Fargʻona kelini (II- qism) [Joʻrjiy Zaydon]

Xalifa Mu’tasim Va Sher
Ertasiga ertalab Zirgʻom oʻrnidan turdi. Yuvinib kelib, onasiga salom berdi, ta’zim bilan uning qoʻlini oʻpdi. Keyin birga oʻtirib nonushta qilishgandan soʻng odatda xalifa huzuriga kirganda kiyadigan kiyimlarini — ustiga salla oʻralgan qalpoq, abbosiylar kiyadigan qora toʻn, ichidan kamzul va uzun cholvor kiyib, boʻyniga qilichini osdi, otini minib, Vardon bilan birgalikda xalifaning saroyi tomon yoʻl oldi.
Mu’tasimning saroyi Somurroning sharqiy tomonida joylashgan boʻlib, bir necha hashamatli binolardan iborat keng maydonni ishgʻol qilgan edi. Chor atrofi devor bilan oʻralgan. Saroy qadimiy eron shohlarining Madoin shahridagi binolari tarzida qurilgan. Uning tashqi katta darvozasi uch tavaqali boʻlib, oʻrtasida ot-aravalar bemalol oʻtadigan katta eshik: ikki chekkasida odam oʻtadigan ikkita kichkina eshigi bor edi. Ichkariga kirgan kishi binolar oʻrtasidagi katta boqchaga koʻzi tushadi. U binolardan biri va eng kattasi Mu’tasimning hashamatli qasri. Qolganlari esa saroy ahlining turar joylari, mehmonxonadan iborat edi. Sherlar uchun qurilgan maxsus bino ham bor edi. Mu’tasim sherlarni asrash va tarbiya qilishga ishqiboz boʻlib, koʻpincha sher oviga oʻzi chiqib turardi.
Zirgʻom xalifaning oʻsha saroyiga yetib kelganida kun ancha koʻtarilib qolgan edi. Darvozaga yaqinlashishi bilan soqchilar uni tik turib qarshi olishdi. Zirgʻom otidan tushmay, darvozadan toʻgʻri ichkariga kirib, xalifaning qasri yonida toʻxtadi. Vardon esa darvoza yonida otidan tushib, uni yetaklaganicha Zirgʻom orqasidan borib, uning oti jilovidan ushladi va ikkala otni otxona tomon yetaklab ketdi. Xalifaning maxsus hojibi uni qarshi oldi. Zirgʻom xalifa huzuriga kirish uchun ruxsat soʻragan edi, hojib: «Kecha kechqurun ovga chiqib ketgan edilar, hali qaytganlari yoʻq», — deb javob berdi.
— Yaqin orada qaytarmikinlar?
— Hozir kelib qolsalar kerak.
Hojib dam olishi uchun Zirgʻomni qasr ichidagi katta xonaga taklif qildi va: «Xush kelibsiz, safardan eson-omon qaytib keldingizmi?» deb hol-ahvol soʻradi. Zirgʻom hojibga javob qilgandan keyin, xalifa nima sababdan chaqirtirganini bilmoq uchun mamlakatda boʻlayotgan voqealar toʻgʻrisida soʻrab, uni ancha gapga soldi-yu, lekin qanoatlanarli javob ololmadi, safarga ketganidan keyin saroyda qilingan ba’zi yangiliklarni koʻzdan kechirish bilan oʻzini mashgʻul qilib oʻtirdi. Keyin boqchaga chiqib, undagi gul va daraxtlarni tomosha qilmoqchi boʻldi. Hojib ham boqcha tevaragida u bilan birga yurgan edi, saroydagilar gʻovur-gʻuvur qilib qolishdi. Kimdir «xalifa ovdan qaytdilar» deyishi bilan odamlar qasr tomonga oʻtadigan yoʻl chetiga tizilishdi. Xalifa yonida ovga chiqqan kishilar otliq va piyoda kirib kela boshladi. Keyin ovga chiqqan vaqtda vahshiy hayvonlar hujumidan saqlanish uchun kiyadigan ov kiyimlarini koʻylagi ustidan kiyib olgan xalifaning oʻzi kirib keldi.
Mu’tasim oʻrta boʻyli, uzun va qizgʻish soqolli odam edi. Uning butun vujudida shijoat sezilar, oʻynab chiqqan paylari kuch-quvvatga toʻla edi. U shu qadar kuchli ediki, bir oʻzi ming qadoq[1] yukni yelkasida koʻtarib, bir necha qadam yerga olib bora olardi. Birovning bilagini ikki barmogʻi orasiga olsa, uni ezib yuborardi, temirni egib chambarak qilar va chaqa pulni barmogʻi bilan astoydil bossa, undagi muhr oʻchib ketardi. U serjahl, ginasi qattiq odam edi. Ot minishga, chavgon oʻyiniga oʻch edi. U qasr darvozasiga kelib otdan tushdi. Koʻpchiligi qoʻmondon va otliq askarlardan iborat boʻlgan kutib turuvchilar bilan salomlashdi. Ular orasida Zirgʻomga koʻzi tushib, bir jilmaydi-da, unga salom berdi. Zirgʻom chopib borib uning qoʻlini oʻpmoqchi boʻlgandi, rozi boʻlmagandek qoʻlini tortib oldi[2] va «Sen ham shu yerdamiding?» deb soʻradi.
— Janoblarining farmoyishlari bilan yetib keldim,— dedi Zirgʻom.
— Kecha kechqurun bu yerda boʻlganingda men bilan ovga chiqqan boʻlarding.
— Koshkiydi, amiralmoʻ’minin, ayni muddao boʻlar-kan-a, ...hamma vaqt baxt va gʻalaba sizga yor boʻlsin!
Xalifa qars tomon yuzlandi-yu, yana orqasiga qaytib, turgan kishilarga tarqalish uchun ruxsat berdi va Zirgʻomning oʻzini toʻxtatib: «Seni shodlantiradigan bir gap aytmoqchiman, men bahaybat bir sher ushlab keldim. Qachon sherni koʻrsam, seni eslayman, chunki sening noming uning nomlaridan bittasi[3], — dedi-da, hojibni chaqirib, — ovchilarga ayt, sherni anavi qafasga olib kelishsin», — dedi. Keyin boqchaning bir tomonidagi hayvonlar turadigan joyga qarab yurdi. Yonida Zirgʻom. U bilan soʻzlashib bora turib, xalifa safari toʻgʻrisida gap ochdi: «Bu safardan bizning istagimizni yaxshilab bajarib kelgan boʻlsang kerak, albatta». — Xojamning farmoyishlarini bosh ustiga oldim, u kishining madadi bizga yor boʻldi. Choʻrilarni sotib oldik.
Xalifa uning gapini boʻldi:
— Oʻzing sotib oldingmi?
— Yoʻq, mening oldi-sotdi ishlarda uquvim kamroq. Lekin kerakli choʻrilarni sotib olishda kishilarga koʻmaklashdim. Yaqinda ular bu yerga yetib kelib qolishadi. Men farmoningizga muvofiq tezroq, ulardan oldinroq joʻnayverdim.
Zirgʻomning soʻzini eshitib Mu’tasimning chehrasida boshqa bir holat roʻy berdi, boshini yerga egdi. Keyin u: «Mayli, bu haqda bafurja soʻzlasharmiz», — dedi-da, boqchaning eshigiga koʻz tashladi. Xalifaning chakkasidagi taram-taram tomirlariga qon yugurdi. Zirgʻomga imlab, xodachalar ustiga qoʻyilgan temir qafasni koʻtarib kelayotgan kishilarni koʻrsatdi. Qafas ichida koʻzidan oʻt chaqnab bahaybat bir sher turardi. Yirtqich hayvonning shijoati Zirgʻomga allanechuk koʻrindi-yu, xayoliga bir narsa kelgandek yuragi oʻynab, qovoqlarini chimirdi.
Xalifa tik qarab turardi. Qafas koʻtarganlar yaqinlashishi bilan uni qoʻllaridan yerga qoʻyishga buyurdi. Sher quloqlarni kar qilgudek baland ovozi bilan boʻkirardi: «Sher jarohati qattiqligidan boʻkiryapti. Koʻkragining tepasidan otgandim. Oʻlib qolmasa edi deb qoʻrqaman, lekin har koʻrganda bir shodlanishim uchun oʻlmay yurishini istardim». Xalifa shunday dedi-yu, qafas tomonga qadam tashladi. Uning hurmatini saqlab Zirgʻom orqasidan yurdi. Sherning oldiga yetishlariga bir necha qadam qoldi.
Xalifaning qoʻlida faqat bitta oʻq yoydan boʻlak quroli yoʻq edi, chunki kiyim-boshiga qarab turuvchi xizmatchisi u kelgan vaqtda shundan boʻlak hamma qurollarini yigʻishtirib olgan edi. Xalifa qafasga yaqin keldi-da, sherning jigʻiga tega boshladi: urmoqchi boʻlgandek qoʻlidagi oʻq yoyni unga oʻqtalar, sher esa boʻkirar va tipirchilardi. Sher koʻkragining yuqorisidan tinmay qon oqar, qon tomchilari uning koʻkragi va oyoqlarida qotib qolgandi, koʻzlariga qon toʻlgan, yumilay deb qolgan edi. Mu’tasim uni hozir oʻlib qoladi deb oʻylab, tegajaklik qilib, unga oʻq yoyni otgandi, u sherning naq koʻziga borib tegdi. Sher jon achchigʻida unga hamla qilaman deb bir sakragandi, boshi temir panjaraga urildi. Uning gʻazabi yana battarroq oshib, oʻzini bilmay orqasiga qaytdi. Mu’tasim bilan Zirgʻom xavotir ichida sherning harakatlariga qarab turishardi. Axir, u sher emasmi? Oʻlim oldida ham vahimasi bor-da.
Xalifa yonida Zirgʻom sherning shu achinarli ahvoliga rahmi kelib, tikilib turarkan, u birdan qafasning bir chekkasini boshi bilan qattiq urib, ikkita panjarani sindirdi va u yerdan boshini tashqari chiqarib oldi. Zirgʻom bilan xalifadan boshqa hamma bir-birini bosib-yanchib tumtaraqay boʻlib ketishdi. Sher «hap» etib xalifaga tashlandi-da, tirnoqlari bilan uning bilagiga yopishdi. Uni butunisicha yutib yuborguday boʻlib, ogʻzini katta ochdi. Mu’tasim holdan ketib, oʻzini oʻlganga chiqarib qoʻydi. Chunki oʻzini mudofaa qilishga va sherning changalidan qutulib chiqishiga biror chora qolmagan edi. Odamlar boʻlsa allaqachon hammasi chekka-chekkaga yashiringandi. Ammo Zirgʻom joyidan siljimay sherga tashlandi, u bir qoʻli bilan sherning pastki, ikkinchi qoʻli bilan yuqori jagʻini yirib: «Mavlono, xizmatingizga tayyorman, xudoning amri bilan salomat qoldingiz», — dedi. Xalifa shu onda sherning ikkala jagʻi ajrab ketganini koʻrdi va bilagini uning changalidan bir amallab tortib oldi. Shunga qaramay, sher Zirgʻomga hamla qilishga urinmoqda edi. Zirgʻom yonidan xanjarini chiqarib uni sherning koʻksi, biqini va qoʻltigʻi ostiga sancha boshladi. Uning qattiq jahli chiqqanidan, butun vajohati shernikidan ham haybatliroq boʻlib, moʻylabi dikkayib, koʻzi qizarib va qovogʻi solinib ketdi.
Oʻtakasi yorilib, har tomonga qochib ketgan odamlar sherning qonga boʻyalganini, Zirgʻom uning ustiga minib olganini va xalifa Zirgʻomga tikilib turganini koʻrib, yopirilib kelishdi. Ular gʻovur-gʻuvur ichida xalifaning salomat qolgani uchun shukurlar aytib, Zirgʻomning botirligiga qoyil qolib, hang-mang boʻlib turishardi. Bu tasodifiy hodisadan qoʻrqib rangi oʻchib ketgan xalifa Zirgʻomga zoʻrgʻa jilmayib, qaradi-da: «Barakallo, Zirgʻom! Chindan ham sher ekansan», — dedi.
Xalifaning maqtovini eshitgan Zirgʻom oʻzini tutib oldi. Qoʻlidagi qon tomib turgan xanjarni yerga qoʻydi-da, «Men amiralmoʻ’minining qullariman, bu qilgan ishim sizning iltifotingiz tufayli boʻldi. Bu yirtqich hayvondan oʻch olishga siz munosib edingiz, yolgʻiz oʻzingiz uni albatta oʻldirgan boʻlardingiz, lekin men shoshilib, oʻzimni yoʻqotib qoʻydim, sizga chovt solganiga chiday olmay, unga tashlanib oʻldirdim. Qilgan jur’atim uchun meni avf etasiz»,— dedi.
Zirgʻomning bunday odob bilan uzr aytishi xalifaga yana yoqib tushdi. «Qolgan gaplarni keyin alohida oʻtirib soʻzlashamiz», — dedi-da, ketishga qoʻzgʻaldi. Shu payt sherning tirnogʻi botgan bilagi ogʻriyotganini sezgan boʻlsa ham, xalifa oʻzini dadil tutdi va odamlarni tarqalishga buyurdi. Oʻzi esa Zirgʻom bilan qasr tomon yoʻl oldi va hojibiga: «Biz chaqirtirgan tabibdan boʻlak hech kimga huzurimga kirishga ruxsat bermaygaysan», deb amr qildi. Tabib kelib xalifaning jarohatini koʻrdi va zarar qilmaganini, qoʻlidagi qalqon joniga ora kirganini aytdi va salomat qutulgan bilan muborakbod qilib, kechga qadar oʻrnidan qimirlamay yotishini maslahat berdi.

* * *
Xalifaning bu koʻrgiligi butun saroy ahliga tarqaldi, uning holini soʻragani vazirlar, qoʻmondonlar kelishdi, lekin hojib ularni xalifaning farmoyishidan voqif qilganidan keyin ular qaytib ketdi. Xalifa Zirgʻomni oʻz xonasi ichidagi maxsus hujraga taklif qildi. U yuz-qoʻlini yuvib, u yoq-bu yoqlarini tuzatib oʻsha hujraga kirdi. Xalifa unga minnatdorchilik izhor qilgandek oʻrnidan turmoqchi boʻldi, lekin Zirgʻom uni turishga qoʻymay, qoʻliga yopishib, oʻpdi. Xalifaning taklifiga muvofiq odob bilan uning yonida oʻtirdi. «Zirgʻom, sen tufayli yangidan dunyoga keldim», — dedi xalifa.
Zirgʻom uyalib, boshini quyi soldi: «Xojam, avf etgaysiz, bunday maqtovga arzigulik bir ish qilolganim yoʻq. Sherni halokatga solgan sizning oʻqingiz, uning qoʻzgʻalgani jon talvasasi edi. Mabodo men biror ish qilgan boʻlsam, bu burchimdir, men sizning qulingizman».
Xalifa unga qarab: «Ofarin senga, mening atrofimni ikki yuzlama, laganbardor kishilar oʻrab olgan. Ularga shunchaki ishonch bildirsam ham, sening qahramonliging va sadoqatingni sezib, koʻpdan buyon suyub yuraman. Shunday qalbaki kishilar orasida xalifalar saroyida sendek qoʻmondonning boʻlishi oson gap emas. Sadoqatingni avvaldan sezib, seni soqchilar boshligʻi lavozimiga tayinlagandim. Sen shu mansabga loyiq kishisan», — dedi-da, bu suhbatlarini birov eshitayotgan-eshitmayotganini aniqlash uchun eshik va deraza tomon qarab qoʻydi. Zirgʻom yerga bosh eggancha sukut etib turardi. Keyin Mu’tasim boshini koʻtarib davom etdi:
— Fargʻonadan tezroq qaytib kel, deb seni chaqirtirganimning sababini bilasanmi?
— Ojizman, janob oliylari.
— Davlatimizning barqaror turishi uning sirlarini maxfiy tutishga bogʻliqligini bilmasang kerak?
— Bundan voqifman, xojam amin boʻlsinlarki, sirlarini saqlashda men oʻz koʻngillaridagidan ham mustahkamroqman.
— Sadoqating va yaxshi xizmat qilishingga birinchi koʻrganimdayoq ishonganman. Senda shu xislat mavjudligini sezib, seni suydim.
Zirgʻom uni hurmatlab, tashakkur aytmoq uchun oʻrnidan qoʻzgʻoldi:
— Bu ulugʻ marhamat, lekin men unga sazovor emasman, mendek bir askar amiralmoʻ’mininning shunday iltifotlariga sazovor boʻlishi amri mahol. Paygʻambarning qoim maqomlariga xolis xizmat qilish bilan men biror ortiqcha ish qilibmanmi? Bu jami musulmonlarning vazifasi emasmi?
Xalifa uni qoʻlidan ushlab oʻtqazarkan:
— Toʻgʻri aytasan, bu albatta musulmonlarning burchi, lekin shu burchini koʻngil bilan ado qiladigan kishilar ozda, shunday boʻlmaganda men Bagʻdoddan chiqib, bu shaharni qurishga majbur boʻlmagan boʻlardim, oʻz qavmim va jamoamga va akam Ma’mun davlatdan umidvor qilib qoʻygan bu eronliklarga qarshi kurashish uchun uzoq Turkiston va Fargʻonadan askar olishga sira hojat boʻlmagan boʻlardi. Men har tomondan dushman qurshovidaman. Ozarbayjon va Tabaristondagi uzoq dushmanlar menga ozlik qilganday, oʻz shahrim va saroyim ichidagi kishilarni aytmaysanmi? Hatto oʻzimga sirdosh qilib olgan va davlatimni himoya qilishda ishonganim mana bu turklarni koʻrmaysanmi, ular faqat mol-mulkim uchun menga yordam qilishyapti. Men ular bilan murosa qilib, allaqancha mol-dunyo sarflab avaylab kelyapman. Ular meni aldayapmiz deb oʻylashadi, — dedi-da, sukutga botdi. Yoshlangandek tuyuladigan koʻzidan oʻt chaqnab, jiddiy qiyofaga kirdi. Zirgʻomni salobat bosib, yana nima derkin deb yerga boshini quyi solib kutib turdi. Xalifa soʻzini davom etdirdi:
— Fargʻonada Afshinni koʻrdingmi?
— Ha, xojam, koʻrdim.
— U yerga nima uchun borgan ekan?
— Fargʻonaga nima uchun borganini menga aytgani yoʻq, yangi yil bayrami munosabati bilan el-yurtidan xabar olishga borgan boʻlsa kerak deb oʻylayman. Har holda yaqin orada kelib qolsa kerak.
Xalifa Zirgʻomning soʻzini ma’qulladi:
— Ha, albatta keladi-da, u bu yerdek sermaishat joyni qaerdan topardi, lekin...
— Uning sizga sadoqati xususida biror ishtibohingiz bormi?
— Ishtibohgina emas, balki aniq bilaman, lekin oʻzimni chalgʻitib, unga ishonch bildiraman, chunki biz urush davridamiz... Afshin askarlari biz uchun kerak. Shunday bir vaziyatda sen mening sirdoshim boʻlib, saroyimdan jilmasligingni iltimos qilaman.
Zirgʻom qulliq qildi:
— Men qulingizman, buyurgan ishingizni bajarish vazifam.
— Sen hozirdan boshlab menga yaqin suhbatdoshsan. Botirligingga oʻz noming juda mos kelsa ham, senga sohib— suhbatdosh deb nom qoʻyishga jazm qildim. Chunki sen menga suhbatdoshsan, shu laqab senga ma’qulmi?
Zirgʻom tashakkur tariqasida boshini egdi:
— Amiralmoʻ’mininning menga marhamatlari behaddir. Men bunday muruvvatga sazovor emasman. Lekin, janoblari, kaminaning darajasini koʻtarmakchilar va...
Xalifa uning gapini boʻldi:
— Nega oʻzingni bunday hurmatga sazovor emasman deb hisoblaysan? Axir sherning changalidan meni qutqazgan sen-ku!
Zirgʻom xijolat chekib boshini quyi soldi. Lekin xalifa oldida martabasi koʻtarilayotganini va shunga haqiqatan ham loyiq boʻlganini eshitsa, Jahon albatta sevinajagini oʻylab koʻngli yanada koʻtarildi. U xalifaga qaradi:
— Xojamning koʻrsatgan iltifotlari uchun tashakkur aytishga tilim ojizdir.
— Hali shuni iltifot deb hisoblaydigan boʻlsang, kelajakda sen uchun moʻl qoʻyilgan haqiqiy in’omlarimga nima derkinsan?
Zirgʻom sukut etdi. Xalifa soʻzida davom etdi:
— Sen hali uylanmaganingni va onang bilan birga istiqomat etayotganingni bildim. Shuning uchun bu qasr yonida maxsus bir hovlida tursanglar, deyman. Sening uylanish vaqting ham yetib qolibdi, ha, shunday emasmi?
Zirgʻom odob bilan boshini yerga solib turarkan:
— Xojam oʻzlari biladilar, — dedi.
— Men senga gʻoyatda chiroyli, ziyrak bir turkiy choʻrini moʻ qoʻydim. Bundan bir yildan ziyodroq men uni bu Zirgʻomga loyiq qiz ekan, deb koʻnglimdan oʻtkazib qoʻygandim.
Xalifadan bu gapni eshitgan Zirgʻom barmogʻini tishlab qoldi. Chunki uning koʻnglida butunlay boshqa sevgi chechak yozgan edi. U Jahonni sevgan, undan boshqaga koʻngil berishni aslo istamasdi. U xalifaga qarshi chiqishdan ham, uning taklifini qabul qilishdan ham ojiz edi. U nima deyishini bilmay, gangib jim turib qoldi.
Oʻz taklifidan Zirgʻomning tortinishini hech oʻylamagan xalifa uning xayolga choʻmib turganini koʻrib soʻradi:
— Nega indamaysan? Yoki mening taklifim ma’qul tushmadimi?
— Yoʻq, aslo! Amiralmoʻ’mininning soyai panohlarida istiqomat etish men uchun eng yuqori istak-ku axir! — Lekin Zirgʻom uylanish ustida gap ochmadi. «Uyalib buni aytmagandir», deb oʻylagan xalifa:
— Ha, uylanish-chi, balki sen boshqa kishilardek emasdirsan? Askarlarim ichida uylanishni istamaydigan biror odam yoʻq-ku. Shuning uchun ham men Turkistondan choʻrilar sotib olib kelishga kishilar yubordim. Men turklarni Bagʻdod yoki boshqa yerdagi kishilarga aralashib, ersifat boʻlib ketishlarini istamayman. Yoki bu safar olib kelingan choʻrilardan birortasiga uylanish niyating bormi? Lekin har qancha oʻringaningda ham butun Turkistonda men tanlagan qizdan chiroylirogʻini topa olmaysan. Uning menga ma’qul boʻlgani bejiz emasdir, albatta. Uning tengsiz husnini koʻrgan qoʻmondonlarim yoʻlida jon fido qilishmoqda, lekin men qizni ulardan birontasiga ham berdirmay, faqat senga ravo koʻrdim.
Zirgʻom va xalifaning taklifini qabul qilishga, na koʻnglidagi fikrini ochiq-oydin aytishga yoʻl topolmay qoldi. Shunday boʻlsa ham oʻzini dadil tutib, dedi:
— Hozir biz urush holati yoki unga tayyorgarlik koʻrish paytidamiz. Shu vazifadan boʻshagach, amiralmoʻmininning amr-farmonlaridaman.
Mu’tasim qanoat hosil qilganday boʻldi. Zirgʻomning urushga tayyorlanayotgani unga ma’qul tushdi:
— Xoʻp, mayli, biz urush holatidamiz. Lekin sen mening qasrimdan qimirlamasligining kerak. Borib onang va roʻzgʻorlaringni bu yerga oldirib kel, shu bugundan boshlab noming «Sohib» boʻlganini onangga aytib qoʻy. Men saroydagi maxsus kishilarimga, qoʻmondonlarimga va arkoni davlatga bu xususda shipshitib qoʻyaman.
Xalifa oʻrnidan qoʻzgʻoldi. Zirgʻom ham turishga otlandi:
— Boʻlmasa, farmoningizni volidamga yetkazish uchun uyga borishga ijozat bersangiz.
— Mayli, istasang, bor! Xodima shu bugunning oʻzida sizlar uchun joy tayyorlab qoʻyadi.
Zirgʻom ta’zim qilib, orqasi bilan yurib, xalifaning oldidan chiqdi. U eshikka chiqib, otni olib kelish uchun Vardonga kishi yubordi. Zirgʻom xayolga choʻmganicha Vardon bilan otga minib, uy tomon joʻnadi. Xalifaga yoqib qolgani va oʻzi bilan birga istiqomat etishiga taklif etgani uchun u har qancha mamnun boʻlsa ham, uylanish ustidagi gapidan hayron edi. Lekin bu taklif siyosatga daxldor boʻlmagani uchun uning chorasi topilib qolishiga ishonardi.
Zirgʻom uyiga yetib kelishi bilanoq onasi kutib oldi va Vardondan hol-ahvol soʻradi. Keyin tayyorlab qoʻyilgan ovqatini olib kelib xontaxtaga qoʻydi. Hammalari birga ovqatlana boshlashdi. Ona oʻgʻlining sukutidan biror yangilik yuz berganini sezdi:
— Amiralmoʻ’mininga uchrasha oldingmi, bolam?
— Ha, oyijon, uchrashdim.
— Ahvollari qalay? Sen Fargʻonadan tezroq qaytib kel, deb chaqirganlarining boisini aytdilarmi?
Zirgʻom duduqlanib qoldi. Xalifa bilan oralarida oʻtgan hamma gapni onasiga aytib bersa, xalifaga bergan va’dasiga xilof ravishda sirni oshkora qilgan boʻlardi. Shuning uchun: «Ha, aytdilar, lekin qiziq bir voqea yuz berdi» deb qoʻya qoldi.
— Nima boʻldi?
Zirgʻom onasiga sher voqeasini, undan xalifani qutqarib qolganini va uning nomini xalifa Zirgʻom emas, «Sohib» deb oʻzgartirganini va buning sabablarini aytib berdi. Onaning koʻngli koʻtarildi va shodligidan betiga qon yugurdi. Zirgʻom: «Bundan tashqari, xalifa meni oʻz yonlarida yashab turishga da’vat etdilar», — dedi.
Ona bir burda nonni olib yemoqchi boʻlayotgan edi, oʻgʻlining soʻzini eshitib, hayron boʻlib qoldi va ikkala oq koʻzini unga tikib:
— Yonlarida istiqomat qilishingga rostdan da’vat qildilarmi? Nimaga? — dedi.
— Oʻzlariga mulozim boʻlishim uchun, bu menga katta hurmat.
Onasi ogʻzidan chaynab turgan nonini yutmay turib:
— Xalifa mening ham sen bilan birga turishimni aytdilarmi? — dedi.
— Ha, sen ham, onang ham shu yerda istiqomat etasizlar, dedilar.
Onaning rangi oʻzgardi. Ogʻzidagi taomni shosha-pisha chaynashidan uning tashvishga tushib qolgani sezilib turardi:
— Mayli, bolam, sen oʻzing boraver, xalifaning qasrida yashash men uchun darkormas.
— Oyijon, nimaga unaqa deyapsan? Siz bormasangiz, men ham bormayman, albatta.
— Yoʻq, bolam, sen boraver, xalifaga yaqin turish — katta obroʻ, buni qoʻmondonlar orzu qiladi. Men esa shu yerda turaman, vaqti-vaqti bilan oldimga kelib turarsan. Seni qoʻlim bilan ushlab, yuzlaringdan oʻpib tursam kifoya.
Onasining tortinishidan qasrda yashashni istamayotganidan Zirgʻom taajjublandi:
— Yoʻq, oyi, siz men bilan u yerga borasiz. Birga yashaymiz, men xalifaga va’da berib keldim. Va’daga vafo etmaslikka choram yoʻq.
Ona ozgina jim turdi-da: «Mayli, oʻylashib koʻramiz»,— dedi.
— Oyi, vaqt tang, ertaga koʻchishimiz kerak. Mas’udaga buyursangiz tayyorgarlik koʻraversa. Men Vardonga aytaman, u ham Mas’udaga yordamlashadi. Siz xalifaning saroyidagi ayollar bilan apoq-chapoq boʻlib, kunduz kunlari ular bilan suhbatlashib yoki ashula eshitib oʻtirasiz. Bu yerda bitta oʻzingiz oʻtirgandan koʻra saroyda yashash yaxshi emasmi? Bundan tashqari, men uchun muhim boʻlgan bir maslahat vajidan sizning u yerda boʻlishingiz zarur.
Onasining betiga qon yugurdi, ahvoldi oʻzgardi. Uning avzoyi oʻzgarganligi ojiz koʻzlarining alang-jalang boʻlganidan sezilib turardi.
— Ammo ovunish, suhbatlashish uchun menga sen keraksan, boʻtam. Mening yolgʻizim, koʻz qorachigʻim sensan. U yerga bormasligimning chorasi boʻlmasa, uyda turish yoki u yoq-bu yoqqa chiqib ketish ixtiyori oʻzimda boʻlishini senga shart qilaman. Xoʻsh, men uchun muhim boʻlgan bir maslahat vajidan siz u yerda boʻlishingiz kerak deyapsan. Koʻrib turibsan, men koʻzi ojiz bir ayolman. Menga qanday ehtiyojing bor?
— Oyi, siz mening nurim, chirogʻimsiz. Siz xalifaning menga tayyorlab qoʻygan «baxti»dan qutqazishga yordam beradigan kishimsiz.
— Baxtdan qutqazish? Nima demoqchisan, ochiqroq ayt!
— Xalifa men uchun bir turk qiziga sovchi boʻlyapti. Aytishicha, bu shaharda undan goʻzal qiz yoʻq emish. Uni boshqa hamma qoʻmondonlaridan koʻra menga munosib deb bilgan emish.
— Sen unga nima javob aytding?
— Yoʻq deyishga tilim bormadi. Keyinroq javobini aytaman, deb va’da qildim.
— Nima, uni rad qilmoqchimisan?
— Boʻlmasam-chi, qabul qilaymi?
Ona sukut etdi. Uning Jahonga boʻlgan muhabbatini esladi:
— Xalifaning taklifini qanday rad qila olasan?
Zirgʻom yuragidagi dardini ochiq izhor etdi:
— Jahon-chi? Men unga mehr qoʻyganman-ku?
— Meni shuning uchun birga boʻlasiz deyapsanmi? Xoʻp, men seni bu tuzoqdan qutqazish chorasini koʻraman, bu qiyin ish emas, albatta.
Zirgʻom xursand boʻlib ketdi.
— Unday boʻlsa hammamiz ertaga koʻchamiz. Siz meni Zirgʻom deb chaqira koʻrmang, chunki xalifa mening nomimni «Sohib» deb ataydi, Zirgʻom desangiz, mening qoʻygan nomimni yoqtirmabdi, deb xafa boʻlishi mumkin.
— Xoʻp, oʻgʻlim, shunday qilaman.
Shu payt ular ovqatlarini yeb boʻlishdi. Ona koʻchish taraddudini koʻrishni Mas’udaga buyurdi. Zirgʻom esa unga yordam berishga Vardonni qoʻshdi.
Ertasiga ular hammasi xalifa saroyiga koʻchib borishdi va uning yonidagi bir hovliga joylashishdi.
Xalifaning boshqa xizmatlariga suyanishsa ham, ona-bola oʻzlari uchun Mas’uda bilan Vardonni olib qolishdi.

Ahmad Ibn Abu Duod
Jahonning kelayotgani toʻgʻrisida biror yangilik eshitishga ilhaq boʻlib Sohib xalifa saroyida bir qancha vaqtni oʻtkazdi. Xalifa Sohibga tanmahramlikka tanlagan qizdan xalos boʻlish uchun u Jahonning tezroq yetib kelishini sabrsizlik bilan kutardi. Xalifa Jahonni koʻrgach, oʻz qoʻmondoniga boshqa biron qizni ep koʻrmasligi turgan gap edi. Shuning uchun Sohib dunyodagi hamma qizlarni sevgilisi Jahonning tirnogʻiga ham olmas edi. Buning uchun xalifa undan xafa ham boʻlmasdi. Biroq Jahon nega kelmayapti ekan? Undan darak boʻlavermagandan Sohib qattiq tashvishda edi: koʻngli gʻash, yuragiga qil sigʻmaydi. Bir kuni doʻsti va xizmatchisi Vardonni yoʻqlatib, undan: «Far-gʻonaliklar xususida qanday fikrdasan?» deb soʻradi.
Uning maqsadini sezgan Vardon:
— Ayam Jahonni aytyapsizmi? — dedi.
— Borakallo. Otasining ta’ziyasi tugagandan keyin Bagʻdodga kelishga va’da bergan edi, lekin hanuz daragi yoʻq. Biror kishi orqali xabar qilmadi. Sen bunga nima deysan?
— Ruxsat etsangiz, oʻzim borib buni surishtirib kelsam?
Xizmatkorning bu qadar fidokorligidan mamnun boʻlgan Sohib jilmaydi va: «Borakallo, Vardon, senga bu qadar ogʻir vazifani yuklamoqchi emasman. Faqat nima qilsak boʻlarkin, deb maslahat soʻrayapman, xolos», — dedi.
Vardon oʻylab, boshini yerga egib turdi:
— Menimcha, janob Afshin Fargʻonadan kelguncha yana bir oz tahammul qilsak.
— U qachon kelarkin?
— Yaqinda kelarmish degan xabar bor. Kelgan zamon oʻzidan yoki hamrohlarining birortasidan surishtirib bilib olamiz.
Vardonning maslahati Zirgʻomga mas’ul tushdi: «Boʻlmasa, buni Afshinning hamrohlaridan oʻzing soʻrab, bilasan». Vardon: «Xoʻp, maqsadingizni angladim», — dedi. Sohib kuldi.
— Men uchun qaysi maslahatni foydali deb bilsang, yashirmay bemalol aytaver! Yodingdan chiqmasin, men seni xizmatchim emas, doʻstim, sirdoshim deb hisoblayman!
Vardon unga ta’zim qilib, bosh egarkan: «Men hamisha xizmatingizni jon-dildan ado etuvchi xodimingizman. Hozir menga ruxsat bersangiz, Afshinning karvonlari yetib kelmasdan, yoʻliga chiqsam», — dedi. «Mayli, bor, oʻzingga ma’qul ishni qilaver!»— ruxsat berdi unga Sohib Vardon u bilan xayrlashib, chiqib ketdi.
Zirgʻom qasrda oʻtirgan edi: «Xalifa sizni yoʻqlayaptilar», deb bir kishi keldi. U otlanib, xalifaning qasri tomon yoʻl oldi. Qasrga yaqinlashganda, unga: «Xalifa oʻz xosxonalarida qozikalon Ahmad ibn Abu Duod bilan suhbatdalar», deb aytishdi.
Ahmadning xalifaga gʻoyat manzurligi Zirgʻomga ma’lum edi. U muhim ishlar xususida Ahmad bilan maxsus gaplashib olardi. Zirgʻom ruxsat soʻrab, ularning oldiga kirib bordi. Xalifa xona toʻrida, oʻz kursisida, Ahmad ibn Abu Duod esa uning yonida, ikkinchi kursida oʻtirardi.
Asli arab boʻlgan Ahmad ularga zoʻr ixlos va muruvvat bilan tanilgan kishi edi. Mu’tasim arablarni oʻzidan uzoqlashtirgan, ulardan iltifotini uzib, qadr-qimmatlarini ancha pasaytirib qoʻygan edi. U oʻziga turklarni yaqin tutardi. Shunday boʻlsa ham Ahmadga ishonchi zoʻr edi: vazirlari oʻrniga u bilan maslahatlashar va uning maslahatisiz biror ishga qadam qoʻymasdi.
Odatda xalifalar oldida boshqa kishi gap boshlashi mumkin boʻlmasa ham, Ahmad Mu’tasim oldida bemalol gapiraverardi...
Xalifa oldida qozilar qozikaloni oʻtirganini koʻrgan Zirgʻom oʻzining muhim bir ish yuzasidan chaqirilganini sezdi. U xalifaga salom berdi. Xalifa unga «alik» oldida: «Marhamat, qani, kelaver, Sohib», deb Ahmad ibn Abu Duod yonidan joy koʻrsatdi. Keyin u qoziga qarab dedi:
— Siz, ehtimol, bu qoʻmondonni hamma biladigan nomi bilan emas, boshqa nom bilan chaqirayotganimdan ajablanayotgandirsiz? Sizning bu yigit toʻgʻrisidagi fikringiz maqbul, koʻpdan beri uning botirligi va sadoqati haqida soʻz yuritardingiz. Men uning siz maqtaganingizdan ham a’lo ekanini amalda sinab koʻrdim. U men uchun oʻzini oʻlim toʻlqiniga otdi: meni sherning changalidan qutqazib, oʻz qahramonligini namoyish qildi. Shu vajdan uni oʻzimga yaqin tutib, Sohib deb ism qoʻydim va saroyga keltirib joylashtirdim.
Oltmish yoshlar chamasida boʻlib, soch-soqoliga oq oralagan qozi Mu’tasim Zirgʻomni maqtayotganini eshitib: «u maqtovga arziydigan yigit ekan. Men uni dastlab koʻrishdayoq ma’qul topib, istiqboli ulugʻ boʻlar, deb umid tutgan edim. Ilohim, xizmatingizda barqaror boʻlsin!» — dedi.
— Shuning uchun hozirgi maslahatimizdan uni voqif etish kerak, — dedi Mu’tasim.
Zirgʻom odob saqlab, xalifaning farmonini kutib oʻtirardi. Xalifa unga dedi:
— Ey Sohib, Armanistondagi oʻsha majusiy toʻgʻrisida kelgan xabarlarni biz qozi bilan muhokama qilayotgan edik.
Xalifa Ardabildagi davlat boshligʻi Bobak al-Xurramiyni koʻzda tutayotganini sezgan. Zirgʻom: «Bu odam biror voqea sodir qildimi?» — deb soʻradi. Uning xalifa bilan tuzilgan bitimni buzganidan, musulmon askarlari bilan oʻrtalarida yuz bergan voqealardan va Bobakni qoʻlga tushira olmaganlari tufayli uning ishi avj olib ketganidan Zirgʻom xabardor edi. Qozi gapga aralashdi:
— Bobak al-Xurramiyning Armanistonda xalifaga itoat etmagani, u goh Afshin askarlarini, goh boshqalarni xalifaga qarshi gijgijlatgani sizga ayon. Biz bilan Armaniston orasi olis, urush ba’zan bizning foydamizga, ba’zan uning foydasiga hal boʻlib kelmoqda. Bobak u yerda mustahkam oʻrnashib olgan. Xalifa esa... — u jim boʻlib Mu’tasimga qaradi. Mu’tasim uning soʻziga qoʻshimcha qildi:
— Ey Sohib, Afshindan koʻnglim toʻq emasligini, undan qanday qutulishga hayronligimni senga aytgan edim. Sen uni oʻz yurti, oʻz fuqarosi, qavm-qarindoshi, urugʻ-aymoqlari ichida koʻrding. Xoʻsh, uning xususida qanday mulohazaga kelding?
— Afshin u yurtlarda katta hukmdor. Uni yoʻlboshchi deb hisoblashar, shahanshoh deb atasharkan, qay bir kishilar uni «xudolar xudosi» deb yuborishdan ham toymas ekan. U musulmon diniga kirishdan avval shunday nomga ega boʻlgan ekan. Hozir u «xudolar xudosi» deb atalishini istamasa kerak. Ey xalifam, u shu qadar katta nufuzga egaki, bir marta xitob qilsa, son-sanoqsiz kishilari uning chaqirigʻiga tayyor boʻladi. Xalifa istasalar, uni vazifasidan bekor qila oladilar. Meni uning oʻrniga tayinlamoqchi boʻlsalar, xizmatlarida qonimni ham, jonimni ham ayamayman. Men oʻzimni Afshindan qudratliroq deb oʻylamayman, lekin xalifaning sodiq qullariman. Qaysi xizmatga munosib koʻrsalar, men tayyorman, tangrining oʻzi madadkor boʻlsin.
Qozi Mu’tasimga qarab:
— Sohib oʻz sadoqatini va davlat xizmatiga fidokorligini ochiq aytyapti. Bunday oʻzgarishlardan kelib chiqadigan xatarli natijaga, albatta, uning idroki yetadi. Men Afshin yoki boshqa biror kishi bizning fikrlarimizdan voqif boʻlmasligini lozim koʻrardim. Agar ijozat bersangiz, menda bir mulohaza bor, shuni oʻrtaga tashlasam, balki biror manfaati tegib qolsa ajab emas.
— Qani, eshitaylik, — dedi-da, xalifa Zirgʻomga qaradi: — Men qozini vazir va maslahatchilarim maqomida hisoblayman. Vazirlarim va xos kishilarim koʻp, lekin ulardan bittasiga ham qozichalik ishona olmayman. Gapiring, qozi afandi!
— Afshin oʻz yurtida podshoh, uning askar va yordamchilari yetarli. U sizga faqat mol-mulk orttirish, boyish maqsadida xizmat qilyapti. Ba’zilarning aytishicha, uning musulmonlarga xizmati faqat mol-mulki uchun, oʻz holiga qoʻyilsa, albatta, Bobak bilan birlashib, biz musulmonlarga qarshi jang qiladi. Bordi-yu, uning musulmon boʻlgani rost boʻlsa ham, har qalay sinalmagan-da. Biz unga qattiqqoʻllik qilsak, toʻnini teskari kiyib olsa ajab emas. Bobak bilan bir yoqadan bosh chiqargudek boʻlsa, oʻzingizga ma’lum, biz uchun ancha xatarli ish boʻladi. Menimcha, uni aldashimiz, «sen davlatimiz uchun eng ishonchli kishisan», deb ishontirishimiz, istaganicha pul-mol berib, oʻzini va askarlarini sotib olishimiz va Armanistondagi oʻsha majusiyga qarshi urushga solishimiz kerak. Yengib chiqsa, Bobakdan qutulgan boʻlamiz. Shundan keyin Afshinning xoinligi xalifaga ochiq-oydin ayon boʻlsa, jazosini berish hech gap emas. Chunki u yakkalanib, suyanchigʻi qolmagan boʻladi. Agar uning bizga chin koʻngildan xizmat qilayotgani aniqlansa, u vaqtda tegishli hurmat koʻraveradi.
Qozining soʻzini eshitgach, Zirgʻom uning fikri oqilona fikr ekanligiga ishonch hosil qildi. Zirgʻomning oʻziga qolsa, u bunday hukm chiqara olmasdi, chunki u qahramon boʻlsa ham, bunday nozik fikrlay olmasdi. Bir kishi ayni vaqtda ham qahramon, ham oʻtkir fikrli boʻlishi juda kam uchraydi.
— Qozi, bu eronlik yoki ushrusanalikning kuchiga ortiqcha baho beryapti, undan qoʻrqyapti. Askarlarimiz ichida ulugʻ sarkardalar borligini bu kishi unutganga oʻxshaydi. Ularning har biri oʻz kishilari va qurol-yarogʻi bilan davlatimizni himoya qilishga qodir.
— Xalifamiz rost aytyaptilar. Chindan ham farmonlarida Ashnos, Itox, Bagʻo, Sumo va boshqa bahodirlar bor. Lekin ular oddiy xalqdan chiqqan, ularning birortasi ham askarlar ichida Afshindek nufuzga ega emas. U oʻzining behisob xalqi orasida qancha hokimiyatga ega ekanligini hozir eshitib turibmiz. Agar biz uni xafa qilsak, yuqorida zikr etgan kishilarimiz uning oʻrnini bosishga ojizlik qilib qolar. Bobakning qarshi chiqishi oʻrtaga suqilmasa, biz na Afshinning, na boshqalarning kuch-qudratini pisand etmagan boʻlardik. Siz xalifam, shijoatli va tadbirkor kishisiz. Tangri sizni xalifalik bilan siylaydi. Binobarin, hiylakorlik yoki sabrpeshalikka yurmaysiz. Ammo hadisda: «Urush hiylakorlik — makrdan iboratdir», deyilgan. Mening ra’yim shu. Yana hamma ish oʻz ixtiyoringizda. Hamma a’yonlar qatori men ham sizning irodangizga boʻysunaman. Sizga itoat etish yoʻlida qonimizni ham, jonimizni ham ayamaymiz.
Xalifa: «Qozining soʻzlariga nima deysan», degandek Zirgʻomga qaradi. Zirgʻom: «Men qozining gaplarini qaytarishga botinmayman. Yaxshi siyosat bobida u kishi oʻylagan fikrlarni men xayolimga keltirishdan ojizman. Mening javobimni oʻzingiz eshitdingiz. Men qilichbozman, binobarin, farmoningizni tugal bajarish burchimdir. Xoh Ozarbayjonga, xoh Turkistonga, xoh Armanistonga qoʻshin tortishga amr qilsangiz, butun kuch-qudratimni, gʻayrat-shijoatimni sarflab otlanaman. Ammo qozining andishalari, bergan maslahatlari ancha ma’qul. Shunday boʻlsa ham xalifamizning oliy tadbir va ra’ylariga itoat etamiz», — dedi.
— Ikki ish sababli ikkalangizdan maslahat soʻradim,— dedi xalifa, — birinchisi, Afshinning yetib kelishi yaqin qolgani toʻgʻrisidagi xabar, ikkinchisi esa Armanistondan kelgan aygʻoqchimizning soʻziga koʻra, la’nati Bobakning kuchayib borayotgani va biz tomonga qoʻshin tortishi ham ehtimoldan uzoq emasligi masalasidir. Bobakning kelishini beparvo kutib oʻtira olmaymiz.
Qozi unga dalda berdi:
— Bobak mamlakatimizga qadam bosishga jur’at qilishiga sira aqlim bovar qilmaydi. Oʻzi «xalifa bizning ustimizga qoʻshin tortib kelib qolmasmikin» degan xavotirda. Menimcha, hozir Afshinni yaxshilab kutib olish, undan keragicha foydalanib qolmoq uchun «sen yaxshi», deb turish kerak.

* * *
Ular shu suhbatda ekan, asr namoziga aytilayotgan azon tovushi eshitildi. Xalifa oʻrnidan turishga otlanib, qoʻlini qoʻliga urib, xojibni chaqirdi-da: «Xalifa asr namozini oʻqish uchun masjidi jomega kelarmishlar» deb jamoatga xabar qilib qoʻyishini buyurdi.
Zirgʻom ham, qozi ham xalifa bilan oʻsha masjidga borishi lozim boʻldi. Bu masjidni xalifa Mu’tasimning oʻzi bino qildirgan. U shu qadar mustahkam qurilgandiki, islom mamlakatlarida yagona edi. Uning devor va mehrobi oynavandlik qilib ishlangan boʻlib, mehrobda turib namoz oʻqiydigan kishi tashqaridan masjidga kirib kelayotganlarni bemalol koʻra olardi. Masjid xalifaning qasriga yaqin boʻlgani uchun u namozni koʻpincha shu yerda oʻqirdi. Xalifa oʻrnidan qoʻzgʻalayotganda qozi bilan Zirgʻom uylariga borib tahorat olib kelishga ruxsat soʻrab, tashqari chiqishdi.
Masjidga avval xalifa kirdi. Kishilar, sardorlar va vazirlar uni koʻrish uchun tik turishardi. Xalifa masjid ichida oʻzi uchun ajratilgan hujraga kirishi bilan ketidan uning xos kishilari, jumladan, qozi Ahmad va vaziri Muhammad ibn Abdulmalik az-Zayyot hamda yuqorida nomlari zikr etilgan turk sarkardalar kirishdi. Zirgʻom ham ichkari kirib, oddiy kishilar qatoriga borib oʻtirdi.
Devorga oʻrnatilgan oynalar shunday shaklda ediki, namoz oʻquvchilarga oʻz shakllari boshqa bir masjidda namoz oʻqiyotgan kishilardek boʻlib tuyulardi.
Zirgʻom mehrobdagi oynalarga qarab, orqa tomondan tanish-notanish kishilarning masjidga kirayotganini koʻrib turib, namozni oʻtayotgan edi, toʻsatdan tanishdek tuyulgan bir kishiga koʻzi tushdi. Uni yaxshilab koʻrib olish uchun sekin orqasiga qaradi: u Jahonning akasi Somon edi. Zirgʻom avaylab orqasi bilan yurib, eshikka yaqinlashdi. Uning orqasiga qaytayotganini koʻrgan Somon undan oldinroq masjid sahniga chiqib ketdi. Somon Fargʻonadalik vaqtida koʻrimsizligini bildirmaslik uchun yaxshi xil’at kiyib, oʻziga oro berib yurardi. Hozir u butunlay oʻzgarib ketibdi. Zirgʻom uni zoʻrgʻa tanidi. Somon achinadigan darajada ozib ketgan, kiyimlari toʻzgan, qoʻl va boshini bogʻlab olgandi. Uning shu alfozda turganini koʻrib, Zirgʻomning rahmi keldi va Jahonga biror gap boʻlmadimikin degan fikrga kelib: «Somonmisan?» deb baland ovoz bilan soʻradi.
— Ha, Somonman.
— Oʻzi nima gap? Senga nima boʻldi? Jahon qani?
— Alohida bir joy boʻlsa, boshimdan oʻtgan hamma savdolarni birma-bir aytib berardim. Somurroda sizni qidirmagan yerim qolmadi. Holdan toydim. Ehtimol, shu yerdan toparman, deb masjidga qidirib kelgandim.
— Qani, orqamdan yuraver, — deb Zirgʻom masjid sahnidan yura boshladi, — meni eski nomim bilan soʻragan boʻlsang kerak. Uni hozir hech kim bilmaydi. Meni bu yerda «Sohib» deb atashadi. Jahon qaerda? Kiyimlaring nega bunchalik xarob?
Ular ikkalasi masjid sahnidan chiqib, Ka’ba shaklidagi toʻrt burchak bir binoga yetib kelishdi. Uyigacha borishga sabr-toqati qolmagan Sohib Somon bilan shu binoga kirib, uning qissasini eshitishga qaror qildi. Binoga kirib, Somonni supada oʻtirishga taklif qildi-da: «Xoʻsh, gapir-chi, Jahon qaerda, qanday falokat yuz berdi?» — dedi.
Somon xoʻrsinib, boshini yerga egdi:
— Sizni xafa qiladigan xabar bilan keldim.
Zirgʻom hayajonga tushib soʻradi:
— Nima, Jahonga bir gap boʻldimi?
— Yoʻq, unga hech gap boʻlgani yoʻq, lekin... — Somon gapini davom ettirolmay, «qult» etib yutindi.
— Lekinini ayt, nima gap oʻzi? Jahon qaerda? Soʻzlay qolsang-chi axir!
Somon koʻziga yosh oldi:
— U qaerdaligini bilmayman. Qaroqchilar yoʻlda olib qochib ketishdi.
Zirgʻom sherga oʻxshab oʻkirdi, Somonning koʻziga qattiq tikildi, sochi tikka boʻlib, qoʻrqinchli bir tusda: «Olib qochishdi, dedingmi? Bunga kim jur’at etdi?», dedi.
— Uni tortib olib ketgan yaramaslarning kimligini bilolmadim. Lekin siz bir oz sabr qiling, men boʻlgan voqeaning hammasini batafsil aytib boʻlay.
— Xoʻp, gapir, lekin qisqaroq qil!
— Siz ketganingizdan keyin bir necha kun ichida biz Fargʻona ahli boshiga ikkita kulfat tushdi, — dedi-da, Somon gapini birov eshitib qolishidan qoʻrqayotgandek tovushini sekin qilib masjid sahniga koʻz yugurtirdi. Yaqin oʻrtada quloq solayotgan kishi yoʻqligiga qanoat hosil qilgach, davom etdi. — Kulfat bizga eng yaqin kishimizdan — otamiz bizni ishonib topshirib ketgan kishidan yetdi. Afshin otamning merosidan meni mahrum etish bilan qoniqmay, singlimga koʻz olaytirdi.
«Somonga tegishli boʻlgan hissaga koʻz olaytirgani yetmagandek, Jahonning merosiga ham qoʻl choʻzibdi-da», deb oʻylagan va boshqa narsani xayoliga keltirmagan Zirgʻomning a’zoyi badani jimirlashib ketdi.
— Demak, u insofsiz Jahonning merosiga ham qoʻl choʻzibdi-da?
Somon oʻzining soqolsiz taqir iyagini ishqalab turib, yoʻtalib qoʻydi-yu, hech narsa demadi. Bu xatti-harakatdan shubhalangan Zirgʻom:
— Shunday emasmi? — deb soʻradi.
— U ablah faqat merosga koʻz olaytirgan boʻlsa mayli edi-ya. Jahonning oʻziga ham koʻz olaytirdi. Bu achchiq haqiqatni sizga aytib, xafa qilganim uchun avf eting. Bu rost gap. U Jahonning botir Zirgʻomga aytib qoʻyilganini bila turib, oʻziga ogʻdirib olmoqchi boʻldi. Jahon uni oʻziga tan mahramlikka qabul qilishi amri maholligini Afshin yaxshi bilardi.
Zirgʻom qalt-qalt titrardi:
— Xoʻsh, keyin nima boʻldi?
— Biz qochish chorasini koʻrdik. Yengil-elpi yuklarimizni olib, Jahon bilan bir qofilaga qoʻshilib, yoʻlga tushdik. Bu ishimizni saroydagilardan oqsoch Hayzuron bilardi, xolos. Uni ham oʻzimizga hamroh qilib, Afshin xabar topib qolmasin deb, shoshilinch ravishda uchalamiz Somurro tomon yoʻl oldik. Issiq-sovuq demay, yoʻl azobini chekib, ancha qiyinchilik bilan Xurosondan oʻtdik va Hamadonga yaqinlashganimizda, hamrohlarimiz bizdan ajralib, boʻlak tomonga ketishdi. Biz esa endi tinch yerga yetib oldik, xotirjam boʻlaversak arziydi, deb oʻyladik. Shu payt otliq qaroqchilardan bir toʻdasi kelib, yoʻlimizni toʻsdi. Kuchimiz yetgancha ulardan oʻzimizni mudofaa qildik, hatto mening qoʻlim sinib, boshim jarohatlandi. «Men oʻlsam sadqai sar, ammo Jahon salomat qolsin», deb urindim. Lekin afsuski...
— Keyin nima boʻldi? U jarohatlandimi yoki olamdan oʻtdimi?
— Jahon sogʻ-salomat, lekin uni va oqsoch Hayzuronni olib qochib ketishdi. U menga: «Zirgʻomga salom ayting va boʻlgan voqeani unga yetkazing!» — dedi.
Zirgʻomning tutuni osmonga chiqib, qoni qaynab, koʻzlaridan oʻt chaqnardi:
— U qaroqchilar kim ekan? Birortasini ham tanib olmadingmi?
— Yoʻq, ular «tanib qolishsa, sirimiz fosh boʻladi», deb yuzlariga parda toʻsib olishgan. Ovozlarini ham sira chiqarishmadi.

* * *
Zirgʻom boshini quyi solgancha, jonsiz kishidek birmuncha vaqt jim qoldi. Keyin masjiddan chiqib kelayotgan odamlarning gʻovur-gʻuvuri qulogʻiga kirib, oʻziga keldi. Xalifa ham masjidda ekanini esladi. Xalifa «Zirgʻom nega yashirinib turgan ekan», degan shubhaga tushmasin deb Somonga: «Meni kutib tur» ishorasini qildi-da, oʻzi davlat arboblari yoniga borib turdi. Sal fursat oʻtmay, tik turgan kishilar safdan chekinib, oʻrtadan xalifaga yoʻl boʻshatishdi va unga salom bermoq uchun kutib turishdi. Xalifa oʻtayotganda turgan kishilarning yuziga birma-bir qararkan, Zirgʻomga koʻzi tushdi, «qani, orqamdan kelaver» degandek unga ishora qildi. Xalifaning bu taklifi Jahon toʻgʻrisidagi gaplarni bilib olishimga monelik qilmasmikin, deb Zirgʻom ikkilanib qoldi. Xalifa qasrga yetmasidanoq odamlar asta-sekin tarqalishdi. Zirgʻomdan boʻlak hech kim qolmagandi. Xalifa qasrga kirib borarkan, «sen ham birga yuraver» degandek uni yana chaqirdi. Ular ikkalasi xalifaning xos hujrasiga kirgandan keyin xalifa Zirgʻomdan: «Namoz tugamasdan oldin nega masjiddan chiqib ketding?» deb soʻradi. Xalifaning bu savolidan Zirgʻom xijolat tortdi. Oʻzi oyna orqali tashqaridan kirgan Somonni koʻrganidek, xalifa ham orqadan kirgan-chiqqan kishilarning hammasini koʻrib turishini u oʻylamagandi. Toʻgʻrisi, kutilmaganda Somonning masjidda paydo boʻlishi Zirgʻomning oʻzini ham, qaerda turganini ham unuttirib yuborgandi.
— Men koʻraman, deb hech bir xayolimga keltirmagan bir kishiga koʻzim tushib qoldi, u bilan uchrashishim juda ham zarur boʻlganidan tashqariga chiqdim. Namozni sizning orqangizda ado etishim kerak edi, afv etasiz. Masjidda turib, menga koʻzingiz tushishini oʻzimga boʻlgan ulugʻ iltifotingiz deb bilaman, — deya uzrini aytdi.
— Sen sohibim boʻlganing uchun hamma ishlaringga qiziqaman. Koʻrgan-eshitganlaring ichida sen uchun biror koʻngilsiz voqea boʻlmasa, shuning oʻzi bas.
Hamadonga borish uchun xalifadan ruxsat soʻrash payti kelganini bilgan Zirgʻom: «Modomiki, xalifamning soyai davlatlarida ekanman, koʻngilsiz voqea yuz bermagay. Lekin fargʻonalik yaqinlarimdan bir jamoasi Iroqqa kelayotgan ekan, yoʻlda bir toʻsiq ularning tezroq yetib kelishlariga monelik qilibdi. Mendan madad soʻrab kishi yuborishgan ekan. Ijozat bersangiz, bir necha kunga Hamadonga borib kelsam», — dedi.
Mu’tasim boshini egib eshitdi-da, soʻngra: «Mayli, bor, lekin koʻp jimjit boʻlib ketma! Agar askar yoki aloqachilar kerak boʻlsa, birga olib ket», dedi.
Tashakkur aytib Zirgʻom unga bosh egdi. Soʻng ruxsat olib Somonni qoldirib ketgan yeri — masjid tomon qaytib bordi. Oʻziga Mu’tasim bunchalik e’tibor berganidan shodlansa ham, Jahon va Afshin haqida eshitgan gaplaridan koʻngli gʻash edi. Afshin ham Somurroga kelmagan. Zirgʻom tezroq Hamadonga borishi kerak. U oʻzi va Somon minib boradigan bekat otlarini tayyorlashga buyurib, onasi bilan xayrlashgani ketdi. Onasiga: «Zarur bir ish bilan ketyapman. Bir necha kun ichida qaytib kelaman», — dedi. Onasi oq yoʻl tilab qoldi. Shu kuni kechqurun Zirgʻom yoʻlga chiqdi. Qattiq tashvishlaganidan yuragi hovliqar, koʻngli oʻzidan oldinroq Hamadonga qarab uchib ketayotgandek boʻlardi. Otlar almashtiriladigan har bir bekatga yetganda, u yerdagi odamlardan: «Shu atrofda biror yerda joylashgan qaroqchilar borligini eshitmadinglarmi?» deb surishtirib koʻrardi. Zirgʻom yoʻlda kam uxlab, tunni kunga ulardi. Shu yoʻsinda ular Hamadonga yaqinlashdi. Hamadon yaqinida xilvat bir togʻlik joy bor edi. Xat-xabar eltuvchilar shu togʻ yonidan oʻtardi. Bekat ham oʻsha yerda. Bekatga yetganidan keyin Zirgʻom Somondan: «Qaroqchilarga duch kelgan yeringlarni eslay olasanmi?» deb soʻradi.
— Oʻylashimcha, shu togʻning orqasida boʻlsa kerak.
Ular toqqa kun botar paytlarida yetib kelishgan va bekatchilar ular uchun yotadigan va hordiq chiqaradigan joyni ham tayyorlab qoʻyishgandi. Lekin Zirgʻom ertalabgacha chidashga toqat qilolmadi. Har qaerga ketayotgan va har qaerdan kelayotgan xat tashuvchi va savdo ishi bilan yuruvchi kishilar shu bekatda tasodifan uchrashib qolishdi. Bekat xoʻjayini Zirgʻom xalifaning xos kishilaridan ekanligini va bu yerga muhim ish bilan kelganini payqab boshqa kishilarni ham bundan voqif qilib qoʻydi. Ular hammasi Zirgʻomning xizmatini bajonu dil bijarishga harakat qilardi. Zirgʻom bekat xoʻjayinidan:
— Bu yerda koʻp vaqtdan buyon turasizmi? — deb soʻradi.
— Bir necha hafta boʻldi. Biz bekat odamlari hamma vaqt koʻchib yuramiz. Bizga biror xizmatingiz boʻlsa, bajonu dil ado etishga tayyormiz, — dedi u.
— Borakallo sizlarga! Bu soylarda yoki togʻlarda oʻrnashgan yoxud bu yerlardan oʻtib turadigan oʻgʻrilar yoki yoʻltoʻsar qaroqchilar borligini hech eshitmaganmisiz?
— Bu xususda juda oz eshitganmiz. Lekin kecha qaroqchilardan bir toʻdasi mana shu togʻning orqasida joylashgan deb eshitib qoldim. Ulardan hukumat hanuz bexabar boʻlsa kerak deb oʻylayman, — dedi.
Bekat sohibidan bu gaplarni eshitgan Zirgʻom:
— Oʻsha qaroqchilarning joyini koʻrsatib beraoladigan bir kishini menga hamroh qiling, — dedi.
Zirgʻomning dovyurakligi va yolgʻiz oʻzi oʻsha qaroqchilar tomonga yoʻl olishga oshiqishidan ajablangan bekat sohibi:
— Siz bu yerda oʻtira turing, ularni aniqlab, bilib kelish uchun avval biror kishini yuboraylik, shunga nima deysiz? — dedi.
— Yoʻq, yoʻl koʻrsatadigan bir kishini biz bilan yuborsangiz kifoya, — dedi-da, yoniga qilichini osib, katta choponini kiydi va boshini katta roʻmol bilan oʻrab oldi. Yoniga Somonni va oʻsha bekatdagi soqchilardan bir kishini olib, oʻzi ularning oldiga tushib ketaverdi. Yoʻl xavfli, oʻnqir-choʻnqir, quyosh botib qorongʻilik quyuqlashgan vaqt edi. Zirgʻom boshini yerga eggancha gapirmay, u yoq-bu yoqqa qaramay, yoʻlida davom etardi. Oʻsha togʻdagi bir muyulishga borib yetishdi. Yoʻl boshlovchi kishi old tomonlarida miltirab yonib turgan bir chirogʻini koʻrsatib: «Ularning turgan joyi ana oʻsha, ular bizni sezib qolib ushlab olishlaridan qoʻrqaman», — dedi.

Mu’tasim Bilan Arablar
Somon Zirgʻomga: «Men ham siz bilan borsam boʻlardi»,— degan edi, lekin Zirgʻom uni ham qoldirib, yolgʻiz oʻzi piyoda joʻnadi. U kavushi bilan mayda toshlarni gʻijirlatib bosib borardi. Uning jahli chiqqanidan, tanho boʻlishiga qaramay yoʻlidagi xavf-xatarni pisand qilmasdi. Zirgʻom oʻz jasorati va botirligiga qattiq ishonardi. Qaroqchilar joylashgan yerga chamasi bir oʻq borib yetadigan masofa qolganda Zirgʻomning koʻzi chiroq oldida u yoq-bu yoqqa oʻtayotgan kishilarga tushdi. Itlarning irillashi qulogʻiga chalindi. Lekin Zirgʻom bularga e’tibor bermasdi. Uning yolgʻiz kelayotganini koʻrgan qaroqchilar dushman ekanini xayollariga keltirishmadi ham. Negaki, dushman shunday paytda tanho yurishga yuragi dov bermasligini ular yaxshi bilishar edi. Ulardan biri: «Kim bu» deb ovoz chiqardi.
— Yoʻqotgan narsasini qidirib yurgan yoʻlovchi... boshliqlaringiz qaerda? — dadil javob berdi Zirgʻom.
Bir lahza oʻtar-oʻtmas qaroqchilar orasida harakat va shivir-shivir boshlanib ketdi. Keyin uchiga olov yoqilgan tayoq ushlagan, yuzi roʻmol bilan oʻralgan bir kishi uzun choponga oʻralib, Zirgʻom yoniga keldi. Har qancha tikilib qarasa ham, Zirgʻom uni tanimadi. Lekin unga tashlanish yoki oʻzini mudofaa qilish uchun hozirlanib, qilichini qoʻliga oldi. Olov koʻtargan kishi Zirgʻomga yaqinlashib keldi-da:
— Xush kelibsiz, Zirgʻom, xush kelibsiz, Sohib, — deb uning nomini atab qarshi oldi. Oʻz nomi tilga olinganini eshitgach, Zirgʻomning yuragi hovliqib, u kishi bilan gaplashib qoʻyishga ahd qildi. Lekin tanimagani uchun: «Siz kim boʻlasiz?» — deb soʻradi.
Kishi Zirgʻomning yoniga kelib, yuzidagi pardani koʻtardi va qoʻlidagi olovni oʻz betiga yaqin keltirdi:
— Meni tanimadingizmi?
Zirgʻom sinchiklab qarab, uni tanidi:
— Hammodmisan? Bu yerga nimaga kelib qolding?
— Meni bu yerga doʻstingning jabr-zulmi keltirdi, — degach, bir hushtak chalgan edi, itlarning vovillashi bosilib, toʻplanib turgan kishilar tarqaldi. Keyin u Zirgʻomning qoʻlidan yetaklab yoʻl boshladi. Somurroda davlatning koʻzga koʻringan kishilaridan biri boʻlgan Hammodning bu ishiga tushuna olmagan Zirgʻom hayratda edi. Hammod Zirgʻomning yaqin oshnasi boʻlib, undan bir necha hafta ilgari uni Somurroda koʻrgandi. U Hammod orqasida xotirjam boraverdi. Ular katta toshlardan yasalgan, devorlari buzilgan eski binoga borishdi. Agar yoʻlovchi olov yorugʻida u binoning buzilib yotgan qoldiqlariga sinchiklab qarasa, albatta, unda qadimgi eroniylarning naqsh va gullarini koʻradi. Ammo Zirgʻom uni sezmadi. Ular bir hujraga kirishdi, unda na palos, na roʻzgʻor asboblari bor. Yerda don solingan qoplar va idish-oyoq bosilgan qutilarni koʻrdi. Bular hozirning oʻzida savdogarlardan tortib olib kelinganga oʻxshardi. Hammod bir quti ustiga oʻtirib, Zirgʻomni ikkinchi quti ustiga oʻtirishga taklif qildi:
— Bu narsalardan hayron boʻlayotganga oʻxshaysan?
— Nega hayron boʻlmay, bu yerni men qaroqchilar joyi deb eshitdim. Sen ham shulardan biri ekansan, deb oʻylayapman.
— Men ularning biri emas, boshligʻiman, senga ishonchim komil boʻlmaganda, birinchidan, bu sirni bildirmagan va bu yerga seni boshlab kelmagan boʻlardim, ikkinchidan, ishongan doʻstingning zulmi nimalarga olib kelganini koʻrib qoʻy, deb seni bu yerga olib keldim.
— Doʻsting, deb amiralmoʻ’mininni aytyapsanmi? — tushunolmay soʻradi Zirgʻom.
— Amiralmoʻ’mininni emas, turklar va fargʻonaliklar amirini aytyapman. Yana ham aniqrogʻini ayt desang, u akasi Ma’mun kabi kofirlar amiridir.
Bunday kutilmagan gaplarni eshitar ekan, Zirgʻom koʻzlab kelgan maqsadini ham bir chekkaga surib qoʻydi:
— Bunday gaplarni aytishingga yoʻl qoʻymayman. Senga ixlosim boʻlmaganda, bu gaplaringni eshitib, chidab turolmagan boʻlardim. Lekin sadoqating esimda, koʻnglingdagi gaplaringni menga ayt. Yuragingda xalifaga boʻlgan gʻashlikni ketkazishga harakat qilaman. Biz sening koʻmagingga va qilichingga muhtojmiz. Bizga qarshi kishilar koʻp. Shuning uchun bir yoqadan bosh chiqarishimiz kerak.
Hammod yaxshilab oʻrnashib oʻtirib oldi. Uning chehrasida gʻamginlik koʻrinib turardi:
— Xalifani mudofaa qilayotganing uchun men senga hech narsa demayman, chunki u turklar va fargʻonaliklarning doʻsti. Shular tufayli oʻz ahliga va qavm-qarindoshlariga yomon nazar bilan qaraydi. Sen esa hozir uning doʻsti va eng yaqin kishisisan. Men seni bunga noloyiqsan demoqchi emasman. Bundan ham koʻproq martabaga arziysan. Lekin sen biz arablarning oʻrnida boʻlganingda, bu odamning qilayotgan zulmiga bardosh berolmagan boʻlarding, albatta. Bizga oʻtkazayotgan zulmi kamlik qilgandek, u dinimizga ham rahna solyapti. Arab zoti borki, hammasidan u in’omini kesib qoʻydi. Ularga maosh ham berdirmay qoʻydi. Mu’tasimdan oldingi xalifalardan qaysi biri shu ishni qilgan?.. Arablar toʻrt xalifa va umaviylar davrida qancha izzat-obroʻ va an’analarga ega boʻlganini, boshqa millatlar «gʻing» demay ularga boʻysunganinigina emas, hatto eroniylar qilichi ostida vujudga kelgan Abbosiya xalifaligining avvalgi davrida ham arablar hukmronlikni qoʻldan bermaganliklarini senga eslatib qoʻymoqchiman. Mana, xalifa Ma’munni olaylik. Mu’tasim kabi mu’tazila[4] boʻlib, arablar bilan har qancha urush qilgan boʻlsa ham, lekin ulardan xayr-ehsonini ayagan emasdi. Mu’tasim yoʻqchilik yoki qahatchilik sababli ularga beradigan in’omini kesib qoʻydi desak, xato boʻladi. U turklarni, ushrusanalik va fargʻonaliklarni qoʻlga olish uchun behisob mol-dunyo sarf qilyapti. Ular uchun Somurro shahrini qurdirib berdi. Turli joylardan xotin-qiz choʻrilar olib kelib, ularga hadya qildi, hamyonlarini oltin-kumushga toʻldirdi. Sen ham arab boʻlganingda, xalifaning bunday ishlariga chidab turolmagan boʻlarding.
Hammodning haq gapirayotganini anglagan Zirgʻom uning soʻzini rad etishga hech qanday dalil topolmadi. Lekin Mu’tasimga boʻlgan xayrixohligi uni himoya qilishni va biror uzr axtarishni taqozo qilardi:
— Amiralmoʻ’minin haqidagi fikrlaringni inkor etmayman, lekin sen «xalifa yomon niyat bilan bu ishlarni qilayotir», deb hisoblayapsan. Xalifa davlatga dushmanligi aniq boʻlgan ba’zi arablarga shunday qilyapti, xolos. Arablardan ba’zilari unga qarshi urush ochdi va uning farmonidan bosh tortdi. Ammo oʻz xizmatini chin koʻngildan ado etuvchilarni xalifa juda oʻziga yaqin tutadi, ularga in’omlar beradi. Mana, qozi Ahmad ibn Abu Duodni olaylik. U arab. Uning xalifa oldida qanchalik obroʻga ega ekanini mendan koʻra yaxshiroq bilasan. Yaxshisi, oʻzingni ol: arab boʻlishingga qaramay, u seni oʻziga yaqin tutmadimi? Obroʻ-martabangni koʻtarmadimi?
Hammod bosh chayqab: «Fikrimcha, sen doʻsting xalifani mudofaa qilmoqchi boʻlyapsan. Minglab xor-zor boʻlgan, kambagʻallik va yoʻqsillikka uchragan arablardan koʻz yumib, qozi Ahmadni menga roʻkach qilyapsan. Yana sen menga oʻzimni gapirasan. Toʻgʻri, men ham mansabdor edim. Koshki shunday mansab qurib ketsa! U Makkadagi Ka’badan musulmonlarni chalgʻitish uchun Somurroda yasama Ka’ba qurib, meni unga mas’ul xizmatchi qilib qoʻydi. Makkadagi Ka’ba Hijoz arablari uchun daromad manbalaridan biri edi. Ular har yili hajga boradiganlardan manfaat koʻrardi. Xalifa esa ularni shu manfaatdan mahrum etdi. Musulmonlar Hijoz arablari bilan aloqa qilishmasin, deb Somurroda oʻsha Ka’bani qurdirdi.
Zirgʻom uning soʻzini boʻldi:
— Lekin bu ishni Mu’tasim boshlagani yoʻq. Bundan oldingi xalifa va amirlar ham shunga harakat qilishgan. Hajjoj va Mansurlar bunga uringan boʻlsalar ham, uddasidan chiqolmay muvaffaqiyatsizlikka uchrashgan.
— Mu’tasim ham maqsadiga erisha olmaydi, chunki baytulloh Makkadadir, uni Somurroda barpo etish hech kimning qoʻlidan kelmaydi.

* * *
Zirgʻom bunday qarasa, suhbat uning bu yerga kelgandagi maqsadidan butunlay tashqariga chiqib ketyapti. U gapni qisqa qilmoqchi boʻldi:
— Har narsa deganingda ham, bu gaplar sening qaroqchilik qilishingni oqlay olmasa kerak.
— Qaroqchilik dema, biz oʻgʻrilik degan narsani mutlaqo qilganimiz yoʻq.
Zirgʻom oʻzini mudofaa qilayotgan Hammodning gapidan kulimsirab bosh silkib qoʻydi.
— Kulma, doʻstim. Biz oʻgʻrilik qilayotganimiz yoʻq. Oʻgʻri emasmiz ham. Biz oʻz huquqimiz uchun kurashyapmiz.
Uning gapidan ajablangan Zirgʻom «nima deyapsan» degandek boʻynini choʻzib qaradi. Hammod davom etdi:
— Mana bu yerda yotgan mollar kambagʻal, beva-bechoralarning haqi, xudo qur’onda «buni oʻshalarga berilsin» degan. Bular yer egalarining daromadidan olingan ushr[5] yoki oʻljaga olingan mollarning beshdan biridir. Bularni islomning avvalidagi xalifalar boy va savdogarlardan olib, kambagʻallarga sadaqa yoki ehson qilib berishardi. Mu’tasim esa uni berdirmay qoʻydi. Musulmonlar arab boʻlgani uchun ochdan oʻlishi kerakmi? Xalifa kambagʻallarni shu koʻyga solmoqchi boʻlgani uchun biz ularning haqini zoʻrlik bilan olib beramiz.
Uning keltirayotgan vaji oʻrinli boʻlgani uchun Zirgʻom qoyil qoldi, lekin bahsni toʻxtatmoqchi boʻldi:
— Xoʻp, mayli, yaqinginada sen Somurroda turganingni bilaman. Xalifa maoshingni toʻxtatib qoʻygani yoʻq-ku. Unga qarshi chiqishingning boisi nima?
Hammod xoʻrsinib oʻrnidan turdi. Uning yuzidagi jahl oʻrnini qaygʻu egalladi:
— Meni unga qarshi qoʻyayotgan, gina-kuduratimni qoʻzgʻayotgan bir narsa bor. Shu narsa tanamdagi jonimni hiqildogʻimga keltirdi, yuragimga sanchilib, toʻgʻri yoʻldan adashtirdi. Shuning uchun jonim boricha bu zolimdan oʻch olmay qoʻymayman.
Uning peshanasidan gʻar-gʻar ter quyilib ketdi. Zirgʻom nima gapligini aniqlashga juda ham qiziqdi. Uning gaplaridan sevgilisidan judolik azobidan shikoyatni sezdi-da:
— Birodar, oʻzi nima gap? Ochigʻini aytib qoʻya qol. Men bu yerga oʻzimga tegishli juda muhim bir ish bilan kelgandim. Sen esa oʻz dardingni aytib, qaygʻumga qaygʻu qoʻshding, — dedi.
— Sening ishing har qancha muhim boʻlganda ham, men chekkan qaygʻu oldida pashshacha ham emas. Men bagʻdodliklardan birining qizini sevib qolganman. U ham meni sevadi. Uni endi oʻz nikohimga olishga chogʻlangan paytimda Mu’tasimning hamnishinlaridan Horis as-Samarqandiy degan kishi lop etib chiqdi-da, uni oʻziga soʻratib, zoʻrlik bilan ilib ketdi. Shundan keyin sen aytgan oʻsha qozi Ahmad orqali xalifaga arz-dodimni yetkazdim. U menga: «Sen oʻzingga boshqa qiz axtar, bu qiz senga tegmaydi», degan javobni qildi. Lekin u qizni men qattiq sevishimni bilardi, — dedi-da, Hammod «Ey Yoquta» deb bir xoʻrsinib qoʻydi.
— Qizning oti Yoqutamidi?
— Ha, nomi Yoquta. Qani, ayt-chi, men xalifaning hamma yomonliklariga chidab kelganman, endi bunisiga ham chidaymi? Xudo xaqi, men xalifadan ham, hukumatidan ham noroziman. Men qaroqchilik qilish uchun emas, balki shu hukumatdan oʻch olish uchun bu koʻyga tushdim. Bu nohaqlikka qarshi kishilar juda koʻp.
Zirgʻom Yoquta voqeasiga qiziqdi, chunki oʻzining boshiga ham shunday falokat tushgan edi. Bir falokatga uchragan yoki uchrashdan qoʻrqib yurgan kishi shunday falokatga uchragan boshqa kishilarga hamdard boʻla oladi. Uylanmagan odam farzandidan ayrilgan otalarning dardiga uy-joy qilgan, bola-chaqa koʻrgan kishichalik qaygʻurmaydi. Oshiqdagi hissiyotni faqat ishq-muhabbatni boshidan kechirganlargina tushunadi. Zirgʻom Hammodga tasalli bera boshladi.
— Doʻstim, koʻnglingni xotirjam qil. Bu ishingda, ehtimol, men senga yordam berarman. Endi mendan bir shingil gap eshit: men shu qorongʻi kechada bu yerga sendan bir narsani soʻrashga kelganman. Gapimga quloq sol! Avvalo bilib qoʻyki, boshingga tushgan bu dardingga malham boʻluvchi avvalo men boʻlaman, chunki ikkimizning dardimiz bir xil ekan.
— Gapir, botir, qulogʻim senda.
— Umr yoʻldoshi boʻlamiz deb, va’dalashib qoʻygan bir qizim bor. U Fargʻonada edi, men esa Somurroda. Qiz akasi va oqsochi bilan Somurroga safar qilgan. Ular Hamadonga yetganda, qaroqchilar hujum qilib, qiz bilan oqsochni olib ketishgan. Akasi bu xabarni menga yetkazgandan keyin darhol uni izlashga tushdim. Aloqachi meni shu tomonga yoʻllagani uchun, bu yerga kelib qoldim. Xoʻsh, shu xususda sen qanday fikr berasan?
— Biz xotin-qizlarni olib qochadigan oʻgʻrilardan emasmiz. Qiladigan ishlarimizni senga aytib berdim. Bu atrofda oʻgʻrilar ham, yoʻltoʻsarlar ham yoʻqligiga imonim komil.
— Axir, qizning akasi shu hodisa tepasida oʻzi boʻlgan. Qochib borib, menga shu xabarni yetkazdi-ku.
Hammod bu gapga ishonmagandek bosh silkidi:
— Bu yerda biz bir necha haftadan beri yotibmiz. Bunday voqeani mutlaqo eshitganimiz yoʻq. Ehtimol, xabarchi notoʻgʻri aytgandir.
Somonni tanigandan buyon uning niyati buzuqligini bilib yurgan Zirgʻomning koʻzi ochildi:
— Xabar yetkazgan kishi mana shu qirning oldida turibdi. Uni hozir chaqirtirib kelaman. Voqeani oʻz ogʻzidan eshitasan.
Hammod «Zirgʻom aytayotgan kishisini bu yerga chaqirib kel!» deb odamlaridan biriga buyurdi. Ammo u odam «hech kimni topmadim» deb qaytib keldi. Shundan keyin Zirgʻom oʻzi borib axtardi. Somonni turgan yerida topmagach, boyagi yoʻl koʻrsatgan kishidan surishtirdi. U: «Qaerga gʻoyib boʻlganini bilmay qoldim», dedi. Zirgʻom uni har qancha qidirtirsa ham, darak topmadi. Demak, bunda qandaydir bir sir bor. «U meni aldadimikin. Hatto Afshin toʻgʻrisidagi gapi ham yolgʻonmikin?» degan xayolga bordi. Jahon ustidagi gaplariga ishonchi yoʻqoldi. «Endi Somurroga qaytishdan boʻlak chora yoʻq» — dedi oʻzicha Zirgʻom. Keyin oʻrtogʻi Hammod yoniga borib: «Kel, ikkimiz birga Somurroga qaytaylik», dedi. U qabul qilmadi: «Qaytib borishimdan hech manfaat yoʻq. Doʻsting mol-mulkimgagina ziyon yetkazgan boʻlsa mayli edi, hech narsa demasdim. Lekin u koʻkragimga nayza sanchdi. Buni sira kechira olmayman, oʻzing bilasan, mendan xafa boʻlma!»
Zirgʻom unga yetgan musibatni oʻyladi va sevgilisini tortib olgani uchun albatta oʻch olishi kerakligini koʻz oʻngiga keltirdi:
— Toʻgʻri aytasan, bu fikringga men ham qoʻshilaman. Agar xalifa mening sevgilimga shunday koʻz olaytirishini bilsam, albatta, senikidan ham qattiqroq oʻch olishga yoʻl izlagan boʻlardim. Mayli, oʻzing bilasan, har holda meni unutma. Men ham sening ishingda jonimni ayamayman. — U bir oz jim turib, qoʻshimcha qildi:
— Mabodo senga xat yozishim, kishi yuborishim yoki oʻzimning kelishim lozim boʻlib qolsa, seni shu yerda uchrata olamanmi?
— Bu kechadan keyin qaerda boʻlishimni oʻzim ham bilmayman. Bu yerda omonatgina turibman. Ammo oʻzing menga darkor boʻlib qolsang, qaerdan izlashim mumkin?
— Somurrodan, — dedi Zirgʻom.

* * *
Zirgʻom oʻrtogʻi bilan xayrlashdi. Uning fikr-xayoli eshitgan bu gaplarida edi. Jahonning qiyofasi uning xayolidan nari ketmasdi. Chunki xuddi oʻsha yerda, shunday qorongʻi kechada uni oʻgʻrilar olib ketishgan deb eshitgandi. Xayoliga Jahonni ushlab olishayotgandek, u bechora «Zirgʻom, qaerdasan, menga yordam ber», deb qichqirayotgandek tuyuldi. Uning badani zirqirab ketdi, tishlarini gʻirchillatdi. Zirgʻom shunday xayollarga choʻmib, oʻnqir-choʻnqir yoʻllar orqali yoʻl boshlovchi ketidan aloqachilar turadigan joyga kelib yetdi. Soʻng otiga minib, Somurro tomon yoʻl oldi.
Qaytish yoʻli kelgan yoʻliga qaraganda yaqinroq boʻlsa ham, unga ancha olis tuyulardi. Somurroga yetib borish juda qiyindek koʻrindi. Chunki u tezroq yetib borib, oʻtkir va serfarosat Vardonga uchrashib, bu ishda uning maslahatini olmoqchi edi.
Zirgʻom Somurroga kun botish paytlarida yetib bordi. Quyosh nuri zaiflashib, shu’lasi u yer-bu yerlardagina qolgandi. U dumaloqligi hamda sariq shu’lasi bilan qon ichida suzib yurgan girdob olovni eslatardi. Zirgʻom Somurrodagi binolarga, xususan eng buyuk va koʻrkam boʻlgan xalifaning qasriga, katta masjidga nazar tashladi. Masjid minorasi balandligidan bulutlarni yorib ketgandek. Dajla daryosi shaharning shimolidan janubiga qarab oqyapti. Uning qirgʻoqlarida mevasi osilib yotgan xurmo daraxtlari boshiga salla oʻrab, miltigʻini koʻtarib turgan askarlardek zich turardi. Tabiatning bu goʻzal manzarasi Zirgʻomni oʻziga maftun etdi. U rohatlanib, bir oz turib qoldi. Ammo uning yonida xachir minib kelayotgan xat tashuvchini bu manzara uncha qiziqtirmasdi. Chunki u buni koʻraverib, qiziqmaydigan boʻlib qolgandi. Kishining kayfiyatiga qarab tabiat manzaralaridan ta’sirlanishi ham turlicha boʻladi. Boshqalarga qaraganda oshiqlar tabiatning holatiga koʻproq moslashadilar.
Zirgʻomning koʻngli bu yerda tanholikni istab qoldi. U hamrohiga qarab: «Siz mendan oldinroq Somurroga kirib boravering», — deb ishora qildi. U yolgʻiz oʻzi qolib, quyoshning botishini kuzatib turardi. Quyosh uning koʻziga olisdan, xurmo daraxtlari orqasidan qizgʻish jilvalanib koʻrinardi. Quyoshning bir chekkasi ufqqa tutashdi. U choʻzilib, filning xartumi shaklida ufq orqasiga kira boshladi. Qolgan qismi ham, sekin-asta gʻoyib boʻldi. Quyosh oʻrnini qizgʻishroq boʻlib, soʻng qora tusga kirgan ufq egalladi, hamma yoqni qorongʻilik bosdi. Zirgʻomning yuragi siqilib, yoʻlga tushish kerakligini esladi. Otiga qamchi urib, asta-sekin yura boshladi va shaharning quyi tomonidagi daraxtzor yerga borib yetdi. Daraxtsiz joydan unga Dajla daryosi koʻrindi. Uning qirgʻogʻi boʻylab qasrga bormoqchi boʻldi.
Havo toza. Hamma yoqni sukunat qoplagan. Dajlaga yaqinlashganda Zirgʻomni yana xayol olib qochdi. Ot daryo boʻylab bormoqda. Zirgʻom jilovni qoʻyib yuborgan. Mayingina shamol esadi, hamma yoq jimjitlikda, faqat daraxt barglarining shitirlashi va ot tuyogʻining taqir-tuqur ovozidan boʻlak hech narsa eshitilmasdi. Chuqur xayolga botib ketayotgan Zirgʻomning qulogʻiga hech qanday ovoz kirmasdi. Toʻsatdan orqa tomondan: «Xudodan qoʻrqinglar, meni qoʻyib yuboring, odamlar, menga yordam beringlar», deb dodlayotgan bir ayolning ovozi eshitildi. Zirgʻom yuragiga oʻq qadalgandek choʻchib ketdi. Ovoz boʻgʻilib chiqa boshladi. Bu xuddi Jahonning ovoziga oʻxshagani uchun Zirgʻomning a’zoyi badani jimirlashib ketdi. «Oʻgʻrilar bechora Jahonni ham shunday qilishgandir, dodlaganda hech kim yordamga kelmagandir, men bu ayolga yordam qilsam, ajab emas Jahonga ham yordam qoʻlini choʻzguvchi biror mardni xudo muyassar qilsa», dedi-da, otdan tushdi va qilichini yalangʻochlab: «Mana men yordamingga tayyorman! Hoy badbaxtlar, unga tegmanglar!» deb baqirgancha ovoz kelayotgan tomonga yugurdi.
Kecha tim qorongʻi edi. Zirgʻom hech kimni uchratmagach, bu «Xayolmi yoki jinlar Jahonga oʻxshab dodlab, meni gangitayotibdimi?» deb qoʻrqdi. Lekin hech qanday fursat oʻtmay, bu ovoz yaqinlashdi, daryo qirgʻogʻidan «Xudo haqi menga yordam bering, oʻlimdan qutqaring» deb ikki qoʻlini ochgancha bir ayol chopib kelardi. Uning orqasidan ikki kishi quvib kelyapti. Ulardan biri qilichini yalangʻochlab: «Qaerga qochyapsan, hozir oʻldiraman», deb doʻq urardi.
Zirgʻom u kishiga qarab: «Toʻxta, unga tegma, boʻlmasa boʻyningni sugʻurib olaman», — deb doʻq urdi.
U kishi quloq solmay, xotinni quvlab yetib olay deganda, ayol Zirgʻomning oldiga kelib, oyogʻiga oʻzini tashladi. Quvib kelayotgan kishi qoʻlidagi qilichi bilan ayolga hujum qilmoqchi boʻlayotganda, Zirgʻomning qilichi bir zarb bilanoq uning tanasidan boshini judo qildi. Keyin sherigiga yopishib, uni ham oʻldirmoqchi boʻlganda, uning qurolsizligini payqab toʻxtadi va: «Kim boʻlasiz?» deb ovoz chiqardi.
— Bizni soʻrashga nima haqqing bor? Sening ishing emas, qizni qoʻyib yubor-da, yoʻlingga joʻnay ber! Kimligimizni senga keyin koʻrsatib qoʻyamiz.
— Joyingdan qimirlama, nomard, boʻlmasa, seni ham boshingni uzaman, hozir oʻzingni menga tanit va bu qiz voqeasini aytib ber!
— Bu qiz xojasidan qochgan. Bizni uni tutib kelish uchun yuborgan edi. Axtarib shu yerdan topdik. Xojasiga borishdan bosh tortgandan keyin, sherigim poʻpisa qildi, sen oraga tushmaganingda ushlab olib ketgan boʻlardik. U sherigimning oʻlimiga sababchi boʻldi. Sen buning uchun javob berasan, albatta.
Charchab, holdan ketgan qiz koʻkat ustida yonboshlab olgan edi, uning gapini eshitib irgʻib turdi-da: «Yolgʻon, xoinlar, yolgʻon aytyapsizlar», — dedi.
Qizning ovozini eshitib, Zirgʻom uni yana Jahonga oʻxshatdi. Yuragi duk-duk ura boshladi. «Yoʻq, bu Jahon emas, Jahon boʻlganda meni ovozimdan tanimasmidi», — dedi-da, u kishiga qarab: «Toʻgʻrisini ayt, meni qoʻrqitmay qoʻya qol, boʻlmasa, seni ham sheriging bilan bir goʻr qilaman», — dedi.
— Qizning gapiga ishonma, bu xalifaning xonadonidan qochgan. Uni ajratib olishga kimning yuragi dov beradi?
— Men ajratib olaman, joʻna, yoʻlingdan qolma.
— Ha, ha, sen kimsan oʻzing? Uni men ajratib olaman, deyishga qanday tiling bordi? — Zirgʻom teskari qarab, qizni qoʻlidan ushladi-da, yigitga: «Bor, joʻna, oʻsha xalifaga yoki bu qizga xoʻjayinlik qiladigan kishiga borib, qizni Sohib ajratib oldi deb ayt», — dedi.
Sohib nomini eshitgandan keyin u kishi oʻzini yoʻqotgudek dovdirab orqasiga tislandi:
— Janob, kechirasiz, tanimasni siylamas, xato qilibman. Siz ekaningizni payqamabman, — dedi-da, orqasiga qarab joʻnab qoldi.
Zirgʻom esa qizning qoʻlini qoʻyib yuborib, oʻz joyida qimirlamay turgan otini jilovidan yetaklab keldi va qizga qarab: «Yur, qizcha, qoʻrqma, xatardan omon qolding, endi nima gap oʻtganini menga tushuntirib ber!» — dedi.
Qiz boʻgʻiq ovoz bilan:
— Xudoga shukur, bu balodan meni qutqazish uchun sizni yetkazdi. Siz boʻlmaganingizda, zum boʻlib ketgan boʻlardim.
Qizning ovozidan zavqlangan Zirgʻom uning yuziga qaramoqchi boʻldi. Uning xayolidan Jahon oʻtib turgani uchun: «Shu qiz Jahonning oʻzi emasmikan?» degan fikrga keldi. Lekin tunning tim qorongʻiligi qizning yuzini koʻrishga imkon bermasdi. Zirgʻom unga: «Rostini ayt, sen kim boʻlasan?» dedi.
— Men birovning choʻrisi edim, xojam xudo uchun meni ozod qildi, tanish bir yigit oʻziga meni soʻratdi, oramizda sevgi ham paydo boʻldi. Umr yoʻldoshi boʻlishga u bilan ahd-paymon qilishdik. Shundan keyin xalifaning mulozimlaridan Horis as-Samarqandiy degan kishi meni koʻrib qolib, oʻziga xotinlikka soʻratuvdi, men qabul qilmadim.
Horisning nomini eshitib, Zirgʻom Hammoddan eshitganlarini esladi va «u yigitingning ismi nima edi?» deb soʻradi.
— Ismi Hammod.
— Unday boʻlsa, sening isming Yoqutami?
Qiz: «Bu notanish odam mening ismimni qaerdan bildi?» — deb hayron boʻldi va tili gʻuldillab:
— Mening ismimni siz qaerdan bildingiz? Hammodni taniysizmi, u hozir qaerda? — dedi.
— Uni taniyman. Lekin hozircha unga erishishga yoʻl yoʻq, sen gapingni tugatganingdan keyin uning voqeasini aytib beraman.
Qiz qattiq sevinganidan oʻzini yoʻqotayozdi.
— Men Horisning iltimosini rad qilganimdan keyin u qozi Ahmadni xalifaga vosita qildi. Xalifa meni koʻrib, uzoq tikildi-da, qozining qulogʻiga nimanidir shivirladi va menga: «Men bir oʻylab koʻrgunimcha sen rasmiy xotin boʻlmay, Horisning shunday qoʻlida tura turasan», deb amr qildi. Horis meni uyga eltib borib qamab qoʻydi-da, nikohiga oʻtishim kerakligini goh aldab, goh doʻq qilib uqtira boshladi. Bir necha haftadan keyin menga tegishib, «Jazmaning Somurrodan boshqa yerga ketib qoldi», — dedi. Men uning gapiga ishonmadim va Hammodning xalifa qasri yaqinidagi joyiga qochib borishga otlandim. Horisning yordamchilaridan boʻlgan mana bu ikki kishi meni ushlab qaytarmoqchi boʻldi. Qaytishga rozi boʻlmaganimdan keyin, «oʻldiramiz», deb menga doʻq qilishuvdi qoʻrqib dodladim. Ana shu vaqtda ovozimni eshitib, meni qutqazishga siz kelib qoldingiz, xudo xayringizni bersin!
Qiz gapini tugatgach, doʻsti uchun uni qutqazganidan Zirgʻom behad shodlandi. Lekin Hammod oʻsha uchrashgan kechadan keyin u yerdan chiqib ketishini va qaerga borib joylashuvi noma’lumligini eslab, sukut qilib turdi. Koʻz oʻngidan Jahonning siymosi oʻtib turardi va oʻziga-oʻzi: «Men bu qizni qutqazganimdek, Jahonni ham qutqazadigan kishi topilganmikin?» — dedi.
Shodligidan yuragi yorilayozgan Yoquta Zirgʻomdan sevgilisi toʻgʻrisida koʻrgan-bilganlarini eshitishga oshiqib, uning yonida piyoda borardi. Hadesa, Zirgʻom gapiravermaganidan keyin u: «Hammod haqida gapirib beraman degan edingiz, rostdan u Somurrodan chiqib ketganmi?» — deb soʻradi.
— Ha, Horis aytgandek, u Somurrodan ketib qolgan...
— Qaerga ketgan?
— Bilmayman, u bilan men bir necha kun muqaddam Bagʻdoddan tashqarida uchrashdim. Qaergadir borishini aytdi. Sen tufayli u Horisdan ham, xalifadan ham achchigʻlanganini senga gapirib berdi. Senga boʻlgan muhabbati mustahkamligiga koʻnglingni toʻq qilaver.
Yoquta yuzlarini yumdalab dodlay boshladi:
— Voydod, men endi qaerga boraman, qaerda tunayman, uni qaerlardan izlayman?
— Qaygʻurma, xudo oʻsha kunlarga yetkazguncha mening uyimda, onam bilan birga turasan. Zarur bir gap chiqib qolsa, u menga xat yozishga va’da bergan.
— Xudo xayringizni bersin, lekin...
— Singlim, tashvishlanma, onam bilan tinch, totuvlikda yashaysan. Hech kim senga koʻz olaytira olmaydi. Uyda u kishi tanho oʻzlari turadilar, seni qiz qilib olib, sen bilan ovunadilar.
Shu paytda Yoquta saroyga yaqinlashib qolganini sezib, toʻxtadi-da: «Xalifaning qasri yoniga kelib qolganga oʻxshayman», — dedi.
Zirgʻom: «Men shu saroyning ichkarisida bir qasrda yashayman,» — dedi.
Yoquta ketiga tislandi:
— Xalifa bilib qolsa, menga yomon boʻlmaydimi?
— Xotirjam boʻlaver. Sen mening uyimda tinch boʻlasan.
Shu payt ular saroyga yetib kelishgandi. Zirgʻomni koʻrgan soqchilar unga yoʻl boʻshatishdi, ulardan bittasi kelib otini otxonaga yetaklab ketdi. Zirgʻom Yoquta bilan uyiga yetib keldi. Uni koʻrgan xizmatchilardan bir nechtasi onasiga xabar qilish uchun ichkariga yugurib kirib shamlarni yondirdi. Ular hovlining oʻrtasiga borgach, shamlar yogʻdusida Zirgʻom qizga sinchiklab tikildi. U Jahonga juda oʻxshab ketgani uchun Zirgʻom sarosimaga tushib, yuragi orziqib ketdi va ichida «Ajabo, bu qanday tasodif?» — dedi qizga zavqi kelib. Shunchalik iztirobda turishiga qaramay, uning yuzidagi salobati, husn-jamoli, xususan, yuz-koʻzi va ovozi bilan Jahonga juda-juda oʻxshaganligi Zirgʻomni hayron qilmay qoʻymadi. Uni qutqazish yoʻlida tortgan azob-uqubati qizga mehr qoʻyishini taqozo qilardi. Kishilar manfaati uchun azob chekkan odam tabiatan ularni sevadi. Shuning uchun ham kishi oʻz farzandlari ichidan oʻziga koʻproq qaram-hojatmand boʻlganiga koʻproq mehr qoʻyadi. Ota oʻz farzandi yoʻlida qanchalik mashaqqat tortsa, unga mehri shunchalik oshadi. Zirgʻomning koʻngli Jahon bilan band boʻlmaganda, u albatta Yoqutaga mayl qilgan boʻlardi.
Oftob esa oʻgʻlini kutib olishga hozirlandi. Uning oyoq ovozini eshitish bilan oldiga yugurib borib, quchoqlab oʻpdi. U hovlida yana boshqa bir yot kishi harakatini sezib: «Oʻgʻlim, yoningdagi hamrohing kim?» deb soʻradi.
— Onajon, bu sizga hamroh boʻladigan qiz, — dedi.
U oʻgʻlim Jahonni olib keldi, deb oʻyladi-da, Yoqutaning oyoq ovozi kelayotgan tomonga qarab: «Jahon kelib qoldimi?» deb soʻradi.
Onasini Jahonni tilga olishi Zirgʻomning yuragini larzaga keltirdi, eski yarasini yangiladi. U bir xoʻrsinib: «Yoʻq, oyi, Jahon emas, doʻstlarimdan birining qayligʻi. Men uchun hurmatli bir ayol», — dedi.
Yoquta Oftobning yoniga kelib, uning qoʻlini oʻpmoqchi boʻlgandi, u kamtarlik qilib qoʻlini oʻpgani qoʻymadi va «Xush kelibsiz, jonim, ismingiz nima?» — deb soʻradi.
— Nomim Yoquta, onajon.
Yoqutaning tovushini eshitgan Oftob gʻalati boʻlib qoldi, ajablangandek labini choʻchchaytirib, ikki oq koʻzini pir-pir oʻynatdi:
— Ajabo, bu ovozni tanigandek boʻlyapman.
— Oyi, uni siz Jahonning ovoziga oʻxshatyapsiz shekilli, haqiqatan juda oʻxsharkan. Men ham uni dastavval eshitib, shunday gumon qilgandim.
Oftob unga javob bermay, sukut etdi. Keyin Yoqutani qoʻlidan ushlab, yoniga oʻtqazdi va bagʻriga bosib quchoqlab: «Borakallo, qizim, zab kelibsan-da» — dedi-da, Zirgʻomga qarab: «Bu Yoqutaga sen qanday duch kelib qolding? Qaerda ekan?» — dedi.
— Sizga aytgan ishimdan qaytib, shaharning quyi tomonidan kelayotuvdim, ikki kishi bu qizni quvlab kelayotgan ekan. Uning qoʻrqib dodlaganini eshitib, oldiga bordim-da, haligilar qoʻlidan qutqazdim. Keyin toʻgʻri uyga boshlab kelaverdim. Bir odam bu qizni majburan oʻziga xotinlikka olmoqchi boʻlganida u qochibdi, ular buni ushlab oʻsha odamga eltib berishmoqchi ekan.
— U odam kim ekan?
— Xalifaning mulozimlaridan — Horis as-Samarqandiy degan kishi.
— Qiz nega uni istamadiykin, axir u badavlat, obroʻli odam-ku.
— Chunki bu qiz Hammod degan bir arab yigitini yaxshi koʻrar ekan, oyi, siz uni tanimaysizmi?
— Sen bilan bir kelganda ovozini eshitganga oʻxshayman. U hozir qaerda?
— Shaharda emas, ketgan, u qaytib kelgunicha Yoquta bu yerda istiqomat etib turadi. Maylimi, sizga bemalolmi?
— Menga yoqqanda qanday, sen ish bilan ketganingda menga hamdam, ovunchoq boʻladi, hozirning oʻzidayoq buni men koʻp yildan buyon tanib yurgan kishidek his qilyapman. Hay, hay, umring uzoq boʻlgur qizim-ey.
Qizning kiyim-kechaklarini yangilab, yuvib-tarab kelishni Oftob Mas’udaga buyurdi. Keyin ovqat keltirildi. Zirgʻom onasidan: «Vardon kelmadimi?» deb soʻradi.
— Bir necha kun boʻldi, kelib seni soʻradi. Qaerga ketganingni unga ayta olmadim.
— Afshin xususida u sizga hech narsa demadimi?
— Uning bu yerga kelib, Somurrodan tashqarida askari bilan toʻxtaganini, bir necha kundan keyin biz tomonga oʻtishini aytdi. Vardon uning oldiga ketgan boʻlsa kerak yoki bugun-erta borar.
Ona-bolaning suhbati uzoqqa choʻzilmadi. Ular dam olish uchun oʻrinlaridan qoʻzgʻalishdi. Erta bilan turgandan keyin Zirgʻomni yana xayol olib qochdi. U tezroq Vardonni topib, Jahon toʻgʻrisida Afshinning hamrohlaridan eshitganlarini bilishga oshiqardi.
Shu kuni kechqurun xalifa Zirgʻomni yoʻqlab kishi yubordi. Zirgʻom qora kiyimlari va qalpogʻini kiyib xalifaning umumiy qabuliga bordi. Ijozat olib, xalifa oldiga kirdi va ta’zim qilib, tik turdi. Xalifaning yonida qozi Ahmad oʻtirardi. Uni ham oʻtirishga taklif qilib, ochiq chehra bilan: «Safardan qachon qaytding?» — deb soʻradi.
— Kecha kechqurun keldim, janob xalifam. Bugun oʻzim huzuringizga kelish uchun tayyorlanayotgan vaqtimda, xalifa sizni chaqiryaptilar, deb uyimga kishi borib qoldi.
— Safardan qaytayotganingda yoʻlda kimni uchratding?
Horis kelib albatta Yoquta toʻgʻrisida xalifaga shikoyat qilganini bilgan Zirgʻom: «Ikki kishi qiynayotgan bir qiz bolani uchratdim», — dedi.
— «Tarki odat, amri mahol» degandek, u qizni qutqazgandirsan? Borakallo! — dedi xalifa.
«Tarki odat, amri mahol», deb xalifa ilgari oʻzini sherning changalidan qutqazganiga imo qilayotganini sezib, Zirgʻom xijolat tortsa ham, oʻzini bilmasga solib:
— Shu ahvolni koʻrib turib, koʻz yumib ketishga insofim yoʻl bermadi. Qizning joniga ora kirdim. Qutqarib olib keldim. Keyin bilsam, u qiz davlat arboblaridan biriga tegishli ekan. Janobingizning homiyliklarini eslab, «kel-e, boshimga tushganini koʻrarman», dedim. Bu nojoʻya xatti-harakatim uchun afv etgaysiz, — dedi.
Mu’tasim kuldi:
— Halol ovni ushlabsan. Uni qoʻlda saqlashga hammadan koʻra oʻzing loyiqsan. Qizni yaxshilab koʻrdingmi, qalay ekan?
— Chakki emas, mavlono!
— Mana endi iqror boʻlib, qoʻlga tushding.
Xalifa nima demoqchi boʻlganini Zirgʻom tushunmay turgandi, qozi gapga aralashdi:
— Xalifa sen uchun bir qizga kishi qoʻyganlari esingda boʻlsa kerak.
— Ha, esimda bor, — dedi Zirgʻom.
— Oʻsha qiz xuddi shuning oʻzi. — Bu tasodifdan taajjublangan Zirgʻom nima deyishini bilmay gangib qoldi. Qozi soʻzini davom ettirdi:
— Bir necha hafta burun Horis bu qizni oʻz nikohiga olishni talab qilib olib kelganda, xalifaning nazarlari tushgan edi. Boshqa bir kishi ham uni oʻziga moʻljal qilib yurar ekan. Shunda xalifa menga qarab: «Bu qiz Sohibga munosib», dedilar-da, Horisga: «Men talab qilgunimcha buni sen saqlab turasan», deb buyurdilar. Horis bugun ertalab kelib: «Zirgʻom Yoqutani mendan tortib olib ketdi», deb ustingdan shikoyat qildi. Xalifa: «Bu qiz Sohibniki, sen ovora boʻlma», deganlaridan keyin lom-mim deyolmay chiqib ketdi. Shuning uchun senga janob xalifa: «Halol ovni ushlabsan, iqror boʻlib qoʻlga tushding», deyaptilar.
Zirgʻomning «xalifaning iltifotlari uchun rahmat» deb duo qilishdan boʻlak iloji qolmadi:
— Amiralmoʻ’minin oʻz qullari xususida nimaiki qilsalar, ixtiyorlari.
Shundan keyin Mu’tasim: «Somurroning eng goʻzal qiziga ega boʻlding, qoʻsha qaringlar!» dedi-da, qoʻlini qoʻliga urib hojibni chaqirdi va qulogʻiga nimanidir shivirlagandi, u «xoʻb» deb chiqib ketdi. Keyin ustiga quyoshdek yaltirab turgan gavhar boʻyin tumor qoʻyilgan bir likopcha koʻtargan xodim kirib keldi. Uni Sohibga taqdim et, deb xalifa imlagach, unga uzatdi. Uning yaltirashidan xayoli qochgan Zirgʻom tashakkur aytmoq uchun oʻrnidan turgan edi, Mu’tasim: «Bu gavhar boʻyin tumorni Yoquta boʻyniga taqib yasanadi», — dedi.
Zirgʻom hurmat va minnatdorchilik qilib, bosh egib, unga ta’zim qildi va «amiralmoʻ’mininning iltifot va marhamatlari benihoya boʻldi», — dedi.
— Senga bundan ham koʻproq in’omlar qilsa arziydi.
Zirgʻom boʻyin tumorini olib, roʻmolchasiga oʻradi-da, xalifani yana duo qildi, keyin ruxsat olib, uning yonidan chiqdi. Yoʻl-yoʻlakay xayol surib, uyiga bordi. Ammo Yoqutani nikohiga olish masalasi uni jilla ham tashvishlantirmadi, chunki uni nikohiga olgan-olmaganini xalifaga bildirmay, egasi kelguncha uyida saqlab turib, u kelishi bilan oshiq-ma’shuqni bir-biriga topshirmoqni oʻyladi.
Zirgʻom uyga kelgach, onasi: «Xalifa seni nimaga chaqirgan ekan?» deb soʻradi. «Yoquta toʻgʻrisida», — dedi Zirgʻom.
Bu gapni eshitgan Yoqutaning badani jimirlashib ketdi, chunki u Horisning chaqimchilik qilishidan qoʻrqib yurgandi. Lekin Zirgʻom onasiga kulib gapirganini koʻrib, u ancha xotirjam boʻldi, nazokat bilan unga bir qarab qoʻydi. «Ochiqroq aytib ber, oʻzi nima gap?» deb ona yana soʻradi.
— Horis ustimizdan xalifaga shikoyat qilibdi. Xalifa uning shikoyatini rad etdi va Yoqutaga yaxshiroq qarab turishni menga topshirdi.
Shundan keyin qizning koʻngli yorishib, Zirgʻomga tahsinlar aytdi. Uning xalifa oldidagi obroʻyini va unga soʻzi oʻtishini koʻrib, mehri yana ziyoda boʻldi. Yoqutaning koʻngli Hammodda boʻlsa ham, Zirgʻomning oʻzi kutgandan ham ortiq ekaniga iqror boʻldi. Zirgʻomdan xalifaning gapini eshitgandan keyin Yoquta uyalib, yuzlari qizarib ketdi. Dono va oʻtkir irodali bu qiz uyalinqirab, qizarib-boʻzarib: «Janob Sohibning marhamatlari uchun minnatdorman. Meni ham oriyatdan, ham oʻlimdan qutqazdilar. Oʻz himoyalariga olib, martabamni ham koʻtardilar»,— dedi.
Zirgʻom choʻntagiga qoʻlini uzatib, boʻyin tumorni oldi-da: «Bu amiralmoʻ’mininning senga tuhfalari», — dedi.
Yoquta nima deyishini bilmay uni olib, Oftobga uzatdi. Oftob uni qoʻliga olib, ushlab koʻrdi-da: «Bu senga munosibga oʻxshaydi», — deb qizning boʻyniga taqib qoʻydi.
Ana shularning hammasi Zirgʻomning gʻam-tashvishini zarracha kamaytira olmadi. Kecha kechqurun va bugun ertalab yuz bergan hodisalar Zirgʻomga oʻz sevgilisini eslatardi. Xususan, Yoquta boʻyniga taqqan gavhar boʻyin tumorni aytmaysizmi. Zirgʻom oʻziga-oʻzi: «Jahon shu yerda boʻlganda bu tumorni taqish albatta uning haqqi emasmidi», — derdi. U shunday xayolga bordi-yu, Vardonni surishtirish uchun uydan chiqib ketdi. Qoʻrquvdan oʻzini yoʻqotib kelayotgan Vardonni u yoʻlakda uchratdi. Zirgʻomni koʻrib u salom berdi. Zirgʻom shoshilib soʻradi:
— Ha, bormisan? Nega muncha jimjit boʻlib ketding?
Ikkalasi bir chekkadagi uyga borib oʻtirishdi. «Afshin kechikib kelganligi tufayli ushlanib qoldim. Uning Somurroga kelganiga bir-ikki kungina boʻldi. Topshirigʻingizni bajarishga zoʻrgʻa shu bugun muyassar boʻldim», — dedi Vardon.
— Jahon toʻgʻrisida nima xabar topib kelding?
Vardon bir lahza sukut etib turgach: «Afshinning maxsus kishilari orasida uning hamma kirdikorlaridan xabardor bir oʻrtogʻim bor. Oʻshaning aytishicha, Jahon ulardan ilgari Fargʻonadan chiqib ketgan emish», — dedi.
— Bu gapni sen ketganingdan keyin Jahonning akasi Somondan eshitgandim.
Somonning nomini eshitib Vardonning rangi oʻchdi.
— Somon shu yerdami? Qani u ablah? Hozir u la’nati munofiqning jonini sugʻurib olaman.
Vardonning bu qadar jahli chiqqanidan taajjublanib Zirgʻom:
— Somonni nega oʻldirmoqchi boʻlyapsan? U nima qilibdi? — dedi.
— Uning qiliqlarini hozir aytib beraman. Ammo oʻzi nima deganini oldin menga gapirib bersangiz.
— Uning aytishicha, Afshindan qochib, singlisi Jahon bilan Fargʻonadan chiqishgan emish. Hamadonga yetishganda qaroqchilar duch kelib, Jahonni va oqsochini asir olishganmish. Somon esa bizga bu xabarni yetkazish uchun ulardan qochib Somurroga kelganmish.
— Qaroqchilarning qilgan ishidan xabardor boʻlibsiz. Endi u la’natining bugungi qilgan ishini men sizga aytib beray: menga topshirgan vazifangizni bajarmoq uchun kecha kechqurundan ishga kirishdim. Lekin uni zoʻrgʻa bugun erta bilangina ado eta oldim. Oʻsha oʻrtogʻimga uchrashdim, u hamma boʻlgan voqeani birma-bir aytib berdi. Oʻrtogʻim menga gapirayotgan paytda Somon otiga minib, qir tomonga oʻtib qoldi, lekin men uni yaxshi taniy olmadim. Suhbatdoshimdan: «Bu kim boʻldi, bevaqt nima qilib yuribdi?» deb soʻradim. Uning aytishicha, xuddi shu odamning oʻzi shu bugun tongotar paytida kelib, Afshin bilan suhbatlashgan, Jahonni qaroqchilar olib ketganini aytgan, bu ishda aybdor Zirgʻom, deb sizni yomonlagan emish. Bu gapni u ketib boʻlgandan keyin oʻrtogʻim menga aytdi. Afsuski, ilgariroq bilganimda u badbaxt koʻsaning boʻynini sugʻurib olgan yoki boʻgʻib oʻldirgan boʻlardim.
Zirgʻom Somonning munofiqligini, niyati buzuqligini avvaldan sezib, uning hech bir gapiga ishonmay yurardi, lekin Jahonning olib ketilgani haqidagi xabardan ikkilanib, oʻziga-oʻzi: «Bu yigitning ikkiyuzlamachiligini bilarding, lekin Jahon toʻgʻrisida bergan ma’lumotini ham yolgʻon deb hisoblaysanmi?» — deb qoldi.
Shu orada «Bobak qoʻzgʻolon koʻtaribdi, harakati kuchaygan emish», — degan xabar kelib qoldi-da, xalifaning Afshin butun askarlari bilan Ardabil tomonga otlansin degan farmoni e’lon qilindi. Shu vajdan Afshin bilan uchrashish Zirgʻomga muyassar boʻlmay qoldi.

Fargʻonadan Joʻnash
Jahon akasi va oqsochi bilan birgalikda Fargʻonadan qochib ketishga qat’iy qaror qilgandan keyin oʻziga tegishli qimmatbaho, yengil narsalarni joylab qoʻydi. Iroq yoʻlidagi dashtu biyobon, choʻlu sahrolardagi xatardan emin boʻlish uchun birga ketadigan yoʻlovchilar masalasini hal qilishni u akasiga topshirdi. Somon singlisi topshirigʻini bajo qilganini aytdi. Ular «yaqin yerdagi dam oladigan bir joyga ketyapmiz», degan bahona bilan tayyorlangan yuklarni yoʻl yoqasiga tashiy boshlashdi. Endi safar payti yaqinlashmoqda. Bundan keyin oʻz shahriga qaytib kelmasligini bilgan Jahonga kindik qoni toʻkilgan, yer-suvi, havosi va soya-salqiniga oʻrgangan joydan judo boʻlish, otasining qasri, birga yashab, birga oʻsgan yaqin qavm-qarindoshlarini tashlab ketish juda ogʻir tuyulardi. Uning yuragi siqildi, chehrasidagi quvnoqlik yoʻqoldi. Akasi unga ketishga dalda bersa, oqsochi yoʻl azob-uqubatlarini koʻz oʻngiga keltirardi. Jahonning oʻzi esa Fargʻonadan ajralish tufayli yuz beradigan hamma ogʻirliklarni bir tomonga surib qoʻyib, niyatidan qaytmasdi.
Safarga otlanadigan kechasi saroy boshligʻini chaqirtirib, saroyga va unda yashaydigan kishilarga yaxshi qarab turishni tayinladi, oʻzining tez qaytib kelmasligini unga sir tariqasida uqtirib, ishonchni oqlashi, sergʻayrat, serharakat boʻlish kerakligini ham alohida ta’kidlab qoʻydi. Saroy boshligʻi Jahonning boradigan yerini bilmasa ham, har holda uning safarga chiqishidan afsuslandi. Agar uning Iroqqa ketayotganini bilsa, u ham, boshqa tanishlarning hammasi ham qaygʻurib, yigʻi-sigʻi qilgan boʻlishardi, albatta. Chunki qizning mehribonligi, ziyrakligi va husn-jamoli tevarak-atrofdagi hammani oʻziga maftun qilgan, uni xuddi ma’budadek ulugʻlashga odatlanishgan edi.
Ertasi erta bilan Jahon sayohatga yoki yozlik dam oladigan yerga ketayotgandek qashqa otini minib chiqdi. Uning yonidagi akasi va oqsochi ham otga minishgan. U shahar darvozasidan chiqarkan, otasidan qolgan mol-mulk, bogʻ-rogʻlarni tashlab ketayotganiga achinib, koʻziga yosh oldi: lekin sevgilisi yonida boʻlishdan koʻra buyukroq baxt-saodat yoʻqligini eslab oʻziga-oʻziga tasalli berdi.
Bular hamroh boʻlgan savdogarlar karvoni Hind mamlakatidan har xil attorlik mollar va kiyim-kechak ortib, Xurosonga bormoqda edi. Jahon ham oʻz buyumlarini va yoʻl anjomlarini ana shu savdogarlarnikiga qoʻshadigan boʻldi. Bu ishni asosan akasiga topshirib, oʻzi safar kiyimlarini kiyishga taraddudlandi. Shundan keyin ba’zisiga yuk ortilgan, ba’zisiga odamlar minib olgan, bir-biriga matashtirilgan tuya va xachirlardan iborat karvon kechqurun yoʻlga chiqdi. Itlar, qozon-tovoq va oʻrin-toʻshaklar ham ularda. Kirakash va molboqarlar esa tuyada borishmoqda. Chunki karvon oʻz odamlari, hayvonlari va uy anjomlari bilan yurardi. Ular kunduzning uzun-qisqaligi, havoning issiq-sovugʻi va boshqa sharoitlarni hisobga olib yoʻl yurardi. Safarga, uning xavfu xatariga oʻrgangan, yoʻl-yoʻriqni bilgan, jismoniy baquvvat qoʻriqchilar karvon atrofini qurshab, qoʻriqlab bormoqda. Ularning Amudaryo bilan Toshkent daryosi (Sirdaryo) oraligʻidagi sahrolarda tarqoq holda yashaydigan turkman qabilalari bilan aloqa va doʻstliklari bor. Ikki daryo oʻrtasidagi masofada haftalab, ba’zan ikki oylab yuriladi. U yerlarda qaroqchi, yoʻltoʻsarlar ancha topiladi. Shuning uchun ham agar karvon katta boʻlmasa, u yerlardan yurishga kishi jasorat etolmaydi. Yoʻlda yurilganda karvon harbiy intizomni qoʻllaydi, dam olish paytlarida chodirlar tikiladi, qoʻy yoki qoramol soʻyilib, qozonlar osiladi. Kishilar ovqatlanib, dam olishadi.
Jahon bunday safarni umrida boshidan kechirmagan va eshitmagan edi. Lekin u yoʻl mashaqqatlariga tishni tishga qoʻyib chidar, sevgilisiga uchrashish orzusi bilan oʻziga oʻzi tasalli berar edi. Bu, kishilarni hayratga soladigan muhabbat moʻ’jizalaridan edi, albatta.
Ularning bu uzoq safarda tortgan mashaqqatlarini, kunduzning issigʻi, kechasining izgʻirini, ular olib borayotgan ob-ovqat tugab qolib, tortgan tashnalik va ochliklarini toʻliq tasvirlaydigan boʻlsam vaqt yetishmaydi. Shuning uchun gapni muxtasar qilaman:
Karvon Ray shahriga yetib borganda: «Endi karvondan ajralish kerak, chunki u Iroqqa boradigan yoʻldan yurmaydi, shimol tomonga burilib ketadi», — dedi Somon singlisiga. Jahon akasining ra’yiga boʻysundi. Yuklari va mol-mulklari bilan karvondan ajralib oʻz yoʻllariga qarab ketishdi. Shu kuni kechqurun Hamadondan nariroqda bir qancha otliq kishilar bular ustiga bostirib keldi. Otda ketayotgan Jahon mardlik bilan oʻzini mudofaa qildi. Somon ham sovuqqina qarshilik koʻrsatdi. Bular kuchsizlik qilib, magʻlubiyatga uchrashdi. Otliqlar Jahonni va oqsochini ushlab oyoq-qoʻlini bogʻlashdi. Somon esa «Bu hodisadan Zirgʻomni voqif qilaman», degan bahona bilan qochdi.
Oʻzining asir olinganini koʻrgan Jahon ularning boshligʻini chaqirib: «Bu nima qilganlaring? Sizlarga mol kerak boʻlsa, mana yuklarimiz, bularni olib, bizni boʻshatib yuboringlar, sizlardan hech da’vogar boʻlmaymiz», — dedi. Otliq kishilar oʻzlarini tanitmaslik uchun ovozini chiqarmas, basharasini ham oʻrab olgandi.
Jahonning gapiga birinchi boʻlib ovoz chiqargan bir otliq: «Biz oʻgʻri emasmiz, molga muhtoj ham emasmiz. Bizga Fargʻona malagini yer yuzidagi eng ulugʻ kishiga olib borib topshirish vazifasi yuklangan. U kishiga yaxshilikcha rozi boʻlmagan bu qiz, endi majburan rozi boʻladi», — deb javob berdi.
Uning gapini eshitgan Jahon oʻziga tuzoq qoʻyilganini sezdi. U, bularning rostakam oʻgʻri boʻlishini, mol-mulk bilan daf boʻlishini istardi. Bu, albatta, magʻlubiyatdan qoʻrqqani uchun emasdi. Qizning dadilligi, dovyurakligi ma’lum. Uning butun fikr-yodi sevgilisida. Moli ketsa ham, oʻzi omon qolib, sevgilisiga yetib borsa bas. Nima gapligini puxtaroq bilib olish uchun Jahon: «Ey doʻstlar, qilayotgan ishlaringiz ulugʻ odamlar qiladigan ishga oʻxshamaydi», — dedi.
— Kishi shundan boʻlak chora topmagandan keyin nima qilsin? Qadr-qimmati baland, soʻzi yerda qolishini nafsoniyati koʻtarmaydigan bir kishi sovchi boʻlib borsa-yu, noumid qaytib ketsa, durustmi, axir? — javob berdi otliq.
— Unday boʻlsa, u kishi birovga sovchi boʻlishni ham, jazmanlikni ham yigʻishtirib qoʻyishi kerak, — qat’iy gapirdi Jahon.
— Rostakam jazman boʻlsa-yu, lekin sevgilisini qoʻldan boy berib qoʻygan boʻlsa, nima qilsin?
— Bunday safsatani qoʻying. Men sizlarni faqat moltalab oʻgʻrilar deb oʻylayapman. Mana mollarimiz, hammasi qoʻlingizda. Bizni qoʻyib yuborsangiz, bu mollarga yana ikki hissa qoʻshib berishga soʻz beraman.
— Beradigan mollaring uchun ming qullugʻ. Lekin oʻzingni boʻshatib yubora olmaymiz. Biz seni olib ketayotganimizdan, niyating roʻyobga chiqmay qolganidan pushaymon boʻlma. Negaki, jahonda eng ulugʻ bir zotning qoʻliga boryapsan, u bilan tuzuk muomalada boʻlsang, sendan koʻra baxtli odam boʻlmaydi, — dedi noma’lum kishi.
U odam «jahonda eng ulugʻ bir zot» deb kimni aytayotganini Jahon fahmlamadi:
— Maqsadingizga tushunmadim, «ulugʻ zot», deb kimni aytmoqchisiz?
— Bir necha kundan keyin hammasini tushunib olasan. Hozir xotirjam boʻlaver. Biz seni izzat-ikrom bilan olib boramiz. Koʻzlangan joyga yetib olganimizdan keyin aysh-ishrat, rohat-farovonlikdan boshing chiqmaydi.
Jahon oqsochi bilan yoʻlda bir necha kunni oʻtkazdi. Begona odamlar bu ikkalasining qoʻl-oyogʻini ertasi erta bilanoq yechib qoʻyishgandi, oziq-ovqat, yotish-turishlaridan xabar olib, izzat-hurmat bilan xizmatlarini bajo etib borishardi.
Jahon istasa, ularning qoʻlidan qochib ketishning imkoni bor edi. Lekin qochishni lozim koʻrmadi. Ochigʻi, buning oqibatidan qoʻrqardi. Olihimmat kishilarning vijdoni hatto oʻlimdan qochishga ham yoʻl qoʻymaydi.
Shu yoʻl yurishida Jahon necha-necha shahar, qishloq, togʻu tosh va oʻru qirlarni bosib oʻtdi, turli millat kishilarini koʻrdi. Bir kun u oʻzini Ozarbayjondan oʻtayotganini fahmladi. Karvonboshi unga bugun Armanistonda ekanliklarini va hademay Ardabilga kirib borishlarini tushuntirdi. Jahon oʻzini Bobak Xurramiyga olib borishayotganini endi bildi. Bir vaqt Bobak uni otasidan soʻratganida oʻzi qabul qilmaganini esladi-da, Bobakning qoʻliga ketayotganini taxmin qildi va oʻzini undan himoya etish tadbirini koʻra boshladi. Bu ishda muqarrar akasining qoʻli borligini payqab, unga ishongani uchun afsus-nadomat chekdi.
Haqiqatan ham Jahon Somondan dargumon boʻlib yurgani toʻgʻri edi, chunki akasining tabiatida tubanlik bor edi. Otasi Somonni merosdan mahrum qilib, hamma mol-mulkni Jahonga vasiyat qilib ketgani uchun, unda singlisiga adovat oʻt olib ketgandi. U oʻz niyatlarini toʻgʻri odamlarga oʻxshab botirlik bilan yuzaga chiqara olmagandan keyin, makkorlik, hiylakorlik yoʻliga oʻtib olgandi. Shum niyatlilar xalq uchun eng zararli kishilardir. Bular pok, vijdonli kishilar manfaatini poymol qilmay turib, shum niyatiga erisha olmaydi. Somon Xurramiya maslagiga qoʻshildi. Xurramiya — xoʻjayinlarga qarshi kurashadigan maxfiy bir uyushma boʻlib, shu davrda uning rahbari Ardabil hokimi Bobak Xurramiy edi. Xurramiylar Bobak hukmdorligini quvvatlash uchun maxfiy ravishda harakat qilishardi. Tabiatan juda shafqatsiz boʻlgan Bobakning jon-tani ayollar. Qaerda biror chiroyli ayol bor deb eshitsa bas, uni oʻz obroʻsi bilan, boʻlmasa, pul-mol, bu bilan ham boʻlmasa, zoʻrlik bilan saroyiga keltirishga harakat qilardi. Uning shu dovrugʻi hamma yoqqa tarqalgan edi.
Bobak bizning Jahonimizning husn-kamolidan xabar topib, Somon orqali unga sovchi yubordi. Otasi rozilik bermagandan keyin «Uni menga yetkazib bersang, seni xursand qilaman, mol-davlatga koʻmaman va katta bir mansabga tayin etaman», deb Somonga va’da berdi. Somon otasi hayotligida bu ishning uddasidan chiqolmasdi. Cholning vafot etishi va Somon merosdan mahrum qilinishi bu ishlarni tezlashtirib yubordi. Somon navroʻz kunlari Fargʻonada xurramiylarning bir oʻtirishida Bobakning noibi Isbehbaz bilan uchrashdi. U yashirin ravishda shunday oʻtirishlarda qatnashar va otasiga bildirmasdan, bir necha kunlab uydan gʻoyib boʻlib ketar edi. Qanday hiyla ishlatish kerakligi ustida ular bilan maslahatlashardi. U Isbehbaz bilan oʻtirishganda Jahonni Ardabilga yetkazib berishga soʻz berardi. U tabiatan tuban boʻlgani uchun oshiq-ma’shuqlar sevgisini bir chaqaga olmaydigan nomard ham edi. Uning shum niyati, xususan, Afshin bilan koʻrishib, otasining vasiyatini eshitgandan keyin avj olib ketdi. Uning butun fikr-zikri Afshindan alamini olishda boʻlib qoldi. Isbehbaz bilan til biriktirib qoʻygan hiylakorligini amalga oshirishni u boylik, obroʻ topish va raqibidan oʻch olish vositasi deb bildi. Shunday qilib, u Jahonni Iroqqa oʻtib ketayotganda asir olish uchun bir necha kishi Ray bilan Hamadon oʻrtasida poylab turishi, olib ketishgandan keyin: «Uni qaroqchilar majburan mendan tortib olib ketdi», deb xalq oʻrtasida ayyuhannos solishi toʻgʻrisida Isbehbaz bilan kelishib oldi. Uni olib ketishgandan keyin Somon Zirgʻom bilan Afshinning oʻrtasiga rahna solish uchun Iroqqa bordi. U Zirgʻomning botirligini, Jahon uchun jon fido qilishga tayyorligini yaxshi bilardi. Jahonni Afshin olib ketdi, degan gapga ishonsa, Afshinni oʻldirmay qoʻymasligini ham bilardi. Somon olisni koʻrolmaydigan, kaltafahm edi. Shuning uchun oʻylagan tadbirini oʻrinlata olmadi. Uning hiylasi Zirgʻomga ma’lum boʻlib qoldi. Lekin kaltafahmligi tufayli u «Vazifamni toʻliq bajardim va maqsadimga erishdim», deb Iroqdan qaytdi.
Jahon esa Armanistonning oʻsha vaqtdagi viloyat markazi boʻlmish Ardabilga yaqinlashayotganini sezgach, oldida turgan xavf-xatarga qarshi kurashish tadbirini koʻra boshladi. U Bobak toʻgʻrisida ancha narsalar eshitgandi. Uning rasvo va aysh-ishratga berilgan odam ekanini, Ardabilda istiqomat qilishini ham bilardi. Uni olib ketayotgan kishilar qorongʻi tushmasdan serdaraxt bir oʻrmonga yetishdi. Bu ardabilliklarning yashirinadigan joyi boʻlib, biror falokat yuz bersa, shu oʻrmonda jon saqlashardi. Uy jihozlari va idish-tovoq yasash uchun kerakli yogʻochni ham shu oʻrmondan kesib ketishardi.
Shu oʻrmonga qarab turib Jahon Bobakning zulmidan oʻzini mudofaa qilish tadbirini oʻylay boshladi. U Zirgʻomni eslab: «Boshimga tushgan savdolar qulogʻiga yetsa, holi nima kecharkin?» — deb qoʻydi.
Jahon shu xayol ogʻushida ekan, ular Ardabilga boradigan yoʻldan burilib, oʻrmonga kirayotganlarini sezdi. Kishilardan bittasi kelib Jahonga qashqa otining jilovini oʻrmon tomon burish lozimligini aytdi. Buning sababini bilmasa ham, Jahon otini oʻsha tomonga burdi. Bir-biriga birikib ketgan daraxtzorni kesib oʻtib ular noqulay yoʻldan borishardi. Jahon esa bu tariqa yurilayotganining boisini bilish maqsadida goh oʻng, goh soʻl tomonni diqqat bilan kuzatardi. Shu payt ularning boshligʻi Jahonning yoniga kelib: «Bu tomonga burilganimizdan ajablanayotgan yoki xavfsirayotgan boʻlsangiz kerak?» — dedi. «Men hech narsadan choʻchiyotganim yoʻq, lekin Ardabilga yaqin qolganda bu noqulay yoʻldan borayotganimizdan hayron boʻlyapman, xolos», — dedi qiz. Boshliq Jahonning jur’ati va dovyurakligiga tahsin aytib: «Yoʻlning chekkasida tikib qoʻyilgan bayroqni koʻrmadingiz shekilli»— dedi.
— Yoʻq, koʻrmadim, qani bayroq?
Boshliq uni yetib kelgan joylaridagi bir tepalikka olib chiqdi:
— Huv anavi bayroqni koʻrmayapsizmi? — dedi-da, bayroq tomonga ishora qildi.
Jahonning koʻzi bayroqqa tushdi-yu, uning Afshinniki ekanini payqab, yuragi orqasiga tortib ketdi:
— Bu musulmonlar bayrogʻi-ku, — dedi u.
— Ha, toʻgʻri, bir kishi kelib: «Kattamiz Ardabilni tashlab chiqib ketdilar, u yerni musulmonlar bosib oldi» — deb xabar yetkazdi.
— Siz Bobakni aytyapsiz shekilli, u qaerga ketibdi? — hayajon bilan soʻradi Jahon.
— U Armanistonning ichkarisiga kirib, Ars daryosi yonidagi Bazz degan bir shaharchaga oʻzini olibdi. Buni bizga xabarchi aytdi.
Jahon: «Bu kishi mehribon, marhamatli odamga oʻxshaydi. Odamlar jang qilish bilan ovora boʻlib ketsa, bizni, balki boʻshatib yuborar», deb umid qildi-da: «Demak, bizni Bazzga olib ketyapsizlarmi?» deb soʻradi.
— Hovva, Bazz bu yerdan bir necha kunlik yoʻl.
— Nahotki, meni oʻzlaringiz bilan birga borishga majbur qilsanglar?
Bu savolidan Jahonning «bizni boʻshatib yuborishingiz mumkinmi?» demoqchi boʻlayotganini sezgan boshliq:
— Kattamizning farmoni qat’iy. Uni buzishning sira iloji yoʻq. Basharti biz sizni bu yerda boʻshatib yuborsak, qaroqchilar qoʻliga tushmaganingizda ham, yirtqich hayvonlarga yemish boʻlasizlar, — dedi.
Jahonning orqasidan Hayzuron kelardi. Jahon unga qayrilib qarashi bilan u: «Bobakning oldiga borishdan nega muncha qoʻrqmasang? Sendek malika undan qoʻrqarmidi?» — dedi.
Hayzuronning gapi Jahonga dalda boʻldi, u buni biror moʻljal bilan aytayotganini tushundi. Ular yana yoʻlda davom etishdi. Jahon tevarak-atrofga qarar, u yerlarning jimjitligini, oʻrmonning kengligini oʻylab borardi. Olisdan Ardabil shahriga koʻzi tushdi. Uning katta maydonida askarlar va islom bayroqlari gʻuj-gʻuj.
Jahon Afshinning Fargʻonada qolganini va Ardabilga kelganlar uning askaridan bir boʻlagi ekanini bildi.
Choshgoh vaqti edi. Jahon bilan Hayzuronni olib borayotgan kishilar qorongʻi tushib, kechasi bu oʻrmonda qolib ketishdan qoʻrqib, otlariga ustma-ust qamchi bosishardi. Ular oʻrmondan chiqib, yoʻlda davom etisharkan, Arshak, Xash va Barzand shaharlaridan oʻtishdi. Bobakning urush vaqtini hisobga olib, askarlarning oziq-ovqatlarini saqlab qoʻyiladigan omborlari ustida, bu shaharlarning qoʻrgʻonida musulmonlar bayrogʻi koʻrindi. Oldinga yurilgan sari Jahon havoning sovuqligini his etardi. Shu yoʻsinda ular Bazzga kirib borishdi.
Bazz shahar emas, qal’a yoki tuproq qoʻrgʻonga oʻxshagan bir joy ekan. Chunki u qoʻrgʻonga oʻxshash bir necha qasrlardan iborat boʻlib, qasrlar ustida bir qancha qubba, atrofini vahimador paxsa devor oʻragan. Qubbalar tepasida Xurramiylar bayrogʻi osilgan. U tomonlarning yeri togʻliq boʻlib, askarlarning yuk bilan oʻtishi gʻoyat mashaqqatli. Binobarin, Jahon Bobakni musulmonlar olishi mumkin boʻlmaydigan shu mustahkam istehkomga joylashgan ekan deb bildi.
Jahonni olib kelayotganlardan biri Bazzga kirishga, Jahonni qasrga tushirishga ijozat olmoq uchun oldinroq chopib ketdi. U qaytib kelib, bular kirmoqchi boʻlib turgan darvozadan emas, boshqa bir darvozadan kirishlariga ishorat qildi. Qoʻrgʻon ichkarisiga kirgan Jahon oʻzini qafasga tushganday his qildi. Uning bu ahvolini payqagan Hayzuron otini qamchilab, boshliq yoniga keldi-da: «Bizni qaerga olib bormoqchisizlar?» — deb soʻradi.
— Ulugʻimiz hozir Bazzdan tashqaridalar. Goʻzal qayliqlarini ayollar qasriga eltib qoʻyishni buyurdilar. U kishi oʻzi qaytguncha izzatu ikromda yashayverasizlar.
Uning «qayliqlari» degan soʻzini eshitib Jahon choʻchib ketdi, lekin oʻzini bardam tutib, qasr yoniga kelguncha indamadi. Qasr alohida devor ichida boʻlib, sahni va tomorqasi bor. Soqchilar ularni istiqboliga tik turib, yoʻl boʻshatishdi. Jahon Hayzuron bilan otidan tushmay, katta darvozadan ichkari kirishdi. Ularga kiradigan kichik darvozaga yaqin kelganda, Jahon, undan keyin Hayzuron ham otdan tushdi. Xizmatchilardan bittasi yugurib kelib, ikkala otni olib ketdi. Jahonning yuzi ochiq boʻlgani uchun uning husn-jamolini koʻrib, hamma hang-mang boʻlib qoldi.
Bularni olib kelgan karvonboshi Jahonning oldiga kelib, ehtirom bilan tik turgancha: «Hurmatli sayidam, sizni xohishingizsiz bu yerga olib kelishga jur’at qilganim uchun avf etasiz, chunki ulugʻimizning topshiriqlariga koʻra, men bu ishga majbur edim. Lekin qiynalmay kelishingizga iloji boricha harakat qildim. Endi shu qilgan yaxshiligimni ulugʻimiz amir oldilarida gapirib qoʻysangiz, negaki, bundan keyin hamma ish sizning ixtiyoringizda boʻladi»,— dedi.
Jahon soʻradi:
— Otingiz nima?
— Behzod.
— Meni hozir qaerga olib borasiz?
— Qasrning oqsochi oldiga. U sizning orom olishingiz uchun zarur boʻlgan hamma yumushlarni bajaradi. — Tik turib ularning gapiga quloq solayotgan Hayzuron: «Bu qasrdagi kishilar ichida sizga tanish biror ayol yoʻqmi?»— dedi.
— Bu xotinlarning koʻpini taniyman. Ular har xil millatdan. Ularning ichida Haylona degan bir ayol bor. Oʻzi asli amirlar xonadonidan. Amirimiz janob Bobak uni keltirib, oʻz haramlariga qoʻshmaslaridan burun erining Armanistondagi hovlisini bilardim. Uni olib kelganlardan bittasi men oʻzim boʻlib, yoʻlda tanishganmiz. U aqlli, xushchaqchaq ayol. Sayidamga, ehtimol, oʻsha xotin yoqar, u bilan apoq-chapoq boʻlib ketishar. Mana, oqsoch ham kelib qoldi. Endi qaytishimga ijozat berasiz, nomim Behzod, — dedi-da, yigit orqasiga qaytdi.
Jahon oqsoch kelib yetguncha oʻz qasri oldida turgan malikadek hech hayajonlanmay, viqor bilan turaverdi. Oqsoch yoshi oʻtgan, novcha bir ayol edi. Koʻrinishidan yoshlik paytida goʻzal boʻlgani sezilib turardi. U yaltiroq, guldor kiyim kiygan, boʻyniga marjon, qoʻliga bilaguzuk, qulogʻiga zirak taqqandi.
Jahonga koʻzi tushishi bilanoq yoʻl mashaqqatlari ham kor qilmagan husn-salobat uni oʻziga maftun qildi. Uning koʻzlarida u yerdagi oʻnlarcha xotinlarning birontasida ham uchramagan ajoyib latofatni koʻrdi. Asir olinib kelganiga qaramay, uning hanuz shaxdamligidan hayratga tushdi. Jahonning obroʻsi kattaligidan va Bobak uni oʻziga soʻratganida qabul qilmaganidan ham oqsoch xabardor boʻlgani uchun, endi uni koʻngli siniq, gʻamnok va yolborgan holida koʻrarman, deb oʻylagan edi. Ammo uning avvalgidek boʻy egmay, zarra hayajonlanmay turganini koʻrib: «Bechora, taqdiriga tan beribdi-da», deb oʻyladi. U Jahonning oldiga kelib muborakbod qilarkan: «Xush kelibsiz, Fargʻona malagi! Sizni bu yerga majburan keltirishgani, har qalay, men uchun ogʻir, lekin boshga tushganni koʻz koʻradi. Endi avvalgi ra’yingizdan voz kechishingizni iltimos qilaman», — dedi.
Jahon unga jilmayib qaradi-yu, javob bermadi va yerga tikilganicha u bilan qasr yoʻlagidan boraverdi. Oʻz kundoshlarini koʻrish uchun oʻlib-qutilib har tomondan moʻralashayotgan qasr ichidagi mahramlarga uning koʻzi tushmadi ham. Uning tengsiz husnini va kelishgan qomatini koʻrgan mahramlar: «Bobakning butun fikr-yodi, muhabbati unga oʻtib ketar ekan», deb hasad qilishdi. Ammo Jahon hech narsaga parvo qilmagandek oqsoch ketidan boraverdi. Oqsoch uni qip-qizil gilamlar bilan chiroyli qilib bezatilgan bir xonaga olib keldi-da: «Mana bu uy sizniki, bemalol farogʻat qiling», deb taklif etdi. «Mening oʻz engil-boshlarim qaerda? Yuklar bilan birga uni ham tortib olishgandi», — soʻradi Jahon. Oqsoch: «Hozir hammasini keltiraman», — dedi-da, chiqib ketib, quti va sandiqlarni yubortirdi.
Jahon Hayzuron bilan bu uyda yolgʻiz qolganidan keyin, endi tuzoqqa ilinganiga toʻla ishondi. Yuragi siqildi, oʻzini har qancha bardam tutsa ham boʻlmadi, yigʻlab yubordi. Hayzuron uning yonida bardam turib, tasalli berardi. Lekin qizning yuziga oqib tushayotgan koʻz yoshlarini koʻrib, uning ham yuragi bardosh bera olmadi. Jahonning oyogʻiga yiqilib, kiyim-boshlarini koʻziga surtdi:
— Oh, jonim, qanday baloga yoʻliqdik, qaerlarga kelib, bandi boʻlib qoldik. Shu topda Zirgʻom qaerda ekan? — kampir dodlay boshladi.
Jahon lom-mim demay yum-yum yigʻlardi. Shundan keyin Hayzuron Jahonning oldida bu qadar zaiflik qilgani chakki boʻlganini sezib, oʻzini toʻxtatib oldi-da: «Lekin men sening donolik bilan ish koʻrishingga, dovyurakligingga qattiq ishonaman. Nima qil desang, qilishga tayyorman»,— dedi.
— Behzod shu qasrdagi xotinlar ichida Haylona deganni maqtaganini eshitdingiz, agar oʻsha bilan tanishib olsak, bizga bop ulfat boʻlib qolsa ajab emas, oʻshani topib bu yoqqa olib kelsangiz, qanday boʻlarkin. Oldin kiyimlarini topishib berib, keyin borsangiz.
Hayzuron uning kiyim-kechaklarini topishib berib, Haylonani qidirgani ketdi. Quyosh botishga yaqinlashib, xizmatchilar qasr shamlarini yoqa boshlashdi. Jahon kiyimlarini almashtirib boʻlib yonboshladi, tevarak atrofga koʻz yugurtirdi. Oʻzining shunday ahvolga tushib qolganini, Fargʻona bilan shu turgan joyining orasi bir necha oylik masofa ekanini, Somurro ham xuddi shunday olisligini xayolidan oʻtkazdi. Keyin u Zirgʻomni oʻylab, oʻziga-oʻzi: «Mening boshimga tushgan bu falokatdan xabari boʻldimikin? Turgan yerimni, hol-ahvolimni unga ma’lum qilsam, balki meni qutqazib olib ketarmidi?» — dedi. U akasi Somonni eslab: «Unga nima boʻldiykin? U jang vaqtida halok boʻldimi yoki boshqa joyga qochib ketdimi?» — dedi oʻziga-oʻzi.
Jahon shunday xayollar ichida oʻtirarkan, birdan eshik taqilladi. Hayzuron kirib: «Sayidam, Haylonani olib keldim», — dedi.
Jahon uning istiqboliga oʻrnidan turmoqchi edi, Haylonaning oʻzi yugurib kelib koʻrishdi va eskidan tanishdek kulib u bilan hol-ahvol soʻrashdi. Uning chiroyidan tashqari xushmuomalasi, yoqimtoyligidan oʻziga juda monand dugona topilganiga xursand boʻldi, oʻzini goʻyo Fargʻonada, otasining qasrida, oʻz ahli ichida oʻtirgandek sezdi.
Haylona malla soch, moviy koʻz, oq yuzli, labidan tabassum arimaydigan ayol edi. Jahon ham tabassum bilan uning mehribonligiga tashakkur aytdi. Haylona unga dalda berish va koʻnglini ovlash uchun: «Xush kelibsiz, Fargʻona malagi! Sizning husningiz, donoligingiz ta’rifini eshitganimizga ancha boʻldi, koʻpdan buyon yoʻlingizga muntazir edik», — dedi.
— Men oʻzimni jahannamga ketdim deb oʻylab turuvdim, sizni koʻrib, gʻamim bir oz yengillashdi.
Uning tovushini eshitib, Haylona zavqlandi, oʻziga hamdard deb bildi. Shu payt oʻz oʻtmishini esladi shekilli, koʻngli buzilib, «Qismatimiz shunday ekan, jonimni qoqay, siz oʻz musibatingizni boshqalarnikiga qiyos etsangiz, sizniki hech narsa boʻlmay qoladi. Agar ular menga qilgan zulmni koʻrganingizda, «iya, menga juda ham rahm qilishibdi-ku», deb hisoblardingiz.
— Ularning fe’l-atvorini aytib bersangiz, ehtimol, tashvishlarim yengillasharmidi, — dedi Jahon.
Haylona ogʻir xoʻrsindi:
— Mening koʻrinishimdan va forschani yaxshi gapira olmayotganimdan eronlik emasligimni sezgan boʻlsangiz kerak. Men turk ham, arman ham emasman. Armanistondan ushlab kelingan otamning Ammuriyyadagi uyida katta boʻlgan yunon qiziman. Menga arman ruhoniylaridan biri sovchi yuborib, xotinlikka oldi-da, oʻz shahriga olib ketdi. U bilan ikki yilgina birga yashadimmi, yoʻqmi, ta’rifim Bobak Xurramiyga yetipti, — u ovozini pasaytirdi. — Bobak meni erimdan tortib olmoqchi boʻldi. Erim unamagach, uning yoʻq paytini moʻl turib, oʻz kishilarini yuborib, zoʻrlik bilan meni bu yerga oldirib keldi. Mana, bir qancha yil oʻtib ketdi, lekin men hamon shu yerda qamaldaman. Erimning qayerdaligini va mendan keyin qay ahvolga tushganligini bilmayman. U mening qayerdaligimni biladiyu, lekin olib ketishga yoʻl topolmay sarson. Kim biladi, uni oʻldirib yuborishdimi? — Haylona shunday dedi-da xoʻrligi kelib, piqillagancha koʻz yoshini artdi va kulimsirab: «Bu sarguzashtimni aytishdan maqsad sizning gʻamingizga gʻam qoʻshish emas, sizga tasalli bermoqchiman», — dedi.
Jahon oʻzicha: «Bu bechoraning boshiga ogʻir savdolar tushgan ekan», — dedi-da, oʻz sarguzashtini ham unga aytib bermoqchi boʻldi, lekin uyaldi.
Xoʻrsinib, gapni boshqa yoqqa burmoqchi boʻldi:
— Bobakning oʻzi qayerda? Bu yerda qanday hayot kechiryapsizlar?
— U bu qasrda emas. Shu shaharcha qoʻrgʻonlari yaqinidagi boshqa bir qasrda yashaydi. U yerda oʻz istehkomlarini kuzatib turadi. Bu qasrdagi ayollardan istaganini u yerga oldirib borib, bir kun-ikki kun u bilan ishrat qiladi.
— Bilishimcha, u bir muhim ish bilan ovora boʻlib, bu qasrdan ham, qasrdagilardan ham xabar olmay qoʻygan emish.
— Shunday, u katta bir jangga hozirlik koʻryapti.
— Kim bilan jang qilmoqchi? — qiziqib soʻradi Jahon.
— Iroqdagi musulmonlar ahvolini bilib kelish uchun oʻz aygʻoqchilarini yuborgan edi. Aygʻoqchilar kecha qaytib kelib, musulmonlar Afshin qoʻmondonligida Bobakka qarshi katta hujumga tayyorlanayotgani xabarini aytishibdi.
Afshin nomini eshitgach, Jahonni qaltiroq bosdi va hamma baloning boshi shu Afshinning oʻzi ekanini esladi. Haylona diqqat bilan tikilsa bormi, shu topda Jahonda yuz bergan oʻzgarishni koʻzlaridan bilib olsa boʻlardi. Lekin Jahonni birinchi koʻrishi. Fargʻonadagi katta mulkdor hokimning qizi ekanini, Bobak uni soʻraganda rozi boʻlmagani uchun majburan olib kelinganini biladi xolos.
— Afshin oʻzi kelganmi? — deb soʻradi Jahon.
— Bilmadim, lekin kelgan boʻlishi kerak. Bobak yoʻlga poyloqchi va toʻsiqlar qoʻyish uchun bir qancha odamlari bilan Bazzdan chiqib ketgan, u bir necha kunsiz qaytmasa kerak, — dedi Haylona.
Bu xabardan Jahonning koʻngli yorishdi. Aygʻoqchilarning Iroqdan qaytib kelganini eshitib: «Ularning orasida sizga tanish kishilar ham bormi?» deb soʻradi Haylonadan.
— Mening xodimam ularning bittasi bilan tanish.
Shu paytda Hayzuron Jahonga kechki ovqatni olib kelib, gapga quloq solib turgandi. U Haylonaga qarab: «Qaysi xodimangiz?» — dedi.
— Sizga meni koʻrsatgan xodimam.
— Ha, uni tanib oldim, u chindan oʻzingizga oʻxshagan xushchaqchaq ayol ekan, — dedi Hayzuron.
Haylona gapida davom etdi:
— Shuning uchun oʻsha aygʻoqchi buning ilinjida, hamma vaqt unga tufhalar olib keladi, uning maslahati bilan ish qiladi, shunga uylanmoqchi.
Bu gapni eshitib, Jahonning chehrasi ochildi. Ular Hayzuron bilan koʻz urishtirib, bir-birlarining koʻngillaridagini bilib olishdi. Hayzuron ayolga:
— Men shu xodimangizdan bir narsani iltimos qilmoqchi edim. Agar oshigʻi yana Iroqqa boradigan boʻlsa, shu iltimosimni unga aysa, siz shu ishda menga yordam bera olasizmi? — dedi.
— Bosh ustiga, siz tayyorlaydigan narsangizni tayyorlay bering, — dedi Haylona.
Hayzuronning yuziga qon yugurdi. Chunki u endi oʻz sayidasi xususida shu aygʻoqchi orqali Zirgʻomga ma’lumot yuborish imkoniyatiga ega boʻlgandek edi. Shundan keyin suhbat tugab, Hayzuron oʻrtaga dasturxon yozdi. Hammalari birgalikda ovqatlanishdi. Safarda toliqib kelgan Jahonning dam olishi kerakligini eslab, Haylona ketishga ijozat soʻradi va «ertaga erta bilan oʻzim kelib sizni uyimga olib ketaman», — deb gapni bir yerga qoʻyib, chiqib ketdi.

Bobak Va Jahon
Jahon kechasi ne-ne xayollarni oʻylab yotdi. U Zirgʻomga xat yozmoqchi boʻldi-yu, xatim atayin yoki bilmasdan begona qoʻlga tushib qolsa, natijasi yomon boʻlarmikin, degan andishaga bordi-da, yozmoqchi boʻlgan soʻzlarini ogʻzaki aytib yuborishga qaror qildi. Oʻylagan fikrini erta bilan turib Hayzuronga aytdi U: «Durust oʻylabsan, janob Zirgʻomga «Jahon Bazzda, Bobak huzurida», degan fikrni bildirsak kifoya», — dedi. «Mening ham ra’yim shunday», — dedi Jahon.
— Hozir Haylonaning oldiga boramiz. U yerda men xodimasiga uchrashib, qiladigan ishini oʻziga yaxshilab uqtiraman.
— Yaxshi boʻladi, — dedi-da, Jahon kiyinib, borishga tayyorlana boshladi. Uydan chiqishga harakat qilayotganlarida bir xodima kelib: «Sayida Jahon qayerdalar?» — deb soʻradi.
Jahon oʻz nomini aytib chaqirilganidan «Bobak kelib qolgan boʻlsa, qizni olib kel, deb bu xodimani yubordimi» deb choʻchib ketdi. U jim turgan edi, Hayzuron turib, nima ishi borligini surishtirdi. U Jahonning akasi kelganini, u bilan koʻrishmoqchi ekanini aytdi.
«Akasi» degan soʻzni eshitgan hamona Jahon ikki fikr oʻrtasida qoldi: biri, «akam Zirgʻom toʻgʻrisida yaxshi gap topib kelganmikin», deb shodlanishi boʻlsa, ikkinchi tomondan, «bu qallob, ayyorga koʻzim uchayotibdimi», deb xafalanishi boʻldi. U xodimaga: «Ayting, kira qolsin», — dedi.
Yigʻidan qizarib ketgan koʻzlaridan yosh oqizib Somon kirdi. Jahonga koʻzi tushishi bilan, dodlab oyogʻi ostiga oʻzini tashladi. Shu bilan oʻzini koyishdan Jahonni alahsitgan boʻldi. Jahon uning nimaga yigʻlayotganini tushunmadi-da, «Sizga nima boʻldi, nega yigʻlayapsiz?» — deb soʻradi.
U yigʻidan boʻgʻilgan tovush bilan: «Bilmadim», dedi.
— Bilmadimingiz nimasi... aytavering... gapiring...
Somon javob bermay, boshini yerga egib, yeng uchi bilan koʻz yoshini artaverdi. Jahon «Qayerdan keldingiz?» — deb soʻragan edi. «Somurrodan» — deb javob qildi.
— Zirgʻom qalay? U bilan uchrashdingizmi? — Jahon Zirgʻomni soʻrashi bilan Somon yana yigʻlay boshladi. Jahonning yuragi notinchlanib, birdan oʻrnidan turib baqirdi:
— Gapiring, sizga nima boʻldi? Zirgʻom qalay?.. Oʻzi qayerda?
Somon orqasiga qaytib: «Tura tur, men nafasimni rostlab olay», degandek, Jahonning qoʻlidan ushladi. Keyin: «Uning qayerdaligini bilmayman», deb javob qildi.
— Somurroda edim, demadingizmi?
— Ha, Somurodda edim, lekin Zirgʻom u yerda emas.
— Zirgʻom Somurroda emasmi?
— Ha, singlim, u yerda yoʻq, hamma yerdan surishtirdim. Uni koʻrdim degan biror odamni uchratmadim.
Jahon angraygancha akasiga qarab qoldi. Somon yana gap boshladi:
— Nima desam boʻladi? Zirgʻom Somurroda yoʻq, Fargʻonaga ketgandan keyin qaytib kelganini hech kim koʻrmabdi.
Uning gapini eshitgandan keyin Jahonning qoni qaynadi, jahlidan oʻzini yoʻqotib qoʻya yozdi, lekin chidadi, oʻzini bardam tutdi. Hayzuron kelib Somonning qoʻlidan ushlab, oʻzi tomon torti-da: «Ochigʻini ayt, nima gap eshitding?»— dedi.
Somon singlisi eshitib qolmasin, deb ovozini pasaytirib dedi:
— Bizga qaroqchilar hujum qilib, Jahonni va sizni ushlab olishgach, bu falokatdan bahodir Zirgʻomni ogoh qilishni oʻzimga ham farz, ham qarz deb bildim-da, Somurroga yugurib, toʻgʻri uyiga bordim. Uyi boʻm-boʻsh, hech zogʻ yoʻq. Keyin undan-bundan surishtirib boqdim, hech kimdan biror darak topmadim. Ammo bir odam menga aytdi... — dedi-da, tupugini yutub, boshini eggancha jim boʻlib qoldi. Bu gaplarining hammasini Jahon eshitib turgandi. U toʻxtalib qolgandan keyin, Jahon boʻynini choʻzib yana quloq soldi.
— Xoʻsh, eshitganingni ochiqroq gapiraver, — Hayzuron unga ishora qildi.
Somon gapini davom ettirdi:
— Oʻsha kishining aytishicha, hammamizning boshimizga yetgan oʻsha katta dushmanimiz oʻz odamlaridan bir toʻdasini Zirgʻom tomonga ham yuboribdi. Ular yoʻlning muyulishida biqinib yotib, Zirgʻom oʻtishi bilan uning ishini toʻgʻrilashgan emish. — Somon yigʻlab yubordi.
Jahon uning gapini eshitib, yigʻlaganini koʻrgandan keyin yigʻisi toʻxtaguncha oʻzini tutib turdi. Keyin puchakdan sarani ajratadigan kishidek uning betiga tikildi. Goʻyo Jahonning koʻzidan olov shu’lasi chiqib, koʻziga tushayotgandek Somon unga qarolmay, boshini yerga solib turardi. Odatda munofiq kishilar birovga tik qaray olmaydi. Xususan, magʻzini chaqqan Jahon Somonning yolgʻon soʻzlayotganini payqadi. Somon «bu xabar Jahonni albatta, esankiratib qoʻyadi. Oʻzini qayerga qoʻyishini bilmay qoladi», deb kutgan edi. Lekin aksincha boʻlib chiqdi. Jahon akasi Somonning oʻtmishdagi qiliqlarini birma-bir xayolidan oʻtkazdi-da, «iflos niyatiga yetish uchun atayin yolgʻon gapiryapti», degan qarorga keldi:
— Aka, haqiqatan rost gapiryapsizmi?
— Boʻlmasa, shuncha gapni ichimdan toʻqib gapiryapmanmi? Men senga koʻrgan-eshitganlarimni aytib berdim. «Ishqilib, bu yolgʻon boʻlsaydi», deb orzu qilaman.
Jahon bir dam boshini yerga egib turdi:
— Mening bu yerdaligimni sizga kim aytdi? Qasrga sizni kim kiritdi?
Singlisining bu savoliga javob topolmay, Somon shoshilib, gʻoʻldirab qoldi. Chunki Jahon shu yerdaligini bilishi uning qaroqchilar bilan muqarrar aloqasi borligini koʻrsatib turardi. U hech narsa deyolmay lol qolgandi. Javob axtarishiga ham qoʻymay, Jahon dedi:
— Bas, javobning keragi yoʻq. Niyatingizni fahmladim. Shuning oʻzi menga kifoya. Endi xurramiy doʻstlaringiz oldiga boring, ular bu xizmatingiz uchun sizga mukofot berishar, boring, tezroq joʻnang! — Jahon uydan tashqari chiqdi. Chunki u Haylonanikiga borish taraddudida turgan edi. Somon boshini chayqab gapiga Jahon ishongani va uydan haydab chiqarganidan ajablangan boʻlib chiqib ketdi. Hayzuron Jahonni xoli topib: «Menimcha, Somonning gaplariga beparvolik qilmay, Zirgʻom haqida aniq bir gap topib keladigan kishini yuborishimiz kerak», — dedi.
— Somonning gapi yolgʻonligiga shubham yoʻq. Oʻsha Haylona aytgan aygʻoqchiga Somurroga borib, Zirgʻomni xalifa qoʻriqchilarining boshligʻi, deb soʻrashini iltimos qilsangiz.
Keyin Jahon bilan Hayzuron Haylonani koʻrgani borishdi. Mezbon ikki aziz mehmonni ochiq chehra bilan qabul qildi. Haylona bilan Jahon suhbatlashib oʻtirarkan, Hayzuron aygʻoqchiga beriladigan topshirigʻini yaxshilab tushuntirdi.

* * *
Bobakning oqsochi qasrning xojasi boʻlib, aytgani aytgan, degani degan edi. Qasrdagi hamma ayollar va bichilgan[6] xodimlar oqsochning shijoatidan qoʻrqishar va topshirigʻini bajarishga bajonidil harakat qilishardi. Chunki u xizmatkorlar bilan Bobak oʻrtasida vositachi edi. Jahon oʻz tabiatidagi xushmuomalalik va ehtiyotkorlikni oʻzgartirmadi. Oqsoch uni qadrlar, hurmatini joyiga keltirardi. Bir necha kundan keyin sevinchidan yuzlari boʻrtgan oqsoch Jahonning oldiga kelib salomlashdi-da, «Sizga xushxabar — kuyov keldilar», dedi.
Oqsochning bu gapidan Jahon choʻchib ketdi, unga javob ham qilmadi. «Kuyov deganimdan uyaldi shekilli», deb oʻyladi-da, oqsoch: «Men ulugʻimiz Bobakning oldilaridan keldim. U kishi safardan qaytdilar. Sizning kelganingizni bilib, bagʻoyat xursand boʻldilar, «uni menga chaqirib kel», deb buyurdilar», — dedi.
Jahon oshiqmay, hayajonlanmay soʻradi:
— Qayerga?
— Qasrlariga, — dedi oqsoch.
— Mana shu biz turgan joy u kishining qasri emasmi?
— Ha, bu yer ham u kishining qasri, lekin oʻzlari bilan istiqomat qilishi lozim boʻlgan xotinlarni u yerga oldirib borishga odatlanganlar.
Jahon bunga rozi emasligi va qabul qilmasligini ishorat qilib, boshini chayqab, «yoʻq» alomatini bildirdi. Boshqa gap qoʻshmadi.
Sherning changali orasida turib, dangal «yoʻq» deya olganidan oqsoch taajjublanib unga qaradi:
— Bu qasr bilan Bobakning qasri orasida usti yopiq bostirma bor. Xotin kishi bunda oʻz uyida yurgandek, bemalol yuzi ochiq yuraveradi. Uni hech kim koʻrmaydi. Qani, boʻla qoling, sira qoʻrqadigan joyi yoʻq.
Jahon qimirlamay oʻtiraverdi. Oqsoch bu qizning takabburligidan xafa boʻlib, qattiqroq muomalaga oʻtdi:
— Qizginam, sizga yaxshilikcha aytyapman, tura qoling. Bu odam bilan oʻynashib boʻlmaydi, jahli chiqqanda hech kimni ayamaydigan odam. — Oqsoch tovushini pasaytirib, unga yaqinroq keldi va yalingandek qoʻlini uning yelkasiga tashladi:
— Men sizga faqat yaxshilikni ravo koʻraman, negaki sizni birinchi koʻrishimdanoq yaxshi koʻrib qolganman, jonimni qoqay, turing, tezroq boʻling.
Jahon boshini koʻtarib, unga qaradi:
— Yaxshi koʻrganingiz uchun qulluq. Lekin men bu uydan chiqmayman.
Jahonning javobi oqsochning gʻazabini qaynatdi, u eshik tomon burilib chiqib ketdi. Hayzuron bular oʻrtasidagi hangomani tik turib tinglayotgandi. Jahonning u ayolga qilgan muomalasi yoqmay, chiqib ketgandan keyin, oʻziga Hayzuron dashnom bermoqchi boʻlganini sezgan Jahon undan oldin gap boshladi:
— Onajon, koyimay qoʻya qoling, men bu ahmoq zolimning qoʻlidan keladigan ishdan qoʻrqmayman. Men unga bosh egib, oʻz xohishim bilan borarmishmanmi, chuchvarani xom sanabdi. Men sira ham bormayman, osmon qoʻlida boʻlsa, tashlab yubora qolsin. Men yolgʻizligimga, bu yerda asira ekanimga qaramay, oʻzimga yarasha nufuzim, saltanatim bor deb hisoblayman. Men oʻzimni otamning qasrida, qavmu qarindosh, urugʻ-aygʻomlarim orasida deb bilaman. Qoʻyavering, u qoʻlidan kelganini qilsin, Fargʻona malagi — Zirgʻomning sevgilisi birovga boʻysunish nima ekanini bilmaydi.
Sovuqdan eti uvushgan Jahon oʻrnidan turib, ipakli yoʻl-yoʻl kamzulini egniga tashlab, boshiga gulli katta roʻmolini oʻradi. Chunki bu yerlarning iqlimi sovuq iqlim edi. «Yoniga borishni rad qilganimni eshitib Bobak nima qilarkin», deya xayol surib u boshini koʻtarmay, uy ichida u yoq-bu yoqqa yurdi. Oxirgi nafasi qolguncha oʻz nomusini saqlashga, oʻzini mudofaa qilishga qat’iy qaror qildi.
Jahon shu xayolda ekan, Hayzuron uning yonida qimirlamay turardi. Shu payt ilgari eshitilmagan qattiq bir yoʻtal tovushi eshitildi. Bu Bobakning yoʻtali ekanini payqashdi. Uning qasrga kelganini juda kam koʻrgan ayollar shoshib qolib, u yoq-bu yoqqa yugurishar, hamma yoq gʻovur-gʻuvur boʻlib ketgandi. Jahon oqsochning Bobakka allanimalar gapirayotganini eshitib, peshayvonga qarab turgan derazadan moʻraladi. Bobak jadal bilan kelayapti. Ikki tomonda unga ta’zim qilayotgan xodimlar va boshini egib hurmat bilan salom berayotgan ayollar. Koʻpchiligi otashparast boʻlgan, ularning hammasi butga topingandek Bobakka topinar, u esa kibr bilan kelardi.
Jahonning koʻzi Bobakka tushishi bilan jahldan qaltirab ketdi. U otasining qasrida ekan paytlarda kishilarning ta’zim qilish hangomasini koʻp koʻrgan, koʻzi pishib qolgan edi. Shuning uchun undan ajablanmadi. Lekin oʻzi ular qatori Bobakka ta’zim qilishni istamadi. Avval baland martabada boʻlib, keyin bir oz pasaygan kishi oʻz obroʻsini qoʻldan bermaslikka uringanidek, Jahon ham unga boʻy bermay turaverdi.
Bobak yagʻrindor, xum kalla, barkash yuz, koʻzlari chaqchaygan, lablari qalin, koʻkragi koʻtarilgan bir odam edi. Yurgan paytida yerga «minnatdor boʻlsang bosaman», degandek viqor bilan qadam tashlardi. U turganda ham, oʻtirganda ham bir xilda mutakabbir edi. Mabodo biror narsasi yerga tushsa, engashib uni olishga a’zolari boʻy bermaydi. Hamma vaqt va hamma yerda uning nomini ulugʻlaydigan, soyasiga koʻrpacha soladigan, nima desa, buyrugʻini jon fido qilib bajaradigan laganbardorlari koʻp. Xurramiylar boshligʻi va urush sarkardasi boʻlmish Bobakday bir odamning shunday boʻlishi ajablanarli emasdi. Buning ustiga Bobak shijoatli, qattiqqoʻl, paytlari baquvvat, oʻz kuch-qudrati bilan gʻururlanuvchi kishi edi. Agar u ayshu ishratga qattiq berilmasa, nafs balosiga giriftor boʻlmasa, ulugʻ kishilar — yoʻlboshchilar safidan joy olgan boʻlardi. Lekin u sharobga ruju qilib, xususan tinchlik vaqtlarida koʻp ichadigan boʻlib ketgan. Shu kuni u oʻz qasrida ichkilik bazmi qurib, Jahonni olib kelishga kishi yuborgan, uni kutib sharobxoʻrlik qilib oʻtirgandi. Oqsoch: «Jahon kelishdan bosh tortdi», deb xabar bergan vaqtda, sharobdan boshi aylanib, garang boʻlib turgandi. «Ha-ha, hali gap shunaqami, men unga bosh tortish nimaligini koʻrsatib qoʻyaman», — deb jahl bilan Jahonning oldiga kelayotgandi. U Jahonning xonasiga yaqinlashganda, oqsoch ilgariroq yurib eshikni ochdi-da: «Mana, Jahon shu yerda», — deb orqasiga qaytdi va Hayzuronni tashqariga chaqirib, nariroqqa olib ketdi.
Tik turgan Jahon Bobak kirgach, oʻtirib oldi. Bunday mensimaslikni Bobak oʻzi uchun tahqir deb hisobladi, lekin qizning ajoyib jamolini va koʻzidagi sehrli boqishni koʻrarkan, oʻzini yoʻqotib qoʻydi. U fors, gruzin, cherkas va rum goʻzallaridan koʻpini koʻrgan boʻlishiga qaramay, bu qadar sehrli malakka koʻzi tushmaganini sezdi-da, jahldan bir parda tushdi, lekin «oʻrgangan koʻngil oʻrtansa qoʻymas» deganlaridek, hamisha odamlarda itoat va ta’zim koʻrgan bu hukmdor takabburlikni qoʻygisi kelmay: «Meni koʻrib, oʻrningdan turish oʻrniga, oʻtirib oldingmi?» — dedi.
Jahon esa irodasi mustahkam boʻlishiga qaramay Bobakning haybatini koʻrib, suvdan chiqqan qushdek bir seskanib tushdi. Keyin sochini tuzatgan boʻlib, boshini koʻtardi-da, unga tikilib qaradi. U qizning koʻzlariga qaragan Bobakning koʻkragini bir oʻq teshib oʻtdi-yu, vujudidagi bor jahli gʻoyib boʻlib ketgandek tuyuldi. Jahon:
— Qalbim sizniki boʻlmaganidan keyin turganimdan sizga nima foyda? — dedi.
Jahonning javobidan roʻshnolik kutgan Bobak uning yonidagi koʻrpachaga oʻtirdi:
— Oʻsha qalb menga nasib boʻlarmikan, degan umiddaman. Unga mendan koʻra mustahiqroq kishi boʻlmasa kerak, deb oʻylayman. Musulmon askarlarining ashaddiy dushmani, Xurramiya toifasining boshligʻi, buyuk davlatmand va bahodir Bobakning kimligini bilasan, albatta. Seni men majburan oldirib kelganim yaxshi boʻlmadi, lekin yaxshilik yoʻli bilan uddasidan chiqa olmaganim uchun shunday qildim. Xoʻsh, endi men toʻgʻrimda fikring qanday?
Uning yalinayotganini va oʻzini yaqin tutmoqchi boʻlayotganini koʻrgan Jahon: «Sizni bahodir, dovyurak va qattiqqoʻl kishi, shu bilan birga asir deb bilaman», — dedi.
Bobak hayajonlanib ketdi:
— Asir? U nima deganing?!
— Ha, xuddi shunday. Siz asirsiz, maishat, shahvoniy his asirisiz. Qattiqqoʻl ulugʻ podshoh uchun bunday asirlik yarashmaydi... Ogʻzingizdan sharob hidi anqiydi.
— Sen nodon qiz, oʻzini musulmon bilib, ichkilikni oʻziga harom qiladigan yahudiylarga oʻxshaysan. Jahonda sharobdan maza narsa bormi? U hamma lazzatlarning onasi, u kishini baquvvat qiladi, qonni joʻshtiradi, nafsni zoʻraytiradi.
— Taajjub, oʻzingiz zoʻr saltanat egasi, musulmonlarning ashaddiy dushmani boʻla turib, bu shahvoniy narsalarni dunyoning ziynati deb hisoblaysiz? Bahodir degan ulugʻvor, hurmatli, soʻzi oʻtadigan, olisdagilar haybatli, yaqinlarga iltifotli boʻlishi kerak.
Bobak uning gapini boʻldi:
— Men shunday emasmanmi?
— Shunday emas ekansiz. Uzoqdagilar ba’zan sizdan qoʻrqaru, lekin yaqinlar sizni sevmas ekan. Tevarak-atrofingizdagi odamlar laganbardorlik qilib, nomingizni koʻtar-koʻtar qiladi: koʻzdan gʻoyib boʻlishingiz bilan sizni yomonlashga tushadi. Chunki siz ularni qoyil qoldiradigan ish qilmagansiz.
Bobak oʻzi magʻlubiyatga uchraydigan masala ustida qiz bilan janjallashishini ep koʻrmadi. Ikkinchi tomondan, u qizga ortiqcha yalinishni ham xohlamadi. Jahonning nasihatgoʻy yoki rahnamo sifatida muomala qilayotgani unga ogʻir tuyuldi:
— Hozir bu mashmashani bir yoqqa qoʻyib turaylik. Qani tur, ketdik, — deb oʻrnidan turdi va Jahonni qoʻlidan ushlab turgʻizish uchun unga qoʻlini uzatdi. Jahon qoʻlini bermadi, oʻtirgan joyidan qimirlamadi.
Bobak yana qoʻlini uzatdi. Jahon oʻrnidan turdi-da, qoʻlini orqasiga qilib:
— Bobak, haddingizdan oshmang, bu ishlaringiz bilan boshqalardan eshitishni istamagan bir gapga munosib ekaningizni oʻzingiz quvvatlagan boʻlasiz. Mendan nariroq turing!
Bobak yalinishga oʻtdi:
— Boʻlmasa, senga mendan boʻlak kim yaqin kela oladi? Axir, sen mening qayligʻimsan. Baxtga erishgin, deb seni turk mamlakatining eng olis yeridan ne mashaqqatlar bilan oldirib keldim. Endi meni baxsiz qilma!
— Qidirgani qiz-juvon boʻlib, buning oʻzi nufuzli hukmdor boʻlgan kishi hech qachon baxsiz boʻlmaydi. Chunki uning istagan narsasiga qoʻli yetadi. Mol bilan boʻlmasa, qilich bilan muddaosini amalga oshiradi. Qasringizda yuzlab goʻzal ayollar boʻlsa-yu, bitta men boʻysunmaganim uchun oʻzingizni baxsiz hisoblasangiz! Siz meni bu yerda yoʻq deb hisoblayvering, oʻz holimga qoʻying.
— Oʻz baxtimni senda bilmaganimda yoki sensiz yashashim mumkin boʻlganida, seni keltirish uchun bunchalik ovora boʻlmagan, ne-ne tadbirlarni koʻrmagan boʻlardim. Doʻstim Somon boʻlmaganda, bu baxt menga muyassar boʻlmasdi.
Shu payt Jahon oʻzini ikki qoʻllab Bobakka topshirgan kishi akasi Somon ekanini aniqlab oldi. Hozir u kimdan va qanday qilib oʻch olishni bilmas edi. U Somon haqidagi gapni eshitmaganday boʻlib soʻradi:
— Meni qasringizdagi ayollar qatoriga qoʻshmoq uchun shuncha aziyat chekdingizmi?
— Seni ulardan ortiq izzat-hurmat qilib, ajoyib gavharlar tortiq qilaman. Kiyimning eng yaxshisini kiydiraman, butun muhabbatimni senga bagʻishlayman. Oʻzingni bu shaharning xojasi qilib qoʻyaman, nima desang, aytganingni muhayyo qilaman.
— Shunaqa deng, menga gavharlar taqasizmi? Gavharlar quruq yaltiroq tosh, xolos. Ular kishining odamiyligini oshira olmaydi. Mana bu sandigʻim gavharlar bilan liq toʻla. Fargʻonada qasrim, yer-suvlarim, hamma-hammasi bor. U yerda men bir malika edim, lekin oʻsha davlat, mol-mulk, yer-suvni boshimga bitgan bir balo deb, voz kechdim.
Bobak uning gapini boʻldi:
— Eshituvimga qaraganda, otang — Hokim Ushrusana amiri Afshinni senga vasiy qilib ketgan emish. Xayr, bu gaplarni qoʻyib turaylik, yaxshisi, yur, birga tanovul qilaylik. — U Jahonning yoniga yaqin bordi. Jahon gʻazablanib, ketiga tislandi. Bobak koʻzini ola-kula qilib unga qaradi-da:
— Oʻz xohishing bilan bormasang, majburan oldirib ketaman. Men aytganimni qilmay qoʻymaydigan kishi ekanimni bilasan. Seni men Fargʻonadan Armanistonga olib keltirsamu, orasi yuz qadam kelmaydigan bir qasrdan ikkinchi qasrga olib oʻtishni men uchun qiyin deb oʻylaysanmi?
— Koʻz oʻngingizda turganim uchun meni Fargʻonadalik vaqtidan koʻra yaqinroq keldi deb hisoblayapsiz shekilli? Yoʻq, yaxshi bilib qoʻyingki, men sizdan hamon Fargʻonada yoki undan ham olisroqda turgandek uzoqman.
— Ikki panjam orasida turib, shu gapni aytyapsanmi?— gʻazabi qoʻzgʻadi Bobakning. — Istasam, seni temir changalimga olaman, istasam, odamlarimga buyurib, bogʻlatib olib ketaman. Mayli, hali ham boʻlsa yaxshilab oʻylab koʻr.
Jahon ham boʻsh kelmay, oʻzini undan yuqori tutishga harakat qilardi. Nihoyat unga magʻrur bir nazar tashladi:
— Boʻynimdan boʻgʻib olarsiz. Balki kishilaringizni chaqirib, meni bogʻlatarsiz yoki oʻldirtirarsizu, lekin iflos niyatingizni amalga oshirish, biror yerimga tegish qoʻlingizdan kelmaydi. Istasangiz oʻldiring, oʻldirishga yuragingiz dov bermasa, oʻzimni oʻzim oʻldiramanu, tahqir va tahdidingizdan qutulaman. Sizdan ustunroq, sizdan dovyurakroq va kuchliroq bir qiz bilan gaplashayotganingizni unutmang. Meni qasringizdagi koʻchadan topilgan, asir qilingan yoki sotib olingan choʻri ayollarga tenglashtirayotgan boʻlsangiz, yanglishasiz. Siz Fargʻona hokimining qizi bilan gaplashyapsiz. Falakning gardishi bilan uning poyqadami sizning tomoningizga yetib qolibdi. Uni oʻzingizga doʻst qilib olingu, bas, boshqa xayolga oʻtmang, yoki bu yerdan tuyogʻingizni shiqillatib qoling-da, meni ham, oʻzingizni ham tinch qoʻying.
Jahon bu gaplarni ulugʻ saltanat egasidan sira top tortmay gapirardi. Bobak esa uning oldida oʻzini yengilayotgandek his qilardi. Jahon har bir nazar tashlaganida, uning yomon niyatlaridan biri qulab tushayotgandek boʻlaverdi. U Jahonga qarab:
— Xoʻsh, nima demoqchisan? — dedi.
— Meni oʻz holimga qoʻying, demoqchiman.
— Xoʻp, senga bir necha kun muhlat beraman, tanangga yaxshilab oʻylab koʻr! Menga itoat etsang, baxt topishingni bilib qolarsan, — dedi-da, teskari qarab, rangi oʻchgancha uydan chiqib ketdi. Bobakning oqsochi Hayzuron ularning ba’zi gaplarini eshitib, Jahonning dovyurakligi va Bobakning sira pisand qilmayotganidan ajablanib turishgan edi. Jahonga teskari boʻlib qolgan oqsoch shundan keyin uning tomoniga oʻtdi. Shu vaqtdan boshlab yuzaki emas, balki astoydil xushmuomala boʻlib qoldi.
Jahonning Bobakka aytgan gaplari uni qoʻrqitish uchun emasdi, balki u yomon niyatidan qaytmagan taqdirda, oʻzini mudofaa qilishning, bunda ham iloji boʻlmasa, oʻzini oʻzi oʻldirishning chorasini ham koʻrib qoʻygandi. U Iroqqa ketgan aygʻoqchining Zirgʻom toʻgʻrisida olib keladigan xabarini kutish uchun Bobakdan bir necha kunlik muhlatni undirib olishga ataylab harakat qildi, xabar kelgandan keyin, oʻshanga qarab ish koʻrmoqchi boʻldi.
Shu kuniyoq Jahon voqeasi butun qasrdagilarga yoyildi. Hamma xotinlar unga hayron qolishdi. Ular bunga yosh bola kattaning yoki nodon odam aqlli kishining ishiga ajablanib qaragandek qarashdi. Haylona Bobakning qasrdan chiqib ketganini bilib, Jahonning oldiga yugurib keldida, boʻlgan voqeani surishtira boshladi. Jahon kamtarlik bilan izoh berib, Bobak oldida koʻrsatgan jasoratini xaspoʻshladi. Jahonning bu ishi Haylona oldida uning obroʻsini yana bir necha pogʻona koʻtardi.
Shunday qilib, Jahonning bu ishi butun bazzliklar ogʻziga tushdi. Ularga zarbulmasaldek boʻlib qoldi. Jahon esa bu gaplarga e’tibor bermasdi, fikr-xayoli faqat Zirgʻomda, qanday qilib boʻlmasin, unga oʻz boshiga tushgan falokatlarni ma’lum qilishda edi. Xoin Somonni qaytib uchratmadi.
Iroqqa ketgan aygʻoqchining qaytishini Jahon bir necha kun sabrsizlik bilan kutdi. Jahon Haylona bilan sirdosh boʻlib, boshidan oʻtgan qiyinchiliklarni unga aytib bergandi. Haylona Jahonga hamdard boʻlib, uning toʻgʻrisida qaygʻuradigan boʻlib qoldi. Aygʻoqchining qaytib kelishini u ham Jahon kabi intizorlik bilan kutardi. Aygʻoqchi qaytib keldi. Xuddi shu kuni Jahon Haylonaning uyida boʻlib, xodima uning xizmatida edi. Hayzuron esa qayergadir ketgan. Aftidan, Jahon xodimaning chehrasida bir oʻzgarish koʻrdi shekilli, Haylonaga qarab: «Xodimangizdan soʻrang, jazmani nima gap topib keldi ekan?» — dedi. Bu tasodifdan hayron boʻlgan Haylona: «Aygʻoqchini keldi, deb oʻylayapsizmi?» dedi.
— Ha, kelganu, lekin sevinchli xabar topib kelmaganga oʻxshaydi.
Jahonning bu karomatidan taajjublanib, Haylona xodimani imlab chaqirdi-da, «Doʻstimiz Somurrodan qaytdimi? Qachon keldi?» — deb soʻradi.
— Ha, keldi, ikki soat chamasi boʻldi.
— Nega shu mahalgacha bizga aytmading?
Bularning gapiga quloq solib turgan Jahon hayajonlandi, sabri tugab, xodimadan: «U senga nimalar dedi?» — deb soʻradi.
— Somurrodan surishtirib daragini bilib kelsin, degan kishingizni u surishtiribdi-yu, ammo hech darak topmabdi.
— Uning oʻzini koʻrib, soʻrasak boʻlarmikin?
— Bilmadim, — dedi xodima. — Oqsoch ruxsat berarmikin?
— Fargʻona malagi istagan narsaga u albatta ruxsat beradi. Chunki Jahon oqsochni sehrlab, koʻnglini oʻziga rom qilib oldi. Jahon jazmanimni koʻrib, undan bir narsani soʻramoqchi ekan, deb oqsochga borib aytgil,— dedi Haylona.
Xodima borib jazmanini birga olib keldi.
— Koʻrgan-bilganlaringni aytib ber, — deb Jahon Somurroga borib kelgan aygʻoqchidan soʻradi.
— Zirgʻom toʻgʻrisida surishtirdim, lekin uni hech kim bilmadi, — javob berdi aygʻoqchi.
— Xalifa saroyidan surishtirmadingmi?
— U yerdan ham surishtirdim, hech daragini topmadim.
— Uni soqchilar boshligʻi deb soʻraganingda, balki topgan boʻlarding.
— Soʻradim, odamlar soqchilar boshligʻining oti Sohib deyishdi.
Jahon oʻzini tutolmay qoldi.
— Aytayotgan gaping rostligiga ishonching komilmi?
— Kishilar, soqchilar boshligʻiga zoʻr e’tibor berayotganlari uchun men uni diqqat bilan tekshirdim. Eshituvimga koʻra, u shijoatli, botir kishi emish. Xalifa uni juda e’zozlarmish, qasridagi qizlardan bir goʻzaliga uylantirib, qimmatbaho tuhfalar bergan emish.
Uning bu gaplaridan rost soʻzlayotgani Jahonga aniq boʻldi. Uning uylanganligi toʻgʻrisidagi gapi boʻlmaganda, Jahonning xayoliga Sohib deyayotgani Zirgʻomning xuddi oʻzidir, degan fikr kelishi ham mumkin edi. Lekin Zirgʻom buni tashlab, boshqaga uylanishiga Jahonning aqli sira-sira bovar qilmasdi. Akasining: «Afshin Zirgʻomni oʻldirtirgan», degan gapi Jahonga rostdek tuyuldi-da, oʻch olishga koʻproq intildi. Umidsizlik uning boshini aylantirib, qayerda turganini ham unutib qoʻydi. Shu payt Hayzuronning chaqirayotganini eshitib, uyalib ketdi. Koʻngli tan-holikka mayl qilib, uyiga qarab yugurdi. U Hayzuron chaqirganini ham unutdi. Haylonaning yonidan chiqa turib, Hayzuronga duch keldi.
— Sayidam, qayerga oshiqyapsan? — dedi Hayzuron.
— Siz meni chaqirgan edingiz, oz boʻlmasa unutayozibman. Nima demoqchi edingiz?
— Qasr bogʻida aylanib yuruvdim, Bobak oʻz qasridan chiqdi. Men uni qoʻrgʻon tomon borar desam, bu qasrga kirdi-da oqsochiga: «Hozir Jahonni koʻrmoqchiman», — dedi. Oqsoch bu gapni darrov senga yetkazishimni topshirdi.
— Rostdanmi? Bobak meni koʻrmoqchi boʻlibdimi? — hayajonlanib soʻradi Jahon.
— Ha, oʻz uyingda koʻrmoqchi boʻlibdi.
— Tagʻin kelib-kelib, mening uyimda koʻrishmoqchimishmi? Endi nima qilaman? Ey yaxshilik xudosi, oʻzing madad qil! Qutulish mushkul boʻladigan bir tuzoqqa ilinganga oʻxshayman, — dedi-da, u Hayzuronga qarab soʻradi: — Iroqdan qaytib kelgan aygʻoqchining gapini eshitdingizmi?
— Ha, sayidam, eshitdim.
— U haqda qanday fikrdasiz?
— Uning gapidan Zirgʻom Somurroda emasga oʻxshaydi.
— Uning Somurroda emasligi meni tashvishlantirayotgani yoʻq. Akam Somonning aytgan gapi rost chiqib qolmasa, deb qoʻrqyapman, eshitmaganmidingiz axir?
— Eshitganmanu, lekin rostmi, yolgʻonmi kim biladi?
Hayzuron bilan Jahon shu tariqa asta-sekin soʻzlashib kelib, uyga yaqinlashishdi. Jahon birdan ketiga tislanib: «Endi hozir Bobakka roʻpara boʻlishim kerak. Unga nima deyman-a? Ehtimol, undan bir yangilik xabar eshitarman»,— dedi.
Shu paytda uydan «Jahon, Jahon», deb Bobakning chaqirayotgan ovozini eshitgan Jahon oyoqlari bir-biriga chalishib ketayotganiga qaramay, oʻzin dadil tutib, eshikdan ichkariga moʻraladi. Uyda oʻtirgan Bobak oʻrnidan turib, ochiq chehra va tabassum bilan uni qarshi oldi. Uning jilmayishini, xususan, oʻrnidan turib qarshi olayotganini va «Fargʻona malagi meni nazariga ilmay, kelganimda loaqal oʻrnidan turmagan boʻlsa ham, men uning hurmati uchun turyapman», deganini eshitganidan keyin Jahonning koʻngli ozgina taskin topdi:
— Jahon sizni emas, balki yomon fe’llaringizni koyigan edi.
Bobak oʻtirdi va Jahonni ham oʻtirishga taklif etdi-da, «Agar Bobak oʻsha yomon fe’llarini uloqtirib tashlasa, uni sevarmiding?» — dedi.
Bobak bu gaplarni astoydil aytayotgani Jahonga ayon boʻlgan boʻlsa ham, unga shubha bilan qaradi:
— Jahlingizni chiqargan qizni bir masxara qilib, undan oʻch olmoqchi boʻlibsiz-da. Men oʻzimni xavfu xatarda qoldirib boʻlsa ham sizga xayrixohlik qilib gapirgan edim.
— Yoʻq, Jahon, men seni masxara qilayotganim yoʻq. Sen aytgan gaplarni yaxshilab oʻylab koʻrdim. Bu yerdan chiqib ketgach, butun vaqtimni gaplaring magʻzini chaqish bilan oʻtkazdim. Aytganlaring asta-sekin menga ta’sir qila boshladi. Qaysi nasihatingni koʻz oʻngimga keltirsam, oʻzimdan oʻzim xijolat boʻlib, oʻtmishdagi qilmishlarim uchun nadomat chekdim. Haqiqatan men kayf-safoga, xotinlarni koʻpaytirishga mukkadan ketgandim, chunki u xotinlardan birortasi tugal yoqmagan, koʻnglimga oʻtirmagan edi. Sen qanday qilib shu vijdon-shuurimni oʻzgartirganingni sezmay qoldim... Menda ilgari hech boʻlmagan bir oʻzgarish paydo boʻldi. Sen yaxshilik xudosi menga yuborgan muqaddas ruhga oʻxshaysan. — Bobak zoʻr ehtirom bilan gapirardi. — Endi meni qiziqtiradigan narsa, «sizni sevaman», deb aytishinggina qoldi, xolos. — Shunday dedi-yu, chakkasidan chak-chak ter oqdi.
Undagi bu oʻzgarishdan Jahon taajjublandi. Astoydil gapirayotganini koʻzidan payqagani uchun uning makkorligidan qoʻrqmay qoʻya qoldi. Bu badmuomala odamning shunday shirinsuxanlik bilan muomala qilayotganini taqdirlab: «Bu gaplarni chindan aytyapsizmi?» — dedi.
— Albatta, mening birovni andisha qilib gapirmasligimni oʻzing tushunasan. Men nasihatingga amal qilib, sharob ichmaydigan boʻldim. Sen tufayli boshqa xotinlardan ham voz kechmoqchiman. Jahon, gaplaring rost, baxtli hayot ikki tomonlama muhabbatda ekan. Mana, men seni sevaman, sen ham meni sevasanmi? Endi «yoʻq» deyishga senda hech bir asos yoʻq.
Jahon boshini yerga egib, Zirgʻomni yoʻqotgani va uning taqdiri haqida xayol surib qoldi.
Yoqimsiz Bobak koʻngil berishni soʻrayotganini, xizmatiga bel bogʻlab, sharobdan, xotinlardan aloqasini uzishga ahd-paymon qilayotganini koʻrib, «uning gaplariga rozi boʻlsammikan» dedi Jahon oʻziga-oʻzi. Lekin xayolidan sevgilisi oʻtdi. U adashgan boʻlib, keyin topilib qolsa nima boʻladi. «Qaysi yuzim bilan unga qaray olaman», — deb ancha xayol surib qoldi. Bobak esa uning ogʻzini poylab turardi. Hadeb Jahondan javob chiqmagandan keyin: «Sen Afshinni oʻylayapsan shekilli?» — dedi.
Afshin nomini Bobak tilga olgach, u haqda biror narsa bilsa kerak, deb oʻylagan Jahon: «Afshin haqida xayol surayotganimni siz qayerdan bildingiz, uning menga qanday aloqasi bor?» — dedi.
— Axir u senga vasiy emasmi?
— Vasiy boʻlsa nima boʻpti?
— Sen yashirsang ham, eshitgan narsamni men sendan yashirmayman. Otang Afshinni senga vasiy qilib tayinlagandan keyin, u seni xotinlikka olmoqchi boʻlganda, qabul qilmagan ekansan, shunday emasmi?
Jahon uyalib, qizardi. Koʻzida gʻazab uchqunlari chaqnadi. Boshini yerga solib, javob qaytarmay turdi. Bobak:
— Ushrusana podshohi Afshinni, qolaversa Armaniston hokimi Bobakni oʻz iffati va fazl-kamolotini saqlab qolish maqsadida qabul qilmagan bir qizga sadqa boʻlsang arziydi, — deb kesatdi-da: — Afshin sendan qonli oʻch olgan deb eshitdim. Qarab tursin, oʻch olish qanday boʻlishini men koʻrsatib qoʻyaman unga.
Afshindan oʻch olish niyati borligini aytgandan keyin Jahon uni qabul qilishga chogʻlandi. Lekin koʻnglida hamon Zirgʻomni koʻrish maqsadi turardi:
— Gapingizdan men tufayli Afshindan oʻch olish niyatida ekaningizni sezyapman. Shuning uchun ijozat bersangiz, bir narsani eslatib qoʻysam: siz meni oʻzingizga oʻxshash fors millatidan ekanimni, arablarga munosabatda forslar ham dushmanlik niyatidaligini va bu narsa katta yer egasi, hokim otamga ham qanchalik ravshanligini bilasiz. Shuning uchun siz, Afshin va Tabariston shohi Moziyor musulmonlar davlatini qulatishga til biriktirishgansizlr. Shunday emasmi? Rostini ayting, janob.
— Toʻgʻri aytyapsan, haqiqatda shunday.
Jahon yana soʻradi:
— Musulmon askarlari bilan birga Afshin sizga qarshi urushmoqchi ekanining ma’nisi nima?
— Afshin: «Men sizlarga yordam beraman», deb musulmonlarning molini yigʻib, oʻz mamlakatiga joʻnatib olmoqchi. Molni olib boʻlgandan keyin hammamiz birlashamiz-da, ularning davlatini agʻdaramiz.
Jahon unga shubha aralash bir nazar tashladi-da, dedi:
— Oʻzingiz shu askarlarning sardori, Xurramiya toifasining boshligʻi, kishilarning yerga bosh qoʻyib sajda qilishgacha hurmatini qozongan bir kishi boʻla turib, nega bu nayrang tuzogʻiga ilinib qoldingiz?
— Sen buni nega nayrang deb hisoblayapsan? Afshin menga avvaldan tanish odam. Biz bu ish toʻgʻrisida u bilan kelishib qoʻyganmiz: va’dadan qaytmaslikka qasamyod qilganimizga bir necha yil boʻladi. Tabariston shohi ham biz bilan birga. Har yili shu va’damizni yangilab turamiz. Bizni aldashdan unga nima foyda bor?
Jahon Bobakning koʻzlariga tikilib turib, dedi:
— Afshin mol-dunyo topmoq uchun sizni aldaydi, chunki siz musulmonlarga qarshi muhorabaga otlanmasangiz, unga rizq eshigi yopilib qoladi. Ammo Tabariston shohi Moziyorning niyati tuzukroq boʻlsa, ajab emas. Lekin sizning ishingiz uni qizitirmaydi. Mening talabimni qabul qil, desangiz, askarlaringiz bilan birga aldanib, muhorabaga kirishingizni istamayman. Chunki unda gʻolib chiqsangiz, Afshin sizdan sheriklik haqini talab qiladi. Mabodo, magʻlub boʻlib qolsangiz, magʻlubiyatingizdan foydalanib qoladi.
Uyqudan uygʻongandek Bobakning koʻzi ochildi. Jahon uning koʻzlaridan pardani olib tashlagandek boʻldi. Jahonning oʻzidan ustun ekanini sezdi-da:
— Rahmat senga, juda ma’qul fikrni aytding, haqiqatda Afshin makkor ekan, — dedi.
— Sizdek bir zotning hamma ishni oʻz qoʻliga olishi, boshqalarga oʻrnak boʻlishi, taqsimga qoʻshiladigan va oʻlja talashadigan sherigi boʻlmasligi kerak. Shu fikrimga qoʻshiladigan boʻlsangiz, yarashish quvonchida ham, jang tashvishida ham sizni qoʻllab-quvvatlayman. Nikohimiz masalasi esa urushdan xotirjam boʻlingandan keyin hal boʻlishini oldingizga shart qilib qoʻyaman. Ana shundagina men: «Forslar ichidan eng ulugʻ kishi menga nasib boʻldi», — deb maqtansam arziydigan boʻladi.
Bobak zavqlanib ketdi:
— Lekin, qani, ayt-chi? Hozirdan boshlab meni sevasanmi? — Jahon gʻolibona tabassum bilan:
— Muhabbat sizni qachondan qiziqtiradi? — dedi.
— Muhabbatimga arziydigan ayolni topsam, uning sevgisiga loyiq boʻlishni istayman. Meni sevasanmi, yoʻqmi?
Jahon oʻzini ozgina tutib turdi-da: «Ha... yoʻq...» dedi gapini tugatishga ham tili bormay. — Bu urushdan qutulguningizcha singil oʻz akasini sevganidek sevib turaman.
— Boʻldi, Jahon shu gaping menga yetarli, — dedi Bobak xursand boʻlib.
— Lekin, — dedi Jahon, — odamlar meni shu ismim bilan tanimasligi kerak. Chunki kim bilsin, balki men askarlar ichida yoʻl-yoʻriq koʻrsatib, soʻzlab qolarman-da, nomim chiqib ketar. U vaqtda Afshinmi, boshqasimi, meni tanib qolishi mumkin. Boshqalarga oʻzimni tanitishni istamayman. Hozirdan boshlab mening ismim «Gulnor» boʻlsin,— dedi.
Bobak rozilik bildirib:
— Xoʻp, mayli, kelishdik. Gulnor boʻla qolsin, — de-di-yu, shu payt buzuq maishatparast kishilar anjumanidan qutulib, muhabbatli, yaxshi odamlar suhbatiga muyassar boʻlgandek boʻldi. Bunday yaxshi oʻzgarish faqatgina chin muhabbat tufayli sodir boʻladi, xolos. Bobak «lazzat ayshu ishratda», deb bilib, faqat jismoniy shahvatga mukkasidan ketgandi. Butun koʻnglini oʻziga maftun qilgan, koʻziga olovdek koʻringan birorta ayol bilan oʻzi orasidagi chin muhabbat lazzatini totib koʻrmagandi. Shuning uchun ahvoli oʻzgarib, qalbida bir rohat his qildi. Jahonga bosh egib, uning maslahatisiz biror ishga qadam qoʻymaydigan boʻlib qoldi. Jahonni ilgari tanimagan bazzliklar orasida uning nomi Gulnor boʻlib ketdi.
Bobak ketish uchun qoʻzgʻalarkan:
— Gulnor, bugun baxt-saodatimning boshlangan kuni. Hech qachon oʻzimni hozirgidek baxtli sezgan emasman, — deb oʻrnidan turdi-da, gapini davom ettirib: — Mening bir iltimosim bor, unga qarshilik koʻrsatmassan deb oʻylayman, suhbatdoshlarim ichkilik bazmiga odatlangan, oralarida sharob ichishga qattiq berilganlari bor. Ularga hozirgacha toʻgʻri yoʻl koʻrsatadigan kishi boʻlmagan. Bu odatlarini birdan yoʻq qilishga oʻtsam, mendan xafa boʻlib qolishadi. Hozirgi urush paytida ularga juda muhtojman. Shuning uchun ularni oʻzimdan bezdirmay, suhbatlarini davom ettirib, birga ichishayotgandek boʻlib yursam, keyinroq biror maslahat chiqib qolar.
— Mayli, oʻrgangan odatlarini asta-sekin tashlatishingiz sharti bilan, — dedi Jahon.
Bobak Jahonga «shartingni qabul qildim», degandek ishorat qildi va shu bilan Jahonning uning ustidan qozongan gʻalabasi nihoyasiga yetdi. Chunki manmanlik va qoʻpol muomalalikda nom chiqargan bir kishi ipakday muloyim boʻldi qoldi.
Mana bu, er kishilarni yomon yoʻldan qaytarish uslubini yaxshi bilgan aqlli ayol tadbirining kuchidan dalolat beradi. Ayollar bu kuchga avval oʻziga muhabbat uygʻotish yoʻli bilan erishadi. Ular erkakning qalbiga ega boʻldimi bilingki, jiloviga ham ega boʻladi. Ammo dakki berish bilan uni tuzatmoqchi boʻlsa, yomonlikka battaroq yopishadigan qilib qoʻyadi.
Bobakning oʻzgargani va shartini qabul qilgani uchun Jahonning sevinchi ichiga sigʻmasdi! Chunki bunda oʻz sevgilisining qismatini bilguncha va Afshindan oʻch olinguncha, Jahonga oʻzini saqlab turish imkoni tugʻilgan edi. Shu payt akasi Somonni eslab, Jahon Bobakni toʻxtatdi:
— Mening ham sizdan bitta talabim bor. Shuni amalga oshirib bersangiz.
— Nima istasang, bajarishga tayyorman.
— Akam Somonning menga qilgan xiyonatini yaxshi bilasiz. Undan men oʻch olmoqchi emasman. Lekin uni bu shahardan chetlatsangiz, chunki bu yerda turishi askarlar uchun xavfli. Uni oʻldiring yoki qamang demayman. Vasvasasidan qutulishimiz uchun chetlatsangiz kifoya.
— Uning xoinligidan foydalangan boʻlsam ham, shahardan chetlatmoqchi boʻlib turgandim. Toʻgʻri, u boʻlmaganda men Fargʻona malagiga erisha olmagan boʻlardim. Lekin u singlisiga sotqinlik qilganidek, bir kun menga ham xoinlik qilishi mumkin. Yaqin orada uni bu mamlakatdan badargʻa qilaman. Mening qasrimda istiqomat qilishni istamaysanmi?
— Yoʻq, meni shu qasrdan qoʻzgʻatmang. Bu yerdagi odamlarga oʻrganib qoldim. Agar biror maslahat yoki tadbir ustida kerak boʻlib qolsam, va’dalashib, uchrashaylik.
Bobak tabassum bilan oshiqi beqarordek Jahonga tikilib turib, soʻzlarini qabul qildi. Jahon ochiq chehra bilan oʻrnidan turdi. Bobak u bilan xayrlasharkan: «Hozirdan boshlab bir-birimizning gapimizdan chiqmaydigan boʻldik. Meni sevasanmi?» — dedi.
— Biz siz bilan aka-singilmiz. Siz menga akasiz. Singil oʻz akasini sevgandek sizni sevaman. Sizga singil oʻz ogʻasiga boqqandek boqaman. Sizning osoyish va rohatingiz yoʻlida oʻzimni ayamasligimni tez fursatda koʻrasiz.

Zirgʻom Umidsizlikka Tushishi
Zirgʻom Jahondan darak topib kelish uchun kunchiqar tomondagi joylarga yashirin ravishda kishilar yubordi. Bir necha kishi Fargʻonaga ham ketgan edi. Anchadan keyin ular Jahon toʻgʻrisida biror tayin gap topmay qaytib kelishdi. Zirgʻomning koʻziga yorugʻ dunyo qorongʻi boʻlib, Jahondan umid rishtasi uzilay deb qoldi. Uning yoʻqolishiga kim sababligini oʻylab-oʻylab, Afshindan gumon qiladi. Somonni, uning ikki yuzlamaligini, makkor va bevafoligini eslab, undan ham shubhalana boshladi. Zirgʻom Mu’tasim bilan ov, sayohat va namoz vaqtidagina birga boʻlardi. Boshqa vaqtini u uyida tanho oʻtkazar edi. Ba’zida u kamolot va husnda Jahonni eslatadigan Yoquta bilan suhbatlashib, oʻzini bir oz ovutar edi. U Yoqutaga qaragan vaqtida doʻsti Hammodni eslab: «Shu ikkalasini bir-biriga qovushtirishga muvaffaq boʻlsam, meni ham sevgilim bilan uchrashtiradigan kishi chiqib qolarmikin?» — deb chin koʻnglidan orzu qilardi.
Zirgʻom koʻp kutdi, Jahondan darak boʻlmadi. Uning barhayot ekanidan umidi uzildi. Endi unga olam qorongʻu. Bu dunyoda yashashdan nima foyda. U urushga borib, biror falokatga uchrash yoki yarador boʻlish yoʻli bilan oʻzini ovutmoqchi boʻldi. Bu dunyodan koʻz yumsa-yu, muhabbat va hijron azobidan qutulib qoʻya qolsa. Oʻlish ham oʻzi boʻlmaydi. U oʻzini oʻzi oʻldirishi kerak. Bunday qilish esa nomardlik. Hech bir chora topolmaydigan ojiz yoki aqldan ozgan kishigina shu yoʻlni tanlaydi. Shu bilan birga, Zirgʻom Jahondan darak topish orzusidan hali butunlay voz kechgan emas.
Jahonning oʻchini olmay, oʻlib ketish ham Zirgʻom uchun ogʻir, albatta. Turli-tuman xayollar uning boshini gangitardi. Sirini yashirishga har qancha urinsa ham, uni koʻrgan kishi bir qarashdayoq bezovtaligini sezmay qolmasdi. U oʻz dilidagi ogʻir gʻamni onasidan sir tutishga, uni xafa qilmaslikka urinardi. Lekin onasi hamma gapdan voqif edi. Jahon toʻgʻrisida oʻsmoqchilab Zirgʻomdan soʻraganda, u: «Kishilarim xabar topolmay kelishdi, yana boshqa tomonlarga odamlarni yubordim, ehtimol, ular biror xushxabar olib kelishsa», — derdi. Onasi uning gapiga ishongan boʻlib: «Ha, noumid shayton. Ajab emas, oʻzini olib kelishsa», deb uni yupatar edi. Zirgʻomga Vardondan boʻlak tasalli beradigan kishi qolmadi. U hamma vaqt Zirgʻomning eng yaqin kishisi edi, Zirgʻom zeriksa yoki biror narsadan tashvish qilsa, dilidagi gapni Vardonga aytar va undan maslahat soʻrar edi. Vardon uning dardini yengillatadigan aqlli maslahatlar berardi. Kunlarning birida ular ikkalasi qasr bogʻida aylanib yurarkan, Zirgʻom hayotdan bezganini aytgan edi, Vardon unga tasalli berdi:
— Mavlono, sizdek zot bu qadar ojizlikni oʻziga ravo koʻrishi ma’qul emas.
— Vardon, sen meni «mavlono» dema. Sen mening birodarimsan. Shuning uchun senga dardimni aytaman, eng mahram sirlarimni ham sendan yashirmayman. Jahonni koʻrishdan umid uzganimdan buyon hayotda hech bir halovat topolmayapman.
— Har bir kishining bir kun olamdan oʻtishi bor. Ajal yesa, uni bir daqiqa ham keyinga surib boʻlmaydi. Sabr qiling. «Tangri sabr etuvchilar bilan birgadir».[7]
— Ey Vardon, sabr etaverib holdan toydim. Oʻlimdan boʻlak rohat topolmaydiganga oʻxshayman. Lekin oʻz-oʻzini oʻldirish, oʻzimni oʻzim xor qilishim demakdir.
Vardon Zirgʻomni xursand qiladigan va Iroqqa kelganidan buyon koʻngliga tugib yurgan bir fikrini unga bayon qilmoqchi boʻldi-da:
— Mu’tasimning xos kishisi va musulmon sardorlarining kattalaridan boʻlgan sizdek kishi musulmonlar bilan fors, rum yoki arab qoʻshinlari oʻrtasida urush toʻxtamay turgan bir paytda hayotdan bezib, oʻlimga yoʻl izlab yurishi gʻalati emasmi? — dedi.
Vardonning bu soʻzi Zirgʻomning koʻzini ochdi. Zotan, uning koʻzi allaqachon ochilishi kerak edi:
— Rost ayding, menga oʻxshashlar uchun urush maydonida oʻlish osondir. Lekin xalifa meni oʻz yonidan qoʻzgʻatmaydi. Meni oʻziga hamnishin qilib oldi. Hech qayerga borishga ijozat bermaydi.
— Bundan keyin u sizning biror yerga borishingizni man etmasa kerak.
— Nechun? — hayajonlanib soʻradi Zirgʻom.
— Chunki Armanistonda xurramiylar kuchayib ketgan. Bobak va uning qal’alari Afshinni qiyin ahvolga solib qoʻygani haqida ketma-ket ma’lumotlar kelib turibdi.
— Buni senga kim aytdi? Men bu gaplarning teskarisini oʻylab yurardim. Xalifa hech narsani mendan yashirmasdi.
Vardon bosiq ohangda dedi:
— Toʻgʻri, xalifa oʻzi biladigan narsani sizdan sir tutmaydi, lekin bu aytganlarimdan u bexabar.
Zirgʻomning hayajoni ortdi:
— Qiziq, bu urush haqidagi xalifaga ma’lum boʻlmagan gaplar senga qaydan ayon boʻla qoldi?
— Ha, xojam, vazirlar va xalifaga xos kishilar yaxshi siyosat olib borishning yoʻllaridan biri — ba’zi xabarlarni xalifadan yashirishdir, deb hisoblashadi.
— Bu gaping toʻgʻri, — dedi Zirgʻom, — lekin men ham oʻsha xos kishilardan biri boʻla turib, bundan bexabarman.
— Bu xabarni mendan boʻlak kishi sizga yetkaza olmas deb oʻylayman, chunki uni men xalifaning xabarchilariga hech bir daxli boʻlmagan manbadan eshitdim.
Vardonning bu gapi Zirgʻomga gʻalati tuyuldi-da: «Nima eshitding?» — deb soʻradi.
— Bobak al-Xurramiy Ardabildan Bazzga koʻchib oʻtib, uni oʻz istehkomiga aylantirgandan keyin harbiy qudrati zoʻrayib ketgan emish.
Zirgʻom uning gapini boʻldi:
— Buni kecha eshitgandim.
— U magʻlubiyatga uchrab, qochmoqchi boʻlib turgan bir paytda birdan kuchayib ketganligi sababini ham bildingizmi?
— Ha, bildim. Musulmonlarga «xap sanimi» deb yurgan kishilar u bilan birlashib qolgani tufayli Bobak yangi kuchga ega boʻlib olgan.
Vardon tabassum qildi:
— Asl sabab bu emas, ehtimol, bugun xalifaga ham ma’lum boʻlib qolar. Haqiqiy sabab butunlay boshqa.
— Xoʻsh, boʻlmasa nimada, aytib ber-chi? — soʻradi Zirgʻom.
— Armanistondan kelgan kishilardan biri menga bir gap aytdi. Bu gapni boshqa odam aytgudek boʻlsa, men ishonmasdim. Uning aytishicha, behayolik, sharobxoʻrlik, dagʻallik va buzuqlik bilan dongʻi chiqqan Bobak oʻsha nomatlub ishlardan qaytib, yaxshi yoʻlga kirgan, ulfatlari bilan may bazmlarida oʻtirganda sharob ichmaydigan boʻlib qolgan emish. Askarlarining ishini tartibga keltirgan, hamma kuchlarini toʻplab, odamlarini musulmonlarga qarshi qoʻzgʻatayotgan emish. Bu gaplarni aytgan kishi Bazzning butun ichki ishlaridan voqif. Bobakning hayotidagi bu oʻzgarishlarga uning xotinlaridan Gulnor degan aqlli va tadbirli bir ayol sabab boʻlgan emish. U xotin Bobakning jilovini qoʻlga olgan, hamma ishlarida uning oʻng qoʻli hisoblanar emish.
Zirgʻom bir fursat boshini egib jim turdi. Bobakning yomon xulq-atvordan qaytgani uchun xafa boʻldi. Chunki Zirgʻom uning xulq-atvori biz uchun foydali deb oʻylab yurardi. Zirgʻom bir olma daraxtining yonida turib, qoʻlidagi kaltak bilan uning mevasini tushirarkan, Bobak haqida oʻylardi. Vardon uning yonida sukut saqlab turardi. Shu payt xalifa xizmatchilaridan biri yugurib keldi. Uni koʻrgan Zirgʻom oʻzini xalifa chaqirtirganini payqab, Vardonga: «Xalifa meni urush voqealaridan xabardor qilmoq uchun chaqirtirgan boʻlsa kerak, bu odamning shoshib kelganligi bejiz emas», — dedi.
— Agar siz bu jangga qatnashishga rozilik bersangiz, men ham birga xizmatingizni qilib boraman. Chunki men u yerlarning past-balandini yaxshi bilaman, foydam tegib qolar.
Zirgʻom: «Yaxshi boʻladi», — dedi-da, uyiga kirib qalpogʻini, xalifa oldiga borganda kiyadigan boshqa kiyimlarini kiyib, xalifa saroyidagi xos xonaga qarab yoʻl oldi. Yetib borishi bilan darvozabon unga yoʻl ochib, xalifadan ruxsat ham olmay, toʻgʻri ichkariga kiritib yubordi. Xalifa huzurida faqt qozi Ahmad hayajon va gʻazab ichida oʻtirgandi. Zirgʻom xalifaga koʻrinib, salom bergach, uning chehrasi ochilib, oʻtirishga taklif qildi. Zirgʻom oʻtirgandan keyin xalifa unga qarab: «Qasrdan tashqari chiqmay koʻp zerikkan koʻrinasan, bu yerdagi kayf-safo ham joningga tegib, jang maydonini qoʻmsayotganga oʻxshaysan»,— dedi.
Xalifaning urushga otlanish kerakligi toʻgʻrisida gap ochmoqchi ekanini, oʻzining yordamiga qattiq zarurat boʻlmasa, bunday qilmasligini payqagan Zirgʻom:
— Janoblarining yonlarida boʻlish men uchun ulugʻ iltifot va sharaf. Lekin qurollanib, qilich-yarogʻ taqib, dushmanga qarshi jangga borish muqaddas burchimdir. Armanistondagi muhorabaga borishni menga ham loyiq koʻrsangiz, deb iltimos qilishni koʻpdan oʻylab yurgandim. Agar ijozat bersangiz, ulugʻ marhamat qilgan boʻlardingiz. Men hamisha sizning otgan oʻqingizman, dasturxoningizdan yeb-ichib, mamnun boʻlgan kishiman.
Zirgʻomning ziyrakligi va ayni muddaoni topib gapirganligi xalifaga ma’qul tushib, qozi Ahmadga qaradi. Qozi «Sen xalifaning tayanchlarisan. Yonlaridan aslo siljitgilari kelmaydi. Lekin qasrdan tashqari chiqmaganing uchun ancha siqilgan koʻrinasan. Negaki, botir sarkarda jang maydoniga borib, gʻalaba qozonib kelmaguncha, koʻngli oʻrniga tushmaydi. Hozir Armanistonda urush olib boryapmiz. Qaysar Bobak oʻz istehkomlariga kirib mustahkamlanib olgani uchun poylab turibmiz. Endi oʻsha tomonga seni yoʻllasalar, sening qoʻling bilan gʻalabaga erishsak, degan umidda men amiral moʻ’mininga maslahat solgandim»,— dedi.
Zirgʻom qoʻl qovushtirib dedi:
— Mening inon-ixtiyorim amiralmoʻ’mininda, «hozir bor» desalar ham tayyorman.
Xalifa Zirgʻomga qaradi:
— Armanistondagi musulmon askarlarga Afshin boshchilik qilayotganini bilsang kerak. Qoʻmondonlaridan biri boʻlib, uning ixtiyoriga borish senga malol kelmaydimi?
— Men amiralmoʻ’mininning qinidan sugʻirilgan qi-lichlariman, istasalar boshliq, istasalar itoatgoʻy qilib yubora beradilar. Hammasini ham bajonu dil qabul qilaman.
Xalifa xursand boʻlib:
— Borakallo, boshqa qoʻmondonlarga nisbatan sening qadring ortiqligini hisobga olishni ta’kidlab, Afshinga noma yuboraman, — dedi.
Zirgʻom oyoqqa turib:
— Boʻlmasa, oq fotihalarini bersalar, men joʻnab ketdim. Bazz qoʻlga olinib, Bobak qatl etilmaguncha qaytib kelmaslikka soʻz beraman, — dedi.
Xalifa tabassum qilib: «Zirgʻomga bosh-oyoq sarpo berilsin», deb buyurdi. Zirgʻom xalifaning oldidan ustidan ogʻir bir yuk olib tashlangandek yengil tortib chiqdi.
Boʻlgan voqeani qasr darvozasi yonida uni kutib turgan Vardonga aytib berdi va: «Sen onamning koʻz oldilarida boʻlib, shu yerda qolaversang yaxshi boʻlardi», — dedi.
— Xotirjam boʻlavering, u kishi xalifaning qasrida, hamma xizmatchilar yonlarida.
Shundan keyin Zirgʻom onasining oldiga borib: «Xalifa meni jang maydoniga joʻnatyapti», — dedi. Onasi ham unga rozilik bildirib, xalifaning farmonini bajarishni tavsiya etdi va eson-omon, gʻalaba bilan qaytib kelishini xudodan soʻrab, haqqiga duo qildi.
Keyin Zirgʻom Yoquta yoniga borib, u bilan salomlashdi. Uning safarga otlanayotganini eshitib, Yoquta koʻziga yosh oldi. Zirgʻom uni yupatdi:
— Ishqimga ravnaq tilab, haqqimga duo qilib tur. Ajab emas, yoʻlda Hammodni uchratib qolsam. Meni undan beparvo boʻlib ketdi, deb mutlaqo oʻylama, — Zirgʻom shu gaplarni aytarkan, ichida qattiq xoʻrsinib qoʻydi. Oʻz sevgilisini yoʻqotib, gʻamu gʻussaga mubtalo boʻlgani yodiga tushdi.
Yoquta unga soʻz aytolmay, boshini quyi solib, indamay turardi, marvaridday koʻz yoshlari yuzlaridan oqib tushardi. Zirgʻom Yoquta bilan xayrlashib chiqdi-da, safar tadorikini koʻrishni Vardonga buyurdi. Keyin u: «Yoqutaning holidan xabardor boʻlib turing», deb onasidan iltimos qilib, u bilan xayrlashdi va fargʻonalik baquvvat yigitlardan tuzilgan maxsus qoʻshini bilan yoʻlga chiqdi.
Ardabilda va boshqa jang maydonlarida musulmon askarlari bilan xurramiyalar oʻrtasida boʻlgan bir necha toʻqnashuvlar xurramiyalarning Ardabilni boʻshatib chiqib ketishi bilan yakunlandi. Ular Bazzga, Bobakning qal’asiga borib qoʻshilishdi. Bazz mustahkam istehkomli shahar yoki bir qancha qasr va qal’alardan tashkil topgan katta qal’a edi. Unng atrofi qalin paxsa devor bilan oʻralgan, bahaybat darvozalari va koʻp minoralari boʻlib, yoʻli juda qaltis edi, unga togʻ va vodiylar orqali borilardi.
Bobak Bazzga qochgandan keyin musulmon askarlari uni izidan quvib borishdi. Bazz bilan Ardabil orasidagi bir qancha manzillarga musulmonlar oʻz harbiy istehkomlarini qurishdi. Bu istehkomlar askarlarning qaytish yoʻlini qoʻriqlash va xalifaning turar joyi Somurro bilan aloqa bogʻlab turish uchun moʻljallangandi. Iroqdan keladigan oziq-ovqatlarni Armaniston chegarasiga kirganda, Ardabilda tushirib olishar, undan «Hisnunnahr» («Anhor qoʻrgʻoni») degan istehkomga olib borishardi. Undan esa Arshaq, Xash, Barzand va Bazz yoʻlidagi Ruz-Arruz degan oxirgi manzillarga olib ketilardi. Bu anjomlar har manzilning soqchilaridan qoʻlma-qoʻl oʻtib borardi.
Afshin askarlarni joylashtirish uchun ishonchli bir joy tanlashni oʻz odamlariga topshirdi. Ular Ruz-Arruzda eski bino qoldiqlari turgan uch togʻni tanlashdi: Afshin askarlarni u yerga joylashtirdi. Bazzga boradigan hamma yoʻllarni katta toshlar bilan oʻrab, qoʻrgʻondek qilib olishdi. Hujum qilish uchun faqat bitta yoʻlni qoldirib, boshqa hamma yoʻllar oldiga toshlar orqasidan xandaqlar qazdirdi. Afshin bu ishga koʻp mehnat sarf qildi. Odamlar tinimsiz tosh tashish va xandaq qazish bilan band boʻldi. Soqchilar kecha-yu kunduz poyloqchilik qilishdi.
Ruz-Arruz chalkash-chulkash tepalar orasida joylashgan bir vodiydan iborat. Afshin askarlarini tayyorlab har bir qoʻshilmani bir lashkarboshiga topshirdi. Lashkarboshilar uch kishi boʻlib, ular Ja’far al-Hayot, Abu Said va Ahmad ibn al-Xalil edi. Askarlarni Ruz-Arruz bilan Bazz orasini ajratib turgan vodiydan yuqoriroqdagi hamma harbiy nuqtalarga joylashtirdi. Shu bilan Afshinning harbiy lageri juda kengaydi. Masofa olisligi, qoʻshilmalarni togʻ va vodiylar bir-biridan uzoqlashtirib turgani uchun qoʻshinni qoʻzgʻatish yoki yurish boshlash kerakligi qoʻngʻiroq chalinadi, toʻxtasa, chalish toʻxtatiladi. Askarlar oʻz tartib va saflarini buzmay, shunga muvofiq harakat qilardi.
Afshin oʻz lashkargohini baland bir tepaga oʻrnatdi, undan Bazzga qarab, Bobak qasrini va boshqa qasrlarni kuzatib turardi.
Bobak barcha urushlarda askarlari orasidagi bir toʻda kishilarga qattiq suyanardi. Musulmon askarlarining yoʻlini toʻsish va chalgʻitish maqsadida oʻshalarni tepalar orqasidagi vodiylarda yashirinib turish uchun yuborardi. Afshin esa ularning hamma hiyla-nayrangini barbod berishga kirishar, bekinib yotganlarni topish va aniqlash uchun oʻz aygʻoqchilarini yuborardi.
Afshin shu qamalda xurramiyalarni uzoq vaqt chalgʻitib turdi. Bazzning roʻbaroʻsidagi vodiyning narigi tomoniga askarlardan bir toʻdasi bilan kesib oʻtishni lashkarboshilaridan biriga buyurdi. Sarkarda u yerga yetib borishi bilan Bobak qoʻrgʻontepani dushmandan mudofaa qilish uchun oʻz askarlaridan bir qoʻshilmani chiqardi. Kech kirishi bilan Afshin askarlari xandaq orqasidagi lashkargohlarga qaytib kelib, shu yerda tunashardi. Afshinning bu harbiy taktikasi xurramiyalarning joniga tegdi. Ular Afshin askarlariga qoʻqqisdan hujum qilmoqchi boʻldi. Bir kuni Bobakning askarlari Afshin askarlarining odatdagidek vodiy tomondan qaytishini kuzatib turishardi. Shunda Ja’far al-Hayyotning otliq askarlari qolib, boshqa odamlari oʻtib ketgach, Bobak askarlari Ja’farga tashlandi. Ja’far oʻz askarlari bilan xurramiyalarni Bazzgacha quvib bordi. Ikki tomon askarlarining qiyqiriq ovozi Afshinga eshitildi. Askarlarning urushayotganini koʻrib, u oʻz rejalarining buzilib ketishidan xavotirlandi.
Oʻlja olish maqsadida jangdagilarga yordam berishga odatlangan koʻngillilardan bir guruhi Ja’farga yordamga kelib, uning kuchiga kuch qoʻshdi. Ja’far askarlari bilan qoʻrgʻonga hujum qildi. Qoʻrgʻondan oshib, shaharga kirmoqchi boʻlayotgan Afshin unga: «Sen mening tadbirimni buzding, asta-sekin askarlaringni olib, orqaga qayt!» — dedi. Buning ustiga Bobakning yashiringan aygʻoqchilari ham harakatga tushgandan keyin, Ja’far fursat qoʻldan ketganiga qaygʻurib, orqaga qaytishga majbur boʻldi.
Shundan keyin koʻngillilar oʻzlari qolib, bir necha kun urushni davom ettirishdi. Ularning yem-xashagi, oziq-ovqati tugadi, lekin ular achinib: «Afshin bizga yordam berganda Bazzga kirib borgan boʻlardik», — deyishardi. Askarlar toʻpolon qilib, urushni boshlab yuborishni talab qilsa ham, Afshin magʻlubiyatga uchrashdan qoʻrqib ishni orqaga siltardi. U mol-mulk orttirish uchun atayin urushni keyinga surayotgan boʻlsa-chi? Chunki xalifa Afshinning otga mingan har kuni uchun ovqat, qurol-aslahadan tashqari oʻng ming dirham, ot minmagan kuniga esa besh ming dirham yuborib turardi. Bu pullarni Afshin Ushrusanaga yuborardi. Urush bahonasi bilan qancha koʻp kun oʻtsa, Afshinning daromadi shuncha koʻpayardi.
Bir kuni Afshin oʻzining Bazzga qarab qurilgan chodirida oʻtirgandi, askarlari shu yer xalqning kiyimidagi bir kishini haydab kelayotganiga koʻzi tushdi. Uning oldiga yaqinlashganlari ham yoʻq edi, ular asir olib kelayotgan odam Jahonning akasi Somon ekanligini payqab, iztirobga tushdi. Lekin undan foydalanish umidida: «Uni qiynamay, qoʻllarini yechib yuboringlar», — deb buyurdi.
Somon boshini egib, Afshin yoniga kelib tiz choʻkdi. Afshin ochiq chehra bilan undan: «Boshingni koʻtar! Bu yerga sen qanday kelib qolding?» — deb soʻradi.
— Janob xojam, men Bazzdan kelyapman.
— Qani, boʻlmasa yaxshilab oʻtirib ol-chi, — dedi Afshin unga qarab. Somon odob bilan Afshin koʻrsatgan joyga oʻtirdi.
— Xoʻsh, bu shaharga nima uchun kirib qolding?
Somon boshini chayqadi.
— Mavlono Afshinning xizmatlari bilan kelgandim.
— Bu nima deganing, Somon? — hayron boʻlib soʻradi Afshin.
— Somurroda janobingizning ziyoratlariga musharraf boʻlganimdan buyon buyrugʻingizni bajarish uchun Jahonni izlab yurgandim. Oxiri uning Bobak qoʻlida ekanini aniq bilib oldim.
Somonning bu gapdan Afshinning koʻzi ola-kula boʻlib ketdi.
— Hozir Jahon shu yerda — Bazzda ekanmi?
— Ha, shu yerda ekan.
— Bunday olis bir shaharga u qanday kelib qoldi ekan? — hayron boʻldi Afshin.
— Hamadon yaqinida qaroqchilar uni mening qoʻlimdan tortib olib ketganini sizga aytgan edim. Koʻp surishtirdim, oxiri bilsam, uni oldirib ketgan kishi Bobak ekan. Jahonning goʻzalligini eshitib, sovchi yuborganda, otam uni kuyovlikka qabul qilmagandi. Keyin oradan bir qancha vaqt oʻtib ketdi, otam vafot etdilar. Zamona zayli bilan Jahon Somurroga borish uchun otlanganini Bobak eshitib, yoʻliga kishi qoʻygan va poylab yotgan yerlariga kelishimiz bilan uni ushlattirib olib ketgan ekan.
— Xoʻsh, keyin nima boʻlgan? Hozir ham u Bazzdami?
— Singlimning ishiga tushunolmayapman. U hech bir qarorda turmadi. Ushrusana amirining marhamatini rad etib, arzimas bir kishiga turmushga chiqishga rozi boʻldi. Keyin undan ham voz kechib, Bobakni ixtiyor etdi va uning sevimli xotini boʻlib oldi. Hozir u Bobakning oʻng qoʻli, jonini fido qilib unga yordam beryapti. Men unga: «Bu ishing notoʻgʻri, hali ham boʻlsa undan voz kechib, Afshinga borishing kerak, u sening vasiying boʻladi», — deb koʻp pand-nasihat qildim, gapimga quloq solmadi. Keyin uni tashlab, sizning oldingizga keldim.
— Borakallo, — dedi Afshin xursand boʻlib, — ba’zi aygʻoqchilarimning gapiga qaraganda, Bobakning eng sevimli xotinining nomi Gulnor emish. U juda aqlli, tadbirkor ayol boʻlib, Bobakka yordam berib, uning qaddini ancha tiklab qoʻygan emish.
— Shu aytayotgan ayolingiz Jahonning xuddi oʻzi. U oʻzini tanitmaslik uchun atayin ismini Gulnor qilib olgan. Yangi qayligʻiga musulmon askarlarga qarshi urushda yordam berishga va’da qilib, jonbozlik koʻrsatyapti. Agar shu Jahon boʻlmaganda, Bobak allaqachon koʻradiganini koʻrardi.
Somonning niyati buzuqligi Afshinga ma’lum boʻlsa ham, faqat yomon kishilar bajara oladigan ishlarda undan foydalanish maqsadida yaxshi muomala qildi. Afshin Somon oʻzini yomon koʻrishini va qoʻlidan kelsa, oʻldirib yuborishga ham tayyor ekanini bilsa ham, xushmuomalalikni qoʻldan bermadi, boshini chayqab, iyagini qashladi, telpagini tuzatib oldi-da, oʻtirgan joyida bir qimirlab:
— Bizning yaxshiligimizga bu qiz shunday nonkoʻrlik qildi. Uni deb men seni bir vaqtlar xafa qilgandim ham. Ajab emas, yomonlik deb oʻylagan ishing bir vaqt kelib yaxshilik boʻlib chiqsa, — dedi.
Afshin bir oz jimlikdan soʻng: «Jahonning bu yerdaligini Zirgʻom bilgan emasmi?» — dedi.
— Yoʻq, albatta, Jahon ham Zirgʻomning oʻlik-tirikligidan bexabar.
Afshin uning gapiga ishongisi kelmadi:
— Nega shunday deysan. Zirgʻom uni qidirsa, darak topmay qoʻyadigan odam emas-ku.
— Nomlarining oʻzgargani bu ishda katta yordam berdi. Men Jahonga Zirgʻom oʻldirilgan deganman. Uning shunga ishonganligiga xoʻp deyavering. Zirgʻom boʻlsa: «Jahonni qayergadir olib ketilgan», deb hayotdan umid uzib qoʻygan. Janoblarining menga teskari qarab yurganlariga, otamning merosidan meni mahrum qilganlariga qaramay, rizoliklariga erishmoq uchun shu ishlarni qilganman, — dedi-da, Somon koʻzlarini alang-jalang qilib Afshinga qaradi.
— Men uchun astoydil xizmat qilganingga endi inondim. Endi shu harakatingni intihosiga yetkazib, ishonchimni oqlasang, ulugʻ mukofotga sazovor boʻlasan.
— Farmoningizga ma’talman, nima desangiz bajarishga tayyorman.
— Bazzda boʻldim deyapsan, xoʻsh, Bazzning odamlari, qoʻrgʻon va askarlari toʻgʻrisida nimalarni bilasan? — dedi Afshin.
— Oʻzingiz koʻrib turibsiz: shahar juda mustahkam. Askar va qurol-yarogʻlari yetarli. Xurramiylar mol-joni bilan birlashgan, boshliqlarining buyrugʻini bajarishga astoydil bel bogʻlashgan. Shunga qaramay, ularning magʻlub boʻlishidan umidvorman.
Afshinning tusi oʻzgarib, tetiklanib ketdi:
— Nimaga tayanib shunday deyapsan?
— Bazzning ichki ahvolini mulohaza qilib, Bobakning magʻlubiyatga uchrashidan umid qilaman. Bilishimcha, u yerda musulmon va boshqa kishilardan juda koʻp asirlar bor. Shulardan yetti ming olti yuztasi ayollar va yosh bolalar. Bobak oʻldirgan kishilarni ikki yuz ellik mingtacha deb taxmin qilishadi. Odamlar, hatto uning shaharchasida yashayotganlar ham Bobakning hukmdorligidan bezor boʻlishgan deb eshitdim. Agar sizdan yigirma kishi shaharga bostirib kirishga yoʻl topsa, Bobak odamlari ularni koʻrsa, butun xalq taslim boʻlishiga aminman.
— Seningcha, shaharga kirish uchun hujumni qaysi tomondan boshlasak ma’qul boʻladi?
Somon oʻrnidan turib Bazz tomondagi bir togʻga ishorat qildi va: «Mana bu tarafdan. Bu togʻni koʻryapsizmi? Dushman shu togʻ chekkasidan nari yoqqa oʻtsa, shaharga kirish yoʻli ochilishini bilgan Bobak yashirin askarlarini shu yerga joylashtirib qoʻygan. Janoblari shu togʻ chekkasining orqa tomonidan borishga iloj topsalar boʻldi, marra oʻzlariniki, muqarrar gʻalabaga erishadilar».
Somonning kelganidan xursand boʻlgan Afshin undan yana koʻproq ma’lumot olishga harakat qilayotganida hojib kirib: «Xalifa Mu’tasimning noma eltuvchisi kelib, eshikda kutib turibdi», — dedi. Afshin hojibga qarab: «Ayt, bu yoqqa kiraversin!» — dedi.
Safardan toliqib kelgan, koʻkragida bir parcha mis osilgan[8] noma eltuvchi ichkariga kirib, oyoqqa turdi. Afshin: «Qani, bu yoqqa kelaver, nima yangilik bor?»— deb uni oʻz yoniga chaqirdi.
Noma eltuvchi uning oldiga kelib, ustiga xalifalik muhri bosilgan bir ipak oʻramani topshirdi. Afshin uni qoʻliga olib oʻpdi va surgʻunchini ochdi. Uning ichidan muhrlangan kumush nay, kumush nay ichidan esa oʻralgan bir qogʻozni chiqarib oldi-da, uni oʻqiy boshladi. Uning avzoyini va xatti-harakatini kuzatib turgan Somon xatni oʻqib turib, Afshinning rangi oʻchib ketganini payqadi. Afshin maktubni oʻqib boʻlib, noma eltuvchiga «mayli, ketaver», degandek ishora qildi. U chiqib ketdi. Keyin Afshin tik turgan Somonga qaradi va uni oʻziga koʻproq jalb qilish uchun zoʻrlab jilmayib, oʻtirishga buyurdi-da:
— Bu xat nima xususda ekanini bilasanmi? — deb soʻradi.
— Yoʻq, janob, men ilmi gʻoyibdan bexabarman.
— Bu Mu’tasimning xati, xatda meni mustahkam turishga da’vat qilib, birodari Zirgʻom boshchiligida menga qoʻshimcha askar yuborganini aytibdi.
— Ushrusana hokimi — askari togʻu toshlarni toʻldirib yotgan bir qoʻmondon yordamiga muhtoj ekanmi?
— Yoʻq, albatta, amiralmoʻ’mininning oʻzi buni yaxshi biladi. Zirgʻom urush uchun emas, boshqa maqsadda kelayotgan boʻlsa kerak bu yerga. U Jahonning ishidan xabardor boʻlib qolmaganmikin degan xavotirdaman. Mayli, u xoh bilsin, xoh bilmasin, baribir Jahon meniki. Mendan boʻlak hech kim unga qoʻl tegiza olmaydi. Sevgi va muhabbat ish bermasa, zoʻravonlik va andishasizlik bilan Jahondan oʻch olish qoʻlimdan keladi. Fargʻonadagi oʻsha kun sira koʻnglimdan chiqmaydi.
Somon yana Afshinga dalda bera boshladi:
— Singlim bu yerdaligini Zirgʻom mutlaqo bilmaydi. Balki uni tirik deb oʻylamasa ham kerak. U: «Jahonsiz hayotning menga nima keragi bor», deb oʻlimni ma’qul koʻrib, atayin urush maydoniga kelgandir. Odamlarda shunda bir bema’ni taomil boʻlibdi: birovni sevib qolsa, jinniga oʻxshab qoladi. Hatto oʻz hayotini ham sevgilisi yoʻlida ayamaydi. Bittasi shu yoʻlda oʻlsa, boshqalar ham shuning orqasidan borishni istaydigan boʻlib qoldi.
Afshin xoxolab kulgan edi, tishining oqi ham koʻrinib ketdi:
— Zirgʻom oʻlim istab kelgan boʻlsa, bosh ustiga, jonimiz bilan uni qabul qilamiz. Ammo oshiqlarni jinni deb aytayotganing uchun ma’zursan. Senda muhabbat ahlining zavqi, shuuri yoʻq, undan bexabarsan, — dedi-da, boshini ozgina yerga egib turib soʻradi: — Biz ertaga shaharga hujum qilib kirsak, singlingni qasrdan topa olamizmi?
Somon oʻrnidan turib, Bizz tomonga qaradi va qoʻli bilan ishora qilib:
— Sharqiy darvoza yonidagi hashamatli qasrni koʻryapsizmi? Oʻsha — xotinlar qasri. Jahon ham shu qasrda yashaydi. Shu qasrga toʻgʻri kirmoqchi boʻlgan odam oʻsha darvozadan borishi kerak, — dedi. Keyin gʻarb tomondagi bir qasrni koʻrsatdi: — Mana bu gʻarbiy darvoza yonidagi qasr xuddi Bobakning qasri. U hamma qasrlardan ham mustahkamroq. Unga hujum qilgan kishi oʻlmay qolmaydi. Mana endi, «nima qilaman» desangiz, ixtiyor oʻzingizda.
Afshin oʻtirgan yerida bir qimirlab qoʻygandi, Somon oʻrnidan turib, ketishga ijozat soʻradi. Afshin unga: «Biz bilan boʻlasan, zarurat boʻlmaganda bu yerdan qimirlamaysan», — dedi.
Afshinning maqsadiga tushungan Somon:
— Siz ixlosimni, niyatim pokligini aniqlaguningizcha, huzuringizda asir boʻlib turishni istayman. Mening ishim Zirgʻomga ham, boshqalarga ham bildirilmay, sir tutilishini sizdan iltimos qilardim. Boʻlmasa, koʻrayotgan choramiz buzilib, ishimiz barbod boʻladi, — dedi.
Afshin unga «xoʻp» degandek boshini qimirlatib qoʻydi-da, gʻulomini chaqirib, uni e’zoz-ikrom bilan muhofaza qilib turishni topshirdi. Shundan keyin Somon oʻzini Afshin yaxshi qarshi olganini, singlisidan oʻch olish uchun otasining merosini oʻziga berishga va’da qilganini oʻylab, oʻzida yoʻq xursand boʻldi. Zirgʻom kelsa, bir hiyla bilan uni oʻldirtirib, singlisidan oʻch olish payti yaqinlashayotgani uchun u yana ham mamnun edi. Somon ilgari Afshindan koʻngli qolganligini, Zirgʻomdan unga qarshi yordam soʻraganligini hamda singlisidan koʻp yaxshiliklar koʻrganligini ham unutdi. U oʻz manfaati uchun har qanday behayolikdan, qalloblikdan qaytmasdi. U Afshindan vasiylik burchini bajarmagani yoki singlisiga yomon koʻz bilan qaraganligi tufayli emas, balki otasining merosidan oʻzini mahrum qilgani uchun xafa boʻlgan edi.
U Zirgʻomni bahodirligi, saxovatpeshaligi yoki boshqa olijanob fazilatlari uchun emas, balki oʻz maqsadiga erishishida undan yordam olish uchun unga tilyogʻlamalik qilib yurgandi. Keyinchalik Somonning bu qadar oʻzgarib ketgani ham uning manfaatparastligidan edi. Unda na sevadigan qalb, na uyaladigan yuz bor. Uning butun fikr-zikri, vujudi mol-mulkka hirs qoʻyishga qaratilgan. Oʻzining yomon xulq-atvori uchun kishilar nazaridan qolganligi uning mol-dunyoga boʻlgan hirsini yana ham oshirdi. «Boy boʻlsam, kishilar meni hurmat qiladi, ulugʻlaydi», deb kishilar orasida mol-dunyo bilan hurmat topmoqchi boʻldi. Odamlar xoh uni sevsin, xoh yomon koʻrsin, buning Somon uchun farqi yoʻq edi.

AvvalgiII- qism Keyingi

↑ Toʻrt yuz kilo.

↑ Arablarda qoʻlni oʻpish odati bor, lekin tavoze yuzasidan kattalar oʻz qoʻlini oʻpishga bermaydi.

↑ Arab tilida sherning yetti yuzga yaqin nomi boʻlib, undan bittasi «Zirgʻom»dir.

↑ Mu‘tazila — Islom avvalida vujudga kelgan bir mazhab.

↑ Ushr — hosildan olinadigan soliq. Hosilning oʻndan bir hissasi.

↑ Odatda saroylardagi haramlarda xizmat qiladigan erkaklarni bichib qoʻyilardi.

↑ Qur’onning «Baqara» surasi, 156-oyat.

↑ Xalifaning maxsus xat tashuvchisining belgisi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Fargʻona kelini (I- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 869
2	Fargʻona kelini (III- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 625
3	Фарғона келини (I- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 479
4	Фарғона келини (II- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 308
5	Фарғона келини (III- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 388

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60961
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45118
3	Gʻazallar [Nodira] 39250
4	Guliston [Sa’diy] 34243
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21492
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20772
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16604
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16513
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13532
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13242