan xabardor boʻlib turishni topshiring. Soʻraganlarga: «Yaqin bir shaharga ketyapmiz», — deb qoʻya qoling.
— Xoʻp, sayidam, buyrugʻingni albatta bajaraman. Yoʻlga qachon chiqamiz?
— Yaqin fursatda, ta’ziya marosimi tugashini kutmasdanoq joʻnaymiz. Qaysi kuni yoʻlga chiqishimizni keyinroq aytaman. Safarimiz juda olis. Shuning uchun olib ketiladigan barcha safar anjomlarini taxt qilib qoʻyishingizni oʻtinib soʻrayman.
Hayzuron qabul ishoratini qilib boshini qimirlatib qoʻydi. Jahonning qasd qilgan ishidan sira qaytmasligini u yaxshi bilar va buni koʻp tajribadan oʻtkazgan edi. Shuning uchun ertagacha sabr qilishni ma’qul koʻrib, oraga boshqa soʻz qoʻshmadi. Bir oz sukutdan keyin qizning oʻzini yolgʻiz qoldirib chiqib ketdi.
Bu uzoq safarda Somonning ham hamroh boʻlishiga ehtiyoj borligi uchun Jahon butun kunni shu haqda fikr yurgizib kech qildi. Bunday safarga Somon jon-jon deb chiqishini Jahon yaxshi bilardi. Ertasiga ertalab Jahon uyqudan uygʻonishi bilanoq Somonning eshigini qoqdi. Dabdurustdan unga: «Shunchalik begʻam boʻladimi kishi. Qayerlarda qolib ketdingiz axir, aka?» — deb gina qila boshladi. «Bir kungina koʻzingga koʻrinmasam shunchalik vaximaga tushasanmi, oylab yoʻq boʻlib kesam nima qilarding?» — dedi Somon. «Nima gap, biror yoqqa ketish niyatidamisiz?» — soʻradi qiz.
— Shu shaharda men butun baxt-iqbolimdan ajralgan boʻlsam, endi bu yerda istiqomat qilib nima maza topardim. Oʻz yerimda, ona yurtimda, hatto oʻz oilamda xor-zor boʻlib yurishimdan nima foyda. Sen saroyu, mol-mulku hamma narsaga vorissan. Bu yerda ayshu ishratingni surib yuraver. Meni oʻz holimga qoʻy, boshim oqqan tomonga ketay, — dedi Somon oʻzini mungli qilib koʻrsatib. Bu gapni u qanday niyatda aytayotgani Jahonga sir emasdi. Lekin akasining «safarga chiqaman» deganining oʻzi Jahonga yoʻl ochib berdi: «Ikkimiz birga safarga chiqsak, nima deysiz?»
— Xoʻsh, senda ham safarga chiqish niyati bormi? — dedi somon.
— Ha, boʻlmasa-chi?
— Sening biror yoqqa borishingga hech bir hojat yoʻq. Ammo Iroqqa boradigan boʻlsang, unda boshqa gap. U yerda sevgiling Zirgʻom yashaydi.
— Ha, men Iroqqa bormoqchiman, siz oʻzingiz-chi? — soʻradi Jahon.
— Yaxshi uqib olginki, — dedi Somon, — bunday safarning oʻzi boʻlmaydi. Unga koʻp tayyorgarlik koʻrish lozim. Yoʻl olis va qoʻrqinchli boʻlgani uchun biror qofilaga qoʻshilib borishimiz kerak.
— Mayli, nima chora koʻrish lozim boʻlsa, shuni koʻring, lekin tezroq harakat qiling.
Somonning yuziga qon yugurdi. U koʻpdan oʻylab yurgan maqsadiga erishmoq uchun Jahondan shunday ruxsat olish payida edi. Afshindan qochib safarga chiqishga Jahon bunchalik oshiqmaganda, akasining gʻarazini bilib qolgan boʻlardi. Lekin u Afshindan tezroq qutulish maqsadida oʻsha gʻarazga e’tibor bermadi hisob. Akasiga safar tadorigini koʻrishni topshirib, oʻzi ham Hayzuron bilan unga bildirmay tayyorlana boshladi.

* * *
Xalifa Mu’tasim Bagʻdodni qoʻyib, turkiy va boshqa xalqlarni joylashtirish uchun undan ellik mil (150 km.) nariroqqa Surra man rao (Kim koʻrsa xursand boʻladi)[26] nomli shaharcha bunyod qildi. U abbosiy xalifalarning ikkinchi shahri hisoblanadigan boʻldi. Mu’tasim u shaharni dahalarga boʻlib, dahalarni turli yurtlardan keltirilgan askarlar uchun alohida-alohida qilib ajratib berdi. Ularning ba’zilari samarqandlik turklar, ba’zilari Far-gʻonadan, ba’zilari esa Ushrusana va boshqa joylardan keltirilgan yigitlar edi. Xalifa har bir toifa uchun maxsus qoʻmondon belgiladi. Ularning mashhurlari esa Ushrusana shahzodalaridan boʻlgan Afshin, avval Mu’tasim qoʻmondonlaridan bittasining quli boʻlib, keyin ozod qilinib, qoʻmondonlikka koʻtarilgan Ashnos, yana Itox va Sumo degan sarkardalar ediki, keyingi ikkitasi ham ilgari qul boʻlishgan.
Mu’tasim Surra man raoni bino qilish oldidan me’morlarni, binokor ustalarni, mardikor, duradgor, temirchi va boshqa hunarmandlarni chaqirtirgandi. Gʻisht, yogʻoch kabilarni Basra, Bagʻdod, Antokiya[27] va Shomning boshqa chekkalaridan, marmar toshni esa Loziqiya[28]dan keltirgan edi.
Mu’tasim oʻzi uchun shaharning oʻrtasida qasr qurdirdi. Uning yonida esa katta masjid jome bunyod qilib, masjid tevaragida bozor barpo etdi.
Mansurning[29] Bagʻdodni qurishdagi tartibiga amal qilib, bozorda har bir kasb egalari uchun alohida rasta ajratdi. Xalifa qoʻmondonlar uchun oʻz qasridan, kishilar xonadonlari va rastadan uzoqroqdan maxsus joylar ajratdi. Ashnosni shaharning narigi chekkasiga — shimoliy tomoniga va qasrdan bir necha chaqirim nariroqqa joylashtirdi. U yerni Bagʻdod — Karxiga oʻxshatib Karx deb nom qoʻydi. Afshinni esa janub tomonda al-Matira nomli joyga oʻrnashtirdi. U ham xalifa qasridan bir necha mil uzoqda edi. Fargʻonaliklar uchun boshqalarnikidan koʻra yaxshiroq joydan yer ajratdi. Turklar, xurosonliklar va magʻribliklar uchun ham alohida-alohida yerlar ajrattirib berdi. U hamma qoʻmondonlariga oʻz odamlari uchun masjid va bozorlar bino qilishni buyurdi. Dajla daryosining oqar tomoniga qaragan katta koʻchalar chiqardi. Oʻsha koʻchalar kesib oʻtadigan kichik va boshi berk tor koʻchalar ham qurdirdi. Al-Matiraning shimol tomonidan Dajla boʻylab Karxga boradigan koʻcha markaziy koʻcha edi. Kishilar uchun ajratilgan turar joylar esa ana shu katta koʻchaning oʻng va chap tomonlarida joylashgan boʻlib, Dajlaga boradigan kichik va tor koʻchalar unga yopishgandi. Moliya idorasi, Mu’tasimning qasri, masjid va qul bozori ham shu koʻchada edi. Bu koʻchaning qarshisida Abu Hamd nomli yana bir koʻcha chiqarilgandi. Mu’tasim Dajla daryosi ustiga sharqiy qirgʻoqdan gʻarb tomonga oʻtadigan koʻprik qurdirdi va daryoning u tomonida imoratlar bino qilib, daraxtlar oʻtqazdi, quduqlar qazdirdi. Har bir mamlakatdan turli ustalarni, masalan, Misrdan suv inshooti mutaxassislarini, qogʻoz ishlash ustalarini, Basradan esa chinni va sopol ishlash ustalarini oilalari bilan koʻchirtirib keldi. Binolarning hammasi bir necha qavatli boʻlib, atrofi bogʻ-boʻstonlarga aylantirilgandi.
Mu’tasim Surra man rao degan shunday shahar qurganini eshitib, oldi-sotdi qilmoq uchun atrof-tevarakdan kishilar yogʻilib kela boshladi.
Mu’tasimdan keyin xalifa boʻlgan al-Vosiq[30], al-Mutavakkil[31] va boshqalar bu shaharni kengaytirib, katta binolarni yana ham koʻpaytirdilar.
Fargʻonaliklar uchun qurilgan binolar orasida Mu’tasimning saroyi yoniga eshigi Dajla tomonga qaragan bir bogʻcha, ichida uncha katta boʻlmagan bir imorat turardi. Uning yonida ikki dona xurmo daraxti qad koʻtargan. Somurroda yashovchilar bu uy kimga qarashli ekanini bilishmasdi. Chunki unda bozorga chiqib roʻzgʻorga kerakli narsalar olib keladigan xizmatkorlardan boʻlak kishini koʻrishmasdi. Qoʻmondonlar esa bu Zirgʻomning hovlisi ekanini bilishardi. Ular oʻzlariga oʻxshab katta hashamatli uy qurmagan, har xil xizmatchi va choʻrilar saqlamagan Zirgʻomning dunyo lazzatlariga — aysh-ishrat, zeb-ziynatga e’tibor bermasligidan ajablanishardi. Ular bu yerda Zirgʻom yolgʻiz oʻzi yashaydi deb ham oʻylashardi. Zirgʻom Fargʻonaga ketmasdan burun ba’zi qoʻmondonlar bu uyga kelib turishardi ham. Ammo u safarga ketganidan keyin hech kim bu dargohga qadam bosmay qoʻydi. Chunki uyda Zirgʻomning koʻzlari ojiz boʻlib qolgan qari onasi va Mas’uda nomli bir choʻridan boʻlak hech kim koʻrinmasdi.

Zirgʻomning Onasi
Zirgʻomning onasi — Oftob hali qarimasdan oldin, Iroqqa borishdan burunoq koʻzi ojiz boʻlib qolgandi. Fargʻonaliklar ham Somurrodagilar kabi Oftobning oʻtmishidan xabarsiz edilar. Xonadonida uzoq vaqt yashaganligiga qaramay, hokim Tahmozning oʻzi ham uning kimligini bilmagandi. Oftob oʻzining asli kim boʻlganini hatto oʻgʻli Zirgʻomdan ham sir tutib kelardi. Zirgʻom «mening otam kim edilar?» deb soʻragandi, u: «Otang musulmon askarlaridan bittasi boʻlib, janglardan birida shahid boʻlganlar. Men hayotimning soʻnggi nafaslarigacha u kishining xotirasi uchun qora kiyib, motamda oʻtkazishga ahd qilganman», der edi. Har safar Zirgʻom otasi haqida surishtirarkan, onasi shundan nari oʻtmasdi. Lekin Zirgʻomni bu gaplarning oʻzi qanoatlantirmay yurardi. U kunlarning birida: «Rostini aytib bermasangiz qoʻymayman», deb onasini qistadi. Ona bu gapni yana keyinga surdi. Zirgʻom unga qachon shu va’dasini eslatsa, onasi javobni boshqa vaqtga qoldiraverardi.
Zirgʻom yoshligini Fargʻonada oʻtkazdi. Oʻzi tengi yigitlar qatori askarlikka kirish yoki tirikchilik oʻtadigan biror ishning payidan boʻlish uchun Iroqqa borishni onasidan maslahat soʻrasa, onasi rozilik bermasdi. Oxiri borib unga ruxsat berdi va ona-bola birgalikda Iroqqa koʻchib, Somurroda yashab turishdi. Zirgʻomning uquvli, pishiq-puxta yigitligi nazarga tushib, avval askarlikka, undan keyin soqchilar boshligʻi martabasiga koʻtarildi. U qachon otasi haqida soʻramasin, onasi har safar «keyinroq aytaman», deb bir xil javob qaytarardi.
Zirgʻom oxirgi marta hukumat topshirigʻi bilan Fargʻonaga bormoqchi ekanini aytib, undan ruxsat soʻraganda, onasi tezda qaytib kelish shartini qoʻyib, rozilik berdi. Ona choʻrisi Mas’uda bilan oʻz saroyida yolgʻiz qoldi.
Oftob butun kunini uyda oʻtkazar, boqchaga ahyon-ahyonda chiqardi. Joriya Mas’uda esa qoʻlidan kelgancha uni ovutish-yupatishga harakat qilardi. U bir necha yildan beri Oftobning xizmatida edi-yu, lekin oʻz bekasining koʻngli ochilib, kulib turganini biror marta ham koʻrmagandi. Oftobning bu qadar ma’yus va parishonholligidan boshqalar kabi Mas’uda ham hayron edi, sababini sira tushuna olmasdi. Shunga qaramay, u Oftobning muloyimligi va kamsuxanligi uchun juda ham sevar, hurmat qilar edi.
Oftob keksaygan, koʻzi ojiz boʻlsa ham, koʻrkam va yoqimtoy ayol edi. Uning yuzlarida yoshlikdagi mislsiz husnning izlari qolgandi. Boshidan koʻp ogʻir kunlar kechganiga qaramay, uning barvastaligi, salobati, xushtabiatligi saqlanib qolgan edi. Choʻrisi Mas’uda Oftobning koʻnglini koʻtarish uchun har xil voqealardan gapirib berib oʻtirardi. Uning xalif Mu’tasim toʻgʻrisidagi hikoyalarga koʻproq moyilligini, xususan, oʻgʻli soqchilar boshligʻi boʻlganidan keyingi voqealarga qiziqib quloq solishini Mas’uda sezardi. Lekin gapirmas, onda-sonda xoʻrsinib: «Bolaginam Zirgʻom qachon kelarkin, juda olislab ketdi», deb qoʻyardi xolos.
«Zirgʻom kaytib kelyapti», degan xushxabarni birinchi boʻlib Mas’uda eshitdi. Onasi yoʻliga intizor boʻlib oʻtirganini bilgan Zirgʻom oʻzidan oldinroq elchisini yuborgan edi. Elchi kelib Mas’udaga Zirgʻomning kelayotganini xabar qilish bilan, Mas’uda yugurib sayidasi Oftob oldiga chopdi. Oftob uning yuzini koʻra olsa, albatta, qizning chehrasida shodlik alomatlarini payqagan boʻlardi. Ona bechorani biror xastalik yoki tabiiy nuqson emas, balki zamonaning jabr-sitamlari koʻrish ne’matidan mahrum qilgandi. Koʻr boʻlib qolishining haqiqiy sababini hammadan sir saqlab yurishi ham zamona zulmi tufayli edi.
Ona Mas’udaning shoshilib kirishidan yaxshilik xabar topib kelganini sezdi, yuragi oshiqib ketganidan, uni gapirishga ham qoʻymay:
— Ha, Mas’uda, oʻzi nima gap? Zirgʻom keldimi? — deb soʻradi.
— Ha, sayidam, Zirgʻom keldi, qayerdan bildingiz? — dedi qiz.
— Koʻnglim sezib turuvdi, axir Zirgʻomdan boʻlak kimim ham bor? Qani, Zirgʻom oʻzi?
— Kelayotganmish, yaqin kelib qolganmish, — onani yupatdi Mas’uda.
Oftob oʻzini tutolmay, irgʻib oʻrnidan turdi. Uning yuzlariga qon yugurdi, koʻzidan tomgan ikki dona yoshni qora roʻmolining bir chekkasiga surtib, tabassum bilan dedi:
— Zirgʻomim kelyapti? Xudoga shukur, uyga qachon yetib kelarkan?
— Xudo xohlasa, kechqurungacha kelib qoladi, — tasalli berdi Mas’uda.
Oftob: «Tur boʻlmasa, darrov kechki ovqatingga urin»,— dedi-da, koʻzi qaytadan ochilganday, hech narsaga turtinmay-qoqilmay toʻppa-toʻgʻri oʻz hujrasiga borib, yuz-qoʻlini yuvdi, yangi kiyim-boshlarini kiyib oldi. Zirgʻomga muntazirlikdan oʻzini chalgʻitish uchun boʻlar-boʻlmas narsalarga urinib turdi.
Oftob zehni oʻtkir va sezgisi nozikligidan xizmatchilarini uydami, bogʻchadami yurganini oʻtirgan yerida payqab turardi. U oʻz ishlaridan qutulgach, ayvonga kelib oʻtirdi. Mas’uda esa sayidasining oʻgʻli kelayotganidan xursandligini koʻrib, sevina-sevina oshxonada ovqat tayyorlash bilan mashgʻul edi. Oftobning «Mas’uda» deb chaqirgani eshitildi.
U yugurib kelib: «Labbay, sayidam, men shu yerdaman», — dedi.
— Zirgʻom keldi, xizmatchilarga ayt, darrov uning istiqboliga chiqishsin, — dedi ona.
Hali hech narsaning daragi boʻlmay turib, oʻzidan-oʻzi «Zirgʻom keldi» deganidan ajablanib Mas’uda boqcha tomon chiqib qaradi, lekin hech kimni koʻrmagach, qaytib kelib Oftobga: «Kelganicha yoʻq, lekin hali zamon kelib qolsa kerak», — dedi.
— Bir otning oyoq tovushlarini eshityapman, — dedi ona. Oftobning gʻoyat sezgirligini koʻpdan sinab kelgan Mas’uda garchi yaqinlashib kelayotgan biror kishini koʻrmasa ham boqcha tomon borib, xizmatchilarga Zirgʻomni kutib olishni buyurdi. U qaytib boqcha eshigiga yetmasdanoq, olisdan koʻtarilayotgan changni koʻrib, otlarning tapir-tupur ovozini eshitdi-da, Oftobning soʻzi rostligiga toʻla qanoat hosil qildi. Ozgina fursat oʻtar-oʻtmas safar kiyimidagi otliq Zirgʻomga, uning orqasidan boshqa bir otni choptirib kelayotgan Vardonga koʻzi tushdi. Oftobdan suyunchi olish uchun uy tomon yugurib keldi. Ona koʻzlarini katta-katta ochganicha, otlarning ovozi kelayotgan tomonga tikilib, eshik yonida turardi. Goʻyo bir narsani koʻrayotgandek koʻzlari aylanib turardi. Uning koʻzini aylantirayotgan narsa tengsiz onalik mehri edi. Mas’udaning kelayotganini sezgan Oftob uni gapirtirishga qoʻymay: «Men, Zirgʻom keldi demadimmi? Otining ovozi boʻgʻin-boʻgʻinimga singib, nafasining haroratini sezib turibman. Xudoyim, uni yomon koʻzdan asragin». Oftob bu gaplarini koʻzi, qoshi, qoʻli va butun gavdasi bilan gapirayotgandek tuyulardi. Uning bu holati Mas’udaga qattiq ta’sir qildi. Onaga rahmi kelib, yuragi achidi. Koshki u mushtipar onaning hozir ikki koʻzlari charaqlab ochilib kesa-yu, nuri diydasini koʻrsa.
Boqcha darvozasiga yetib kelgan Zirgʻom otning jilovini xizmatchisiga tutqazib, hovli zinapoyasiga chiqib onasining yoniga keldi-da, uning ogʻushiga otilib, qoʻllarini oʻpa boshladi. Ona ham onalik mehri bilan uni oʻz bagʻridan qoʻymasdi. U ayvon tomon yoʻl olib, oʻgʻlini eson-omon yetib kelgani bilan muborakbod qilar, qayta-qayta oʻpib, yelkasi, bilaklari, koʻkragi va boʻynini ushlab zavqlanar va barmoqlari bilan yuzi, soqol-moʻylablarini silardi. Goʻyo ona barmoq uchlari bilan oʻz farzandining butun vujudini koʻrayotgandek his qilardi. Zirgʻom bilan qoʻl ushlashib ayvonga kelgan ona avval oʻzi koʻrpachaga oʻtirdi-da, qoʻlidan birov olib qochib ketayotgandek qizgʻanib, oʻgʻlini mahkam quchoqlab, yoniga oʻtqazdi. Sevinganidan uning koʻz yoshi sira tiyilmasdi. Zirgʻom esa yosh boladek ona bagʻridan oʻzini olmasdi. Shu yoʻsinda birmuncha fursat oʻtgach, ona undan hol-ahvol soʻrashga oʻtdi. Oʻgʻil sogʻ-salomatligini aytib, uni tinchitdi va: «Sizni juda ham sogʻindim, shuncha uzoq vaqt safar vaqtida bir daqiqa ham xotiramdan nari ketmadingiz», — dedi.
Oftob Mas’udaga darrov dasturxon yozishni buyurdi. Zirgʻom esa safar kiyimlarini yechib, boshqa kiyinib kelish uchun onasidan ijozat soʻradi. U safarga ketganidan buyon birinchi marta hamma yoqda shamlar yondirilgan kecha edi. Chunki avvalo Oftob uchun shamning hojati boʻlmasa, undan keyin Zirgʻom ketgach, keldi-ketdilar ham tiyilib qolgandi. Ular birgalikda dasturxon atrofida oʻtirib ovqatlanishdi. Ovqatdan keyin Oftob oʻgʻlini yoniga olib qoʻyarda-qoʻymay gapga solaverdi. Yoʻldan charchab kelgan Zirgʻom onasining ijozati bilan yonboshladi, koʻrish ne’matidan mahrum boʻlgan ona uning qoʻlini ushlaganicha yonida oʻtirardi. Onasining iltimosiga koʻra, u Somurrodan chiqib ketganidan buyon koʻrgan-kechirganlarining hammasini birma-bir hikoya qilib berdi. Ona: «Fargʻonada uzoq turdingmi?» — deb soʻradi. U Fargʻonani tilga olishi bilan Zirgʻomning koʻnglida koʻp narsalar kechdi:
«U yerda bir necha kun turdim», — dedi-da, hokimning vafot etganini unga aytish-aytmaslikni oʻylab, jim boʻlib qoldi. Zirgʻomning oʻyga tolganini payqab ona:
— Ha, gapiraver, bolam, u yerda nimalar koʻrding, nima yangiliklar bor? — dedi.
— Nima desam ekan, hammalari sizni soʻrashdi, juda yaxshi qoʻshnimiz edilar, deb maqtashdi.
— Hokimning uy ichi tinch ekanmi? — Zirgʻom qanday javob berishini bilmasdi.
— Hokimdan boshqa hammalari yaxshi, sogʻ-salomat oʻtirishibdi, ammo hokimning oʻzi ogʻir xasta, tabiblar ham, ularning dori-darmoni ham u kishiga shifo boʻlmayapti.
— Olamdan oʻtganga oʻxshaydilar, shunday emasmi? — dedi ona.
— Hali vafot etmagan boʻlsalar ham, har holda oʻsal boʻlib yotibdilar, kasallari koʻpdan beri davom etyapti. U kishi juda olijanob odam, sizni koʻp hurmat bilan tilga oldilar.
— Chamamda hokimning vafot etganini aytishga tiling bormayotganga oʻxshaydi. Xudo rahmat qilsin. Kelayotganingda bola-chaqalarining ahvoli qanday edi?
Zirgʻom onasi hokimning oʻlganini sezib qolganidan ajablanmadi, chunki uning shunday oʻtkir sezgiga egaligini koʻp marta tajribadan oʻtkazgandi. U Jahon toʻgʻrisida soʻz ochishga bahona qidirdi:
— Bola-chaqalari durust, ularga koʻp mol-mulk qoldirib ketdi.
—Ehtimol, butun merosi Jahonga qolgandir?
Zirgʻom onasining Somonni yoddan chiqarganidan taajjublandi:
— Somon yodingizdan chiqdimi?
Oftob yashirib yurgan sirni oʻzi oshkor qilayotganini sezib, yuzlarida ikkilanish paydo boʻldi. Koʻzlari alang-jalang boʻlib, boshini quyi egdi:
— Somonni unutganim yoʻgʻ-a, lekin otasi uni merosdan mahrum qildimikin, deb oʻylayman.
Onasi bir gapni bilmay aytmasligini tushunadigan Zirgʻomning taajjubi yana oshdi:
— Bu gapni oʻzingizcha aytyapsizmi, yoki biror narsani yashiryapsizmi?
— Bordi-yu, biror narsani yashirdim deylik, agar uni senga aytish mumkin boʻlganda, albatta aytardim. Hozircha Somonni bir yoqqa qoʻyib, menga Jahon toʻgʻrisida — Fargʻona malagi ustida gapir. Uning holi ne kechyapti? Men uni jonimdan ham yaxshi koʻraman, biram ziyrak, biram xushchaqchaqki, asti qoʻyaverasan.
Onasidan Jahonning rosa maqtovini eshitgan Zirgʻom Somon toʻgʻrisida bilmoqchi boʻlgan gaplaridan voz kechib, onasi bilan faqat oʻz sevgilisi toʻgʻrisida suhbatlashishni ma’qul koʻrdi:
— Jahonni soʻrasangiz arziydi, butun Fargʻona ahli unga mahliyo. Men umrimda unaqa qizni koʻrmaganman, aql-idrokini, husnda tanholigini aytmaysizmi? Xudoyim sizga qaytadan koʻz bersa-yu, uni oʻz koʻzingiz bilan bir koʻrsangiz...
Jahon haqida joʻshib-toshib gapirayotganini eshitgan ona oʻgʻlining unga bir olam muhabbati borligini sezdi va: «Qancha maqtasang ham oz. Senga e’tiroz bildirishga sira oʻrin yoʻq. Ey xudo, koʻzi ochiq kishilar dunyoda istagan narsalarini koʻrganda, men bechora sen bilan Jahonni koʻra olsam nima boʻlardi», dedi-da, bir xoʻrsinib qoʻydi: «Mayli, bu dunyoda baxtim shu ekan, oʻziga ming qatla shukurki, koʻzimning nurini olgan boʻlsa ham, aqlimni nurli qildi, baxtimga seni qoldirdi. Seni koʻzim bilan koʻrmasam ham, qalbim bilan koʻraman. Jahonni esa, hammadan yaxshi koʻraman, u ham qalbimning toʻridan joy olgan». Ona quchoqlamoqchiday qoʻlini Zirgʻomning koʻkragiga uzatdi. Yuragining qattiq urishidan Jahonni chindan ham sevishini aniqlab oldi. Ammo Zirgʻom onasining maqsadini tushunib yetmagandi. Oftob: «Men Jahonni yaxshi koʻraman, sen ham uni sevasanmi? Rostini ayt!» — dedi. Zirgʻomning nazarida butun olam charogʻon boʻlib ketdi:
— Ha, onajon, sevaman, buning uchun siz mendan ranjimasangiz kerak. Uni men bilan birga yuragingizga jo qilgansiz-ku.
— Sira ham ranjimayman, bolam, lekin u ham seni sevadimi? U hokimning qizi, otasining saroyida biz mehmon boʻlib turganmiz. Ulugʻlar odaticha u oʻzini, ehtimol sendan yuqori koʻrar. Unga nima ham deb boʻladi. Sening otang kimligini bilmaydi-da, axir. — Oftob bu soʻzni aytishga aytib qoʻydi-yu, lekin oʻzi afsuslandi. Badani zirillab ketib, gapirayotgan gapini toʻxtatib qoʻydi.
— Koʻnglingizni toʻq qilavering, oyijon, — dedi Zirgʻom, — u meni astoydil yaxshi koʻradi, xudoga shukur, u oʻzini katta olishni xayoliga ham keltirmaydi. Asli zotimni bilmasa ham, men bilan turmush qurishga ahd qildi. Gapdan gap chiqib, hozir nasabimni tilga olib qoldingiz, va’dangizga vafo qiladigan payt endi kelgandir deyman?
Zirgʻomning niyatini sezgan Oftob: «Bolam, va’daga vafo qiladigan vaqt hali boʻlgani yoʻq, lekin yaqin qoldi. Jahon toʻgʻrisida gaplashaylik, unga boshim osmonga yetib sovchi qoʻyaman. Oʻzim ham shuni koʻpdan oʻylab yurardimu, lekin bu aqldan uzoq narsa deb qoʻyardim. Ha, aytgancha, bu gapni otasining huzurida aytdimi?» — dedi.
— Oyi, oʻrtamizdagi sirni endi sizga aytib bera qolay. Men siz bilan Somurroga kelishimdan burun Jahon bilan turmush qurishga ahdlashgandik. Buni sizga ilgari aytmaganimning sababi, u vaqtda men hech qanday obroʻ va mansabga ega emasdim, shuning uchun unga qanday tenglashaman deb oʻylagandim. Xudo meni xalifa oldida shunday obroʻga erishtirgandan keyin, uni Jahonga ma’lum qilish va otasi huzurida nikoh masalasini hal etish uchun Fargʻonaga borish taraddudiga tushgandim. Otasining betobligi va vafoti xalal berib qoldi, boʻlmasa va’dasiga vafodor Jahon bilan turmush qurish masalasini hal qilgan boʻlardik. Otasining vafoti sababli bu ishni keyinroqqa qoldirdik.
— Jahonga uylansang, Fargʻonada turmoqchi edinglarmi yoki uni bu yerga olib kelmoqchimiding?
— Bu albatta sizning ra’yingizga bogʻliq narsa edi. U sizning gapingizdan sira chiqmaydi. Men uning ta’ziyasi tugaguncha Fargʻonada turib, nikohdan keyin bu yerga olib kelmoqchi edim, lekin xalifadan «zudlik bilan qaytib kel», degan buyruq olgach, Jahon bilan maslahatlashdim, u qaytishimni ma’qul koʻrib, toʻy masalasini keyin bamaslahat hal qilamiz, dedi.
Oftobning chehrasi ochilib, yuzida tabassum paydo boʻldi.
— Shunday kunlarni bergan xudoga hamd aytaman va seni eng yuqori baxtga erishtirishini koʻnglimning sultonidan iltijo qilaman. — Onasining gapi otasi ustida borayotganini payqagan Zirgʻom: «Siz meni tuqqaningiz, emizib katta qilganingiz uchun men eng baxtli odamman, lekin...» Otasi toʻgʻrisidagi gap bir-biriga ulanib ketishidan qoʻrqqan ona uning soʻzini boʻlib: «Xalifa nima uchun seni zudlik bilan kel deb chaqirganining boisini bildingmi?».
— Hozircha bilganim yoʻq, u meni biror harbiy masalada u yoq-bu yoqqa yubormoqchi boʻlsa kerak, yoki oʻzingiz biror gap eshitdingizmi?..
— Sen yoʻgʻingda men hech narsa eshitganim yoʻq, bolam, chunki men Mas’udadan boʻlak hech kim bilan gaplashganim yoʻq.
Zirgʻom soʻradi:
— Xalifa Afshinni ham chaqirtirdimi?
— Bilmayman, hozir Afshin qayerda? U Somurroda emasmi?
— Yoʻq, uni men Fargʻonada uchratdim.
Oftobning koʻngliga bir nima keldi shekilli, shuni oʻylayotgandek boshini quyi solib turdi-da: «Afshin hokimning yaqin doʻsti edi, uning ta’ziyasida hozir boʻldimi?»— deb soʻradi.
— Ha, hozir boʻldi, hokim uni oʻz oilasiga vasiy qilib belgiladi...
Zirgʻomning gapini quvvatlaydigan eski ishlardan xabardor kishidek Oftob sekin kulib qoʻydi. Uning kulganidan shubhalangan Zirgʻom: «Oyi nimaga kulyapsiz? Bu toʻgʻrida mendan boshqa kishilardan ham biror narsa eshitganmisiz?» — dedi.
— Yoʻq, lekin Jahonning onasi rahmatlik dugonamdan eshitgan narsalar esimga tushib ketdi. U hech bir sirni mendan yashirmasdi, men ham sirlarimni unga ochiq aytaverardim. Jahonning onasi koʻpincha erining Afshinga e’tiqod qoʻyishidan nolib yurardi. Uning ochkoʻzligini, tamagirligini bilgani uchun oʻzi unga inonmasdi. Lekin hokimning ishlariga aralashishni oʻziga ep koʻrmasdi.
Afshin ochkoʻz, tamagir ekanini eshitgan Zirgʻomning xayoli qochdi, chunki u juda katta merosga vasiy boʻlib olgan edi-da. Ehtimol, Jahonning mol-mulkiga xiyonat qilar. Ammo Zirgʻom oʻzi halol boʻlgani uchun oʻzgalardan ham shubhalanmasdi. Nahotki, shunday katta qoʻmondon oʻzi vasiy boʻlgan mol-mulkka xiyonat qilsa?
— Merosga Afshin qoʻlini choʻzadi deb oʻylaysizmi?
— Bilmayman, lekin oʻsha bechora aytgan sirni senga oshkor qilyapman-da. Somon ustida bilganlarimni ham, uning merosdan mahrum qilinish sabablarini ham hokimning xotini aytgan edi...
Zirgʻomning Somon haqidagi shak-shubhalari koʻz oldiga keldi.
— Otasining koʻngli qolganini Somonning oʻzi ham sezib yurgan ekan. Vasiyatni man qilay deb jon-jahdi bilan kirishib koʻribdi. Otasi qachon «kohinni chaqirib kel», deb yuborsa, chaqirib kelmay qayoqdagi bahonalarni toʻqib chiqardi.
— Vasiyatnoma kohinning qoʻli bilan yozildimi? — Oftob soʻradi.
— Ha, uni topib kelish uchun men Vardonni yuborgandim.
Oftob boshini irgʻab: «Oʻzi yaxshi kohin. Jahonning onasi rahmatlik shu kohinni ham yoqtirmasdi. Uni koʻrgisi kelmasdi. Bayramlarda uylariga kelsa, basharasini koʻrmay, deb ayvonga chiqib ketardi. Yaxshiyam, Vardonni esimga solding, u qayerda?»
— Shu yerda, safardan charchab keldi, hozir uxlagan boʻlsa kerak. Rostini aysam, u shijoatli odam. Hamma ishlarimda shunga suyanaman. Uni xizmatkorim deb aytishga ham tilim bormaydi. Uni doʻstim desam arziydi. Xizmatkorlardan u allaqancha yuqori turadi. Unda qandaydir bir xislat bor, bejiz odam emas.
— Undan beparvo boʻlma, oʻgʻlim. U zamondan jabrlangan boʻlsa kerak. Zamon oʻzi shunaqa, hamma vaqt dono kishilarni qoqiltirib-suqiltirib kelgan.
Uxlash vaqti yaqinlashgani, xususan, oʻgʻlining yoʻldan horib kelgani onaning esiga tushib qoldi.
— Qoʻzichogʻim, bor, oʻrningga borib yot. Xudo xohlasa, ertaga xalifa Mu’tasimning oldiga borasan. U bilan yaxshilik ishlar ustida koʻrishishing nasib boʻlsin, — dedi-da, oʻrnidan turdi. Hammalari oʻz oʻrinlariga borib yotishdi.

AvvalgiI- qism Keyingi

↑ Melodiy 826 yilga toʻgʻri keladi.

↑ Majusiylar — otashparastlar. Islom dini kirib kelgunga qadar Oʻrta Osiyo xalqlari majusiy dinida boʻlganlar.</b>

↑ Marzbon yoki marzubon — katta yer egasi, u shahar hokimi hisoblanardi.

↑ Bobak — Arablarga qarshi Ozarbayjondagi mashhur xurramiylar qoʻzgʻolonining yoʻlboshchisi, 837 yili oʻldirilgan.

↑ Sirdaryo nazarda tutiladi.

↑ Farsah — 8 kilometrni tashkil etadi.

↑ Urmuzd — zardusht dinidagilar, ya’ni otashparastlar aqidasicha, ezgulik xudosi.

↑ Mamluk — qul kabi sotib olingan va xojasining ixtiyorida turadigan xizmatchi.

↑ Obnus — qora, qattiq daraxt.

↑ Savsarlar oilasidan boʻlgan yovvoyi hayvon terisi.

↑ Kohin — otashparastlarning duoxoni, tabibi.

↑ Sind — Hindistondagi bir viloyat.

↑ Kirshonshoh — Fargʻonadagi majusiylar ibodatxonasining nomi.

↑ Mu‘tasim — abbosiylar xalifasi (833—841).

↑ Ma‘mun — abbosiylar xalifasi (813—833).

↑ Amin — abbosiylar xalifasi (809—813).

↑ Surra man rao — «Koʻrgan kishi sevinadi»» demakdir. Buni qisqartirib «Somurro» ham deb ataladi.

↑ Bobak al-Xurramiy — Xalifa Ma’mun davrida chiqib, Bazzni markaz qilgan, yigirma yilcha hukm surib, keyin Mu’tasim davrida Afshin tomonidan ushlanib, oʻldirilgan.

↑ Birodaringiz deb bu yerda Bobakni aytmoqchi.

↑ Xurosonda yashirin siyosatga boshchilik qilgan qoʻmondon. 775 yilda Iroqda oʻldirilgan.

↑ Xalifa Horun ar-Rashidning vaziri boʻlgan, 803 yili oʻldirilgan.

↑ Xalifa Ma’munning vaziri boʻlgan, Eronlar tarafdori boʻlgan eronlik, 818 yili oʻldirilgan.

↑ Sovlajon — shohlar qoʻlida oliftalik uchun olib yuriladigan hassa.

↑ Zirgʻom — arabcha «sher» demakdir.

↑ Ikki Iroq deb Ajam (Fors) Iroqi va Arab Iroqini aytishadi.

↑ Bu shahar Somuro deb ham yuritiladi.

↑ Antokiya — Antioxiya shahri.

↑ Loziqiya — Laodikiya shahri.

↑ Mansur — abbosiylar xalifasi (754—775). Bagʻdod shahrini qurdirgan.

↑ Al-Vosiq — abbosiylar xalifasi (842—847).

↑ Al-Mutavakkil — abbosiylar xalifasi (847—861).

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Fargʻona kelini (II- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 696
2	Fargʻona kelini (III- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 625
3	Фарғона келини (I- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 479
4	Фарғона келини (II- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 308
5	Фарғона келини (III- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 388

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60961
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45120
3	Gʻazallar [Nodira] 39252
4	Guliston [Sa’diy] 34244
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21492
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20773
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16604
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16515
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13532
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13242