Fargʻona kelini (III- qism) [Joʻrjiy Zaydon]

Bazzning Taslim Boʻlishi
Somon chiqib ketgach, Afshin yolgʻiz qolib, undan eshitgan gaplar xususida fikr yurgizdi. Somonning gaplari uning oʻylab yurganlariga mos kelardi. Somon bu ishlarni Afshinni sevganidan, undan qoʻrqqanidan yoki vasiyatnomani oʻzgartirarmikin, degan shum niyat bilan qilganining Afshin uchun farqi yoʻq edi. Afshin Jahon haqida eshitganlarini yana xayoldan oʻtkazdi. Uning goʻzalligi va mehrigiyosini eslab, daragini topgani uchun sevindi. «Qoʻlimga tushgandan keyin, hech qayerga qochib ketolmaydi, — dedi u oʻziga-oʻzi. U yana yoʻlida birdan-bir gʻov boʻlib turgan Zigʻromni esladi. Uni halok etish borasida Somon bergan maslahatni ma’qul topdi.
Sohib — Zirgʻom hamrohlari bilan yetib keldi, degan xabarni olgunga qadar Afshin shunday orzular bilan bir necha kunni oʻtkazdi. Ertasi ertalab Zirgʻom uning oldiga keldi. Uni Afshin yaxshi kutib olib davlatga yordam berishga xayrixohlik qilgani uchun tashakkur aytdi. Sohib ham tashakkur bildirdi. Jahondan umidini uzgan Zirgʻomning chehrasida ancha oʻzgarish roʻy berganini payqasa ham, Afshin e’tibor bermay, uning bahodirligi va olijanobligini maqtay ketdi. «Davlat xizmatini oʻtaganim va dinga yordam koʻrsatganim uchun maqtanarli bir ish qildim deb aytishdan ojizman», — dedi Zirgʻom soʻz boshlab.
— Gaping toʻgʻri, sen bizga juda zarur bir fursatda yetib kelding. Muhim ishlarda sendan boʻlak suyanadigan sarkardamiz yoʻq. Men seni sinovdan oʻtkazganman, shijoat va matonatingni yaxshi bilaman.
— Men bu urushning choʻzilib ketgani va xurramiylar yerini qoʻlga olish bu qadar ogʻirlashganidan ajablangandim. Bu istehkomlarni va bu yerga kelish yoʻllarining qiyinligini koʻrganimdan keyin sizning bahodirligingizga tasanno aytdim. Sizning ilgarilab ketishingiz yoki tezroq gʻalaba qozonishingizga men katta hissa qoʻshaman, deb maqtana olmayman. Lekin bu muhorabadan chetda turishni oʻzimga ep koʻrmadim. Boshqalar qatori kelib, aralashishni lozim topdim. Qanday xizmat buyursangiz tayyorman, — dedi Zirgʻom.
Zirgʻomning bu gaplaridan uning Jahondan umidi uzilganiga Afshin qat’iy ishondi. Zirgʻomga halokat chohini tayyorlash uchun Afshin gapni boshqa yoqqa burmoqchi boʻldi:
— Borakallo, himmatingga balli. Sen safardan kelding, avval dam olishing kerak... Xoʻsh, Somurrodan gapir! U yerdagilarning ahvoli qalay, xalifa oʻzlari qalaylar?
— Bu Bobak badbaxtning ishidan hamma tashvishda. Ammo sizning irodangizga va olib borayotgan oqilona siyosatingizga ular tasanno aytishmoqda... Xalifa bu urushni tezroq tugatishga harakat qilayotganini sezib, shahid boʻlish orzusida oʻzimni shu jangga tashlash uchun keldim, — dedi Zirgʻom. Uning koʻzlari charaqlab ochilib ketdi. Zirgʻomning bu koʻrinishidan Afshin oʻzicha xoʻp xulosa chiqarib oldi va unga qarab:
— Bu gaplarni ertaga hal qilamiz. Ammo hozir lashkargohlarimiz, sarkardalarning oʻrnashgan yerlari, xandaq, qoʻrgʻon va askarlarning pistirmalarini senga koʻrsataylik,— dedi-da, oʻrnidan turib otlarni tayyorlashga buyurdi.
Zirgʻom oʻrnidan qoʻzgʻalarkan:
— Bu istehkomlarning ba’zilarini koʻrib, harbiy intizom oʻrnatishda moʻ’jizakor ishlar qilganingizni payqadim, — dedi.
Kunning qolgan qismini ular ikkalasi butun istehkom va qoʻrgʻonlarni aylanish bilan oʻtkazishdi. Zirgʻom koʻp sonli askarlarni va oʻrnatilgan puxta intizomni koʻzdan kechirib chiqdi. Afshin oʻzidan-oʻzi bu narsalarni koʻrsatganidan Zirgʻom shodlanib:
— Shuncha aksar bor ekan, endi bu shaharni qoʻlga olishga darhol kirishilsa ham boʻlarkan, — dedi. Afshin:
— Bu sustkashlikning sababini senga ertaga aytib beraman, — dedi-da, ikkalasi ajralishdi.
Shundan keyin Zirgʻom oʻz chodiriga bordi. Uni Vardon kutib oʻtirardi. Vardon bilan Zirgʻom ikkalasi haqiqiy ogʻayni, oralaridan qil oʻtmaydigan doʻst boʻlib qolishgandi. Ikki doʻst suhbatga tushishdi. Zirgʻom Afshin bilan boʻlgan hamma gaplarni oʻrtogʻiga aytdi va: «Afshin urushni tezlatishga va’da qildi. Men undan urushning eng ogʻir yeriga yuborishni oʻtinib iltimos qildim. Hozirdan senga aytib qoʻyay, agar men qaytib kelmasam, mushtipar onamning holidan xabardor boʻlib yur!» — dedi boʻgʻilgan ovozi bilan. Buni yashirish uchun yoʻtalib qoʻydi-da, gapini davom ettirdi:
— Mening ishq-muhabbatim tufayli u kishi chekkan aziyatlardan oʻzing xabardorsan. Yoqutaning ham ehtiyotini qil. Ajab emas, xudo karam qilib jazmani bilan uchrashtirsa. Bilishimcha, sen uni taniysan. Jahon masalasiga kelsak, mabodo u hayot boʻlib, mening vafotimdan keyin unga uchrashsang, ishqida tortgan dard-alamlarim haqida unga aytishni senga omonat topshiraman.
Vardon uning soʻzini boʻldi:
— Menga vasiyatingizni qoʻying! Sizdan keyin men sira tirik qolmayman. Siz qayerda boʻlsangiz, oʻsha yerda boʻlaman deb yoningizda birgalashib yuribman.
— Doʻzax azobi bu hayotdan qutulish uchun men oʻzimni halokat changaliga tashlamoqchiman, senga nima boʻldi?
Vardon xoʻrsinib boshini egdi. Koʻzlaridan yoshi oqib, yuziga tushdi. Xijolat tortgandek boshini yuqori koʻtardi-da:
— Menda ham oʻzimga yarasha dard-alam bor. Undan xabardor boʻlganingizda, halokat yoʻli tomonga oʻzingizdan oldin mening borishimni talab qilgan boʻlardingiz. Mayli, salomat boʻlsak, hammasini keyin aytib beraman. Har holda mening ishimning oqibati ham siznikiga bogʻliq.
Vardonning yuragi shunchalik kengligidan Zirgʻom taajjublandi. Uning koʻnglida nimadir borligini Zirgʻom ilgaridan sezib yurgan boʻlsa ham, oʻzi gap ochmagani uchun soʻrashga iymangan edi:
— Mayli, doʻstim, Vardon, sen nima istasang, shu boʻladi. Ertaga Afshinning bizga tayyorlab qoʻygan vazifasini koʻramiz.
Afshin shu kechani Somon bilan Zirgʻomning kunini koʻrsatish ustida reja tuzib oʻtkazdi. Ertasiga ertalab Zirgʻom Vardon bilan birgalikda Afshin huzuriga borishdi. Afshin yolgʻiz oʻzi oʻtirardi. Zirgʻom Afshindan qanday qarorga kelganini soʻragandi, u:
— Dushmanni yana bir muddat qamal qilib turishni maslahat koʻryapman, — dedi.
Bu oʻzgarishdan Zirgʻom choʻchidi, hujumni keyinga surish unga ma’qul tushmadi:
— Ne vajdan bunda qarorga keldingiz?
— Bugun hujum qilmogʻimizni men yomon natija beradigan shoshma shosharlik deb oʻylayapman. Kechasi bu ishni har tomonlama oʻylab, mulohaza etib koʻrdim. Bizning gʻalaba qilishimizga kafil boʻla oladigan hozirlikni topmadim.
— Bugun hujum qilishga nimadan qoʻrqayapmiz? Shuni menga ma’lum qilsangiz? — qaytib soʻradi Zirgʻom. Afshin oʻrnidan turib, chodir eshigi yoniga borib toʻxtadi-da, Bazzga va uning qoʻrgʻonlariga sinchiklab tikildi.
— Bu shaharni koʻryapsanmi? U osmondagi shunqordan ham badasturroq. Xususan, ana shu qasr joylashgan gʻarbiy tomon, u Bobakning qasri. Biz shaharni olish uchun uning yonidagi tuproqqoʻrgʻonga yetib borishimiz kerak. Shaharning gʻarbiy tomoniga qarab turgan anavi baland tepani koʻryapsanmi? Qasrga oʻsha tepaning orqasidan boʻlak yoʻl yoʻq. U yoʻl esa gʻoyat xatarli. Undan koʻp askar yurolmaydi, kam askar esa xurramiylarning oʻqi va manjaniqidan qoʻrqib, jasorat qila olmaydi. Bobak yashirinib turgan kishilariga qattiq suyanadi. Oʻsha tepaning orqasida yoki uning vodiysida yashirib qoʻyilgan askarlari boʻlishi kerak. Ana shundan xafsirayapman.
— Oʻsha tepaga fargʻonalik askarlarim bilan men borsam? — dedi Zirgʻom dadil.
— Agar shunday qiladigan boʻlsang, men qoʻrgʻonlar atrofiga har tomondan askar toʻplayman. Xudo xohlasa, shu bilan gʻalabaga erishamiz.
— Hujumni qachon boshlaymiz?
— Sen ma’qul koʻrgan paytda.
— Shu kechasi, — dedi Zirgʻom qat’iy, — men kechasi ularga bostirib kiraman, tongotargacha eson-omon Bazzga kirib olsam boʻlgani. Sizlar shaharning boshqa tomonidan hujum qilasizlar. Shu bilan gʻalabani qoʻlga kiritamiz.
— Menimcha, kechasi hujum qilish uchun hammamiz puxta tayyorlanishimiz kerak: sen askarlaring bilan tepaning orqa tomonidan borib, shaharning roʻbaroʻsida turasan. Vaqt yarim kechadan ogʻgach, u yerda uch joyda olov yoqiladi. Undan askarlarimiz har tomondan shaharga hujum qilganini bilasan-da, sen ham oʻz tarfingdan hujum boshlaysan. Oʻgʻlim, sen joylashadigan tomon boshqa hamma tomonlarga qaraganda xavotirliroq, buni esingdan chiqarma!
Zirgʻom:
— Xavf-xatarning men uchun ahamiyati yoʻq. Hozir men kishilarimni tayyorlash uchun boray, ertaga hammamiz Bobak qasrida uchrashamiz, — dedi-da, tashlanmoqchi boʻlgan sherdek tishining oqini koʻrsatib kuldi. Gʻazab va umidsizlik uni yanada haybatliroq qilgan edi. Ikki moʻylabi dikkayib, qoshlari chimirildi, koʻzlari chaqnadi. Afshin unga qarashga va koʻziga tikilishga hayron boʻlib: «Agar senga oʻxshash oʻn azamat boʻlganda, allaqachon Bazzni olgan boʻlardik», — dedi. Afshin bu gapi bilan, Zirgʻomni yana ham tezlamoqchi edi. Bobakning kuchli mudofaa qurollari va pistirmada yotgan kishilari tufayli uning tepadan oshib, qoʻrgʻonga borolmasligiga Afshin qattiq ishongandi. Qizigʻi shundaki, Zirgʻom oʻz odamlari yoniga borib, hujumga tayyorlanmoqchi-yu, lekin oʻzi yoʻlni bilmaydi, uni soʻragani ham yoʻq. Yoʻlni bilmagani uchun Zirgʻom muqarar magʻlubiyatga uchraydi, deb oʻylab Afshin xursand boʻldi.
Afshinga qarab: «Ertaga oʻsha yerda uchrashamiz», — deb qoʻli bilan Bobakning qasrini koʻrsatgach Zirgʻom chiqib ketdi. Afshin esa uni iljaygancha kuzatdi. Chodirdan uzoqlashgan Zirgʻomga Vardon yoʻliqdi. Har ikkisi birga keta boshlashdi. Vardon Afshin bilan qaday qarorga keliganini soʻradi.
— Shu kechasi Bazzga hujum boshlaydigan boʻldik, — dedi Zirgʻom unga qarab.
— Qayerdan?
— Bazzga men fargʻonaliklar bilan ana shu tepa orqasidan borib, gʻarb tomondagi darvozadan bostirib kirishim kerak. Bobakning qasri xuddi shuning yon biqinida. Shunday qilib, tuproq qoʻrgʻondan birinchi boʻlib biz kiramiz yoki oʻsha qoʻrgʻon tagida halok boʻlamiz.
Vardon oʻrnidan turib, unga qaradi-da: «Tepa tomonga boradigan yoʻlni bilasizmi?» deb soʻradi.
— Yoʻq... bilmayman... lekin...
Vardon ajablandi:
— Lekiningiz nimasi? U uzoq yoʻl, unga boradigan kishi tepa orqasidan yurib, tuproq qoʻrgʻonning roʻparasidagi qirgʻoqqa yetish uchun bir necha soatlik masofani bosib oʻtishi kerak, — dedi va bu bilan Zirgʻomni ogohlantirmoqchi boʻldi.
— Oʻzing u yoʻlni bilasanmi?
— Ha, bilganda qanday, uni besh qoʻlimday bilaman, — dedi Vardon xursand boʻlib.
Zirgʻomning ham koʻngli joyiga tushdi:
— Unday boʻlsa, sen bizga yoʻl boshlovchi, balki qoʻmondonimiz boʻlasan. Yur, odamlarimiz yoniga boraylik. Hozirdan tayyorlanishsin. Keyin kechqurun ular bilan sen bilgan yoʻlga tushib, kechasi shaharning roʻparasiga yetib boramiz.
Vardon «xoʻp», dedi-da birgalikda keta boshlashdi. Oralarida sukunat hukm surardi. Bazz yoʻlida uchrashi mumkin boʻladigan xavf-xatarlarni koʻz oʻngiga keltirib, har ikkalasi xayolga choʻmgandi. Lekin qalblaridagi gʻalabaga ishonch tuygʻusi ikkalasini ham xavf-xatarlarga e’tibor bermaslikka undardi. Ular fargʻonaliklar oʻrnashgan lagerga yetib kelishdi. Fargʻonaliklar koʻp emas, bir necha yuz kishi xolos. Lekin hammasi baquvvat, saralangan, Zirgʻom uchun oʻzini fido qiluvchi, hatto oʻtga tashla desa, tashlaydigan kishilar edi.
Zirgʻom chiqib ketgandan keyin Afshinning yoniga Somon kirdi. Zirgʻom bilan boʻlgan mojaroni Afshin unga birma-bir aytib berdi va: Qolgan ishlarni sen oʻzing bajarasan»,— dedi. Somon qabul ishoratini qilib, bosh eggancha chiqib ketdi.
Bexosdan dushmanni bosish uchun shu kechasi hujum qilishga Afshin askarlarni tayyorladi. U oʻz qismiga Jahon yoki Gulnor yashaydigan ayollar qasriga kiradigan darvoza tomondan hujum qilishni tayinladi. Shaharga bostirib kirib, kishilar oʻlja olishga kirishgan choqda, Afshin ayollar qasrini qoʻlga olish va Jahonni ishonchli bir kishiga topshirib, undan keyin boshqa ishlarga boshchilik qilish rejasini tuzdi.
Zirgʻom esa oʻz kishilarini tayyorlab, Vardonning yoʻl boshlovida yoʻlga tushdi. Tepa atrofini aylanib, gʻarb tomondan Bazz koʻrinib turgan bir yerga borishib, hamma yoqni qorongʻi qoplaguncha oʻsha yerda turishdi. Odamlarga shu yerda hujumga tayyor boʻlib kutib turishni buyurdi. Keyin Vardon pastak bir tepaga borib, Bazzga nazar tashladi. Kechachi notanish bir shaharga kelgan kishi faqat chiroqlarni koʻrib, bino va qal’alarini yaxshi ajrata olmaganidek, ular ham u yer-bu yerdan milt-milt yonib turgan chiroqlarni koʻrishdi, xolos. Vardon:
— Bu chiroqlardan tuproqqoʻrgʻonga yaqinrogʻi, eng yorugʻi Bobakning chiroqlari, biz uni qoʻlga olamiz yoki oʻsha yerda halok boʻlamiz. Shaharning ana u tomonidagi olis chiroqlarni koʻrib turibsiz. Ayollarning qasri oʻsha yerda. Bobak xotinlarga oʻchligi va dunyo lazzatlariga mukkasidan ketganligini bilsangiz kerak deb oʻylayman, — dedi.
Zirgʻom uning gapini boʻldi:
— Tadbirli va aqlli bir xotinining sharofatidan unda ancha oʻzgarish yuz berganini eshitdim. Ofarin u ayolning buyuk aqlu irodasiga!
— Haqiqatan ham u aqlli ayol ekan. Boʻlmasa, Bobakka soʻzini oʻtkaza olarmidi. Uning ra’yisiz Bobak hech bir ish qilmas ekan.
Zirgʻom chuqur nafas oldi:
— Hozir bizga bu gaplarning nima keragi bor? Hujumni boshlaydigan yoʻlimiz haqida gaplashaylik? Hozir biz bilan shahar orasida nima bor?
— Shahar bilan oramizda bir vodiy bor, — dedi Vardon.
— Uni qanday kesib oʻtamiz?
— Vodiy ustidagi koʻprikka oʻxshatib turgan joydan oʻtamiz. Uning narigi tomoniga borib olsak, tuproqqoʻrgʻonga yaqinlashgan boʻlamiz. Bir hujum bilan tuproqqoʻrgʻon ustidan oshib oʻtamiz. U yerda qoʻriqchilar boʻlmasa kerak, albatta. Chunki bizni shu qaltis yoʻldan keladi yoki u yerga tushadi deb, xurramiylar sira xayoliga keltirmaydi.
— Unday boʻlsa yur, tushaveraylik.
— Xojam, sabr eting. Odamlar uxlab, koʻngil tinchiydigan vaqt boʻlsin. Yarim kecha boʻlmay, Afshinning yoqqan oʻtini koʻrmay turib, u tomon siljishimiz durust emas, — dedi Vardon.
— Xoʻp, mayli, gaping, ma’qul — dedi-da, Zirgʻom odamlar tomon qarab, jim kutib turishlarini, oʻt yoqmaslikni va olgʻa yurishga buyruq berilmasdan turib ovoz chiqarmaslikni ta’kidladi. Keyin ularni qoldirib, Vardonni chaqirdi.
— Yur, sen aytgan tomon bemalolmi yoki biror toʻsiq bormi, yaxshiroq tekshirib koʻraylik, — dedi.
Ular ikkisi toshloq yerlarda paypaslab-paypaslab, uzoq masofa bosishdi. Kechasi tim qorongʻiligidan kishi tumshugʻi tagidagi narsani ham koʻrolmasdi. Hamma yoq jimjit. Katta toshlar ustida yurgan ilonlarning vishillashi va havoda qanot qoqqan qushlar ovozidan boʻlak hech sado eshitilmasdi. Zirgʻom bilan Vardon ovoz eshitilmasin deb qadamlarini sekin-sekin tashlashga jon-jahdlari bilan urinishardi. Ular vodiyga yaqinlashganda tepasidan ikki-uch kishi bir yoʻla oʻta oladigan koʻprikka oʻxshash katta xarsanglarni koʻrishdi. Shu payt Zirgʻom:
— Odamlar gʻaflat uyqusida yotgan shu topda toʻgʻri tuproqqoʻrgʻonga borib, ustidan oshib tushgim kelyapti. Men qoʻrgʻonning ichkarisiga kirib olsam, musulmonlar bardam boʻlib hujum boshlaydilar va bu ish zafarimizga sabab boʻladi, — dedi.
Vardon uni qaytardi:
— U yerda pistirmada yotgan kishilar boʻlishi mumkin. Sizga shikast yetkazishlaridan qoʻrqaman. Yaxshisi, birga qaytaylik yoki men oʻzim borib kishilarimizni boshlab kelay-da, hammamiz birgalikda ishga kirishaylik.
— Boʻlmasa, sen bor, ularni olib kelguningcha men shu yerda turaman.
Vardon:
— Shu joydan qimirlash yoki biror harakat qilishdan ehtiyot boʻling! — dedi-da, fargʻonaliklar tomon qaytib ketdi. Zirgʻom yolgʻiz qoldi.
Vardon ketgandan keyin u tuproqqoʻrgʻonga qarab, uning oʻzidan ikki yuz qadam narida ekanini angladi, unga sekin yurib borib, orqasida nima borligini bilib qaytib kelmoqchi boʻldi. Yoʻlni bilmasa ham, qoʻrgʻonni moʻljalga olib yoʻlga tushdi. Yerga tegib ovozi eshitilmasin deb qilichini baland koʻtarib, oyogʻini asta-sekin bosardi. U qoʻrgʻonga yaqinlashdi. Qoʻrgʻon baland, tepa ustida minoralar bor edi. U yerda darvoza tepasidagi katta minoradan boʻlak hech yerda chiroq ham yoʻq, ovoz ham eshitilmaydi. Shu yagona chiroq yorugʻi ham juda zaif edi.
Zirgʻom tuproqqoʻrgʻonga yaqinlashganda, gʻivirlagan bir harakat sezdi-da, qilichining dastasidan ushlagan holda oʻrnidan irgʻib turdi. Shu payt qilich yalangʻochlagan oʻn chogʻli kishi koʻz ochib-yumguncha toshlar orqasidan chiqib uni qurshab olishdi. Oʻzining qoʻlga tushganini payqagan Zirgʻom qilichini qindan sugʻurdi-da, qattiq bir na’ra tortdi. Oʻlimni pisand qilmaydigan bu dovyurak yigit oʻng va chap tomonga sher kabi tashlanardi. Ular esa arslondan qoʻrqqan kiyikdek, oldiga tushib qochishardi. Zirgʻom ular ketidan beparvogina chopardi. U birdan xandaqqa agʻdarildi, qoʻlidan qilichi tushib ketdi. Uning ikki oyogʻi bilan yelkasi atrofi arqon tashlandi va uni xandaqdan tortib ola boshlashdi. Zirgʻom hayqiriq-suron, doʻpir-doʻpir ovozlarini va Vardonning «men shu yerdaman» degan tovushini ham eshitdi. Bu yerdagilar Zirgʻomni poylab turish uchun bir kishini qoldirib, Vardonning tovushi chiqqan tomonga yugurishdi. Oʻz odamlari olisdan yordamga kelganini tushungan Zirgʻom sherga oʻxshab bir na’ra tortdi-da: «Vardon, mana bu arqonlarni uz!» deb qichqirdi.
Koʻz ochib-yumguncha fursat oʻtmasdan Vardon yugurib kelib, arqonlarni kesdi. U arqondan boʻshanib olgandan keyin, qilichini ushlagancha xurramiyalarga hujum qildi, ulardan oʻldirganini oʻldirdi, qolganlari tumtaraqay qochib qoldi. Salgina vaqt oʻtmay xurramiylar ketib hamma yoq boʻshab qoldi. Keyin Zirgʻom oʻz odamlariga: «Qoʻrgʻon tomon hujumga!» deb baqirdi. U gapini tugatmasdanoq xuddi togʻ yiqilayotgandek qoʻrqinchli bir ovoz eshitildi. Vardonning: «Xojam, oʻzingizni chetga oling, ular togʻning tepasidan turib katta toshlar yuklangan aravalarni yumalatishyapti. Toshlari ustimizga tushadi, uni shijoat bilan daf qilib boʻlmaydi», — degan ovozini eshitdi.
Urush va nayza sanchishdan qoʻli toliqqan Zirgʻom oʻzini chetga oldi. Vardon uni ogohlantirmaganda, toshli aravalardan bittasi ustiga tushib, mayda-mayda qilib yuborishi hech gap emasdi. Chunki ozgina oʻtmasdan, aravalar qattiq sel yoki jaladek yuqoridan yogʻilib keldi. Gʻildiraklar yumalab-yumalab, qoʻrgʻonga kelib taqalaverdi. Ularga osilib, qoʻrgʻonning tepasiga chiqish mumkin boʻlib qoldi. Uni koʻrgan Zirgʻom: «Qoʻrgʻonga hujumga», deb kishilariga buyruq berdi. Oʻzi qilichini yalangʻochlab, kishilarining oldiga tushib yugurdi. Oʻzi chiqib ulgurmasdanoq, qoʻrgʻonning tepasi qoʻliga oʻq-yoy ushlagan kishilari bilan liq toʻldi. Raqib tomon hujum qilayotganlarni oʻq-yoy bilan otsa ham, ular parvo qilmay olgʻa intilishaverdi. Zirgʻom ularning oldida boʻlib, boshidan qalpogʻi tushgan, uzun ust kiyimi va chalvori yirtilgandi. Uning darvoza yonidagi aravalardan biriga chiqib, undan qoʻrgʻonga oshib tushmoqchi boʻlayotganini Vardon koʻrib, u ham oʻshanday qildi. Shu payt qoʻrgʻon darvozasi ochilib, undan xurramiylardan bir guruhi chiqdi-da, aravani va aravadagilarni qurshab oldi, Zirgʻom bilan Vardonning ustiga arqon tashladi. Ular bir aylanib, qilich bilan arqonni kesishdi-da, Zirgʻom ularga: «Pastkashlar! Qilichlar qayerda qoldi, biz bilan arqon urushi qilmoqchisizlar?» — deb baqirdi.
Zirgʻomga hech kim javob qilmadi, u arava ustida turib qilich oʻynatardi. Shu payt birdan arava yogʻochidan oyogʻi toyib ketib, quladi-da, boshi bir toshga urildi. Uni koʻrgan Vardon oʻzini unutib, u bilan ovora boʻlib qoldi. Bu holdan foydalangan dushman askarlari ularning ustiga yopirilib, qoʻl-oyogʻini bogʻlashdi va qoʻrgʻonning ichkari tomoniga olib borib, darvoza tepasidagi minoraga chiqarib, soqchilar boshligʻining oldiga tashlashdi. Boshliq Zirgʻomni hushiga keltirish uchun ustidan suv septirdi. U oʻziga kelgach, qilichini qoʻliga ushlashga va sakrab turishga harakat qildi. Lekin qoʻl-oyogʻi bogʻlangan holda yotgandi. Yoniga qarasa, Vardon ham oʻzidek bogʻliq holda yotibdi. Asirga tushganliklari Zirgʻomga alam qildi va ularga qarab: «Urushda arqondan panoh topish sizlar uchun uyat, mard boʻlsanglar, qilichni ishga solinglar, oʻldiringlar, lekin asir qilmanglar!» — dedi-da bunday qarab xurramiylar kiyimida — chalvor va qalpoqda oʻtirgan soqchilar boshligʻiga koʻzi tushdi. Uning yonida shu jangdan omon chiqqan bir toʻda soqchilarni ham koʻrdi. Ularning avzoyidan urush alomatlari hali yoʻqolmagan edi. Ularning fors tilida soʻzlashayotganini eshitdi. Oʻzi ham u tildan xabardor boʻlgani uchun boshliqqa arabcha ham, forscha ham gapirib koʻrdi, lekin boshliq unga javob qilish oʻrniga imlab oʻz odamlarini chaqirib yubordi-da, Zirgʻomning oldiga kelib arqonini yechdi. Keyin Vardonnikini ham yechib, arab tilida: «Tur, Zirgʻom turib oʻtir», — dedi.
Uning ovozini eshitib, Zirgʻom hayajonlandi va sinchiklab basharasiga qaradi-da, tanigandek boʻlib: «Hammod emasmisan?!» — deb baqirdi. Boshliq: «Topding, xuddi oʻshaning oʻziman», — dedi. Bu tasodifdan hayratda qolgan Zirgʻom unga yana bir tikilib: «Bu yerga qanday kelib qolding?» — dedi.
— Hamadon yaqinida sendan ajrashgandan keyin shu yerga kelganman. Kelishimning sababi oʻzingga ma’lum. Sening zolim doʻstingdan oʻch olish uchun shu majusiyning lashkarlariga kelib qoʻshildim. Bu qilichlarni zarariga xizmat qildirish oʻrniga, mudofaa uchun asrab qoʻysa yaxshiroq emasmidi?
Oʻzidagi bir olam gʻam-anduhga qaramay, Zirgʻom bir iljaydi-da: «Doʻstim zolim emas», — dedi. Keyin: «Yoqutani qidirtirib koʻraman», — deb Hammodga bergan va’dasi esiga tushdi-da: «Shoshma, senga sevinchli xabar olib kelganman, balki senda ham shunday yaxshi ma’lumot bordir», — deb yubordi.
Hammod hayajonga tushib, koʻzlari chaqnab ketdi va: «Qanday xabar, Yoqutani topdingmi? U qayerda?» — deb soʻradi.
— Ha, uni topdim, hozirda u Somurroda, oyimning yonlarida izzat-ikromda yuribdi.
— Bu tushimmi, yo oʻngim? — deb Hammod irgʻib oʻrnidan turdi-da, — Yoquta hozir mening uyimda yashayapti dedingmi? Voy, tillaringdan aylanay, uning sogʻligʻi qalay, omon-eson yuribdimi? Senga ming-ming ofarin, butun dunyoni bergandan ham ortiq shodlantirding meni, — dedi-da, unga yopishib yuz-koʻzlarini yalab-yulqab oʻpa boshladi. Keyin tashvishli bir narsa esiga tushib qolgandek, birdan rangi oʻchdi-da ketiga qaytib:
— Men ham Jahonni qidirish va surishtirishda bor kuchimni ayamadim, lekin baxtga qarshi senga muyassar boʻlgan baxt menga muyassar boʻlmadi. Uning na oʻzini, na xabarini bila olmadim. Oʻzing ham undan biror darak topa olmadingmi? — dedi.
— Hech izlamagan joyim, surishtirmagan yerim qolmadi, hamma sa’y-harakatim bekor ketdi. Jahon haqida hech narsa bilolmadim, — dedi Zirgʻom ogʻir bir xoʻrsinib, — odamlaringni qaytarmaganingda, meni oʻldirib qoʻyishardi. Shunda menga yaxshilik qilgan boʻlarding. Men bu mamlakatga fath qilish bilan maqtanish yoki oʻlja olish uchun emas, barvaqtroq oʻlib, dunyoning gʻam-anduhidan qutula qolay degan niyatda kelganman.
Uning bu kulfatiga hamdard boʻlgan Hammod koʻnglini koʻtarmoq uchun dedi:
— Yorugʻlikdan umidsizlanma, doʻstim, sen menga bu dunyo qorongʻi desang ham, bir kunmas, bir kun yorugʻlikka chiqib qolasan. Mening Yoquta tufayli tortgan azob-uqubatlarimdan xabaring bor, axir undan umidim uzilganidan el-yurtimni va qavm-qarindoshlarimni tashlab ketdim. Mana bugun oʻzing uning sogʻ-salomat yurganini aytib oʻtiribsan. Hech kutmagan bir vaqtda yorugʻlik xabari kelib qoldi. Men ham bir vaqtlari sendek ish qilmoqchi boʻlgandim, ish oʻzimni oʻldirishgacha borib yetgandi, lekin bir voqea roʻy berdi-yu, koʻnglimni ancha tinchitdi va sabr etishimga yordam berdi. Sen ham shunday tasodifga duch kelib qolsang, ajab emas. Menga oʻxshash sabr qilib tur. Men Yoqutaga oʻxshab ketadigan bir qizni uchratdim. Uni koʻrib, dardim ancha yengillashdi, Yoqutadan ajralganlik alamini bir oz bosgan boʻldi.
Shu payt Zirgʻom Yoqutaning Jahonga oʻxshashligini esladi-da:
— Menga ham Jahonga oʻxshaydigan qiz duch keldi-yu, lekin dardini yengillatishini sezmadim, balki uni duch keltirganim gʻamimga gʻam qoʻshdi, — dedi. Hammod taajjublandi.
— Men esa oʻsha qizni Yoqutaga oʻxshatib, bir oz tasalli topaman. Unga erishish yoʻli men uchun butunlay berk boʻlsa ham, koʻrishimning oʻziyoq Yoqutadan umidsizlanishimni tarqatadi. U qiz shu shaharda turadi. Shahardagi ayollarning eng hurmatlisi, eng koʻhligi va eng martabasi balandi. U kishidan qochmaydi. Uni qachon koʻrsam, oʻzimda bir shodlik his qilaman, toʻyib-toʻyib qarab olaman.
Vardon gapga aralashmay quloq solib oʻtirardi. U Hammodning Yoqutaga oʻxshagan qiz haqida gapirayotganini eshitib, Yoqutaning Jahonga oʻxshashligini esladi. Uning alomatlarini aniqroq bilib olmoqchi boʻlib turgan edi, birdan Zirgʻom, hovliqib; «U qizni qayerda koʻrasan?» — deb soʻrab qoldi.
— Shu shaharda xuddi Bobakning qasrida uchrataman.Bobakka koʻmak berayotgan, axloqini tuzatib, yomonlikdan yaxshilikka qaratayotgan qizni eshitgansizlar, albatta, — dedi Hammod.
— Oʻylashimcha, Gulnorni aytayotgan boʻlsang kerak? — soʻradi Vardon.
— Ha oʻshani aytyapman. U Yoqutaga juda ham oʻxshab ketadi. Uni koʻrsam, koʻz oʻngimda Yoquta gavdalanadi qoladi. U Bobakning qasriga qatnab turganini, u bilan birga oʻz otiga minib chiqayotganini koʻraman. Men hayotimda undan goʻzalroq, sehrliroq va salobatliroq ayolni koʻrgan emasman.
Zirgʻomning yuragi duk-duk urib ketdi, qorongʻilik boʻlmaganda, uning chehrasida namoyon boʻlgan oʻzgarishni Hammod albatta koʻrgan boʻlardi. Zirgʻom bir lahza boshini yerga egib, Hammodning Yoquta toʻgʻrisidagi gaplarini va: «U Jahonga juda oʻxshab ketadi», deb qilayotgan ta’rifini koʻnglidan oʻtkazdi-da ichida: «Bu Jahonning oʻzi boʻlmasin tagʻin», dedi va Hammodga qarab: «Shu Gulnor deyayotganing oʻzi qayerdan?» — deb soʻradi.
— U Bobakning xotinlaridan bittasi, boshqalari singari u ham, uzoq shahardan olib kelingan. Lekin u hammasiga qaraganda, Bobakning jilovini qoʻlida tutib turgan ayol. Boshqa kundoshlari ayollar qasrida yashirinib, Bobakni koʻrganda unga sajda qilsa, Gulnor oʻzining qashqa otini minib lashkargohda aylanib yuradi. Kimlarga buyruq qilayotganini, kimlarga jerkib tashlayotganini koʻrasiz. Xullas, uning gapi hammaga — kattaga ham, kichikka ham oʻtaveradi.
Zirgʻom Hammodning «qashqa otini», degan gapini eshitib, yomgʻirda qolgan chumchuqdek silkindi, silkindi emas, qaltirab ketdi. U irgʻib oʻrnidan turdi-da: «Rostdan oti qashqami? Oʻzi qayerda? Xudo haqqi, uni menga bir koʻrsatchi, Hammod! U Jahonning xuddi oʻzi», — dedi.
Hammod unga achinib;
— Koshkiydi, u Jahon boʻlsa, doʻstim. Lekin Jahon emas, Gulnor degan boshqa bir ayol, — dedi.
— Mening koʻnglim «u xotin Yoqutaga oʻxshaydigan boʻlsa, Jahonning xuddi oʻzi» deyapti, chunki Jahonga juda ham oʻxshaydi. Yana oʻzing uning oti qashqa, uzoq shahardan olib kelingan deyapsan. Bu ta’riflaring hammasi Jahonga toʻgʻri keladi. Nomi boshqaligining unchalik ahamiyati yoʻq. Masalan, sen meni Zirgʻom deb taniysan, ammo Somurroda hech kim meni Zirgʻom deb atamaydi. U yerda mening nomim Sohib. Sen aytayotgan ayol Jahonning xuddi oʻzi. Koʻnglimdagi umidsizlik buluti tarqadi, ayt-chi, u qayerda hozir?
— Xotinlar qasrida boʻlsa kerak. Chunki u kechasi oʻsha yerda boʻladi, kerakli vaqtda Bobakning qasriga chiqadi.
Zigʻrom siqiq joydan keng yerga chiqqandek bir xoʻrsindi, undagi umidsizlik oʻrnini umidvorlik egalladi. U ketmoqchi boʻlib turib, oʻzining yirtilgan kiyim-boshlariga qaradi. Uni Hammod toʻxtadi:
— Bu kiyimlaringni yechib, xurramiylar kiyimini kiyib ol. Odamlar sendan shubha qilishmasin. Vardon ham shunday qilishi kerak. Ertaga ertalab ayollar qasriga chiqasiz.
Zirgʻom uning gapini boʻldi:
— Ertagacha chiday olamanmi?.. Qanday qilib chidayman. Xoʻp, sabr qilgan boʻlay, shahar ham chidab tura oladimi? Musulmonlar uning butun atrofini oʻrab olishgan. Hademay uni fath etishadi. Hali seni bundan xabaring yoʻqmi?
— Fath etishlari mumkin. Bu men uchun yangilik emas. Chunki oʻzim Bobakning qoʻmondonlaridanman. U ba’zi aygʻoqchilaridan sizlarning shu darvoza tomondan hujum qilishlaringizni eshitib, bu kecha undan xabardor boʻlib turishni menga topshirdi. Shunga binoan men kechqurun kelib soqchilarni qoʻydim. Yaqinlashganlaringni koʻrib, sizga hujumni boshlashni ularga buyurdim. Natijani oʻzing koʻrding. Mayli, oʻtgan ishga salavot, kel, kiyimlaringni oʻzgartir! Sen ham kiyimlaringni almashtirib ol, — deb Vardonga qaradi. Ammo Vardon boshini yerga eggancha xayolga choʻmgandi.
— Iye, birodar, senga nima boʻldi? Nega buncha xayol surib qolding? Yo sen ham bizning dardimizga yoʻliqqanmisan?
Vardon bir xoʻrsindi-da:
— Ha, mening ham oʻzimga yarasha dardim bor. Dardimni xotinlar qasriga yetganimizda bilasan. Hozir, «tezroq qasr tomonga chiqaylik», degan Zirgʻomning fikriga men ham qoʻshilaman, — dedi.
Ularning gapiga Hammod «xoʻp» dedi. Ular xurramiyalar kiyimini kiyib, hammalari birga chiqishdi. Hammod oʻzi qaytib kelguncha darvozani muhofaza qilib turishni odamlarga topshirdi. «Bu ikki asir shu kecha ushlangan asirlar bilan birga mening huzurimda saqlanadi», deb ularning koʻnglini xotirjam qilib qoʻydi. Keyin u qoʻrgʻondan Bazzga tikilib qaradi: Hamma yoq chirogʻlar bilan yoritilgan, shaharning oʻrtasida gʻovur-gʻuvur ovozi eshitildi. Odamlarini chaqirgandi, hech biridan darak boʻlmadi. Keyin u oʻz xodimini chaqirib: «Odamlar qayerda?»— deb soʻradi.
— Hujum qilish uchun chalingan doʻmbira ovozini eshitmadingizmi? — javob qildi xodim. «Yoʻq, eshitmadim», — hayron boʻldi Hammod. U Zirgʻom va Vardon bilan gapga alahsib, doʻmbira ovozini eshitmay qolgandi.
Vardon bilan Zirgʻom ikkalasi Afshinning lashkargohiga qarashdi. Uch yerga yoqilgan oʻtni koʻrgach, hujum boshlangani aniqligiga ishonishdi, Zigʻrom: «Qani, qasr tomon yuraylik», — dedi.
Xodim qoʻshimcha qildi:
— Doʻmbira chalindi, kishilar tezda toʻplanishdi, ularga sharq tomondagi darvozani mudofaa qilish toʻgʻrisida buyruq berildi. Chunki, aytishlaricha, eng katta sarkardaning qoʻmondonligida musulmonlar hujumga oʻtgan emish.
— U katta sarkarda Afshinning oʻzimikin?
— Bilmadim, — dedi xodim.

* * *
Hammod, Zirgʻom va Vardon xurramiylar otidan uchtasiga minib, ayollar qasri tomon choptirib ketishdi. Shahar xalqi toʻpolon, gʻovur-gʻuvur ichida oʻzini mudofaa qilish uchun qurol koʻtarmagan bironta odam qolmagan. Ular Hammodni ham, hamrohlarini ham talon qilish uchun kelganlardan, deb oʻylashdi. Musulmonlardan bir qanchasi shahar ichida koʻzga koʻringan narsani talon-toroj qilish bilan ovora. Sharqiy darvozaga yaqinlashgan sari har qadamda musulmonlarni koʻrib, shaharning qoʻlga olinganiga imonlari komil boʻlsa ham, beparvo borishaverdi. Xotinlar qasriga yetishganda, qoʻllarida har xil buyumlarni koʻtarib chiqib kelayotgan musulmon askarlarini koʻrishdi. Ulardan ba’zilari xotinlarni haydab kelayotganini koʻrib, shularning orasida Jahon ham bormikin, deb Zirgʻomning koʻngli notinchlandi. U Vardonni yoniga olib, qasr ichiga kirdi. Hammod:
— Sizlar bir oz sabr qilib turinglar, men hamma gapni aniqlab bilib kelay, — dedi-da, darvoza yonida qulflangan bir hujra tomon yoʻllandi. Uni taqillatib koʻrdi, javob yoʻq. Keyin ichidagilarga oʻz tillarida nimanidir gapirardi, bir kampir chiqib, eshikni ochdi va qoʻrqib, qaltirab, ularni ichkariga kiritib, eshikni bekitdi. Hammod undan: «Xola nima gap boʻldi oʻzi?» deb soʻragandi, kampir:
— Xabaringiz yoʻqmi? Shaharni fath qilishdi. Bu qasrga kelib, narsalarni talashdi, ayollarni esa asir qilib olishdi. Bu yerda yashirinmaganimda yoki avvalgi husn-jamolim, mol-mulkim boʻlganda men ham omon qolmagan boʻlardim, xayriyat, faqat zeb-ziynatimni olib qoʻya qolishdi, — dedi.
Kampirning «ayollarni asir olishdi», degan soʻzini eshitib, Zirgʻomning a’zoyi badani jimirlashib ketdi, Vardonning ham hayajoni Zirgʻomnikidan kam emasdi. Lekin u oʻz tuygʻularini sir tutishda Zirgʻomga nisbatan puxtaroq edi. Ularning kuyib-pishganini koʻrgan Hammod kampirdan: «Hamma ayollarni olib ketishdimi?» — degan edi u: «Ha, hammasini olib ketishdi», — dedi.
— Gulorni ham olib ketishdimi?
— Yoʻq, Gulnorni olib ketishgani yoʻq.
— U qayerda boʻlmasa?
Kampir Hammodning yonidagi hamrohlariga qaradi: u maxfiy sirni aytishga tortinayotgandek edi. Hammod unga: «Qoʻrqmay, bemalol aytavering!» — dedi.
— Gulnor bilan Bobakning xotinlaridan boʻlgan rumlik ayol bir necha kun burun chiqib ketishgan.
Vardon birdan soʻzga qotishib, hovliqib soʻradi:
— Oʻsha xotinning nomi nima? Uni siz taniysizmi?
— Nega uni tanimay, axir shu qasrning oqsochiman. Undagi hamma xotinlarning ipidan-ignasigacha menga ma’lum. Masalan Gulnorni olsak, bazzliklar uning haqida hech narsa bilmaydi. Ammo men uning nasabini, tagi taxtini Fargʻonadan olib kelingandan buyon bilaman. Uning nomi oʻsha vaqtda Jahon edi. U Fargʻona hokimining qizi boʻlgan. Keyin unga Gulnor deb boshqa nom qoʻyilgan. U mana shu rumlik xotinni yaxshi koʻrib, u bilan opa-singildek boʻlib ketishdi. Ularning yulduzi toʻgʻri kelib qolgani uchun safarga ham birga ketishdi, — dedi kampir.
Uning gaplaridan Gulnor xuddi Jahonning oʻzi ekani ma’lum boʻldi, shak-shubhaga oʻrin qolmadi. Ammo Vardon qanoatlanmay:
— Rumlik ayolni sizdan soʻragandim, uning nomi nima edi? Boshqa ismi ham bormidi? — dedi.
— Uning oti Haylona, Armanistondagi katta ruhoniy eridan oʻgʻirlab kelingandan beri nomini oʻzgartirgani yoʻq.
Vardon hayajonlandi, qaltirab-titrab, oʻzini tutolmay baqirib yubordi:
— Haylona?.. U ... oʻsha. Xotinimning oʻzi.
Vardon armanistonlik katta ruhoniy boʻlib, xotinini Bobak tortib olganligini Zirgʻom endi eshitdi. Unga qarab qoʻydi. Bu qarashi bilan uni ham muborakbod qildi, ham jindek gina qilgan boʻldi: — Oʻzing katta ruhoniy boʻla turib, menga xizmatchi qilib koʻrsatib yuribsanmi? Men seni birinchi koʻrganimdayoq, biror martabalik odam boʻlsang kerak, deb koʻnglimga tugib qoʻygandim.
— Men xuddi shu daqiqaga erishish maqsadida sizdan panoh olib, musulmonlar xizmatiga kirdim. Umidim oʻsha buzuq, fohishaboz Bobakdan oʻch olish edi. Xudo xohlasa, u qoʻlga tushib, qilmishiga yarasha jazosini torsa kerak.
Hammod:
— U qochmagan boʻlsa, albatta, asir olingan boʻladi. Chunki shahar taslim boʻlib, ish nihoyasiga yetdi, — dedi-da, kampirga qaradi:
— Gulnor bilan Haylona qayerga ketganini bizga aytib bermadingiz.
Kampir:
— Ikkalasi birga Rum mamlakatiga ketishdi. Musulmonlarga qarshi Rum ahlidan yordam soʻrashmoqchi. Bobakka yordam bermoq uchun Gulnor shunday maslahat koʻrsatdi. Oʻsha mamlakatdan boʻlgani va tillarini bilgani uchun Haylona birga ketdi, — dedi.
— Janob Bobak qayerdalar? — Hammod soʻradi.
— U hozir Bazzda emas, asir ham tushgani yoʻq.
— Boʻlmasa, qayerda u? Qoʻrqmasdan aytavering. Chunki Bazz musulmonlar qoʻliga oʻtdi. Ular boshqalardan koʻra bizga vafodorroqdir. Bobakning ishini siz boshqalardan koʻra yaxshiroq bilishingiz menga ma’lum.
— Bobak shahar qoʻldan ketguncha kurashdi va uni mudofaa qildi. Keyin bu yerga kelib, ayollari va oziq-ovqatlardan istaganini oldi-da gʻoyib boʻldi. Fikrimcha, u shahardan chiqib, Armaniston chegarasiga oʻtib ketgan boʻlsa kerak.
Hammod: «Endi nima qilamiz», degandek Zirgʻomga qaradi. Zirgʻom: «Qaytamiz», dedi-da, maslahatlashib oladigan holi bir yer izlab, hammasi chiqib ketishdi. Shu payt tong otib qolgandi. Hammod hamrohlarini oʻziga tanish bir joyga boshladi. Yoʻlda ular musulmon askarlari shaharga na doʻst, na dushman oralamasin, deb uni talayotganini, uylarni buzayotganini va qasrlariga oʻt qoʻyayotganini koʻrishdi.
Maslahatlashadigan joylariga yetgach, Zirgʻom Vardonga qarab:
— Endi, katta ruhoniy Vardon, bu ishimizda qanday maslahat beradilar? Kampirning gapiga qaraganda, Jahon bilan Haylona Rum mamlakatiga ketishgan. Rum katta mamlakat. Ular qaysi shaharga tushishini bilsak, albatta izlab boramiz, — dedi.
Vardon oʻzini Zirgʻom katta ruhoniy deb chaqirgani uchun kuldi:
— Meni bu laqabim bilan chaqirishning keragi yoʻq. Zirgʻomning oʻrtogʻi degan nom men uchun hamma narsadan afzal. Jahon bilan Haylona ustidagi maslahatga kelsak, ruxsatingiz bilan men ularni axtarib, mamlakatning hamma yeriga boraman. Oʻrnashgan yerlarini bilmay turib, bu yerga qaytib kelmayman.
Hammod uning gapini boʻlib:
— Yoʻq... Bu vazifani bajarishga mendan boʻlak hech kim bormaydi. Zirgʻom men uchun ulugʻ ish qildi, mening sevgilimni qutqazib, uyida izzat-hurmat bilan saqlab turdi. Uning shu yaxshiligini qaytarmasam, nima degan odam boʻlaman. Men yolgʻiz borib, ularni izlab-surishtiraman, biror narsa bilsam, ikkalangizga xabar qilaman, — dedi. Zirgʻom bunga rozilik bermadi:
— Yoqutaning qayerdaligini va senga intizor boʻlib yotganini bilib turib, boshqa vazifani oʻtashga borishing adolatdan emas.
— Men bilan janjalashishni qoʻy! Sening sevgilingni va bu armon doʻstimizning ayolini topib, oʻzlaringga topshirmaguncha, sevgilimning yoniga bormayman. Bu bilan tanishganimdan mamnun boʻldim. Yoquta esa Somurroda, sening uyingda tura tursin. Yaqinda diydor koʻrishasizlar, deb uni sevintirib qoʻysang kifoya, — dedi Hammod.
Vardon uning gapini boʻldi va xalifaning: «Yoqutani xotin qilib ol», deb Zirgʻomga buyurgani, Zirgʻom esa: «xotin qilib oldim», deb xalifani aldab chalgʻitib yurganini soʻzladi. Shunda Hammodning mardligi tutib:
— Shunday qilgan kishining qayligʻini topish uchun jonimni fido qilsam arzimaydimi? — dedi.
— Boʻlmasa, men ham sen bilan birga boraman, — dedi Vardon. — Chunki u mamlakatni, tilini va yoʻllarini yaxshi bilaman.
Hammod koʻnmadi:
— Ikkalangiz ham shu ishni qoʻyinglar, yolgʻiz oʻzim boraman, xayr, ketdim, — deb chiqib ketdi.
Zirgʻom bilan Vardon qoldi. Zirgʻom gap boshladi:
— Tavba, bu tushimmi, oʻngimmi? Bugun bilan kecha kechqurun oʻrtasidagi farq umid bilan noumidlik oʻrtasidagi farq boʻlsa, lekin...
Vardon uning gapini boʻldi:
— Ammo men boʻlsam, doʻzaxdan jannatga koʻchib oʻtgandek boʻlyapman. Negaki, men xotinimni juda ham sevardim. Bu yirtqichning vahshiyligi shungacha bordiki, u oʻziga nikohlab olish uchun xotinimni taloq qilishimni talab qilib turib oldi. Men qabul qilmaganimdan keyin, askar yuborib, xotinimni zoʻrlik bilan oldirib ketdi. Ilohim, beting qaro boʻlgur, xotinboz majusiy! Agar qoʻlimga tushsa, qonini simiraman.
— Ehtimol, u Afshinning qoʻliga tushgandir. Hozircha sen bilan men nima gapligini bilmaymiz. Qani, ketdik, lashkargohga boramiz, — dedi Zirgʻom.

Bobakning Halok Boʻlishi
Afshin askarlarini hujumga mohirona tayyorlab qoʻygani uchun Bazzni osonlik bilan fath etdi va xurramiylardan koʻzga ilinganini qatl qildi. Bobakning xotin va bola-chaqalarini asir oldi. Ammo Jahon bilan Haylona shaharda boʻlmagani uchun ularni qoʻlga tushirish imkoni boʻlmadi. U butun shaharni yondirib boʻlgach, Bobakning qochib ketganini aniqladi. Afshin Ruz-Arruzdagi qarorgohiga qaytdi. Jahonni qoʻlga kirita olmagani, hatto uning qayerdaligini ham bilmagani uchun qaygʻurdi. Somonning aytgan gaplaridan ikkilanib: «Mabodo, Jahonni uning oʻzi biror yerga qochirmaganmikin», degan xayolga ham bordi.
Afshin asir olgan kishilar ichida arablar, forslar va qishloqdagi atoqli kishilar, boylar koʻp edi. Ularning hammasini katta bir maydonga toʻplab, oʻz qarindoshlariga xat yozishlarini buyurdi. Kim kelib «falonchi asir menga tegishli», deb da’vo qilsa va oʻz da’vosining toʻgʻriligiga ikkita guvoh keltira olsa bas. U asir ayolmi, bolami, qizmi, kimligidan qat’i nazar, egasi olib ketaverishga ruxsat berildi. Shu yoʻsinda koʻp kishilar asirlikdan ozod etildi.
Afshin Armanistondagi amir va poplarga Bobakning qochgani toʻgʻrisida xat yozdi va oʻz chegaralarini ehtiyot qilishni, Bobakning yoʻllarini kuzatib turishni iltimos qildi. Zirgʻomni oʻldirilgan deb oʻylab, gʻaflatda qolgani uchun Afshin ancha qaygʻurdi. Chunki uni koʻtarib ketayotganlarini koʻrdik, oʻlikmi-tirikmi bila olmadik, har holda, asir olingan yoki oʻldirilgan, deb fargʻonalaliklardan kimdir Afshinga ma’lumot bergan edi.
Ertasiga Zirgʻom Vardon bilan birga musulmonlar turgan lashkargohga bordi. Afshin uni yaxshi qarshi olib, jangdan sogʻ-salomat chiqqanligi bilan muborakbod qildi, oʻzining qora niyatini yashirmoq uchun: «Hujum qilingan kechada koʻp botirlik koʻrsatding», deb Zirgʻomni maqtagan boʻldi. Keyin uni muhim ishlarda, xususan Bobakning qochganligi ustida maxsus maslahatchi qilib oldi va uni tutib kelish yuzasidan koʻrgan tadbirlarini Zirgʻomga aytib berdi.
Zirgʻom Afshinga:
— Mening xodimim Vardon armanistonlik. Ota-bobosi ham, oʻzi ham armanlardan. U oʻsha yerlarni juda yaxshi biladi. Bu ishda undan foydalansangiz boʻladi. Istasangiz uni hozir oldirib kelaman, — dedi.
— Yaxshi boʻlardi, — dedi Afshin. Zirgʻom bir gʻulomni chaqirib, Vardonni aytib kelishni burdi. Vardon kirib, tik turganicha salom berdi. Afshin undan:
— Sen Armanistonning koʻcha va yoʻllarini bilasanmi? — deb soʻradi.
— Ha, bilaman, — dedi Vardon.
— Xurramiy Bobak qayerga yashirinadi va kimning panohiga boradi deb oʻylaysan?
— U Armanistonning biror shahariga bora olmaydi, chunki armanilar uni yomon koʻrishadi. Qoʻlga tushsa, oʻldirmay qoʻyishmaydi. U biror oʻrmon yoki vodiy ichida yashirinishi mumkin. U toʻqayzor deb ataladigan katta vodiyda yashirinsa kerak. Bu vodiy Ozarbayjon bilan Armaniston orasidagi seroʻt, serdaraxt bir joy. Daraxtlarining zichligidan unga ot-ulov kirib bora olmaydi, ichida yashiringan kishini topib ham boʻlmaydi.
Vardonning bu ma’lumotlaridan foydalanib, Afshin oʻsha toʻqayzorga aygʻoqchilarini yubordi. Ular borib, Bobakning oʻsha yerda yashiringanini aniq bilib kelishdi.
Afshin: «Bobak va uning yaqin kishilariga tegmaslik va omonlik berish toʻgʻrisida bir vasiqa yuborsangiz», deb Mu’tasimga kishi yuborgan edi, vasiqa kelgach, omonlik berilgan kishilardan ba’zilarini chaqirib, «sizlarga omonlik berildi. Endi hech kim sizlarga tega olmaydi», deb tushuntirdan va shu vasiqani olib, «Bobakning oʻgʻli bilan birga uning oldiga boringlar», deb buyurdi. Lekin Bobakdan qoʻrqib, uning oldiga borishga hech kimning yuragi dov bermadi. Afshin:
— Xalifa tomonidan berilgan bu omonlik haqidagi xushxabarni olib borsanglar, u albatta xursand boʻladi, — dedi.
Lekin ular:
— Bobakning kimligini biz yaxshiroq bilamiz, — deyishdi.
Ularning orasidan ikki kishi oʻrnidan turib:
— Mabodo, bizga biror shikast yesa, bola-chaqalaringni boqaman deb va’da bersangiz, biz boramiz, — deyishdi.
Afshin oʻz boʻyniga bu kafolatni olgandan keyin, ular vasiqani olib, joʻnab ketishdi. Ular Bobakning oldiga borib, nima maqsadda kelishganini aytgandi, Bobak ulardan birini oʻldirib, ikkinchisini: «Bu vasiqasini oʻziga olib borib ber», deb Afshinning oldiga qaytarib yubordi, Bobakning oʻgʻli oʻsha kishilarning biridan otasiga xat yozib yuborgandi. Bobak unga: «U haromi mening farzandim boʻlganda, orqamdan yetib kelgan boʻlardi. Mening unday oʻgʻlim yoʻq. Qirq yil qul boʻlib, xor-zor yashaganingdan, bir kun boshliq boʻlib yashaganing yaxshiroq. Shu gapim senga omanat, unga borib, aytasan», — dedi. Bobak oʻsha toʻqayzordan jilmay, oziq-ovqatlari tugaguncha yashadi. Ovqati tamom boʻlgandan keyin ba’zi odamlarini olib, toʻqayzordan chiqdi. Oʻzini qamal qilish uchun yuborilgan Afshin askarlaridan bittasini ham koʻrmagandan keyin: «Meni poylab-poylab, qoʻlga tushirishdan umidlari uzilib, joʻnab qolishibdi», deb oʻylagan Bobak akasi Abdullohni, onasini va boshqa bir xotinni olib, Armanistonga borish niyatida yoʻlga chiqdi. Afshinning soqchilaridan biri ularni kuzatib turish tayin qilingan askarga xabar qildi. Kuzatuvchilar boshligʻi Abussoj degan kishi Bobak ketidan ot qoʻydi. Ular bir soy yoniga oʻtirib ovqatlanishayotgandi. Bobak kuzatuvchi askarlarni ilgariroq payqadi-da hamrohlari bilan qochib qutuldi. Abussoj esa, Bobakning onasi va yonidagi ayolni qoʻlga tushirib Afshinga yubordi.
Bobak Armaniston togʻlarida yashirinib yuraverdi. Uning yoʻlini poylab yurgan katta poplardan biri hiyla ishlatib, uni oʻz qoʻrgʻoniga taklif qildi va kelganidan soʻng Afshinga xabar yubordi. Afshin Bobakka kishi yuborib, koʻp narsalar va’da qilib taslim boʻlishini talab qildi. Lekin u qabul qilmadi. Shundan keyin uni oʻz qoʻrgʻoniga chaqirgan katta pop boshqa bir hiyla oʻylab topdi. Ov qilamiz, degan bahona bilan uni qoʻrgʻondan tashqari olib chiqdi-da, Afshinga xabar yubordi, shu tariqa Bobak va akasi Abdulloh qoʻlga tushirilib, Afshinga joʻnatildi.
Bobak lashkargohga yaqinlashganda Afshin askarlarini ikki qator turgʻizib, oʻzi baland bir yerdan unga qarab turgandi. U kelgan zamoni otidan tushirib, ikki saf boʻlib turgan askarlar oʻrtasidan oʻtkazdirdi. Keyin Barzanddagi bir uyga kirgizib, uni qoʻriqlab turishni bir odamiga topshirdi. Bobakni qoʻlga tushirishda qatnashgan kishilarga mukofotlar berib, xalifaga ham xabar yubordi.
Xalifa Bobak va uning akasini Barzanddan Somurroga olib kelishni buyurdi. Afshin oʻz askarlari va bakovul-yasovullari bilan ikkalasini olib, Somurroga yoʻl oldi. Bu voqea 223 hijriy yili[1] sodir boʻlgandi.
Afshin yoʻlga chiqqandan keyin xalifa unga har kuni bir ot bilan bosh-oyoq sarpo yuborib turdi. U Qanotiri Huzayfa[2] degan yerga yetib kelganda, xalifaning oʻgʻli Horun-al-vosi uni kutgani chiqdi.
Afshin Bobakni Matira degan joydagi oʻz qasriga tushirdi. Qozi Ahmad bin Abu Duod oʻzini tanitmay kelib, Bobakni koʻrdi va gaplashdi-da, qaytib borib, Mu’tasimga uni ta’riflab berdi. Keyin Mu’tasim ham kelib, oʻzini tanitmay, uning basharasini koʻrib ketdi.
Ertasiga xalifa taxtiga oʻtirib, odamlarni Somurroning katta darvozasidan to Matiragacha saf tortib turishga buyurdi, keyin Bobakni filga teskari mindirib, to katta darvozaga kelguncha, hammaga koʻrsatildi.
Shundan keyin Bobakni xalifa saroyiga olib kelishdi. Xalifa Bobakning oʻz jallodini oldirib keldi-da, unga ikki oyogʻini, ikki qoʻlini chopib tashlashni buyurdi. Jallod uni chopib tashladi. Keyin boshini kesdirib, tanasini Somurroda dorga osdirib qoʻydi. Akasi Abdullohni qornini yordirtirdi-da, kallasini Xurosonga yubortirib, Bagʻdodga, Ishoq bin Ibrohim qoʻliga yuborib, unga ham Bobakka qoʻllangan jazoni qoʻllashni buyurdi, xalifaning buyrugʻi bajarildi va tanasi ikki koʻprik oʻrtasiga — sharqiy tomonga osildi. Xurramiylar yetgan soʻngi marra shu boʻldi.
Zirgʻom, Vardon ham Afshin bilan birga Somurroga qaytib kelishdi. Bobakning oʻldirilganini koʻrib, koʻngillari tinchidi. Ammo Zirgʻom uni jang maydonida oʻz qoʻli bilan oʻldirolmagani uchun koʻnglida armoni qoldi. Somurroga yetib kelishlari bilan Zirgʻom darhol uyiga borib, onasi bilan koʻrishdi, uning tabarruk qoʻlini oʻpdi va Yoquta bilan salomlashib, Hammod bilan uchrashish damlari yaqinligini aytib, uni sevintirdi. Yoquta oʻzini yoʻqotib qoʻyib, Zirgʻomga qanday minnatdorchilik qilishni bilmay qoldi. Keyin Zirgʻom Jahonning sogʻ-salomatligi, uning Rum mamlakatiga ketgani xususida onasiga bir oz soʻzlab berdi. Hammodning Rumga borib, oʻzi Jahonni surishtirib kelishdan boʻlak narsani qabul qilmaganini ham onasiga aytdi-da, voqeaga quloq solib turgan Yoqutaga qarab kulib qoʻydi. Soʻngra: «Bu ish senga yoqmaganga oʻxshayapti, nima qilay, u «bajaraman», deb oyogʻini tirab turib oldi».— dedi. Xijolat boʻlganidan Yoquta qizarib ketdi. Boshini yerga egib turib: «Biz har qancha qilganimizda sizning shukringizni ado eta olmaymiz. Siz meni oʻlimdan, oriyatdan qutqardingiz va oʻz tarbiyangizga oldingiz», — dedi.
Zirgʻom uning gapini boʻldi:
— Men xalifa topshirgan vazifaning bir qisminigiga bajara oldim. Bizlar uning fuqarosimiz, unga itoat etish hammamizning burchimizdir, — dedi. Yoqutaning ahvoli oʻzgarganini, gʻalati qarashlarini koʻrgan Zirgʻom: «Bu bechora nimanidir aytmoqchi boʻlyapti-yu, lekin uyalib aytolmayapti», deb oʻylab, undan soʻradi:
— Senga nima boʻldi, nima demoqchisan?
— Siz xalifaning buyruqlarini ado etish uchun jonbozlik qilayotganingiz menga Horis as-Samarqandiyning uyida turgan vaqtlarimda koʻrgan bir narsani eslatyapti. Shuni oʻylab xalifaning hayotidan xavotir olyapman. Uning hayotiga chang solishga intilayotgan kishilar ham yoʻq emas ekan.
Bu gapga Zirgʻom uncha ahamiyat bermadi:
— Ba’zi xoinlarning xalifaga qarshi olib borayotgan fitnalariga parvo qilmaymiz. «Buzoqning yugurgani somonxonagacha», deydilar, Ular hech qayerga bormaydi. Bu nojoʻya ishlarga asosiy sabab xalifaning yaqin qarindoshlarining laqmaligidir. Ochkoʻz vazir va qoʻmondonlar: «Xalifalikni sizlar qoʻllaringizga olishingiz kerak», deb ularni laqillatyapti. Chunki ular davlatning qoʻldan qoʻlga oʻtishidan foydalanib qolishmoqchi. Mana, Ma’munning oʻgʻli Abbosni koʻring. Ba’zilar xalifalikni talab qilish kerakligini unga uqtirishyapti. Mu’tasim tirik ekan, bunga u aslo muvaffaq boʻla olmaydi. Demak, ularning niyati Mu’tasimni yoʻqotishdir. Lekin ular maqsadlariga erisha olmaydi. Oʻzlari qazigan chohga oʻzlari qulashlari muqarrar.
Oʻgʻlining gaplarini eshitgan onaning yuzlariga nur yugurib, jilmaydi-da:
— Borakallo, oʻgʻlim, odamgarchilik, mardlik shunday boʻlishi kerak! — dedi.
Shundan keyin Zirgʻom kiyinib, xalifa bilan koʻrishish uchun chiqib ketdi. Xalifaning huzurida Afshin va boshqa sarkardalar oʻtirishardi. Zirgʻom kirishi bilan xalifaning chehrasi ochilib ketdi:
— Xush kelibsan, ulugʻ bahodir Sohib! Dushmanlarni daf etish yoʻlida qilgan xizmating, koʻrsatgan shijoat va botirliging bizga ma’lum boʻldi. Borakallo! Seni Sohib deb bekorga aytmagan ekanmanmi? — dedi-da, oʻziga yaqinroq oʻtirishni taklif etdi.
Zirgʻom xijolat tortib, boshini egdi:
— Kishi oʻz xojasining xizmatini bajargani uchun hech qanday tashakkurning hojati yoʻq. Oʻz burchimni oʻtadim, mendan rozi boʻlsalar bas.
Xalifa Afshinga qaragandi, u:
— Shijoatda, jon-dil bilan xizmat qilishda sohibga oʻxshagan kishi juda kam uchraydi, — dedi va Zirgʻomning oʻzidan shubhalanishini tarqatish maqsadida uning ishlarini mubolagʻa bilan maqtay boshladi. Xalifa ham uni maqtab, bir qancha hadya va sarupolar berishni buyurdi. Yigʻin tarqalib, Zirgʻom uyiga qaytib keldi. U yana Jahon toʻgʻrisida xayolga choʻmdi. U hamon Hammod keltiradigan xabarni kutmoqda. «Jahon bilan Haylonaning holi nima kechdi ekan? Ularning taqdiri qanday boʻlarkin?» — degan xayolda u Vardon bilan fikrlashib, bir necha kunni oʻtkazdi.
Koʻp oʻtmay Somurroda «Tiyufil degan Rum podshosi Islom mamlakatlariga qarshi yurish boshladi», degan xabar tarqaldi. Bu xabarni Zirgʻom eshitib, doʻsti Vardonga kishi yuborib chaqirtirib keldi-da, ikkalasi: «Bu qanday xabar boʻldi, nima bilan yakunlanarkin?» deb turli-tuman xayollarga borishdi.
Vardon:
— Menimcha, rumlarning musulmonlarga qarshi urushga otlanishiga Bazzning fath qilingani sabab boʻlgan boʻlsa kerak. Eshitishimga qaraganda, Afshin Bobakni boshi berk koʻchaga kirgizib, halokatini yaqinlashtirib qoʻygan choqda Bobak Rum podshosiga xat yozgan. Xatida: «Musulmonlar hozir men bilan ovora. Islom mamlakatini yoʻq qilib tashlash uchun sizga juda qulay payt keldi», degan emish. Bu xatni yuborishda Jahonning ham hissasi qoʻshilgan boʻlishi ehtimoldan uzoq emas.
Zirgʻom oʻylab turarkan:
— Jahon bilan Haylona oʻsha yerda ekan, degan fikr koʻnglimga keldi, — dedi.
— Oʻsha yerda boʻlishganda Hammoddan bizga xabar kelgan boʻlardi, chunki u ikkalasini qidirib, Rum mamlakatini kezib yuribdi. Har holda sabr qilishga toʻgʻri keladi.
Zirgʻom shu alfozda iztirob chekib, bir necha kunni oʻtkazdi. Bir kuni Vardon shoshilib kelib, Zirgʻomni yetaklab, bogʻchaning narigi tomoniga olib bordi-da, ipak roʻmolchaga oʻralgan bir narsani unga uzatdi. Zirgʻom ipak roʻmolchani olib, ichidan bir maktub oldi. Maktub tepasidagi Hammodning ismiga koʻzi tushdiyu, yuragi oʻynab, davomini oʻqiy boshladi. Maktub quyidagicha edi:
«Ammuriyya. Hammoddan. Somurro. Sohib — Zirgʻomga. Men senga xat yozolmadim, kutaverib zerikib ham ketgandirsan. Shunday qilishga majbur edim. Qidirib, bir necha oyni befoyda oʻtkazdim. Axiri, «Rum podshosi Tiyufil Zibatroga keladi», degan xabarni eshitdim-da, yoʻqotgan narsamizni oʻsha yerdan toparman degan umid bilan unga uchrashmoqchi boʻldim. Zibatro shahriga borib yetmasimdan, rumlar uni qoʻporib vayron qilishdi, ayollar va yosh goʻdaklarni asir olishdi. Keyin ular musulmonlarning Maltiyya va boshqa istehkomlariga hujum qilib, u yerlardagi ayollarni ham asir olishdi. Asir olingan musulmon erkaklarning esa koʻzlarini oʻyib, burun va quloqlarini kesishdi, degan gaplarni eshitdim. Oʻsha kesilgan kishilardan ba’zisini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Qoʻlida quroli yoki minadigan ulovi boʻlmagan kishilardan boʻlak hamma oʻz yurtini tashlab, rumlardan qutulish uchun Shom va Jaziraga qochib ketdi. Bu ahvolni koʻrgandan keyin Zibatroga borishdan voz kechdim. Ammuriyyalik Notis degan katta pop Bobakning davrida Bazzga borib, Jahonni ham koʻrgani esimga tushib qoldi. Ehtimol, Jahon oʻsha Notisning oldiga ketgandir, deb oʻyladim.
Shu moʻljalim toʻgʻri boʻlib chiqdi, Ammuriyyaga borgan vaqtida Jahon bilan Haylona Bazzdan toʻgʻri kelib, Bobakka yordam berish toʻgʻrisida Rum podshosiga iltimos qilsa deb, Notisga yoʻliqishganini eshitdim. Notis ularni oʻz qasriga tushirgan va iltimoslarini ado etishga va’da bergan ekan. Bazz qoʻldan ketib, Bobak oʻldirildi, degan xabar kelgandan keyin Jahon bilan Haylona Armanistondan butunlay umid uzib, Ammuriyyada qolib ketishgan. Katta pop ularning har ikkalasini, xususan, Jahonni juda yaxshi koʻrgan, ularning oʻz qasridan tashqariga chiqishiga hech yoʻl qoʻymagan. Jahon seni topishdan umidi uzilgandan keyin, chin koʻngildan asirlikka rozi boʻlgan boʻlsa kerak. Sening hol-ahvolingni va uchrashuv vaqtlaring yaqin qolganini Jahonga xabar qilib, bir sevintiraman deb koʻp urindimu, lekin ilojini topa olmadim. Chunki ular musulmonlardan oʻzlarini qattiq ehtiyot qilishadi. Musulmonlarning birontasidan badgumon boʻlishsa, ularni darrov oʻldirib, zibatroliklarga qilgandek, quloq-burnini kesishadi.
Jahon bilan Haylona hozir Ammuriyya katta popi Notisning qasrida qamalib yotibdi. Ishim tezda oʻngidan kelishini kutmasam ham, ularning har ikkisiga xabar yetakzish ustida qoʻlimdan kelgancha harakat qilaman.
Bilishimcha, rumlar islom mamlakatini yoʻqotishmoqchi, musulmonlar tezroq otni qamchilab, oldinroq ularning mamlakatini zabt etishlari kerak, deb oʻylayman. Ularning eng mustahkam shahri Ammuriyyani olsak, uni fath qilish musulmon qoʻshinlari uchun hech qiyin emas. Chunki shaharning paxsa qoʻrgʻonlari ancha zaif deb eshitaman.
Shu maktubni olganingdan keyin, doʻsting xalifani Ammuriyyani fath qilishga da’vat etasan, degan umiddaman. Agar Ammuriyyaga yurish qilsalaringiz, sening oʻzing qoʻngan yeringni bilib olishim uchun oʻzaro belgimiz uzun ikki boʻlak bayroq boʻlsin. Kelganing zamon ikkita uzun bayroqni tikka qadab qoʻyish esingdan chiqmasin. Koʻrishguncha xayr».
Xatni oʻqib boʻlmasdan Zirgʻomning chakkasidan ter quyilib, gʻam-gʻussasi ortib, qahr-gʻazabi qaynab ketdi. Keyin u xatini Vardonga uzatdi. U ham oʻqib chiqib:
— Ishga tezroq kirishish lozim deb oʻylayman. Men Ammuriyyaga joʻnashim kerak, — dedi.
— U yoqqa borishingdan foyda yoʻq. Chunki u ikki ayolning asirlikdagi ahvoli xatda yozilganidan ham koʻra ortiqroq. Doʻstimiz Hammod bizni qattiq qoʻrqitib yubormaslik uchun uni yengilroq qilib koʻrsatibdi. Xatni qaragin, katta pop Notis har ikkoviga, xususan, Jahonga qattiq hirs qoʻygan, deb yozibdi. Ya’ni, u Jahonni sevib, oʻziga moʻl turibdi, demoqchi. Uning changalidan Jahonni qutqazish uchun hiyla-nayrangning oʻzi yetmaydi, albatta, kuch ishlatish kerak. Hammod oʻz xatining oxirida shunga ozgina ishorat qilibdi.
— Agar muhoroba lozim boʻlsa, bu masalani sendan boʻlak hech kim qoʻzgʻata olmaydi. Chunki xarifa oldida obroʻying katta. U sening aytganlaringdan chiqmaydi. — Shu onda Zirgʻom irgʻib oʻrnidan turdi-da, Vardonni tashlab uyiga ketdi.
Kiyimlarini kiyib, toʻgʻri xalifaning oldiga borib, kirishga ruxsat soʻradi. Xalifa qozi Ahmad bilan oʻtirgandi. Ikkalasining yuzida gʻamginlik alomatlari sezilib turardi. Zirgʻom kirib salom berishi bilan xalifa uni qarshi olib: «Juda vaqtida kelding. Men hozir senga kishi yubormoqchi boʻlib turgan edim. Qani, oʻtir», — deb yonidan joy koʻrsatdi.
Zirgʻom oʻtirib:
— Nima uchundir huzuringizga kelgim kelaverdi. Chunki mening fikri zikrim hamma vaqt sizda. Yaxshi istaklaringizga sherik boʻlganim uchun koʻnglimizga keladigan gapimiz ham doim bir yerdan chiqaveradi, — dedi.
Qozi gap boshladi:
— Bazzni fath qilishda koʻrsatgan qahramonliging uchun xalifa sendan xursand boʻlganlarini eshitdim. Sening toʻgʻringdagi fikrlarim toʻgʻri chiqqanidan mamnunman. Mana, janob xalifaning nazarlarida katta obroʻga ega boʻlding, sening maslahatingga qoʻshiladigan, qilichingga suyanadigan boʻldilar.
Zirgʻom odob saqlab bosh egdi, qozining gapiga javob qaytarmadi. Xalifa qozining gapiga ilova qildi:
— Rum mamlakatidan bizga kelgan ma’lumotga qaraganda, la’nati Tiyufil Zibatro va Maltiyyaga kelib, xalq-qa juda azob bergan, musulmonlarga nisbatan koʻz koʻrmagan, quloq eshitmagan noma’qulchiliklarni qilgan emish. Zirgʻom muddaoni aytdi:
— Bu xususda mening ra’yimni soʻrasalar, Horun ar-Rashid tadbiriga amal qilib, qilich solishdan boʻlak chora yoʻq. Ularga hujum boshlab, mamlakatlarini yakson qilish kerak. Tiyufil kishilarining koʻz oʻyish, burun kesish va ayollarni asir olish kabi yovuzliklariga biz musulmonlar chiday olmaymiz. Askarlaringizni tayyorlatishingizni, ularning bir zafardan ikkinchi zafarga bel bogʻlashlarini sizdan iltimos qilardim.
Kamina qulingiz boʻlsa, bu urushga hammadan avval otlanaman.
Xalifam erkak musulmonlarning koʻzi oʻyilishiga chidasalar ham, musulmon ayollar asir olinishiga sira toqat qila olmasalar kerak, deb oʻylayman. — Zirgʻom shu gaplarini gapirib turib koʻzidan oʻt chaqnab, gʻazabidan lablari pir-pir uchdi. U xalifa oldida ortiqcha harakatlar qilganini oʻz soʻzini tugatgandan keyin sezib qoldi. Boshini koʻtargan edi, Mu’tasimning jahli chiqqanidan rangi oʻchib, koʻzlari qizarib, chaqnab ketganini koʻrdi. U oʻtirgan yerida hayajonlanib gapirarkan, Zirgʻomga tikildi. Bir narsaga hamla qilmoqchi boʻlayotgan sherdek botir boʻlib ketdi. «Jur’at qilib soʻzlaganim uchun uning jahlini chiqardimmi», deb qoʻrqqan Zirgʻom uzr aytish uchun gap boshlagandi, qozi Ahmad uni toʻxtatib:
— Sen amiralmoʻ’mininning musulmonlar foydasiga boʻlgan hamiyatlarini qoʻzgʻatding. Oʻzlariga shu ish sir boʻlmasa ham, xuddi shunday hamiyatni oʻz askarlari va bahodirlarida koʻrishni sevadilar.
Xalifa:
— Sohib xuddi tilimning uchida turgan gapni topib gapirdi. Men yo Afshinga va boshqa sarkardalarga urushga tayyorlanish toʻgʻrisida buyruq beraman. Bu albatta Islom yoʻlidagi muqaddas urush boʻladi. Xudo xohlasa, ertaga koʻrishamiz, — dedi.
Shundan keyin qozi ham, Zirgʻom ham xalifaning yonidan chiqib ketishdi.
Zirgʻom turli xayollar bilan uyi tomon yoʻl oldi. Uni kutib turgan Vardonga boʻlgan voqeani hikoya qilib berdi. Vardon bu gaplardan xursand boʻlsa ham xalifaning fikri oʻzgarib qolmasmikin, deb xavotirga tushdi. Ertasiga erta bilan barvaqt xalifaning gʻulomi Sohibni istab keldi. Zirgʻom u bilan birga xalifaning yoniga bordi. U kishilarni qabul qilmaydigan xos xonasida kechalik libosi bilan keng choponga oʻralib oʻtirgandi. Xalifaning yuzida qandaydir tutaqishizish alomatini koʻrib, Zirgʻomning koʻngliga xavf tushdi. Mu’tasim unga oʻtirishni buyurdi. Zirgʻom oʻtirib olgach, xalifa soʻradi:
— Seni nima uchun chaqirtirib, shu taxlitda qabul qilganimni bilasanmi?
— Yoʻq, mavlono, bilmadim.
— Uyqudan choʻchib uygʻondim-da, toʻshagimdan irgʻib turib ketdim.
— Ilohim, tushingiz yaxshilikka buyursin!
— Kechasi xufton namozini oʻqib, rumliklar xususida musulmonlar uchun foyda boʻladigan bir fikrni koʻnglimga solarmikin deb xudodan iltijo qildim. Uyquga ketibman. Tushumda alahsirab, oʻzimni yoʻqotib qoʻya yozdim.
Zirgʻom boʻynini choʻzib, e’tibor bilan uning gapiga quloq solmoqda edi. Xalifa soqol-moʻylabini silab, boshidagi kichkina sallasini toʻgʻrilab oldi-da:
— Men tushimda koʻrdim dedim. Aslida u tush emasdi: bir ovoz eshitdim — yuragimning ich-ichiga oʻtib ketdi. Rum mamlakatida asirga tushgan Hoshim qabilasidan bir ayolning: «Mu’tasim qayerdasan?» deb qichqirayotganini eshitdimu, «Yordamingga tayyorman», deb uygʻonib ketdim. Demak, xudo menga yurish qilishni va bevosita oʻzim bu jihodda ishtirok etishni amr qildi deb, tushimga ta’bir berdim. Sen safar tayyorgarligini koʻraver, men qoʻmondonlarimga ham tayyorlanishni buyuraman. Askarlarimga ishonsam boʻladimi?
Zirgʻom uning Afshindan shubhalanib yurganini esladi:
— Buni men aniq aytolmayman. Ularning dunyo jamgʻarish uchungina jang qilishayotganidan oʻzingiz xabardorsiz, albatta. Ular Bazzni fath qilib, xurramiylarni tugatishdi. Rumlarni ham shunday qilishsa kerak.
— Oʻylashimcha, agar sen bormaganingda, ular Bazzni fath qilishni yana bir necha yilga sudrashardi.
Zirgʻom xalifaning bu mubolagʻali maqtovidan xijolat tortib:
— Kaminaga ishonchlari boʻlsa, shu hujumga yuborsalar. Mendan xiyonat chiqar deb, qoʻrqmasalar ham boʻladi, inshoolloh, — dedi.
Xalifa undan soʻradi:
— Seningcha, Rum mamlakatlarining qaysi biriga yoʻl olsak yaxshi boʻladi?
— Siz eshitgan oʻsha dodlash ovozi Ammuriyyadan chiqqan. Ammuriyya Rum shaharlarining eng kattalaridan biri, xristianlikning qaynagan yeri. Uning fath qilinishi musulmonlar uchun katta gʻalaba.
Xalifa Zirgʻomning fikrini quvvatladi:
— Toʻgʻri aytding. Yoʻl taraddudini koʻraver.
Zirgʻom sevinchi olish uchun Vardonning yoniga chopib ketdi va tayyorgarlik koʻrishga kirishdi.

Ammuriyyaning Fath Qilinishi[3]
Mu’tasim oʻz askarlarini urushga tayyorlab qoʻyib, umumiy qabul xonasiga kirdi. Bagʻdod qozisini va uch yuz yigirma sakkizta odil kishilarini chaqirib, vaqf qilgan yer-suvlariga ularni guvohlikka oʻtkazdi. Shu yer-suvlarini uchga boʻlib, bir qismini xudo yoʻliga, ikkinchi qismini bola-chaqasiga, uchinchi qismini esa ozod qilgan qul va xizmatchilariga atadi. Shundan keyin Ammuriyya safari uchun qurol-yarogʻ, mayda asbob-uskunalar, suv va boshqa suyuqliklar solinadigan idishlar va boshqalarini tayyorladi. Toʻqqiz yuz ming jangchidan iborat askar ajratdi. Ularga Afshin, Ashnos va boshqalarni qoʻmondon qilib belgiladi.
Mu’tasimning oʻzi ham otiga minib, islomning avvalgi yillaridagi jihodga chiquvchilarga oʻxshab, ozuqa toʻldirilgan xaltani orqasiga osib oldi.
Askarlarni Rum mamlakatining turli tomonlariga taqsim qildi. Ular hammasi Anqara yaqinida birlashib, Ammuriyyaga qarab yoʻl olishlari kerak edi. Ularni uch tomonga yoʻlladi: chap tomondagisiga boshliq Ashnos turtki boʻldi, oʻrtadagisiga Mu’tasimning oʻzi va oʻng tomondagisiga Afishinni tayinladi. Har bir qoʻshilmaning orasi ikki farsax[4] boʻlishi kerak edi. Yana har bir qoʻshilmani ikkiga — oʻng va soʻlga boʻlishga va yoʻlda duch keladigan hamma qishloqlarga oʻt qoʻyib, vayron qilish va odamlarni asir olishga buyurdi. Shunday qilib, har bir qism Anqara bilan Ammuriyya oʻrtasidagi belgilangan joyiga borib turishi kerak. Anqara bilan Ammuriyya oʻrtasi yetti mazgil edi. Qoʻmondonlar Mu’tasim buyrugʻiga muvofiq ish koʻrib, askarlari bilan Ammuriyyaga yetib borishdi. Birinchi borgan Ashnos, keyin Mu’tasim va oxirgisi Afshin boʻldi. Qoʻmondonlar Ammuriyyani har tomondan oʻrab olishdi. Mu’tasim uni qoʻmondonlarga boʻlib berdi. Har bir qoʻmondonga qaramogʻidagi odamlariga qarab qoʻrgʻonlar tayinlandi.
Zirgʻom Mu’tasimning lashkargohiga oʻtdi. Mu’tasim uni hurmatlab, oʻziga yaqin tutardi. Uning yaqin kishilari ichida Horis as-Samarqandiy ham bor. Xalifa Zirgʻomni oʻziga yaqin tutgani va uning obroʻsi oshayotgani uchun Horis qattiq hasad qila boshladi. Ammo Zirgʻom bunga unchalik e’tibor bermasdi. Uning fikr-yodi Jahonni qutqazishga qaratilgan. Vardonning xayoli esa, qanday qilib boʻlmasin, Haylonani uchratishda.
Bular joylashgan lashkargohda ikkovlari bir tepalikka chiqib, Ammuriyyaga qarashdi. Ammuriyya — binolari koʻp, atrofi keng katta bir shahar. Uning tevaragida baland qoʻrgʻon, qoʻrgʻon ustida hashamatli minoralari bor edi. Qoʻrgʻonning darvozalari esa pishiq-mustahkam. Binolar orasida ustida bayroqlar hilpirab turgan bir qasrga koʻzlari tushdi. U butxona boshligʻi Notisnig qasri ekanini va Jahon shu yerda istiqomat qilishini bilib, Zirgʻon ogʻir bir xoʻrsindi-da, yer chizib oʻtirgan Vardonga koʻz tashladi:
— Shu popning qasri emasmi?
— Ha, xuddi oʻshaning oʻzi.
— Hammodning gapi toʻgʻri boʻlsa, Jahon bilan Haylona shu qasr ichida qamalib yotgan boʻlishi kerak. Bu shahar juda mustahkam koʻrinadi. Unga yorib kirish oson emasga oʻxshaydi. Lekin xudo xohlasa, bizga uning istehkomi bardosh bera olmaydi, — dedi-da, Vardonga qarab: — Hammod tayinlagan qoʻsh bayroqni tayyorlab qoʻyganmisan? — dedi.
— Ha, tayyorlab qoʻydim. Lekin biz Mu’tasimning lashkargohida, uning bayrogʻi ostidamiz. Hammod tayinlagan qoʻsh bayroqni qanday osa olamiz?
— Uni bir chekkaga osamiz. Balki Hammod oʻz xatida yozganidek, uni koʻrishga muntazir boʻlib turgandir.
— Boʻlmasa, men uni ertaga mana shu tepa ustiga bir soatcha osib qoʻyaman. Nima boʻlsa koʻrarmiz, — dedi-da, Vardon lashkargohga qaytib ketdi.
Ertasiga Mu’tasim majlis chaqirdi. Majlisda qoʻmondonlar, xalifaning maxsus kishilari qatnashdi, ular ichida Sohib va Horis as-Samarqandiy ham bor edi. Majlisda boʻlajak jang rejasi muhokama qilindi. Muazzin peshin namoziga azon aytgan vaqtda ular tarqaldi. Xalifa oʻz chodiriga kira turib: «Ertaga erta bilan mening oldimga kel», — deb Sohibga buyurdi. Zirgʻom chodirga qaytib kelib, oʻzini kutib turgan Vardonni koʻrdi. U juda gʻazablangandi. Undan Zirgʻom: «Bayroqni nima qilding?» deb soʻradi.
— Oʻsha tepaga qoʻyib keldim.
— Qanday qilib uni tashlab kelding? Nega qovogʻing soliq, xafa koʻrinasan?
— Bayroqdan ham muhimroq bir ish chiqib qoldi. Shuning uchun ham tashlab kelaverdim, — dedi Vardon hayajonlanib.
— Nima boʻldi? Ayt.
— La’nati Somonni Afshinning lashkarlari orasida koʻrib qoldim. U juda izzat-hurmatda. Aftiga qarashga sira toqatim yoʻq edi. Ushlab, boʻgʻib oʻldirib qoʻya qolgim keldi.
— Yoʻq, ogʻir boʻl, doʻstim. Hozirgi vaziyatimiz ittifoqni, birlikni talab qiladi. Unga qoʻl koʻtarsang, Afshinning jigʻiga tegib, askarlar orasida gʻovgʻa koʻtarilishiga sabab boʻlasan. Somon masalasini boshqa bir vaqtga qoʻyib, tepaga bor, qoʻrgʻonlarni kuzat, tunda u yerda boʻl!
Vardon chiqib ketdi. Zirgʻom yolgʻiz qolib, oʻzi haqida oʻylab ketdi. U yotib uyqusi kelguncha Jahonni, onasini, Hammodni va Afshinni xayolidan oʻtkazdi. Keyin uyquga ketib Vardoning chaqirgan ovozini eshitib uygʻondi. Koʻzini ochib qaradi: Vaqt kechqurun boʻlib, hamma yoqni qorongʻi bosgan edi. «Vardon Hammodni koʻrib, mendan sevinchi olgani kelgan boʻlsa kerak», deb oʻyladi:
— Hammod keldimi? — shoshib soʻradi u.
— Yoʻq, kelgani yoʻq.
— Boʻlmasa, nega bayroqni tashlab qaytib kelding?
— Ertagacha sir tutib boʻlmaydigan bir ish chiqib qoldi. Shuning uchun tashlab kelishga majbur boʻldim. Erta bilan Mu’tasimning oldiga borishingdan ilgari bu sirni bilib qoʻyishing kerak.
Zirgʻom hovliqib:
— Ikki ogʻiz soʻz bilan aytib qoʻya qol. Mayli, boʻlmasa, men sen bilan oʻsha tepaga boraman, kechani birga oʻtkazamiz. Oʻsha yerda aytib berarsan.
— Aytadigan gapim koʻp emas, lekin tepagacha men bilan borsang, yomon boʻlmasdi.
Zirgʻom irgʻib oʻrnidan turdi-da, oddiy askar kiyimini kiyib, Vardon bilan yoʻlga chiqdi.
Tepalik Mu’tasim bilan Ashnosning lashkargohlari oʻrtasida edi. Ular ikkalasi ba’zisida chirogʻ yoqilgan, ba’zisi qorongʻi chodirlar yonidan oʻtishdi.
— Meni notekis yoʻllar bilan olib ketayotganga oʻxshaysan, — dedi Zirgʻom Vardonga qarab.
— Senga bir yangilikni koʻrsatmoqchiman. Chap tomonimizdagi mana bu chodirni bilasanmi? — dedi Vardon.
— Ha, bilaman, Ma’munning[5] oʻgʻli Abbosning chodiri, nima boʻlipti?
— Menga bir sir ayon boʻldiki, agar buni Mu’tasim bilib qolsa, butun lashkargohni agʻdar-toʻntar qilib yuboradi.
Zirgʻom taajjublandi:
— Qanday sir?
— Shu bugun men sening yoningdan qayta turib, anavi yerdan oʻtdim. Horis as-Samarqandiyning shu chodirdan chiqib kelayotganini va Abbos uni zoʻr hurmat bilan kuzatayotganini koʻrdim. Oʻzimcha, bu hurmatning tagida bir gap bor boʻlsa kerak, deb qoʻydim. Mu’tasim Horisning qoʻlidan Yoqutani olib qoʻyib, senga hadya qilgani uchun undan oʻch olish niyatida yurganini bilardim. Xalifalikni egallab olgani uchun Abbosnnig Mu’tasimga: «Hap sanimi, qarab tur», deb yurgani ham senga sir boʻlmasa kerak.
Qoʻmondonlardan ba’zilari xalifalikni Abbos olishi kerak deb yurardi. Lekin u bay’atni[6] oʻziga talab qilishga yuragi dov bermagach, taxt Mu’tasimga oʻtgan edi. Men Somurroda turgan vaqtimda Horis as-Samarqandiy Mu’tasimni qoldirib oʻrniga Abbosga bay’at qilish kerak, deb yurganlardan bittasi deb eshitgan edim. Lekin ular askarlardan qoʻrqib, bu ishni amalga oshira olmay yurishgan. Bugun Horis Abbosning chodiridan chiqib kelayotganini koʻrib, ikkalasining oʻrtasida muhim bir ish boʻlsa kerak, degan fikr koʻnglimga keldi.
Tepaning ustiga oʻrnatilgan chodirga yetib borishguncha Vardon yoʻlga past ovoz bilan shu sirni hikoya qilib bordi. Kechasi qorongʻi edi. Zirgʻom chodir yonida hoʻkizga oʻxshab xurrak otib yotgan bir kishini koʻrdi. Ogʻzidan sharob hidi burqsib turardi.
— Bu kim? Undan sharob hidi kelyapti-ku? — dedi Zirgʻom.
— Menga sirni aytim bergan odam shu. Bu kishi Horisning qullaridan. Men u bilan Somurroda tanishganman. Uni aldab olib kelib, ichirdim. Kayf boʻlib qolgach, menga qiziq bir gapni aytib berdi. Uni senga shu yerda aytaveraymi yoki chodirga kirganingdan keyinmi? Ochigʻini aytganda, shu qorongʻida bayroqni tikib poylab oʻtirishning hech keragi yoʻq. Uni oʻn gaz naridan ham koʻrib boʻlmayapti-yu, Ammuriyyadan turib qanday koʻrinsin?
— Gaplaring toʻgʻri, — dedi Zirgʻom, — bayroqni Hammod kechasi koʻradi, degan fikrda emasman. Lekin uni kun botayotgan paytida koʻrgan boʻlsa-yu, bir ilojini qilib, kelib topib olsa, yoki ertaga tongotar vaqtida koʻrib, izlab kelib seni topsa, degan xayol bilan «uni osib qoʻyish kerak», deyapman. Qani, anovi quldan eshitgan gapingni aytib berchi.
Vardon tepadan bir necha gaz nariroqda yotgan katta bir xarsang tomonga yurdi. Ikkalasi tosh ustiga oʻtirishgandan keyin Vardon hikoyasini boshladi:
— U qulning aytishicha, xoʻjayini Horis hamma qoʻmondonlarga elchi boʻlib borib, ulardan Abbos uchun bay’at olishga til biriktirgan emish. Qoʻmondonlarning ba’zisi Afshinning qoʻli ostida, ba’zisi Ashnos qoʻlida va qay birlari esa Mu’tasimning askari ichida. Shunday boʻlgach, Horis uchchala lashkargohni aylanib chiqqan. Qoʻmondonlar, undan tashqari, Mu’tasimning xos kishilaridan bir necha odam u orqali Abbosga bay’at qilishgan emish. Yana Horis bay’at qilgan qoʻmondonlarga:
— Biz shu hodisani e’lon qilganimizdan keyin har qaysingiz oʻz bosh qoʻmondoningizni oʻldirishingiz kerak. Masalan, Mu’tasimning xoslari Mu’tasimni, Afshinning xoslari Afshinni va Ashnosning xoslari Ashnosni oʻldirsin, — degan emish.
Vardonning gapini tinglab, lol qolib oʻtirgan Zirgʻom:
— Obbo, yuzi qora-ey. Subutsiz, badbaxt xotin-ey, — deb qoʻydi.
Vardon soʻzini davom ettirdi.
— Meningcha, Abbos ularning hammasidan aqlliroqqa oʻxshaydi. Qulning gapiga qaraganda, u Ammuriyyani fath qilish ishini tagʻin qoʻldan boy berib qoʻymaylik, deb bu yomon niyatni amalga oshirishga qarshi chiqqan emish. Bu gaplarni senga bugun aytishdan maqsadim shuki, ertaga xalifa oldiga borganingda, istasang uni ham xabardor qilarsan.
— Yoʻq, Vardon, bu ishni xalifa bilmasliklari kerak. Bilib qolsalar, biz musulmonlar orasida fitna chiqargan boʻlamiz. Ular bu shum niyatning ijrosini keyinga siltashgani uchun, yashirib turaylik. Xalifaning muborak hayotlarini omon saqlash uchun atroflarida parvona boʻlib tursak kifoya.
Vardon Zirgʻomning fidoiligiga qoyil qolib:
— Ofarin senga, qahramon! Bu fikring juda toʻgʻri, — dedi.
Zirgʻom unga:
— Lekin bu qulni shu yerda qoldirib xato qilgansan: U hushiga kelib, bu yerni tanib qoʻysa, seni chaqishi mumkin. Bu joyni bilmagani durust. Yaxshisi, u hozir uyqu va kayfda ekan, boshqa joyga eltib qoʻy. Qaytib kelguningcha men shu yerda tura turaman, — dedi.
Vardon: — Ma’qul, — dedi-da, irgʻib turib, uni uygʻota boshladi. Lekin u hamon oʻziga kelavermagandan goh turgʻizib, goh yetaklab, goh sudrab, oʻzining chodiridan Abbosning chodiri yaqiniga olib borib tashladi-da, qaytib keldi. Vaqt yarim kecha boʻlib, lashkargohdagilarning hammasi uxlagandi.
Zirgʻom unga:
— Men oʻz chodirimga boraman, sen tong otguncha shu yerda boʻl, — dedi.
Vardon:
— Bosh ustiga, xoʻp, jonim bilan, — deb javob qildi.
Zirgʻom xayolga choʻmgancha oʻz chodiri tomon yoʻl oldi. U chodirga yetmasdanoq qoʻrgʻon yaqinida gʻovur-gʻuvur ovoz eshitdi. Qarasa, lashkargoh soqchilaridan bir toʻdasi bir kishini boʻynidan boʻgʻib, haydab kelishyapti. U kishi esa: «Meni Sohibga olib boringlar», deb baqirardi.
Uning tovushini eshitib, Zirgʻom bezovta boʻlib qoldi, chunki u Hammodning tovushi edi. Zirgʻom chodiriga yugurib kirdi-da, ularning yetib kelishini kutib turdi. Bir ozdan keyin ulardan bittasi Zirgʻomning oldiga kirib:
— Biz bir aygʻoqchini ushladik, u shahar tomondan lashkargohga kirgan. Men Sohibning oldiga kelayotgandim deydi,— dedi.
Zirgʻom:
— Qani, uni bu yoqqa olib kiringlar-chi, — dedi.
U kirdi. Zirgʻom sinchiklab qarab, Hammodning oʻzi ekanini aniqladi-da: «Qoldirib ketaveringlar», — deb soqchilarni joʻnatib yubordi. Ular ketgandan keyin Hammod bilan salomlashib, hol-ahvol soʻradi va yoniga oʻtqazib, undan Jahon toʻgʻrisida savol qildi.
— Jahon hali ham pop Notis yonida turipti, — dedi Hammod.
— Bizning xabarimizni unga yetkazganing yoʻqmi?
— Yoʻq, hech shunga muvaffaq boʻla olmadim. Kecha sizlarning askarlaringizni koʻrib, bayroqlarga qattiq tikilib qaradim, lekin qoʻsh bayroqni faqat shu kechagina koʻrdim. Bu yerga chiqib kelishning ilojini topa olmay, hozirgina bir amallab chiqqandim, adashib qoldim. Soqchilar qoʻliga tushganimdan keyin: «Meni Sohibning oldiga olib boringlar», — deb talab qildim. Mana, huzuringdaman.
Zirgʻom:
—Xush kelding, demak, Jahon hamon Notis qasrida ekan-da.
— Ha, Haylona ham u bilan birga. Pop ikkalasiga qattiq hirs qoʻygan. Xafa boʻlma, yaqin orada sevgilingga muyassar boʻlasan.
— Qanday qilib? Qoʻrgʻonlarning istehkomi qattiqqa oʻxshayapti-ku, qamal ancha vaqtga choʻzilsa kerak.
— Xudo xohlasa, buni oʻzim qisqartaman.
— U yoqqa osonroq kiradigan yoʻlni bilasanmi?
— Fathni yengillashtiradigan yoʻlni bilaman, hozir senga uni koʻrsatib qoʻyaymi?
— Men ertaga barvaqt xalifaning oldiga boraman. Dushman toʻgʻrisida ma’lumotga ega ekaningdan uni xabardor qilaman. Shu gapni xalifa sendan rozi boʻlishiga vosita qilamiz-da, oʻtmishdagi ishlaringdan kechib yuboradi,— dedi.
Hammod bu maslahatga rozi boʻldi.
Ertalab Zirgʻom bilan Hammod xalifaning chodiri tomon yoʻl olishdi. Zirgʻom Hammodni tashqarida qoldirib, ruxsat soʻrab xalifa oldiga kirdi. Xalifa uni yaxshi qarshi olib, yoniga oʻtqazdi. Ammo Zirgʻom uning qovogʻi osilganini koʻrib tashvish ichida indamay turgan edi, xalifa:
— Nima uchun chaqirganimni bilasanmi? — deb soʻradi.
Zirgʻom:
— Menda karomat yoʻq, taqsir, bir narsani oldindan bila olmayman, — dedi.
Mu’tasim bir xoʻrsinib qoʻydi-da: «Men Somurroda qozi Ahmadni oʻzimga mahram bilib, unga sirlarimni aytar edim. Halol va pokdilligingni bilganim uchun hozir sening maslahatingga tayanishim kerak, deb oʻylayman», — dedi.
— Men janoblarining ixlosmand qullariman.
— Afshin ustida ishtibohdaman deb, aytganim esingda bormi?
— Ha, esimda, janob xalifa.
— Men ilgari uning tamagirligini koʻrib hayron boʻlib yurardim, lekin hozir bu lashkargohda qilayotgan yashirin fitnalarini koʻrib, avvalgi ishlari buning oldida holva ekan, deb qoʻydim. Uning qilayotgan ishlaridan hech xabaring boʻldimi?
Zirgʻom tushunib turgan boʻlsa ham, oʻzini goʻllikka solib:
— Janoblarining maqsadlarini tushunmadim, — dedi.
— Eshitishimcha, ba’zilar akamning oʻgʻli Abbosga bay’at qilishga va meni oʻldirishga qaror qilishgan emish, — dedi gʻazabdan koʻzlari oʻtdek yonib.
Xalifaga tasalli bermoq uchun Zirgʻom:
— Bunday gaplarning boʻlishini aqlan ehtimol tutsam ham, boʻlganini bilganim yoʻq, chunki oʻtmish xalifalar davridan buyon xalifalik tamagirlarning koʻz tikkan yerlari boʻlib kelgan. Farazan, ba’zi kishilar shu fikrga kelgan boʻlsa ham, lekin qoʻllaridan hech narsa kelmaydi, kutgan natijalariga erisha olmaydilar. Atrofimizdagi dushmanlar ustidan gʻalaba qilish uchun hozir hammamiz bir yoqadan bosh chiqarmogʻimiz kerak. Men janoblarining fikrlariga bir qoʻshimcha kiritsam, ajab emas, shu bilan koʻngillari taskin topsa, — dedi.
— Qani, ayt-chi, nima gap topib kelding? — dedi.
— Men janoblariga shu oqshom Ammuriyyaning oʻzidan kelgan bir odamni boshlab keldim, u kishi shaharning hamma kirish-chiqish joylaridan xabardor. Uni huzuringizga keltiraymi?
— Ha, mayli, kirsin!
Zirgʻom irgʻib turib Hammodni chaqirdi. Hammod kirib tik turgancha, xalifaga salom berdi. Xalifa uni koʻrishi bilan tanidi-da, qovogʻini soldi-yu, lekin «oʻtir», deb joy koʻrsatdi. U choʻnqayib oʻtirdi. Mu’tasim Zirgʻomga qarab:
— Buni men arab bolasi Hammodga oʻxshatyapman, oʻsha emasmi? — dedi.
— Ha, xuddi shunday, oʻzlarining qulvachchalari. Ilgari bundan xatolik oʻtgan, lekin oʻzlarining afv-karamlari ulugʻ, bu oʻshandan umidvor.
— Nima vajdan bizga keldi ekan?
Hammod:
— Shu shaharga kirish peshanamda bor ekan, bundan bir necha hafta ilgari kirdim, uning istehkomlari bilan tanishdim. Kecha janoblarining askarlarini koʻrdimu, harakat qilib qochdim va shu yerga keldim, — dedi.
— Bizga qanday xizmat koʻrsatish qoʻlingdan keladi?
— Janoblariga shaharning shikastlarini koʻrsataman, uni bilgandan keyin fath qilishlari oson boʻladi. Bu shaharning mustahkam qoʻrgʻoni bor. Bir vaqtda sel kelib, bir qismini yuvib ketgan. Podsho uni qaytadan bino qilishni buyurib, omiliga xat yozgan, lekin omil sustkashlik qilib, vaqtni oʻtkazib yuborgan. Podshoning Qustantiniyadan[7] chiqqanini eshitgan omil uning Ammuriyyaga kelib, bu vayrona qoʻrgʻonni koʻrib qolishdan hurkib, uni nari-beri ishlatib qoʻya qolgan, ya’ni yuzini tosh bilan ishlaganu, lekin teshik rahnalarini esa yogʻoch bilan toʻsib qoʻygan. Agar istasalar, uni shu yerdan turib koʻrsata olaman, — dedi.
Xalifa oʻrnidan turib:
— Qani, menga uni koʻrsat-chi, — dedi.
Hammod olisdan uni xalifaga koʻrsatdi. Xalifa uni koʻrgandan keyin Hammodga tashakkur aytdi va: — Gaping toʻgʻri chiqsa yaxshigina mukofot olasan, — dedi.
Zirgʻom:— Gapining rostligiga men kafilman. Mukofotni darhol berishga buyursalar mumkin boʻlarmikin, — dedi.
— Xoʻp, sen tufayli uni tezlataylik, nima mukofot bersak boʻlarkin?
— U mol talab qilmaydi, faqat ruxsat bersangiz, choʻringiz Yoqutani oʻziga xotin qilib olsa.
Xalifa:
— Yoqutani — xotiningnimi? — deb hang-mang boʻlib qoldi.
Zirgʻom ozgina jim turdi-da:
— Ha, menga xotin boʻlsin, deb janoblari buyurgan Yoqutani. U mana shu oʻrtogʻimning sevgilisi boʻlgani uchun janoblarining saxovatpeshaliklariga suyanib, uni xotin qilmaganman. Uni omonat tariqasida uyimda saqlab keldim. Agar janoblari bizni boshimizdan oyogʻimizgacha in’omlari bilan koʻmmoqchi boʻlsalar, bu urushdan sogʻ-salomat qaytib borganimizdan keyin gunohimizni kechib, Yoqutaning Hammodga tanmahram boʻlishiga ijozat bersalar, — dedi.
Xalifa Zirgʻomning vijdoniga, xulq-odobiga qoyil qolib, jilmaydi-da:
— Ikkalangizning gunohlaringdan kechdim, ayni vaqtda Hammod mening imtiyozli kishilarimdan biri boʻlishini istayman, koʻp in’omlar beraman, — dedi.
Ikkalasi uning marhamatiga tashakkur aytishdi. Keyin Mu’tasim: «Qani, ishga oʻtaylik», dedi-da, oʻz chodirini buzilgan qoʻrgʻon oldiga koʻchirilib, oldiga manjaniqlar oʻrnatishni va qoʻrgʻonning qolgan qismini ham vayron qilishni buyurdi. Rumliklar qoʻrgʻon oʻrniga bir-biriga zich qilib xodalar taxlashdi. Manjaniq u xodalarni ham sindiravergach, rumliklar uning ustiga barzax oʻrnatishdi. Yana manjaniqlardan toshlar otilavergach, qoʻrgʻon yorildi. Keyin Mu’tasim qamal qilishni kuchaytirdi.
Rumliklar qoʻrgʻon atrofida oʻtib boʻlmaydigan bir xandaq kovlashgandi. Agar oʻsha xandaq boʻlmaganda, shahar ilbatta olingan boʻlardi.
Zirgʻom xalifaga oʻsha xandaqning ichiga tuproq toʻldirilgan qoʻy terilari bilan yopishni maslahat berdi. Xalifa shu maslahat boʻyicha ish koʻrdi hamda teri ustidan qoʻrgʻon tomonga yumalatish uchun har birining ichiga oʻntadan odam sigʻadigan katta dabboblar qildirib, bittasini yumalatib koʻrishdi. U dabboblar xandaqning yarmiga borganda oʻsha terilarga ilindi. Xandaq ichidagi kishilar arang undan qochib qutuldi. U yana bir qancha narvon va manjaniqlar ishlatdi.
Zirgʻom Jahonga tezroq erishish uchun hujumni boshlashga ruxsat berishni xalifadan hadeb iltimos qilardi. Xalifa uni ayab, hujumga ruxsat bermadi, keyin u urush ochishni buyurdi. Birinchi boʻlib hujum qilgan Ashnos boʻldi. Ma’raka maydoni tang boʻlgani uchun urush qilish qiyin boʻldi. Shuning uchun Mu’tasim qoʻrgʻon atrofidagi manjaniqlar bilan unga yordam berdi. U qoʻrgʻonning teshilgan yeri ustiga manjaniqlarni toʻplatdi. Ikkinchi kuni Mu’tasim Afshinga oʻz odamlari bilan hujumga oʻtishni buyurdi. Uchinchi kuni esa Mu’tasimning oʻzi qoʻl ostidagi lashkari, jumladan, magʻribliklar, turklar bilan birga hujumga kirdi. Mu’tasimning qoʻl ostida boʻlgan Zirgʻom shu qadar abjirlik va matonat koʻrsatdiki, unga har qanday qahramon ham havas qilsa arzirdi. Hammodning ishidan xabardor boʻlgan Vardon ham Zirgʻom yonida edi. Zirgʻomning fikr-xayoli pop Notis qasri tomon yoʻllanishda.
Jang qattiq qizib, kechasigacha davom etdi. Poplar ilgari qoʻrgʻon minoralarini boʻlashib olishgandi. Keyin ular orasida janjal chiqib qoldi, ba’zilari ertalab kelib, boshqalarining ziddiga yurish uchun qurollarini tashlab, Mu’tasimning kishilari oldiga tushib, shaharga kelishdi. Rumliklar magʻlub boʻlib, shaharga musulmonlar fotihlar sifatida kirishdi va unda talash, oʻldirish va qurollarni olish bilan mashgʻul boʻlishdi.

* * *
Zirgʻom oʻz sevgilisini qidirib, toʻgʻri popning qasri tomon yoʻl oldi. Shahar koʻchalari talon-toroj qilish, asir olish uchun kirgan musulmonlar bilan liq toʻlgani uchun Vardon bilan Hammod ham qasrga koʻp aziyat chekib, arang yetib bordi. Uch ogʻayni qasrga kirsa, uning eshiklari lang ochiq, ichida na mol-mulk, na xotinlar qolgan. Ular Jahon bilan Haylonani izlab, qasrning hamma uylarini aylanib chiqishdi. Ulardan darak topolmagach, Zirgʻom Hammodning aytgan gaplariga shubhalanib qoldi. Hammod esa uning shubhalanganligini sezib aytgan gapining toʻgʻriligiga ont ichdi va:
— Menimcha, askarlardan ba’zilari qasrga kirib, uni talagan va odamlarini olib ketgan boʻlsa kerak, — dedi.
Zirgʻom bilan Vardon xafa boʻlib oʻrnidan turishdi. Vardon:
— Ma’raka tugagandan soʻng ularni asirlar orasidan axtaramiz, — dedi.
Musulmonlar gʻalabaga erishgach, xalifa urushni toʻxtatib, oʻljalarni shahar atrofiga toʻplashni buyurdi. Ular sotiladigan boʻlganidan xaridorlar koʻpaya boshladi. Sotishni tezlatish uchun har bir mol ustida uch marta: «Kim oshdi?» deyiladi-da, sotib yuborilaveradi. Asir-qullar koʻpligidan, ularni bir yoʻla beshta-beshta, oʻnta-oʻntadan sotishardi. Mu’tasim esa sotuvchilarni «tez boʻlinglar» deya oshiqtirardi. Xalifa shaharni vayron qilishga buyurgani uchun, askarlar uni vayron qilishdi, kuydirishdi.
Kishilar oldi-sotdi bilan band boʻlib turgan paytda Vardon asirlar orasini aylanib chiqdi. U na xotinidan va na Jahondan darak topmagach, yuragi siqildi va birgalikda maslahat qilishib olmoq uchun Zirgʻomning oldiga qaytib kelmoqchi boʻldi. Yoʻlda u Afshinning lashkargohidan oʻta turib, oʻljalar orasida Jahonning qashqa otiga koʻzi tushdi. Ot yonida turgan Somonni koʻrib, u muqarrar Jahonning oti ekanligiga ishonch hosil qildi. Uni yomon koʻrgani uchun qattiq gʻazablandi-yu, lekin Zirgʻomni rioya qilib, unga bir shikast yetkazishdan oʻzini tiydi, chunki Zirgʻomning xohishi shu edi. Shundan keyin u koʻrgan voqeasini yugurib borib Zirgʻomga aytdi. Zirgʻom kelib Jahonning qashqa otini koʻrdi, lekin Somon allaqachon ot oldidan ketib qolgandi. Otga qarab, uning peshanasidagi sher suratini koʻrdi-yu, u Jahonning oti ekaniga Zirgʻomda shak-shubha qolmadi. Jahon bilan Haylona Afshin olgan asirlar ichida ekan, degan fikr koʻngliga keldi. Darhol kirib, Jahon bilan Haylonani talab qilmoqchi boʻldi, lekin askarlar orasida nizo chiqib ketishidan qoʻrqib, bu ra’yidan qaytdi, chunki u askarlarning ittifoq boʻlishini istardi. Keyin u oʻzicha, Jahon bilan Haylonani qutkazish uchun xalifani oʻrtaga qoʻyishga qaror qildi.
Shunday keyin Zirgʻom xalifani qidirdi. Uning umumiy qabulxonada oʻtirganini, gʻalaba bilan muborakbod qilish uchun oldiga qoʻmondon va a’yonlar keti uzilmay kirib turishganini eshitdi. Xalifaning boʻshashini kutib oʻtirib, kunni allamahal qildi. Axiri odamlar tovsalgandan keyin ruxsat soʻrab, sekin yoniga kirdi. Xalifa uni yaxshi qabul qilib, oʻz yoniga oʻtqazdi, unga xushchaqchaqlik bilan muomala qildi. Zirgʻom ham uni tabriklab, haqqiga duo qilgan boʻldi. Zirgʻomning yuzida gʻam koʻlankasini, tutoqish alomatlarini koʻrgan xalifa:
— Senga nima boʻldi? Xafa koʻrinasan? — dedi.
Zirgʻom:
— Oʻz xojasi oldida quldan aslo xafalik zohir boʻlmaydi. Xafa emasman, lekin bir oz bezovtaroqman, — dedi javob qildi.
— Nima uchun hayajonlanding, Sohibim?
— Afshinning zulm-taaddisi meni hayajonga soldi.
— Uning taaddisi nimadan iborat? Sen donosan, birovlar bilan «san-manga» bormasliging menga ma’lum.
— Men u bilan na martaba, na oʻlja talashmayman. Men oshiq boʻlgan qiz falakning gardishi bilan Ammuriyya-ga kelib qolgan ekan, Afshin mening sevgimdan voqif boʻla turib, asir tushirib, oʻziniki qilib olibdi.
Mu’tasim hayron boʻldi: «Qanday qilib Ammuriyyada buning ma’shuqasi boʻladi?» deb oʻyladi-da, unga qarab: «Ochiqroq gapir, men tushuna olmadim», dedi.
Zirgʻom gap boshladi:
— Janob oliylari, xudo baxtu davlatlarini bundan ham ziyoda qilsin, Somurroda kaminaga Yoqutani tanmahramlikka taqdim etgan edilar. Men kecha oʻzlariga aytganimdek, buyruqlariga xilof ish qilgandim. Xilof ish qilganimning boisini oʻsha vaqtda oʻzimdan soʻramadilar. Uning boisi choʻrilar olib kelish uchun meni Fargʻonaga yuborgan vaqtingizda u yerda bir qizga oshiq boʻlib qolgandim va u bilan ikkimiz umr yoʻldoshi boʻlishga ahd qilgan edik. Baxtga qarshi shu payt qizning otasi vafot etib qoldi. Fargʻonadan qaytib kelishim toʻgʻrisida oʻzlarining farmoni oliylari boʻlib, toʻy masalasini keyinga qoldirib, Somurroga qaytib kelgandim. Shundan keyin koʻp hodisalar yuz berib, oxiri bu qiz taqdirning taqozosi bilan Ammuriyyaga kelib qoladi. Qiz Ammuriyya popi Notisning qasrida qamalib yotgan ekan.
Ammuriyyani fath qilgan vaqtimizda men qizni qasrdan axtarib topa olmadim. Surishtirsam, u Afshinning qoʻliga tushib qolibdi. Unga borib, qizni talab qilmoqchi boʻldim, lekin ittifoq boʻlishimiz juda zarur boʻlib turgan bir paytda askarlar orasida nizo chiqarmay deb, maslahatlarini olish uchun hozir oʻzlariga arz qilgani keldim.
Mu’tasim bir lahza boshini yerga solib turdi-da:
— Bu oson hal boʻladigan ish. Afshin sening ma’shuqangni oʻzida ushlab turmaydi, asir olingan ayollar behisob, arzimas pulga sotib ham yuborilyapti-ku, — dedi-da, chapak chalib tashqaridagi gʻulomlaridan birini chaqirdi-da, Afshinni chaqirib kelishni buyurdi.
Bir ozdan keyin Afshin kirib, xalifaga salom berdi, Yonida oʻtirgan Zirgʻomni koʻrib, nima uchun chaqirilganini sezdi-yu, bilmaslikka olib jim turdi. Xalifa unga qarab: «Sohibga aloqador bir ish ustida sizni chaqirdim. Uning men uchun qadrli bir kishi ekanini oʻzingiz yaxshi bilasiz»,— dedi.
Afshin tabassum qilib:
— Sohib men uchun ham muhtaram, buni oʻzi ham yaxshi biladi, — dedi.
— Sizning ixtiyoringizga tushgan asiralar orasida bir qiz bor ekan, Sohib sizdan oʻshani soʻrayapti.
— Asiralar toʻlib yotibdi, arzimaydigan pulga sotilib ham ketyapti, agar u mendan beshtasini soʻrasa, oʻntasini berishga tayyorman.
Zirgʻom Afshinning chalgʻitayotganini tushunib:
— Oʻzingiz yaxshi biladigan bir qiz menga kerak, — dedi.
— U kim ekan?
— Hokimning qizi Jahonni aytmoqchiman.
Afshin hayron boʻlgan boʻldi:
— U ham asiralar ichida ekanmi?
— Oʻshalarning ichida boʻlsa kerak, deb oʻylayman, u bilan birga Haylona degan rumlik yana bir ayol ham bor.
Afshin xalifaga qarab:
— Mabodo asiralar orasida Jahon boʻlsa, uni Zirgʻomga topshirish zahmatidan meni qutqarsinlar, uzr, — dedi.
— Sohib uni ma’shuqam deb da’vo qilyapti, u toʻgʻri soʻz odam, toʻgʻri gapiradi.
— Mayli, lekin bu qiz men uchun oʻz qizim oʻrnida, otasi meni unga vasiy qilib tayinlab ketgan. Sohib buni inkor qilmasa kerak, deb oʻylayman.
Mu’tasim Zirhomga qaradi: uning rangi oʻchib, chehrasida gʻazab alomatlari ochiq-oydin sezilib turardi. Mu’tasimning oʻziga qaraganini payqagan Zirgʻom jahlini tiydi-da, «Hokim bu kishini vasiy qilganidan xabarim bor, lekin qiz bilan gapni bir yerga qoʻyganimiz vasiyatnoma yozilishidan burun boʻlgan», — dedi.
Afshin:
— Bu gap toʻgʻri boʻlsa, vasiyat qiluvchi uni oʻz vasiyatida aytib ketgan boʻlardi. Vasiyatnomada bu gap yoʻq. Men qizni hech kimga unashtirilmagan deb hisoblayman. Otasining vasiyatiga muvofiq; mening ruxsatimsiz uni birovga unashtirish durust emas, — dedi-da, fikrini bilmoqchi boʻlgandek xalifaga qarab qoʻydi.
Mu’tasim hayron boʻlib qoldi, chunki Zirgʻomning oʻz xohishiga erishuvini istardi. Shu bilan birga, askarlar ichida gʻavgʻo koʻtarilishini ham istamasdi. U Afshinga qarab:
— Faraz etaylik, qizning otasi unashtirilganini bilmagan yoki unga iqror boʻlmagan boʻlsin, hozir u sizning otaligʻingizda ekan, biz bevosita siz orqali unga sovchi boʻlyapmiz.
Afshin mot boʻldi, nima deyishini bilmay, boshi berk koʻchaga kirib qoldi. «Qizni Zirgʻomga bermayman», deb xalifani oʻzidan ranjitsinmi yoki xoʻp desinu, qarab turib undan ajralib qolaversinmi? U ozgina oʻylab turdi-da, dedi: «Janob oliylarining buyruqlari muqarrar bajariladi, lekin xudo xohlasa shu ish Somurroga qaytib borganimizdan keyin boʻlsin».
Mu’tasim: «Bu toʻgʻri maslahat», degandek Zirgʻomga qarab qoʻydi.
Afshin ishni atayin keyinga siltayotganini va tilining uchidagina gapirayotganini sezgan Zirhom qat’iy qilib:
— Afshin amiralmoʻ’mininning talablarini qabul qilgan boʻlsa, nikohni shu yerning oʻzida qildirsin, — dedi.
Afshin boʻysungandek tabassum qildi va: «Xalifa buyruq qilsalar bosh ustiga, hech qanday gap-soʻz boʻlishi mumkin emas, lekin asiralar hozir qayerdaligini bilmayman, fikrimcha, ular Somurroga joʻnatilgan boʻlsa kerak», dedi. Zirgʻom Jahonning otini shu yerda — lashkargohda koʻrgani uchun oʻzini ham shu yerda deb bilardi. U:
— Agar qiz bu yerda boʻlmasa, Somurroga borgunimizcha nikohni toʻxtatib turishga roziman, hozir borib, uning bor-yoʻqligini tekshirib, basharti, bor boʻlsa, shu yerga olib kelish uchun xalifam oʻz kishilarini yuborsalar, deb iltimos qilardim, — dedi.
Xalifa gʻulomini chaqirdi va: «Afshinning lashkargohiga borib, Jahon degan asira qizni topib, bu yerga olib kel», — deb buyurdi.
Zirgʻom gʻulomni toʻxtatib:
— Uning oti Gulnor, bu mamlakatda uni shunday deb atashadi, — dedi.
Gʻulom chiqib ketdi. Zirgʻom esa choʻgʻ ustida turgandek besaranjom: uzoq vaqtdan buyon koʻrmagan sevgilisini koʻrishga oshiqib, yuragi qinidan chiqib ketay dedi. Meni oʻlgan deb hisoblab yurgan Jahon toʻsatdan menga koʻzi tushsa, juda hayron boʻlib qolsa kerak», degan fikr koʻngliga keldi. Shu yoʻsinda kechgan har bir lahza uning xayolida soatlarga aylanib ketdi. Keyin xalifa yuborgan gʻulom: «Asir tushgan ayollar shu bugun ertalab Somurroga yuborilgan ekan», degan gapni topib keldi.
Bu xabar Zirgʻomning boshiga chaqmoqdek urilgan boʻlsa ham, sukut etdi-yu, lekin: «Jahonning sinchiklab axtarishni, basharti u lashkargohda boʻlsa, majburan olib kelishni Vardonga aytaman», deb koʻngliga tugib qoʻydi.
Xalifa Zirgʻom bilan Afshinning ketaverishiga ruxsat bergandan keyin Zirgʻom chiqib, Vardonni koʻrish uchun toʻgʻri oʻz chodiriga bordi. Uni topolmagach, kishilardan soʻradi. Uni ertalabdan beri koʻrmaganliklarini, qayerga ketganini ham bilmasliklarini aytishdi. Uni chodiriga borib surishtirmoq uchun oʻzi chiqdi, u yerda ham yoʻq. Hammodni ham koʻra olmadi. Ikkalasi bir yerda boʻlsa kerak, deb umid bogʻlagan edi, afsuski, ikkalasi ham yoʻq. Zirgʻom tashvishlandi. Vardonni koʻrishi juda ham zarur edi. «Jahonning otini erta bilan turgan joyiga borib aniqlab kelaman», deb yolgʻiz oʻzi chiqdi. Uni ham topa olmadi. Shundan keyin u, «Afshin toʻgʻri aytgan ekan, u xalifaga yolgʻon gapirishga jur’at etmasa kerak», degan xulosaga keldi-da, chodiriga qaytdi va koʻnglidagi niyatini hech kimga aytmadi.

Afshinning Sud Qilinishi
Afshin asir olingan ayollarni oʻsha kuni ertalab lashkargohdan olib ketishga buyruq bergandi. Bu ish Somonning maslahati bilan boʻlgandi. Jahon popning qasrida ekanini unga koʻrsatgan, asir qilib olishga maslahat bergan ham oʻsha Somon edi. Somon Bazzda boʻlgan vaqtidan boshlab Jahonning har bir qadamini kuzatardi. Uning Rum mamlakatiga chiqqani, Ammuriyyaga borib tushgani ham Somonga ma’lum edi. Bu ishlarni u otasining vasiyatini oʻzgartirish toʻgʻrisida Afshindan olgan va’dasiga erishmoq uchun qilgandi.
Ammuriyya fath qilingandan keyin, u singlisi oldiga borib, unga yordam koʻrsatish uchun kelgandek qilib koʻrsatdi. «Afshin ham faqat seni qutqazish uchun bu hujumni uyushtirdi» deb, ungi xotin boʻlishni maslahat, beraverdi. Ammo Jahon uning maslahatlariga unamasdi. Shuning uchun Zirgʻom pop qasriga yetib kelmasidan oldinoq Afshinning odamlari Jahonni va Haylonani otga mindirib, uning lashkargohiga olib ketishdi. Haylona Jahon uchun katta suyanchiq. Ular bir-birini sevishgan, ayrilmas doʻst, dugona boʻlib olishgandi. Ikkalasi ham oʻzini bevatan, gʻarib deb hisob qilardi. Ular Afshinning lashkargohiga kelishgandan keyin, asirdek boʻlib qolishgani jahonga juda ogʻir tuyuldi. Mu’tasimga yoʻliqib, oʻzini Afshin changalidan qutqazishini iltimos qilmoqchi boʻldi, lekin akasi sabr qilishni tavsiya etdi va: «Seni oʻzim Somurroga olib boraman, u yerga borgandan keyin istagan ishingni qilaverasan», deb uqtirdi. Somon Somurroni tilga olishi bilan Jahon Zirgʻomini esladi, chunki uning barhayot ekanidan umidvor edi. «Juda boʻlmasa, uning onasi tirik boʻlsa, oʻgʻli haqidagi gaplarni surishtirib bilib olarman», degan umidda» «Mayli, Somurroga bora qolay, lekin Haylona ham men bilan birga boʻlishi shart», — dedi.
Somon bu shartni qabul qildi. Somonning maqsadi Zirgʻomga bildirmasdan Jahonni olib qochish edi. U tong saharda Jahonni izlab yurgan Vardonni koʻrib, Afshinning oldiga yugurdi va unga «tezda ayollarning ikkalasini toʻppa-toʻgʻri Ushrusanaga yuborib, u yerda saqlab turish kerak», degan maslahatni berdi. Afshinga Somonning maslahati ma’qul tushdi. Shundan keyin Somon yuk ortadigan ulovlarni va yoʻlda ularni qoʻriqlab boradigan soqchilarni shoshilinch ravishda tayyorladi-da, koʻzni shamgʻalat qilib yoʻlga tushdi. Jahonni topib kelish uchun xalifa yuborgan gʻulom lashkargohga kelganda, ular bu yerdan chiqib ketganiga bir necha soat boʻlgandi.
Zirgʻom esa Vardon bilan Hammodning bedarak yoʻq boʻlib ketganidan tashvishlanib, nima qilishini bilmay, hayron boʻlib qoldi. Ular bir falokatga uchragan boʻlmasin, deb qoʻrqdi: «Afshin ularni bir baloga yoʻliqtirgan boʻlsa-ya»,— degan xayolga ham bordi.
Askarlar oʻlja va asirlarni sotish bilan Ammuriyyada bir necha kunni oʻtkazishdi. Mollar koʻp boʻlgani uchun yahudiy savdogarlari undan koʻp foyda topishdi. Undan keyin askarlar shaharni vayron qilish, qoʻporish bilan yana bir necha kun qolib ketishdi. Shaharliklardan koʻp odam qirib tashlandi. Pop Notis esa oʻzidan-oʻzi ularga taslim boʻldi.
Hamma ishlar saranjom topgandan keyin Mu’tasim Somurroga qaytishga farmon berdi. Zirgʻom esa benihoya tashvishda. U oʻz sevgilisini Somurroda uchratish niyatida u yerga qaytayotganlar bilan birga yoʻlga tushdi.
Yoʻlda Zirgʻom qarshi tomondan kelayotgan otliq kishilarga koʻzi tushdi Ularni koʻrishi bilanoq yuragi hovliqib ketdi, chunki otlar orasidagi bittasi Vardonning oti ekanini payqadi. Oʻsha yoʻlovchilarga yetib olish uchun otiga qamchi bosdi. Ularga yaqinlashganda ikki kishini — Vardon bilan Hammodni tanib: «Vardon!» deb baqirdi.
— Labbay! — dedi Vardon, uning ovozida shodlik va zafar ohangi yangrardi.
Zirgʻom:
— Qayerda edinglar? Men sizlardan juda tashvishlandim, — dedi.
Vardon:
— Somurroga borib kelyapmiz.
Zirgʻom:
— Nima uchun bordinglar u yerga?
— Ikki kelinni u yerga olib borib, tashlab kelyapmiz.
— Qaysi kelinlarni aytyapsan?
— Jahon bilan Haylonani.
— Qanday qilib? Gapir, tezroq gapira qolsang-chi!
— Qarasam, sen Afshinga yalinadigan koʻrinding. U bilan gaplashadigan boʻlsang ham, xalifa oldida gaplashasan. U esa senga chap bermoqchi: Jahon bilan Haylonani qayergadir olib qochmoqchi. Shu ishdan gʻaflatda qolgudek boʻlsak, ularni qidirib topishga umr kifoya qilmasdi. Senga bildirmasdan bir kuch ishlatish kerak degan fikr keldi koʻnglimga. Chunki senga bildirsam, «askarlar orasida gʻavgʻo chiqmasin», deb turib olasan. Jahon bilan Haylonani olib qochishni Afshinga Somon maslahat berganini ham bilgandim. Shuning uchun Somonni ham qoʻshib, qizlarning ikkalasini zoʻrlik bilan olib ketishga Hammod bilan soʻz biriktirdik va shu ishni bajardik. Mena ikki kelinni Somurroga olib borib, Sohibning uyiga joyladik. Somonni esa sen yetib borguningcha, qamoqxonaga qamatib keldik.
Zirgʻom bir tomondan sevinsa ham unga:
— Afshin bilan kelishgan va’damizda tursak yaxshi boʻlmasmidi? U xalifa oldida Somurroga yetib borgan zamonamiz toʻy qilib yuboramiz, deb menga va’da bergan edi,— dedi.
Vardon:
— Afshin Jahonni Somurroga yuboraman, degan ga-pini chin deb ishonganmiding? — dedi-da, Hammodga qa-rab.
— Doʻstim, sen Yoqutani koʻrib sevingani boʻlsang kerak deb oʻylayman, lekin nimaga yana qaytib kelyapsan? — deb soʻradi.
— Sen bilan birga boʻlish va xizmatimni toʻliq ado etish niyatida qaytib kelyapman.
Askarlar qoʻshlama tarzida yoʻlda bormoqda. Zirgʻom esa Mu’tasim yonida, uning qoʻshilmasida bormoqda. Kech kirgach, ular dam olish uchun mazgilga tushib, yuklarni ham tushirishdi. Vardon esa xalifaga qarshi uyushtirilayotgan yangi fitni xususida Zirgʻomga hikoya qilib berdi. Bu haqda uni ilgari ham ogohlantirgan edi. U «xalifaning hayoti xavf ostida, bundan albatta oʻzini xabardor qilib qoʻyish kerak», — dedi.
Hammod:
— Bu xabarni xalifaga men yetkazaman, lekin uning oldiga meni Zirgʻomning oʻzi hech kim yoʻq paytida olib borishi kerak, — dedi.
Zirgʻom:
— Qani yur, hozir boramiz, — dedi.
Vaqt xufton payti edi. Ular xalifaning chodiriga borib yetishdi-da, Zirgʻom kirishga ruxsat soʻradi. Ruxsatdan keyin Zirgʻom yonida Hammod bilan birga kirdi. Xalifa:
— Xoʻsh, keling, Sohib, — dedi.
Zirgʻom:
— Doʻstim Hammodda janob oliylariga ma’lum qilishi zarur boʻlgan maxfiy gaplar bor agar ruxsat bersalar, aytmoqchi, — dedi.
Xalifa Hamodga qaradi:
— Gapir, lekin yolgʻon aralashtirishdan ehtiyot boʻl!
Hammod sarkardalar xalifani oʻldirib, oʻrniga Abbosni oʻtqazish toʻgʻrisida kelishib olganini va suiqasd qilganlarning nomini, shu jumladan, Shoh bin Ismoil Xurosoniyni, Horis as-Samarqandiy, Ujayf bin Anbasa va boshqalarni aytib berdi. Mu’tasim bu ishga shitob bilan kirishib, gumonsiragan kishilarini chaqirtirdi, ularni turli vositalar bilan tergov qildi. Ular qilmishlariga iqror boʻlgandan keyin, hammasini oʻldirtirdiki, bu oʻldirtirish vositalarini batafsil bayon etishga hojat yoʻq. Ammo Abbosni Somurroga borguncha saqlab turdi va uni mal’un, deb atadi. Shundan keyin u Ma’munning bolalarini tutib, uy-uylarida umrbod qamoqqa hukm qildi. Vaqtida ogohlantirganliklari uchun Zirgʻom bilan Hammodni maqtab, ularga mukofotlar berdi.
Afshin Vardon bilan Hammodning qilgan ishlarini ba’zi odamlardan eshitdi, lekin Somurroga yetib borguncha sabr qilib, u yerga borgandan keyin ularni ham, Zirgʻomni ham oʻxshatib xalifaga chaqmoqchi boʻldi. Qofila Somurroga yaqinlashganda Zirgʻomning yuragi duk-duk ura boshladi, chunki uzoq hijrondan keyin Jahon bilan koʻrishadigan vaqt kelayotganini u bilardi.

* * *
Jahon Vardon bilan Hammodning qoʻliga oʻtgandan keyin, azaliy orzulari yana joʻsh urdi. Avvaliga ularning askarlari bilan hujum qilayotganini koʻrib, «yana qanday baloga duchor boʻlyapman», deb xudodan panoh tiladi va ulardan oʻzini mudofaa qilmoqchi boʻldi. Keyin birdan Vardonning tovushini eshitib qoldi. Oʻsha tovushni xotini Haylona ham eshitib qoldi-da, ikkalasi uning tomoniga burilishdi. Tirikligidan umid uzib qoʻygan Vardonning ovozini eshitgan Haylona qalbida paydo boʻlgan sevinch va hayajonni aslo soʻramang. Er-xotin bir-birlarini quchib, qadimiy va mangu muhabbat alomatlarini zohir etishardi. Shu payt Vardon Somonni ushlab, qoʻl-oyogʻini bogʻlab qoʻyishni oʻz sheriklariga topshirdi-da, Jahonning yoniga bordi. Jahon unga qarab:
— Rostdan Vardonning oʻzimisan? — deb soʻradi.
Vardon:
— Ha, menman, sayidam, salomatlik va diydor koʻrishish sizga muborak boʻlsin? — dedi.
Jahon toʻlqinlanib soʻradi:
— «Koʻrishish», Zirgʻomim, u qayerda?
Vardon:
— U sogʻ-salomat, bir necha kundan keyin keladi. Men sizning uning Somurrodagi hovlisiga eltib qoʻyaman, u yetib borguncha oʻsha yerda onasi yonida turasiz.
Jahon «bu tushimmi yo haqiqatmi» deb xayol surdi-da, Vardonning basharasiga yana bir tikilib qaradi va: «Zirgʻomim tirikmi?» dedi. Shu payt Jahon «Zirgʻom oʻlgan» deb xabar yetkazganlardan birinchisi boʻlmish Somonni esladi. Somon esa otning orqasiga oʻngarilib qoʻyilgancha yotardi. Jahon unga qaradi. Vardon bilan gaplashib turgan Jahonga qarab Somon: «Menga rahm-shafqat qil», deyotgandek tuyuldi. Lekin Jahon yuzini teskari oʻgirdi-da, Vardon bilan apoq-chapoq boʻlib, shodu xurramlikdan uchib ketay deb turgan Haylonaga qarab: «Vardonni sen ilgari ham tanirmiding?» — deb soʻradi.
— Axir bu oʻz erim boʻladi-ku.
— Menga aytgan pop ering shumi?
— Ha, xuddi oʻzi. Uni menga yetkazgan Ollohga shukur. Oshiqingning qarorgohiga yetganingdan gʻoyat mamnunman, muborak boʻlsin, Jahon! — dedi.
Vardondan Jahon: «Zirgʻom qayerda?» — deb yana soʻradi.
— Hozir Ammuriyyada, Somurroga joʻnaydigan boʻlib turishibdi.
Shundan keyin ular ham. Somurro tomon yoʻl olishdi. Vardon oʻzida yoʻq xursand. Yoʻlda ular boshdan kechirgan mojarolarni bir-birlariga hikoya qilib borishardi. Vardon ham Zirgʻomning Mu’tasim oldida qozongan obroʻ-martabasini maqtadi, uning nomini xalifa Sohib deb oʻzgartirganini va buning sabablarini Jahonga tushuntirib berdi. Bundan tashqari, u Hammod bilan Yoquta voqealarini va Yoqut Jahonning xuddi oʻziga oʻxshashligini hikoya qildi.
Ular Somurroga yetgandan keyin Vardon darhol Somonni qamoqxonaga yubordi va uning boshligʻiga: «Bu aygʻoqchini qamab qoʻyishni Sohib buyurdi», deb ta’kidladi. Keyin u Jahon kelganini Oftobga xabar qildi. Jahon bilan Oftobning uchrashuvlaridagi holati kishi koʻz oʻngiga keltira olmaydi. Oftob Jahonni yonidan siljishga qoʻymay, bagʻriga tortib, quchoqlab oʻpardi.
Yoquta ham Hammodni koʻrgach, sevinganidan terisiga sigʻmay ketdi. U Hammodning barhayotligidan xabardor edi, lekin Jahonni koʻrib ogʻzi ochilib qoldi. Yoquta bilan Jahonning bir-biridan ajratib boʻlmaydigan darajada oʻxshashligidan u koʻzguda oʻz aksini koʻrayotgandek his qildi. Jahon ham Yoqutani koʻrib hayratda qoldi.
Vardon Somurroda oʻz vazifasini tugatgandan keyin Ammuriyya tomon qaytishga otlandi. Hammod ham u bilan birga yoʻlga chiqdi.
Somurroda xalifa saroyidagilarning hammasi Zirgʻomning yoʻlini sabrsizlik bilan kutmoqda.
Oʻn yetti kun oʻtgandan keyin «xalifa va uning askarlari sogʻ-salomat gʻalaba bilan qaytib kelyapti», degan xushxabar tarqaldi. Somurro shahri bezatildi. Davlat arboblari va askarlar saf tortib koʻchalarga bayroqlar osildi, kuylar chalindi, butun shahar shod-xurramlikka toʻldi. Erkagu ayol tomosha qilish uchun yoʻlga chiqdi. Hamma shu marosim bilan band.
Jahonga esa hech bir narsa koʻrinmaydi, hech narsa eshitilmaydi. Xalifaning hamrohlari ichida Zirgʻom saroyga kirib kelayotganini koʻrarmikanman, deb uning ikki koʻzi saroy darvozasida. Lekin xalifa kirib kelgan vaqtda uning yonida hech kim koʻrinmadi.
Jahon hayajonlanib, koʻyib-yonib turgan paytda hovlida yoʻtal ovozi eshitildi. Bu ovoz albatta Zirgʻomniki ekanini tushungan Jahonning a’zoyi badanini qaltiroq bosib ketdi. Uni kutib olish uchun oldiga yugurmoqchi boʻldi, lekin dagʻ-dagʻ qaltirab, ikki oyogʻini yerga bosa olmadi. Rangi quv oʻchib ketdi, lekin u tahammul qildi, oʻzini bosdi, dovyurakligini esladi-da hovli tomon yura boshladi. Zirgʻom ichkariga kirgandi. U Jahonning shoshilmay, oʻzini yoʻqotmay bemalol yurib kelayotganini koʻrdi. Uning koʻzlari minbarda turib kishilarni sajda qilishga da’at qilayotgan yoki muhabbat yoʻlida oʻzini fido qilishga chaqirayotgan voizning holatini eslatardi. Zirgʻom ta’zim qilib, Jahonga salom berdi. U oʻrnidan turib, quchoqlab koʻrishishni istardi-yu, ammo bunday qilish uyat hisoblangani uchun botinmadi, oyoqqa turib, unga qoʻlini uzatdi. Jahon ham oʻz navbatida Zargʻomga qoʻl berdi-da, bir olam ma’noli tabassum bilan koʻz urishtirishdi. Keyin Zirgʻom:
— Fargʻona kelini, xush kelibsan, necha oy, necha yillardan beri koʻrishmadik. Mening ham safarim choʻzilib ketdi. Lekin «oshiqlar yoʻli qisqadir» degan maqol bor,— dedi.
Jahon kulib javob berdi:
— Yoʻl noqulay, oʻr-qirlari koʻp boʻlgani uchun choʻzilgandir-da, lekin shakar suvini qancha koʻp qaynatsang, shuncha shirin boʻladi.
— Lekin u shakarning suvi qaynayverganidan qurib qolib kuyib ketarmikan deb qoʻrqqan edim, — dedi.
— Men koʻz yoshlarim bilan uni hoʻllab turmaganimda, kuyib ketishiga sal qolgandi, — deb ikki koʻzini ochgandi, unda ikkita durdona paydo boʻldi. Shu koʻzlari bilan bir qaragan edi, Zirgʻomning koʻksiga oʻq qadalgandek boʻldi. Zirgʻom hushidan ketayozib.
— Shunday yoshlar boʻla turib, shakarning kuyib qolishidan qoʻrqarmiding? — dedi.
— Lekin qaygʻu yoshi bilan shodlik yoshi orasida osmon bilan yercha farq bor, mayli, xudoga shukur, hammasini ham koʻrdim.
Hamon oʻz qoʻlida turgan Jahonning qoʻlini siqib, oʻsha yerdagi kursi tomon uni boshladi. Uning ikki koʻziga tikilib turib soʻradi;
— Sen hozir Ollohga shukur aytyapsan. Ilgari boʻlsa, unga emas, Urmuzdga[8] shukur aytarding. Bu oʻzgarish qachon yuz berdi?
Jahon Zirgʻom bilan birga yurib kelib, butun dunyoni unutgan holda ikkalasi yuzma-yuz oʻtirdi-da, gap bosh-ladi:
— Bir vaqtlar ahvolim oʻzgarib, koʻnglim boshqa yoqqa ketdi, oʻz shuurimga ega boʻlolmay qoldim, Zirgʻom nimani istasa, men shunga tayyorman degan qarorga keldim. Seni qiziqtirayotgan bu oʻzgarish oʻsha kundan boshlab yuz bergandi.
Umidsizlik vujudimni kurshab olgan kunlarimga achinaman. Akam Somonni, boshqa odamlarni «Zirgʻomdan xabar bilib kelinglar», deb Somurroga yuborganimda, ular «Yoʻq, ekan», hatto ba’zilari: «Oʻlgan ekan», deb qaytib kelishgan kundagi umidsizliklarim uchun achinaman. Qancha noxushlik, qancha falokat keltirgan oʻsha kunlar hech kimning boshiga tushmasin! Ammo hozir ularning hammasi unut boʻladi — koʻrmagandekman. Endi dunyoda mendan baxtliroq kishi boʻlmasa kerak, men Fargʻonada — sizning yoningizda boʻlgan kunlarimdan ham baxtliroqman. U kunlari men baxsizlik nimaligini bilmay, koʻr-koʻrona baxtli boʻlgandim. Uchrashuv nimaligini bilmay turib, muhabbat toʻlqini bilan otilib, sizga yaqin boʻlishdan lazzatlanardim.
Ammo bugun bilsam, baxt-saodatning qadri shu baxt yoʻlida chekilgan azob-uqubatga qarab ziyoda boʻlarkan. Fargʻonada siz bilan birga oʻtkazgan kunlarimda shuni bilgan boʻlsam, sizga yetishishdan oldin muhabbat yoʻlida bir qancha qiyinchiliklarni boshdan kechirishni oʻzimga lozim koʻrgan boʻlardim, albatta, — dedi. Shu gaplarini gapirarkan, unda muhabbat zavqi gʻalaba qilib oʻzini, ayollik izzat-nafsini unutib qoʻygandi. Uning yuzidagi tarovatga, koʻzidagi sehrga mahliyo boʻlib qolgan. Zirgʻom sevgilisining gaplari magʻzini chaqolmadi. Jahon gapini tugatdi. Ammo Zirgʻom unga quloq solayotgandek, hamon tikilib turardi. Keyin u oʻzini tutib oldi, xayoli boshqa yoqda boʻlganidan, gap nima ustida borayotgannii ham unutganidan xijolat boʻldi-da:
— Bu judolik vaqtlarida boshingdan oʻtgan voqealarni eshitishga juda qiziqaman. Ularning ba’zisini boshqalardan eshitgan boʻlsam ham, oʻz ogʻzingdan eshitishim uchun boshqa gap edi,— dedi. — Sen ham mening boshimdan nimalar kechganidan xabardor boʻlishni istasang kerak, albatta. Gaplarimiz koʻp, bafurja gaplasharmiz. Umrim boʻyi senga tikilib oʻtirsam ham, tikilishdan toʻymayman, ey guluzorim, ey obi hayotim! Muhabbat lazzati shu muhabbat yoʻlida chekiladigan azob-uqubatga qarab ziyoda boʻladi, deganing toʻgʻri. Ammo sen bilan mening muhabbatimiz ziyodalikni qabul qilmasa kerak, lekin mashaqqat, azob-uqubat bilan yana ham musaffo boʻladi, desang, bu fikringga qoʻshilaman.
Jahon oʻrnidan turib:
— Toʻgʻri aytdingiz, ikkimizning visol damlaridan oladigan lazzatimizning nihoyasi yoʻq, — dedi.
— «Onangizni koʻrdingizmi?» — deb soʻradi Jahon. «Yoʻq, hali u kishini koʻrganim yoʻq», — javob berdi Zirgʻom.
Jahon:
— Sizga qanday yaxshi, shunaqa mehribon onangiz bor, u kishi sizni bagʻriga bosib, boʻylaringizni hidlashni juda ham sogʻinganlar, — dedi.
Jahon bilan Zirgʻom hovli tomonga chiqishdi. Hovlida turgan ona ularni sezdi. Zirgʻom yugurib borib, uning qoʻlini oʻpdi, ona ham bagʻriga bosib oʻpdi, peshonasini siladi. Shu yerda tikka turgan Yoqutani koʻrsatib, Jahon Zirgʻomga:
— Men yoʻqlik vaqtimda Yoquta bilan hamsuhbat boʻlib tursangiz arzimasmidi? — dedi.
Zirgʻom: — U bilan ba’zan suhbatlashib turdik, ammo koʻp vaqtlari siqilardim ham. Ikkalangizdagi shu oʻxshashlik seni menga topib berdi. Buni keyin senga gapirib beraman, — dedi. Oshiq-ma’shuq shunday suhbatlar bilan uyda bir necha soatni oʻtkazishdi. Keyin ovqat tayyor boʻlib, uni yeyishga oʻtirishdi. Shu vaqtda Oftob oʻgʻliga qarab: — Endi toʻyni boshlab yuboradigan vaqting keldi, oʻgʻlim, — dedi.
Zirgʻom javob berdi:
— Toʻgʻri, oyi, xudo xohlasa ertaga boshlaymiz.
Ular hali ovqatni yeb, dasturxon yigʻishtirilgani ham yoʻq ediki, saroy gʻulomlaridan biri kelib, Zirgʻomni xalifa yoʻqlatayotganini aytdi. Zirgʻom oʻrnidan turib, kiyimlarini kiydi-da, chiqib ketdi. U umumiy qabulxonaga yaqinlashganda, darvoza yonida turgan ushrusanalik bir qancha yigitlarni koʻrib, Afshinning shu yerdaligini payqadi. Ichkariga kirib, majlisning toʻrida, oʻz taxtida oʻtirgan xalifaga, uning yonida kursida oʻtirgan Afshinga koʻzi tushdi. Vardon bilan Hammod katta xonning bir chekkasida tikka turishardi. U salom bergach, xalifa unga «oʻtir» ishoratini qildi. U oʻzini tushunmaganga solib:
— Oliy hazratlari ruxsat bersalar, bir ogʻiz gap gapirsam, — dedi.
Xalifa:
— Mayli, gapir, — dedi.
Zirgʻom Vardonni koʻrsatib: «Hazrati oliylariga Armanistonning katta poplaridan biri boʻlgan Vardonni tanitmoqchiman. Bazz, va Ammuriyya muhorabasida askarlarimiz safida yaxshi ish koʻrsatdi», — dedi.
Xalifa ham, Afshin ham uning gapidan hayron boʻlib qolishdi.
Xalifa:
— Bu sening xodiming Vardon emasmi? — deya soʻradi. Zirgʻom:
— Uning tag-tugini surishtirmay, xodim deb yurgan edim. Keyin bilsam, ulugʻ kishi ekan. Mening huzurimda bir qancha xizmatlari boʻldiki, undan musulmon askarlariga koʻp manfaat keldi. Hazrati oliylari ruxsat bersalar, u oʻtirsa, — dedi.
— Lekin uni sud majlisiga, seni guvoh tariqasida chaqirtirganman.
— Hazrati oliylariga itoat etib, shohidlik vazifamni ado etaman — dedi-da oʻtirib gapga quloq soldi.
Xalifa:
— Bosh sarkardamiz Afshinning gapicha, Vardon bilan Hammod uning askarlariga taaddi etib, qoʻllaridan ikki asir ayolni tortib olgan emish. «Biz u masalani Somurroga qaytib borganimizdan keyin hal etamiz», degan buyrugʻimizga ular boʻysunishmagan.
Zirgʻom:
— Shunday qilishgan, hazrati oliylari! Agar bu ishni gunoh deb hisoblasalar, u gunoh mening boʻynimda, sababki, uni men tufayli qilishgan, unga men javobgarman. Qanday ish boʻlgan boʻlsa ham Hammodni hazrati oliylari afv etgan edilar. U oʻzlarining va’dalariga muyassar boʻlmoq uchun Somurroga kelgan. Boshqa kishining gunohi tufayli u jazoga mustahiq etilmasa kerak.
Mu’tasim oʻzi unutgan bir narsani xayoliga keltirayotgandek chakkasini qashidi-da:
— Toʻgʻri aytding, Hammod muhtaram va koʻp yaxshilik qilgan kishi, oʻziga munosib yaxshilik qaytaramiz. Istasa, hozir qora kursidan turib, chiqib ketishi mumkin, — dedi.
Hammod qulluq qilib, chiqib ketdi. Majlisda Vardon, Zirgʻom va Afshin qoldi. Keyin xalifa Zirgʻomga xitob qildi.
— Sen Vardon xususida oʻziga munosib gapni aytding, lekin u oʻsha ikki asir ayol toʻgʻrisida bizning farmonimizga zid ish qildi. Biz Ammuriyyadalik vaqtimizda bu ikki ayolning ishini Somurroga qaytib borgach, hal qilamiz degan edik. Vardon shu farmonga rioya qilishi kerak edi. Oʻsha ikki asir ayol bu yerga keltirilsin!
Zirgʻom:
— U ikki asir ayolning biri mening ma’shuqam boʻlsa, ikkinchisi buning jufti haloli boʻladi. Mening ma’shuqam menga tegishi ustida hazrati oliylarining buyruqlari boʻlgandi, popning xotini hozir mening hovlimda, janob Afshin uning uchun qaygʻurmasalar ham boʻladi, — dedi.
Afshin gʻazabidan koʻzlarini katta ochib:
— Birinchidan, ikkala ayol ustida ham hazrati oliyning farmonlariga rioya qilinishi, menimcha, zarur edi. Mening ma’shuqam deyayotganing Jahon boʻlsa, uning ustida alohida gaplashamiz, otasining vasiyatiga muvofiq uning ixtiyori menda.
Shu payt Vardon oʻrnidan turib, gapirishga ruxsat soʻradi-da, xalifaga xitoban:
— Bu kishi Jahonga vasiy boʻlganligi haqida hazrati oliylariga rasmiy hujjat taqdim etganmi? — deb soʻradi.
Mu’tasim Vardonning gapidan koʻzi ochilib, Afshinga qaradi: — Vasiyatnoma qayerda?
— U menda, men yolgʻonchimidim?
— Shariat boʻyicha, hukm chiqarishdan oldin vasiyatnomani koʻrish talab qilinadi, uni yashirishning sizga nima zarurati bor?
Afshinning basharasida gʻalati bir holat yuz berib, avval gapni boshqa yoqqa chalgʻitmoqchi boʻldi, keyin oʻzini gʻazablangan koʻrsatib:
— Shunday ishda bosh sarkarda yolgʻonchi boʻlib, bir qulvachchaning gapi rost boʻladigan boʻlsa, oxirzamon boʻlibdi-da! — dedi.
Vardon:
— Men bu kishining vasiyligini inkor qilmayman, lekin xalifa janoblari Ushrusana podshosi qanday odamligini bilib qoʻyishlari uchun oʻsha vasiyatnomaning aslidan xabardor boʻlsalar, yaxshi boʻlarmikin, deb oʻylayman, — dedi.
Afshin figʻoni falakka chiqib, oʻzini unutib qoʻygandek:
— Xalifa huzurlarida musulmon askarlarining bosh sarkardasiga shunday muomala qilinadimi? Faraz etaylik, vasiyatnoma yoʻqolgan, oʻgʻirlangan yoki kuyib ketgan boʻlsin. Shu bilan men aybdoru, yolgʻonchi hisoblanishim kerakmi? Bu odam vasiyligimga oʻz tili bilan iqror boʻlyapti, bas shunday ekan, vasiyatnomani koʻrsatishimdan nima foyda?
Vardon sipolik bilan dedi:
— Janob sarkarda, jahlingiz chiqmasin, biz xalifa huzurlarida sud majlisida oʻtiribmiz. Sud sizdan shu vasiyatnomani oʻqib berishingizni talab qiladi.
Afshinning qattiqroq jahli chiqdi:
— Vasiyatnoma yoʻqolgan, uning iborati yodimda yoʻq.
Vardon:
— Iborati mening yodimda, agar hazrati oliylari ruxsat bersalar, huzurlarida uning iboratidan ba’zisini oʻqib, bersam, — dedi.
Xalifa:
— Mayli, esingda borini aytib ber, — dedi.
Vardon:
— Vasiyatnoma xudo nomi bilan emas, zardushtlar xudo deb e’tiqod qiladigan «Urmuzd» nomi bilan boshlanib, unga shariat qozisi oʻrnida majusiylar kohini guvoh boʻlgan. Shunday emasmi, islom askarlarining sarkardasi! Mana shuning oʻzi bu zotning kimliklarini bilib olish uchun hazrat oliylariga yetarli dalil boʻlsa kerak.
Afshin yana gʻazablandi. Vardon uni tahqirlamoqchi va sharmandasini chiqarmoqchi boʻlayotganini payqadi. U bilan nojoʻya oʻchakishgani uchun achindi-yu, lekin oʻzini bardam tutib, dedi:
— Xoʻsh, bunda ta’na qilishga arziydigan nima bor? Vasiyat qilgan kishi oʻzi zardusht dinida boʻlgani uchun oʻz dini va mamlakatining urf-odati boʻyicha yozgan. Gapingga qaraganda, meni zardushtlikka nisbat bermoqchisan. Bu sening haddan tashqari yuzsizliging!
Vardon Afshinga murojaat qildi:
— Hazrat oliylari ruxsat bersalar, men bilgan gapimni aytib bersam.
Xalifa:
— Sen oʻzingni himoya qilyapsan, bunga yordam beradigan har qanday gapni aytishga haqlisan, — dedi.
Vardon Afshinga murojaat qildi:
— Men sizni zardushtlikka nisbat beribgina qolmay, zardushtiysiz, hozirgacha Urmuzdga topinib yurasiz, deb barala ayta olaman. Bundan tashqari, islomni himoya qilaman degan niqob ostida mol-mulk jamgʻarishni oʻzingizga asosiy kasb qilib olgansiz. Qoʻlingizdan kelsa, musulmonlar davlatini chilparchin qilishga urinasiz. Mana, Fargʻonadagi otashxona bu gapimning dalilidir.
Vardon shunday degandan keyin Afshin masala chuqurlishib ketayotganini koʻrib, bu yigʻinning oʻzida uning hal boʻlmasligini payqadi-da, keyinga qoldirmoqchi boʻlib, dedi:
— Sening gaplaring hozirgi yigʻinimiz mavzuidan chiqib ketdi. Biz hozir ikki asir ayolning yashirin ravishda olib ketilganligi masalasini qarayapmiz.
Gapga Zirgʻom aralashdi:
— Bu masalada men aybdorman, deb hazrati oliylariga aytdim, chunki ularning bittasi mening ma’shuqam, u hozir oʻz hovlimda...
Xalifa gapini boʻldi:
— Uni jufti halollikka olishingga biz e’tiroz bildirayotganimiz yoʻq, bildirmay, olib qochib ketgani uchun Vardonni ayblayapmiz.
Vardon javob berdi:
— Afshin janoblari «lozim boʻlib qolgan taqdirda musulmonlar davlatini agʻdarishda darkor boʻlar» deb har yili ularning qanchadan-qancha mol-dunyosini oʻz mamlakatlari Ushrusanaga yuborib turadilar. Jahonni ham «olib borib oʻsha mollarga qoʻshib qoʻyilsin» deb farmon berganlarini bilib, uni olib qochdim.
Xalifa Afshinga oʻgirildi. Uning koʻksida selkillab turgan soqoli va qaltirab turgan muzdek qoʻl-oyoqlariga qaradi-da:
— Bu ayblar juda katta ekan, ularni rad qila olmaydiganga oʻxshaysiz, — dedi.
Afshin oʻzini oqlamoqchi boʻldi:
— Bu gaplarning hammasi yolgʻon. Oʻtirishning davomini ertaga qoldirsak! Shunda uning sarasi sarakka, puchagi puchakka ajraladi.
Vardon rozi boʻldi:
— Mayli, majlisni xoh ertaga, xoh undan keyinga qoldirilsa ham zarari yoʻq, lekin aybdorning Somurrodan ketmay turishiga sud oldida kim kafil boʻla oladi?
Xalifa:
— Bu kishi shu yerda — saroyda turadi, — dedi-da, soqchilar boshligʻiga «buning qurol-yarogʻini va kiyimlarini yechintirib ol, qochib ketmasi, poylab tur», — deb buyurdi. Afshin pushaymon yeb oʻrnidan turdi-yu, lekin hamon karamdimogʻlik va zarda bilan xalifa oldidan chiqdi.
Afshindan keyin xalifa Vardonni ham chiqarib, yuborib, Zirgʻomni olib qoldi. Keyin xalifa bir xoʻrsindi-da, zirgʻomga qarab: — Badbaxt zardushtlar! Davlatimizga sherik boʻladi-yu, yoʻlimizga gʻov soladi. Olloh bizga ularning qilichidan foydalanishga, makrlarini esa oʻzlariga qaytarishga yordam berdi. Xoʻsh, Sohib, bu ishda qanday fikr berasan? — deb soʻradi.
Zirgʻom javob qildi:
— Ularning koʻnglidagi buzuqlik hazrati oliylariga ma’lum. Ularning oʻzidan ham, makrlaridan ham koʻp zamonlardan buyon nolib yurgandilar.
Xalifa gapida davom etdi:
— Doʻsting Vardonning gaplari bizga sir emasdi. Chunki Xurosondagi omilimizdan maktub olib turamiz. Bu maktublarda u Afshinning oʻz mamlakatiga juda koʻp mol-dunyo yuborib turishi haqida shikoyat yozardi. Ammo biz sabr qilib kelardik.
Koʻp odamlar uni zardushtligi hamda Tabariston podshosi Moziyor va Bobak bilan bizga qarshi muhoraba qilishga ittifoq tuzganligi haqida maktub yoʻllardi. Bundan qozi Ahmad va vazirlarimiz Muhammad bin Abdulmalik Zayyot va boshqalar xabardor. Bizga xiyonat qilishda Afshin bilan ittifoqlashgan Tabariston podshosi Moziyorni, Sugʻd podshosi Marzubonni, bir zardusht ruhoniyni va Ushrusanada masjid bino qilgani uchun Afshinning qiynoviga uchragan ikki musulmonni olib kelishga kishi yuborganmiz. Men yaqinda majlis chaqiraman. Unga oʻsha kishilar qatnashadi. Barcha maxfiy sirlarni shu majlisda ochib tashlaymiz va aybdorlarni oʻz aybiga yarasha jazolaymiz.
Tez orada Mu’tasim majlis chaqirdi, unda oʻsha kishilar qatnashdi. Unga Zirgʻom bilan Vardon ham da’vat etildi. Hamma yigʻilgach, Afshin qamoqxonasidan chiqarilib majlisga olib kelindi. Vazir Abdulmalik soqchilik vazifasini olib bordi. Kaltak yegan va badanida eti qolmagan ikki kishi keltirilib, orqalari ochildi va xalifa Afshinga qarab:
— Bularni taniysizmi? — deb soʻradi.
Afshin javob qildi:
— Ha, taniyman, bu kishi soʻfi, bunisi imom. Bular Ushrusanada masjid qurgani uchun har birini ming qamchi urganman. Chunki Sugʻd podshosi bilan oramizda har bir millatni oʻz dinida qoldirish, unga daxl qilmaslik toʻgʻrisida shartnoma bor. Bu ikkalasi Ushrusanadagi bir otashxonaga taaddi qilib, ichidagilarni chiqarib tashlab, oʻrniga masjid bino qilishgan. Shuning uchun bularni oʻrgan- man.
Qoralovchi savol berdi:
— Sizda oltin, javohirlar bilan bezalgan bir kitob bor, ichida kufr soʻzlari ham yozilgan. Shu kitobni qayerdan olgansiz?
Afshin:
— U kitob menga otamdan qolgan, unda ajamlar[9] adabiyoti kufrlari ham bor. Men undan adablarini olib, kufrlarini tashlayman. U shunday ziynatlangan ekan, oʻz holicha qoldirdim. Menimcha, bu islomdan chiqaradigan bir ish boʻlmasa kerak, deb oʻylayman.
Keyin guvohlardan yuqoridagi ruhoniy turdi:
— Bu kishi boʻgʻib oʻldirilgan hayvon va qushlarning etini ham yeydilar va ular boʻgʻizlangandan shirinroq boʻladi deb meni ham yeyishga majbur qiladilar. Bir kuni menga «Musulmonlarni yomon koʻrsam ham, hamma ishlariga kirishdim, hatto zaytun yogʻini yedim, tuya mindim, kavush kiydim, lekin shu paytgacha xatna qilinmaganimni yashirib kelaman», degan edilar, — deb guvohlik berdi. Afshin turib:
— Bu ishonchsiz odam, gapiga ishonib boʻlmaydi, — deb e’tiroz bildirgan edi, qoralovchi Afshinning gapini rad qildi. Keyin qoralovchi Afshinga qarab: — Mamlakatingizdagi kishilar sizga xat yozganda nomingizni qaysi soʻzlarni qoʻshib ulugʻlashadi? — deb bergan savoliga Afshin: «Aytmayman», deb javob qildi.
— Ular sizni xudolarning xudosi deb yozishlari aniqmi?
— Ha, shunday deb yozishadi.
— Musulmonlar bunday demaydi. Endi fir’avndan qayeringiz kam?
— Ular otamga ham, bobomga ham shu ibora bilan xat yozishga oʻrganishgan. Islomga kirishimdan avval oʻzimga ham shunday yozib kelishgan. Men oʻzimni ota-bobolarimdan past olib «menga bunday deb yozmanglar» deb aytishni munosib koʻrmadim. Basharti shunday deganimda, ular meni mensimay qolishlari mumkin edi.
Keyin Moziyor oʻrnidan turdi. Qoralovchi Afshinga qarab soʻradi.
— Bu kishi bilan xat yozishganmisiz?
— Yoʻq.
Moziyor gap boshladi:
— Bu kishining nomidan ukasi mening ukamga xat yozgan. Xat mazmuni bunday: Bu dinga Bobakdan boʻlak hech kim yordam bermadi. Lekin Bobak oʻzini-oʻzi oʻlimga tashladi. Men uni oʻlimdan qutqazish uchun koʻp harakat qildimu, lekin boʻlmadi. Agar sen qarshilik qilsang, seni oʻzim oʻlimga tashlayman. Qoʻlimda bahodirlar va yordam beradigan kishilarim toʻlib yotibdi. Senga qarshi askar yoʻllasam, biz bilan urushadigan uch toifa — arablar, magʻribliklar va turklar qoladi. Arablar it qatori bir xalq, oldiga bir burda non tashlab qoʻyib, boshiga uraveraman. Magʻribliklar kallaxoʻr. Ammo turklar boʻlsa, ularning ishi bir soatlik. Oʻqlari tamom boʻlgach, tepalariga ot bilan hujum qilamizu, hammasini yer bilan yakson qilamiz. Keyin bizning zardushtlik dinimiz ajamlar vaqtidagidek rivojga minib ketadi.
Afshin:
— Guvohning oʻzi bu xatni ukam yozganini aytyapti. Mening bu ishda nima aybim bor? — dedi.
Vardon oʻrnidan turdi:
— Xatni yozgan ukam, menda nima ayb bor deyapsiz. Xoʻsh, Fargʻonadagi otashxonada sizni oʻz koʻzi bilan koʻrgan kishining gapiga nima deysiz? Shu Moziyor va Bobak yuborgan vakillar bilan otashxonada yonma-yon oʻtirishib, musulmon davlatini barbod qilishga ittifoq tuzgansiz. Shu ishni amalga oshirish uchun yetarli mol-davlat toʻplab berishni siz ustingizga olgansiz.
Afshin teskari qaradi:
— Bu menga da’vogar, oʻz da’vosini quvvatlash uchun yolgʻon gapiryapti.
Vardon boʻsh kelmadi:
— Vasiyatnomaga shohid boʻlgan ruhoniyning oʻzini olib kelsamu, u ham mening shu gapimni tasdiqlasa, bunga nima deysiz?
Xalifa:
— U ruhoniyni oʻzimiz oldirib kelamiz, — dedi.
Vardon: — Hazrati oliylari hozir Afshinning Somurrodagi uyiga bir kishi yuborsalar, zardushtlarning suratlaridan albatta bittasini topib keladi, — deb iltimos qildi.
Qoralovchi:
— Uni biz kecha oldirib keldik, — dedi-da, bir gʻulomga buyurib oʻsha suratni keltirib koʻrsatdi: yogʻochdan ishlangan haykal ustida koʻp qimmatli toshlar bor. Haykalning qulogʻida bir-birining ichiga kirgizilgan ikki tosh boʻlib, ularning ustki tomoniga oltin quyilgan edi. Bundan tashqari bir necha but va zardushtlarning bitta kitobi ham bor edi. Ularni koʻrib Afshin hang-mang boʻldi-yu, tiliga muhr bosildi. Shundan keyin xalifa uni qamoqxonaga qaytarib: «Oʻlgunicha ovqat va suv berilmasin» deb buyurdi. Afshin 226 yil, melodiy 840—841 yillarda oʻldi.
Bir necha kundan keyin Zirgʻom xalifa oldiga kirib, Afshinning Jahonga vasiylik da’vosini tag-tugi bilan tushuntirib berdi. Xalifa esa uning vasiyligini bekor qilib, otasidan qolgan mollarni Jahonning oʻz qoʻliga olib berilishini buyurdi va Fargʻonaga kishi yuborib, u yerdagi «Korshonshoh» degan otashxonani buzdirdi. Hammod bilan Vardonni oʻz a’yonlari qatoriga qoʻshdi, Zirgʻomni xalifa saroyidagi ikki qasrga joylashtirishni buyurdi. Xalifa Jahon bilan Zirgʻomning toʻyini oʻtkazishga amr qilib, hammalariga katta-katta in’omlar berdi.

Zirgʻomning Nasl-Nasabi
Somon hibsxonada bir qancha vaqt qolib ketdi. U Vardondan boʻlak hech kimning esiga ham kelgani yoʻq, Vardon vaqt-vaqti bilan uni masxaralash va oʻch olish uchun oldiga borib turardi. Zirgʻom esa band. Afshinning ishidan xotirjam boʻlganidan keyin Zirgʻom rahm qilib, Somonni ozod qildirib yubormoqchi boʻldi. Vardon unga e’tiroz bildirdi:
— Uni boʻshatsang, oʻrniga goʻyo meni qamagan boʻlasan. Men undan bir qancha narsalarni soʻrab, oʻz ogʻzidan javob eshitishga qiziqaman, chunki u hech bir inson qilmaydigan ishlarni qilgan.
Zirgʻom:
— Boʻlmasa, bu haqda Jahonning fikrini olaylik, — dedi.
Vardon:
— Yaxshi boʻladi, — deb javob qildi.
Zirgʻom Jahonga maslahat solgan edi, u «bilmadim, uning xususida mendan soʻramay qoʻya qolganingiz yaxshi edi, mutlaqo unutib yuborishni istardim», degan javobni berdi.
Zirgʻom har qalay uning fikrini bilish uchun:
— U hozir qamoqda, uni nima qilsak ekan? — dedi.
Jahon bir oz sukutdan soʻng:
— Uni boʻshatishingni istardim, lekin menga hanuz qorongʻi boʻlib kelayotgan bir sirni juda ham bilib olgim kelyapti — otamning undan xafa boʻlganligi sababini, — dedi.
Shu payt Zirgʻom koʻp vaqtdan buyon bilishga orzumand boʻlib yurgan boshqa bir sirni esladi: bu — oʻzining nasabi masalasi edi. Somondan sirni bilib olgach, oʻz nasabi ustida onasidan uzil-kesil soʻrashni diliga tugdi.
Zirgʻom qamoqxonadan Somonni uyiga oldirib kelib, mehmon qilmoqchi boʻldi, unda oʻzi, onasi, Jahon, Yoquta, Hammod, Vardon va Haylona ishtirok etdi.
Somon yomgʻirda qolgan mushukdek shumshayib kirib keldi-da, jazolanishdan qoʻrqayotgan gunohkordek tikka turdi. Oʻz qilmishlarini oʻylab, rang-roʻyidan ajragani yetmagandek, aft-basharasi ham tirnalgan, kiyim-boshlari yirtilib, ozib-toʻzib ketgan edi. Hovli oʻrtasiga kelib toʻxtagach, boʻynini egib, oʻtirganlarga koʻzini javdiratib qaradi. U Yoqutani koʻrdi-yu, ahvoli oʻzgarib, bir xil boʻlib ketdi. Keyin Jahonga koʻzi tushdi-da, xoʻrligi kelib, yigʻlab yuborguday boʻldi. Jahon Somonni shunday ayanchli holatda koʻrib, oʻziga qancha jabru jafolar qilganiga qaramay, rahmi keldi — yigʻlab yubordi. Oʻtirganlarning hammasi unga achindi. Ammo Vardonning koʻngli mutlaqo yumshamadi. Oʻtirganlar ruxsati bilan birinchi boʻlib Vardon soʻzladi:
— Somon! Qoʻrqma, bironta gunohing uchun seni sud qilishga chaqirganimiz yoʻq, oʻzing boʻlaringcha boʻpsan. Sud qilganimiz bilan ham aybingga loyiq jazo topa olmaymiz, odamlarga munosabatda sening qarorsizliging qiziqtiradi. Bir qarasak, seni otang merosidan mahrum qilgani uchun Afshindan xafa boʻlib, unga qarshi Sohibdan yordam izlayapsan, keyin birdan Sohibga qarshi boʻlib qolib, Afshindan madad soʻrayapsan. Yana sal fursat oʻtmay, Afshin bilan teskari boʻlib qolasan-da, yordam soʻrab Sohibga murojaat qilasan. Xullas, sening kimga doʻst, kimga dushmanligingni hech kim bilmaydi. Eng katta jumboq — axloq tomondan ham, husn-aqldan ham farishtalarga oʻxshagan shu singlingga xiyonat qilganing. U birovning xasmi boʻlsa, oʻz sevgilisi yashayotgan yerga qochib ketishda senga ishonsa, akam deb suyansa-yu, sen shunga qaramay, dunyodagi eng buzuq kishiga uni roʻbaroʻ qilgansan. Singlingning xiyonatkorona qoʻlga tushurilib, buzuqlik sardori boʻlgan oʻsha la’natiga majburan eltib berilishiga rozi boʻlgansan. Uni Somurroga olib borganingda, u la’natidan oladigan mukofotdan koʻra yaxshiroq mukofotga ega boʻlgan boʻlarding-ku axir. Baribir Bobakdan mukofot emas, sharmandalik, rasvolik topding, unga avval yordam berib, keyin xiyonat qilding, istehkomlarining sirini dushmanlariga ochib berding. Singlingga va uning sevgilisiga yoqmaydigan ishlarda Afshin bilan til biriktirding. Odamlar orasida koʻp yomonlarini koʻrdim, ular oʻzlariga ham, boshqalarga ham ayon boʻlgan bir maqsad yoʻlida senikidan badtarroq ishlarni qiladilar. Ammo senda ma’lum bir maqsad borligini bilmadim.
Somon yolgʻondan boshini yerga solib, Vardonning gapini tinglardi. Koʻzi gʻilay boʻlgani uchun qarab turgani aniq bilinmasa ham, Yoqutadan koʻzini uzmasdi. Vardon soʻzini tamomlaganidan keyin Somon unga qarab, qoʻrqa-pisa gapirdi:
— Men qilgan ishlarimning sababini oʻzim bilmaymanu, senga qanday aytib beray. Men shunday yomonliklar qildimki, uni bilganlar bildi, bilmaganlar yoʻq. Ularning yoki loaqal ulardan bittasining sababini soʻrasalar, javob ayta olmay qolaman. Mening bilganim shuki, avval bir yomonlikni qilaman, keyin uni tuzataman deb undan badtarrogʻiga yuguraman. Xullas, ishlarimning hammasi boshdan-oyoq zanjirdek bir-biriga ulangan gunohlardan iborat. Birinchi gunohimni koʻrib, undan andoza olaver, — dedi-da, rangi oʻzgarib, zoʻrgʻa tupugini yutib, oʻzini u yoq-bu yoqqa tashladi.
Vardon toʻsatdan:
— Oʻsha birinchi gunohing nima? — deb soʻrab qoldi.
Somonning kuzlari pir-pir uchib Yoqutaga qaragancha anqayib qoldi-da, keyin koʻzidagi harakat boshqa a’zolariga ham oʻtdi. Hatto ikki tizzasi bir-biriga chalishib, yiqilib ketayozdi.
Undagi bu oʻzgarishni koʻrgan Zirgʻom:
— Somon, boʻlmasa, bemalol oʻtirib gapira qol, — dedi. Boshqa oʻtirganlar ham uning ahvoli oʻzgarib. Yoqutaga qattiq tikilib qolganidan hayron boʻlishdi. Yoquta oʻzi ham uyalib, xijolat tortdi va unga teskari qarab oʻtirdi.
Zirgʻomning gapi bilan Somon choʻkkalab oʻtirdi-da, ikkala kafti orasiga boshini qoʻyib, oʻkirib yigʻlab yubordi. U entika-entika yigʻladi. Oʻtirganlar, bu yolgʻondan yigʻlayapti, shaytonlik qilyapti degandek bir-biriga qarab qoʻyishdi. Keyin u yigʻisini toʻxtatib, birdan irgʻib turdi-da. Yoqutaning oyogʻiga yiqilib, yana yigʻi boshladi. Odamlar xususan, Hammod hayron boʻlib, oʻz xotinidan uni nariroqqa itarib tashlamoqchi boʻlib, oldiga bordi:
— Somon! Senga nima boʻldi? Kishilar sendan avval boshlab qilgan gunohingni soʻrashyapti, nega javob bermaysan?
Somon Yoqutani koʻrsatib, baland ovoz bilan: «Dastlabki gunohim shu yerda, xuddi mana shuning ustida», — deb yana yigʻlab yubordi. Oʻtirganlar yana hayron boʻlishda va uni aqldan ozibdi, deb oʻylashdi. Jahon ham shunday xayolga borib:
— Gapirsangiz-chi, axir sizga nima boʻldi? Nega Yoqutaga yopishib oldingiz? Sizning nimaligingizga hech kim tushuna olmayapti, — dedi.
— Birinchi yanglishganimning oʻzi shu Yoquta. Buning asli ismi Yoquta emas, Shahrizod, — dedi.
Somonning bu gapini eshitgan Zirgʻomning onasi Oftob:
— Shahrizod?! Toʻgʻri, xuddi Shahrizodning oʻzi, — deb baqirdi va yonida oʻtirgan Yoqutani bagʻriga bosib: — Senga qoʻlimni birinchi tegizganimdanoq isingdan sezgan edim, — dedi. Keyin Jahonni chaqirib: «Jahon! Azizim, Shahrizodni tanimaysanmi?» — deya savol qildi.
Jahon hayron boʻlib, bir oz oʻylanib turdi-da:
— Bunaqa ismli qizni bilmayman, faqat men tugʻilmasimdan burun goʻdakligida oʻlib ketgan Shahrizod degan opam boʻlganini eshitganman, — dedi.
Oftob:
— Sening opang xuddi shuning oʻzi, u oʻlgan emas, yoʻqolgandi. Voqea noma’lum boʻlgani uchun uni oʻldi deb ovoza qilishgan. Bu sirni men, dadang va shu Somondan boʻlak hech kim bilmasdi. Uning yoʻqolishi shu Somonning qoʻli bilan boʻlgan.
Bu endi atak-chechak qila boshlagan paytida Somon bogʻ tomonga olib chiqqan-da, saldan keyin oʻzi yigʻlab qaytib kelgan. «Shahrizod qani», deb dadang soʻraganda, u: «Yilqichilarning otidan bittasi kelib, uni olib qochib ketdi», — deb javob qilgan. Otang Somonning gapiga ishonmadi. Unga har qancha doʻq-poʻpisa urib qoʻrqitsa ham, bu oʻsha gapini ma’qullab turaverdi. Shundan keyin uni yomon koʻrib qolgan va noiloj Shahrizodni «oʻldi», deb ovoza qildirishgan, — dedi.
Oftob shu voqeani soʻzlarkan, hamma miq etmay jim oʻtirardi. U gapini tugatgach, Jahon Yoqutaga yopishib, bagʻriga tortdi-da, hadeb oʻpa boshladi. Yoqutaning sevinchi hammanikidan ham oshib tushdi, chunki shu vaqtgacha oʻzini choʻri deb yurgan qiz hokimning qizi boʻlib chiqdi. U ham singlisini quchoqlab oʻpdi. Bu tasodifdan hayratda: «Opa-singil oʻrtasidagi bu oʻxshashlik bejiz emas ekan-da», deyishar va bir-biridan bu oʻngimizmi, tushimizmi deb soʻrashardi.
Jahon soʻradi:
— Somon aka, ochigʻini ayting, Shahrizodni qanday qilib sizdan olib ketishgan?
Somon koʻz yoshini artib turib: — Men oʻn yoshlarda, bu opang esa toʻrt yoshdalik vaqtimizda ancha esimni tanib qolgan bola edim. Dadam bilan oyim buni juda sevib erkalatishar, menga esa unday qilishmasdi. Mening rashkim kelib, singlimni yomon koʻradigan boʻlib qoldim. Otamdan pul soʻraganimda menga bermasdan, bunga pulni ham, boshqa narsalarni ham beraverganlari menga qattiq alam qildi. Bir kun odamlar koʻchalarda yurib kichkina bolalarni sotib olisharmish deb eshitib qoldim-da, singlimning murabbiyasi koʻzini shamgʻalat qilib, uni bogʻcha tomonga aldab olib chiqdimda, oʻshalarga ikki oltinga sotdim. Ular buni olib ketishdi, men esa uyga qaytib kelaverdim. Shahrizod qani deb soʻrashganda, bilmayman, ot olib qochib ketdi, deb javob qildim. Dadam ishonmadilar. Keyin uni men sotib yuborganimni eshitib, koʻp qidirtirdilar, baribir foyda chiqmadi. Shundan keyin otam meni yomon koʻrib, endi senga hech narsa bermayman deb ta’kidlab qoʻydilar. Shundan buyon hamma menga dushmanu, hamma xatti-harakatlar mendan oʻch olish, menga zarar yetkazish uchun qilinayotgandek tuyulib, qaysi yoʻl bilan boʻlsa ham mablagʻ toʻplab, ulardan oʻzimni himoya qilishim kerak, degan fikrga oʻtib oldim. Shu yoʻlda birinchi qilgan harakatim otam betob boʻlib yotgan chogʻlarida vasiyatnoma yozdirishlarini toʻxtatish boʻldi, lekin uni eplay olmadim. Bunday uddaburoligimni tuzataman, deb undan battarroq falokatga uchradim. Xullas, nima ish qilmayin, hammasi men xohlaganning teskarisi boʻlib chiqaverdi. Mana, bir necha kundan beri qamoqda yotib, endi koʻzim ochildi — haqiqatni angladim,— dedi-da, qattiq bir oh tortdi. Rangi badtarroq oʻchib, butun a’zoyi badani qaltirab: — Boshimdan oʻtgan hamma sirlarimni ochiq aytib berganimdan keyin menga rahm-shafqat qilmoqchi ham boʻlib qolarsizlar, yoʻq, men sizdan gunohlarimni kechirishlaringizni soʻramayman, chunki butun hayotni rasvolik, buzuqlik bilan oʻtkazgan mendek odamning jazosi oʻlimdir, — dedi-da, yonidan xanjarini olib koʻkragiga bir sanchdi-yu, qora qoniga belanib, yerga yiqildi. Hamma yoq shovqin-suron boʻlib ketdi, ayollar bu qoʻrqinch manzaradan chetga qochishdi. Somon oldingi qilmishlariga astoydil tavba qilganiga qat’iy ishonganlari uchun, uning oʻlib ketganiga achinishdi, koʻmish marosimi tashkil etishdi. Uning oʻlimi hammadan koʻra koʻproq Jahonga qattiq ta’sir qildi.
«Jahon bilan Yoquta ikkalasi opa-singil ekan», — degan gap hammaning ogʻziga tushdi — tillarda afsona boʻldi. Ikkalasi otadan qolgan merosni boʻlashib oldi. Hammod bilan Zirgʻom xalifa qoshida katta obroʻga ega boʻlib bir-biriga boja boʻlishdi va istagan maqsadlariga erishishdi. Lekin Zirgʻom oʻylagan bir narsa hamon yechilmay, koʻnglining bir chekkasini xira qilib turardi. Zirgʻom oʻshani bilishni istab, bir kun onasi yoniga oʻtirdi-da:
— Mening haqiqiy nasl-nasabimni aytib beradigan vaqt hali ham kelmadimi? Xudoning menga qilgan shuncha marhamatlarini koʻrib turib, uni aytib bera qolmay, yana nimani kutib turibsiz? — dedi.
Oftob keyinga siltashga urindi:
— Men hech narsani kutayotganim yoʻq. Lekin sen hali oʻzingga munosib oʻringa erishganing yoʻq.
— Ya’ni otam mendan koʻra ulugʻroq, martabalari balandroq kishi edi, demoqchimisiz?
— Ha, albatta.
— Unday boʻlsa, u kishi bosh sarkarda yoki vazir boʻlgan ekanlar-da? Shunday boʻlsa, u kishining ishlari odamlardan maxfiy qolmasligi kerak edi-ku.
— Dadang sen aytayotgan shaxslardan ham yuqori edi.
Zirgʻom hayron boʻlib: — Boʻlmasa, Paygʻambar yoki hazrati Ali avlodidan ekanlar-da, — dedi.
— Ularning a’yonlaridan.
Zirgʻom boshini yerga egib, onasi kimni aytmoqchi boʻlayotganini oʻylab qoldi. Endi otasining xalifa boʻlganiga shubhasi qolmadi. «Demak, otam xalifa boʻlgan ekanlar-da»,— deb soʻrmoqchi boʻldi-yu, lekin uyalib soʻramadi va indamay turib qoldi. Onasi esa hamon uning soʻrashini kutardi. Zirgʻom soʻramay jim turavergandan keyin, Oftob:
— Savolingni nega oxiriga yetkazmayotibsan? — dedi.
— Koʻnglimdagini aytishdan uyalyapman.
— Uyalma, xalifamidilar demoqchi boʻlsang, toʻgʻri topgan boʻlasan. Dadang xuddi xalifa edilar.
Zirgʻom hayajon ichida:
— Otam xalifa? U nima deganingiz? Mu’tasim yoshda menga yaqin, u otam boʻlishi albatta mumkin emas. Ma’mun ham, Amin ham menga ota boʻlganligi amri mahol, — dedi.
— Ular sening aka-ukalaring boʻladi.
Zirgʻom yana hayron boʻldi:
— Demak, meni Horun ar-Rashidning oʻgʻli boʻlamanmi?
— Ha, oʻgʻlim, xuddi shunday, uzoq yillar oʻtgandan keyin bu haqiqatni birinchi marta gapirishim.
— Dunyoda buni biladigan sizdan boshqa odam ham bormi?
— Yoʻq.
— Bu sirni shuncha vaqtdan buyon bekitib yurishning ma’nisi nima? Odamlar xalifalarning oʻziga emas, hatto ularning dumlariga mansub boʻlsa qancha maqtanishadi-ku?
— Buning bir sababi bor, aytib bersam, toʻgʻri ekan, deb aqling ishonadi. Men Bagʻdodda Horun ar-Rashid saroyidagi choʻrilardan bittasi edim. U meni yaxshi koʻrardi. Bir kechasi u singlisi Abbosani, uning eri Ja’far Barmakiyni va oʻgʻillari Husayn va Hasaynlarni yoʻq qildi. Buni gʻoyat sir tutganidan, uni ijro qilishda foydalangan hamma odamlarni ham oʻldirib yubordi. Qasrdagilarning hammasi boʻlayotgan voqeani olisdan koʻrib turgan boʻlsa ham, birortasi oʻz xonasidan chiqishga botina olmadi. Ammo men oʻsha vaqtda yosh boʻlganim uchun uni koʻrish va eshitishni oʻzimga ma’qulladim-da, bir yerga borib biqinib turib, Horun ar-Rashid oʻz singlisi va boshqalar toʻgʻrisida ayoli Zubayda bilan gaplashganini eshitdim. Shu biqingan joyimda meni ham hech kim koʻrmaydi deb oʻylagandim. Qarasam, Zubayda Horunga xitob qilib: «Choʻrilaringiz gapimizni eshitayotgan ekan», — deb meni koʻrsatib berdi. Shunda men endi albatta qatl qilinaman, deb oʻzimni oʻlimga hukm qilib qoʻydim, yuragim qinidan chiqib, dagʻ-dagʻ titraganimdan oyoqqa tura olmay qolmadim. Horun jahl bilan Masrurni chaqirib: «Kim u, hozir bu yerga olib kel!» deb buyurdi. Menga koʻzi tushgach, Horun achindi, chunki aygʻoqchilarga xos ish qilganim uchun u albatta meni oʻldirishi kerak. U har qancha qattiqqoʻl kishi boʻlsa ham, kishi boʻlsa ham, koʻz yoshimni koʻrib boʻshashdi. Bir nafas yerga qarab turdi-da, — Habiba, oʻzingni-oʻzing oʻlimga tashlading-da, — dedi. Horun meni Habiba deb atar edi.
Men uning oyogʻi ostiga tashlandim, yigʻladim, hatto koʻz yoshim uning oyoqlarini hoʻl qilib yubordi. Shu vaqtda men senga senga homilador edim. «Yoshligimga, qornimdagi bolangizga rahmingiz kelsin, shafqat qiling», deb yalindim, yolvordim.
Horun ozgina jim turdi, soʻng oʻz shaxtidan qaytib: «Mayli, bir qoshiq qoningdan kechdim, lekin bundan keyin seni koʻrishga va nomingni eshitishga toqatim yoʻq», — dedi-da, Masrurni chaqirib: «Hozir buning zod-rohilasini tayyorlab, oʻzi istagan yurtiga joʻnatib yubor», — deb farmon berdi. Men, «Fargʻonaga boraman», dedim, chunki avvaldan u yer menga tanish edi.
Horun meni yonidan chiqarib yubordi. Shu qop-qorongʻi kechada Masrur bilan Bagʻdoddan tashqariga chiqdim. U bir necha yilga yetadigan mol-holni tuyamga yuklab berdi-da, xayrlashib, oʻzi qaytib ketdi. Yoʻlda koʻp yurdim, orada seni tugʻib ham oldim. Oxiri Fargʻonaga eson-omon yetib kelib, hokim va uning oilalari bilan tanishdim. Koʻp odamlar menga sovchi yuborishdi, erga tegishni xohlamay seni tarbiyat qilish bilan mashgʻul boʻldim. Ammo sirimni hech kimga boy bermadim, uni hammadan pinhon saqladim. Sen katta boʻlib aql-hushingni taniganingdan keyin «Bagʻdodga boramiz», deb meni qistading, men esa unamay, galga solib yurdim. Horun ar-Rashid ham, xotini Zubayda ham dunyodan oʻtgandan keyingina bu yerga — Bagʻdodga kelishim mumkin boʻlib, sen bilan safar qilishga rozilik berdim.
Oftob boshidan oʻtganlarini gapirib boʻlgach, Zirgʻom:
— Demak, men Mu’tasimning ukasi ekanman-da, — dedi.
— Ha, uning ukasisan, u buni bilib qolsa, seni yana ham oʻziga yaqinroq tortadi, martabangni bundan ham oshi-radi.
Zirgʻom «kerak emas» degandek boshini silkib dedi:
— Yoʻq, oyi! Bu sir ikkimizning oramizda maxfiy qolaverishi kerak. Mu’tasim bilib qolsa, menga boʻlgan muhabbati oʻrnini hasad egallab, mening payimga tushib qoladi. Men oʻzimning nasl-nasabimni bilib oldim. Shuning oʻzi yetarli. Uni izhor qilgan taqdirimizda biror foyda chiqadi deb oʻylamayman, chunki odamlar baribir ishonmaydi. Kutganimizdan ham ortiqroq ne’mat va martabaga erishganimiz uchun xudoga shukur qilamiz.

Joʻrjiy Zaydon Va Uning «Fargʻona Kelini» Romani Haqida
Joʻrjiy Zaydon arab adabiyotining yirik namoyandalaridan biri. U adabiyot sohasidagina emas, balki fan va madaniyat bobida ham anchagina ishlar qildi, adabiyotshunoslik, til, falsafa, tarix, huquq, geografiya, jurnalistika, yozuvchilik — bular Zaydon qiziqqan va hayratomuz darajada samarali ijod qilgan sohalardir.
Joʻrjiy Zaydon 1861 yil 14 dekabrda Bayrut (Livan)da tugʻilib, 1914 yil 21 avgustda Qohirada vafot etdi. U kambagʻal oilada tugʻilgani uchun koʻp oʻqishga qurbi yetmadi, poyabzal moylab yurib, mustaqil ravishda kitob mutolaasiga kirishdi; adabiyot, tarix uni erta qiziqtirdi. U oʻz kuchini sinab koʻrgan sohalarning birortasida ham rasmiy ta’lim olmagan, hammasiga ham shaxsiy mutolaa bilan erishgan edi. Joʻrjiy Zaydon protestantlar kollejiga qisman qatnab oʻqib, dorichi degan guvohnoma olgan xolos. Keyin u Misrga borib, u yerda «az-Zamon» jurnali redaksiyasiga ishga kirib bir yilcha ishlaydi (1882), keyin Livanga qaytadi, soʻngra Bayrutda bir yilcha olimlar suhbatida boʻlib, koʻp narsa oʻrganishga muvaffaq boʻladi. Undan Londonga borib, tabobat sohasidagi bilimlarini oshirishga urinadi, u yerda sharq adabiyoti va tarixini biladigan olimlar bilan tanishadi, kutubxonalarga qatnaydi. Britaniya muzeyi kutubxonasida u ayniqsa koʻp mutolaa qiladi. Bundagi arab manbalari uning ijodiga katta turtki boʻldi. Soʻngra Zaydon Yevropa boʻylab sayohat qiladi. Qohiraga qaytgach, muallimlik qiladi, ayni zamonda «al-Muqtataf» jurnalida ishlay boshlaydi. Zaydon 1892 yili Misrda «al-Hilol» (Yarim oy) jurnaliga asos soladi va umrining oxirigacha — yigirma yildan koʻproq vaqt mobaynida uning noshiri boʻlib qoladi. Bu adabiy jurnal shundan buyon oʻtgan sal kam sakson yil davomida arab adabiyoti va madaniyati rivojiga katta hissa qoʻshdi.
Zaydon bu jurnal uchun tarixiy-adabiy maqolalar yozdi, uyushtirdi. Shu jurnal taqozosi bilan u ilmiy-ommabop maqolalar va tarixiy sarguzashtlar yozib, keyinchalik tarixiy romanlar yaratdi.
Zaydon 1889 yilda ikki jildlik «Misrning yangi tarixi», «Umumiy mosuniy tarixi»ni, 1902—1906 yillar orasida esa besh jildlik «Islom madaniyati tarixi»ni yozadi. Bu soʻnggi asar toʻlaligicha 1910—1912 yillar orasida Istambulda turk tiliga, keyin fors, hind tillariga, 1907 yilda Leydenda toʻrtinchi tomi ingliz tiliga, birinchi tomi esa 1914 yilda tatar tiliga tarjima qilindi. 1908 yilda Zaydon «Arablarning islomdan oldingi tarixi» asarini yozdi. Uning ikki jildlik «Sharqning mashhur kishilari», «Arab tili tarixi», «Qadimgi arab nasablari», «Yangi farosat ilmi», «Xalqlar darajasi», «Ajoyib yaralmalar», «Umumiy tarix», «Qisqacha yunon va rumo tarixi», «Misrning qisqacha geografiyasi» kabi tarixiy-adabiy va tilshunoslikka oid asarlari bosilib chiqib, muallifiga katta shuhrat keltirdi. Zaydon vafotidan keyin farzandlari uning uch jildlik tanlangan asarlarini nashr ettirdi.
Zaydonni adabiyot olamiga mashhur qilgan uning romanlari boʻldi. U arab tarixiy romanchiligiga asos soldi, uni yuqori pogʻonaga koʻtardi. Zaydonning 22 tarixiy romani boʻlib (bularning koʻpi oʻrta asr tarixiga oid), ular chuqur oʻrganishga, tadqiq etishga arziydi.
Zaydonning tarixiy romanlari ikki qismli «Gʻasson qizi»dan boshlanadi. Bu asarni avtor 1886—1897 yillar orasida yozgan. Asar arablarning islomdan oldingi davrdagi urf-odatlari, ulardagi ichki qarama-qarshiliklar, ilk islom davri va bu dinning kelib chiqishi, islom dinini joriy etish uchun boʻlgan kurashlar, musulmonlarning Makka shahrini egallashi, ikkinchi xalifa Umar davrigacha (634—644) boʻlgan voqealarni, Suriya, Iroq, Eronning bosib olinishini oʻz ichiga oladi. Uning ikkinchi romani — «Misrlik Armanusa»da arab qoʻmondoni Ibn al-Os rahbarligida Misrning bosib olinishi, vizantiyaliklar odatlari, arab qoʻshinlarining jang usullari toʻgʻrisida hikoya qilinadi.
Xalifalik ichida boʻlgan ichki nizolar, toj-taxt uchun oʻzaro kurashlar, xalifa Umarning oʻldirilishi, Alining xalifalik taxtiga oʻtirishi kabi voqealar «Quraysh goʻzali», «Oʻn yettinchi ramazon» romanlarida aks etgan. «Karbalo goʻzali» romani xalifa Alidan soʻnggi qonli urushlarga, uning oʻgʻli Husaynning Karbaloda oʻldirilishi — shialar bilan sunnilar oʻrtasidagi mazhab kurashi voqeasiga bagʻishlangan.
Zaydon arablarning Ispaniyani fath etilishi va Fransiya chegarasigacha yetib borishi voqealariga «Andalus fathi» va «Sharl (Karl) va Abdurahmon» romanlarini bagʻishlagan. Shu tariqa Zaydon islom paydo boʻlganidan keyingi har bir yirik voqeani chuqur, atroflicha oʻrganib, ularni keng oʻquvchilar ommasiga yetkazish uchun roman janrini tanlaydi. Uning «Abu Muslim Xurosoniy», «Ar-Rashid singlisi — Abbosa», «al-Amin va al-Ma’mun», «Ahmad ibn Tulun», «Abdurahmon Gʻolib», «Qayruvon qizi», «Salohiddin Ayyubiy», «Dur daraxti kabi romanlari shular jumlasidan boʻlib, VII—XII asrlar oʻrtasidagi davrni oʻz ichiga oladi.

* * *
«Fargʻona kelini» romani IX asrda arab xalifaligida boʻlib oʻtgan voqealarga bagʻishlangan. Roman voqeasini yaxshiroq tasavvur qilmoq uchun tarixiy voqealarni bir lahza koʻz oldimizga keltiraylik.
Xalifalik territoriyasida IX asrda xalq harakatlari boshlanib, ba’zi bir joylarda avj olib ketgan edi. Xalifa hukmronligini dahshatga solgan voqealardan biri Bobak qoʻzgʻoloni edi.
Bobak Xurramiy Ozarbayjon, Armaniston va Shimoli-gʻarbiy Eronda boshlangan xurramiylar harakatiga bosh boʻlib, yigirma yildan ortiq kurashdi. Hatto xalifa Ma’munning (813—833) ham bu qoʻzgʻolonni bostirishga qurbi yetmadi. Shu bilan bir vaqtda Misrda (829—832) qoʻzgʻolon koʻtarilib, uni bostirish uchun xalifaning oʻzi bosh boʻlib Misrga boradi, qoʻzgʻolonchilarni qattiq jazolaydi. Bu orada ichki ziddiyatlar va taxt uchun kurashlar zoʻrayadi. Xalifalikda hatto arab qoʻshinlariga ham toʻla ishonch qolmaydi, ularning turini oʻzgartishga kirishiladi. Bagʻdod a’yonlari va qoʻmondonlarining doimiy fitnalaridan xavfsiragan xalifa, avvalo Oʻrta Osiyodagi xalqlardan qoʻshin toʻplab, oʻz taxtiga tayanch qilib oladi. Dastlab bu askarlar chegara toʻqnashuvlarida asir tushgan hamda oʻsha davrda qul bozorlaridan sotib olib kelingan qullardan, keyinchalik maxsus tuzilgan qoʻshinlardan iborat boʻldi. Bular xalifa dargohida turib, poytaxtdagi arab isyonkorlariga qarshi kurashda, ularning qoʻzgʻolonlarini bostirishda xizmat qilgan. Bu askarlar mahalliy arab aholisi bilan aloqada boʻlmas, hatto ularga uylanish ham ta’qiqlangan edi. Shu boisdan ham ular uchun Oʻrta Osiyodan turk choʻrilari sotib keltirib, bir qismini uylantirib ham qoʻyishardi. (Bu holat romanda ham aks ettirilgan). Xalifa bular xizmatidan yaxshi manfaatdor boʻlgani uchun ularga yetarli maosh va mukofotlar berib turgan. Turk askarlaridan tuzilgan gvardiyaga keyinchalik shu xalqdan sarkardalar tayinlagan. Soʻngra ichki nizolardan qoʻrqqan xalifa Mu’tasim (813—843) yangi shahar Somurroni bunyod etib, turk gvardiyasiga oʻsha yerni qarorgoh qilib belgilaydi, soʻngra poytaxtni ham unga koʻchiradi. Lekin xalifa Somurroda ham bora-bora turk qoʻshinlari va lashkarboshilaridan xavfsiray boshlaydi. Chunki bu gvardiya boshliqlari toj-taxt uchun oʻzaro kurashlarga ham aralashib, oʻz manfaatlariga xizmat qiladigan nomzodni qoʻllashga harakat qila boshlaydilar.
Arab xalifaligiga kirgan boshqa xalqlar, hokimlar xalifalik taxtini saqlab qolishga urinishgan. Chunonchi, Ushrusana hokimi Afshin xalifalikning eng yirik sarkardasi boʻlgan. Shu Afshin yordamida Mu’tasim akasi Ma’mun ham bostirolmagan Bobak qoʻzgʻolonini bostiradi va Bobakni Somurroga keltirib oʻldiradi. Afshinning oʻsib borayotgan nufuzidan qoʻrqqan xalifa uning Bobakni tutib berganini ham hisobga olmaydi, xiyonatda ayblab oʻldiradi.
Zaydonning «Fargʻona kelini» romani ana shu voqealarga bagʻishlangan. Bunda barcha tarixiy voqealar, shaxslar oʻzicha qoladi. Voqea Fargʻona hokimining qizi Jahonning Zir-gʻom bilan sevgisi tasviri bilan boshlanib, tarixiy voqealarning borishiga koʻra, bu sevishganlar boshqa yurtlarda turli-tuman sarguzashtlarga duchor boʻladilar. Jahon Bobak qaroqchilari qoʻliga tushib, voqea Armanistonga koʻchiriladi, u yerda xurramiylar bilan xalifalik qoʻshini toʻqnashuvi tasvirlanib, Bobakning qoʻlga tushishi, qatl etilishi koʻrsatiladi. Nihoyat, roman Jahonning Iroqqa Somurroga kelishi, ikki sevishganning bir-biriga yetishuvi bilan tugaydi.
Tarixni yaxshi bilgan Zaydon tarixiy asarlar yozish, bilan qanoat hosil qilmagan. U odamlarga tarixni badiiy asarlar orqali targʻib qilishni, ularni tarixdan oʻrnak olishga da’vat etishni ma’qul koʻrgan. Shu sababdan roman janrini tanlagan. Bundagi barcha qahramonlar tarixiy shaxslar boʻlib, ba’zi birlarigina avtorning ijodiy fantaziyasi mahsulidir.
Yozuvchining oʻzi bunday deydi: «Odamlarning tarix oʻqishiga va undan foydalanishiga eng yaxshi vosita tarixni roman shaklida ommalashtirish ekanligini tajribada koʻrdik. Bunda, xususan, ba’zi bir Yevropa yozuvchilarida koʻrganimizdek, roman tarixdan ustun turmasligi kerak, balki tarix romandan ustun turishi va romanni boshqarishi kerak. Bu xil Gʻarb yozuvchilarida shundayki, ularning tub maqsadlari roman yozish boʻlib, uni ishonarli qilib koʻrsatish maqsadidagina tarixiy voqealardan foydalanishadi. Bunda ular tarixiy voqealarni izohlashdan chekinib, oʻquvchilarni adashtirib qoʻyadilar.
Biz esa oʻz romanlarimizda oʻtmishdagi tarixiy voqealarga asoslanganmiz. Barcha qiziq voqealarni keltirishimizdan maqsad oʻquvchini ularga qiziqtirishdir. Tarixiy voqealar hech oʻzgartishsiz, oʻzicha olingan, sevgi qissalarini kiritishdan maqsadimiz romani oxirigacha oʻqib chiqishi uchun oʻquvchida qiziqish uygʻotishdir».
Avtor tarixiy romanni shunday tasavvur qilgan. Rostdan ham u tarixiy voqealarni chuqur mutolaa qilgan, romandagi yirik shaxslar va ular haqidagi tavsiflar, shahar koʻrinishlari, qal’a, daryo, ibodatxonalar, diniy e’tiqodlar, kiyim-kechak, tashqi koʻrinishlar, ma’lum xalqning kasb-hunarlari — hamma-hammasi tarixiy kitoblardan olingan. Hatto bularni sharhlashda oʻquvchi oldida mas’uliyat sezgan va uning shubhasidan hayiqqan Zaydon roman betlarida oʻzi tayangan manbalarni ham keltirgan. Shu tariqa roman sahifalarida mashhur sharq tarixchilaridan Mas’udiy, Yaqubiy, ibn Butata, ibn al-Asir, ibn Xallikon, al-Maqdisiy, Yoqut Hamaviy kabi nomlar va ularning asarlari uchraydi.
Zaydon bu romanni yozishdan oldin Oʻrta Osiyo tarixini, geografiyasini birmuncha oʻrgangan koʻrinadi. Lekin shunga qaramay, uning ba’zi ma’lumotlari roman voqeasidan keyingi davrlarga oid ma’lumotlardir. Hatto Oʻrta Osiyo territoriyasini «Turkiston» deb atalishi ham keyingi asrlarga toʻgʻri keladi. Zaydon Sirdaryoni «Fargʻona tashqarisidagi Toshkent daryosi» deb oladi, bu yerdagi qadimiy turkiy xalqlar tilining qanday atalishini bilmay, uni chigʻatoy tili deb oladi. Vaholanki, Chigʻatoy nomi moʻgʻullar davrida (XIII) yuzaga kelgan, romandagi voqea esa toʻqqizinchi asrning birinchi yarmida yuz beradi. Bunga muallifning manbalardan kerakli ma’lumotlarni topa olmaganligi va bu oʻlkalarga sayohat qilmaganligi natijasi deb qarash mumkin. Shunga qaramay, Samarqand, Buxoro, Ushrusana, Toshkent, Fargʻona, Ozarbayjon, Armaniston, Tabariston, Shom, Yunon, Antokiya, Latakiya, Konstantinopol kabi bir qancha shaharlar haqida ma’lumotlar beradiki, bu hol oʻquvchilarning ma’lumotini kengaytirishga xizmat qiladi.
Zaydon oʻz davrining ilgʻor kishisi edi. U tarixiy voqealarni roman shaklida sharhlashda yangi, oʻziga xos yoʻl topdi, ularning qiziqarli, sarguzashtli boʻlishini ta’minladi.
Joʻrjiy Zaydonning «Fargʻona kelini» romani arab mamlakatlarida koʻp tarqalib, juda keng nashr etilgan, fors tiliga ham tarjima qilingan edi. Bu asar birinchi marta arabchadan oʻzbekchaga tarjima qilinib, oʻquvchiga taqdim etilmoqda. Tarjimon Shoikrom Shoislomov arab tilini mukammal biladi. U ilgari arab adabiyotidan ba’zi narsalarni tarjima qilgan boʻlsa-da, lekin «Fargʻona kelini» tarjimonning birinchi yirik tarjimasidir.

Abdusodiq Irisov

AvvalgiIII- qism Keyingi

↑ Melodiy hisobda 837—838 yillar.

↑ Huzayfa koʻprigi.

↑ Ammuriyya — Bu Shaharni Ilgari Anatoliyada Gʻolatiya (Galatiya) Deb Atalardi, U Anqaradan Uzoqroqda Katta Markaziy Bir Shahar Boʻlib, Hozir Uning Nom-Nishoni Qolmagan. 223 (Melodiy 837—838) Yili Mu’Tasim Uni Zabt Qilgan.

↑ Farsax — bir tosh, ya’ni 8 km. ga yaqin.

↑ Ma’mun (786—833) Horun ar-Rashidning (766—809) oʻgʻli — abbosiy xalifalaridan. Mu’tasimning akasi.

↑ Bay’at — xalifa saylovida tarafdor boʻlib qoʻl koʻtarish — ovoz berish.

↑ Qustantiniya — Istambul shaharlaridan biri.

↑ Urmuzd — zardushtiylar e’tiqodicha, ezgulik xudosi boshqa, yovuzlik xudosi boshqa. Urmuzd esa ezgulik xudosidir.

↑ Ajam — arab boʻlmagan millatlar.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Fargʻona kelini (I- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 869
2	Fargʻona kelini (II- qism) [Joʻrjiy Zaydon] 696
3	Фарғона келини (I- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 479
4	Фарғона келини (II- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 308
5	Фарғона келини (III- қисм) [Joʻrjiy Zaydon] 388

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60961
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45120
3	Gʻazallar [Nodira] 39252
4	Guliston [Sa’diy] 34244
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21492
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20773
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16604
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16515
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13533
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13242