Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy]

Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy]
Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy]
XX
Мажнуннинг атоси ани ишқ бодиясидин келтуруб, Каъба тавофиға олиб борғони ва ул
муножот баҳонаси била кўнглидаги чирин ёзғони ва дуо қилмоқ таронаси била хотиридағи
махфий мақосидин тилидин чиқорғони ва арафот(2) аҳлидин арасот(3) қўпорғони.


Мундоқ деди ноқили маони,
Қилғоч бу бадиъ сўз баёни.
Ким қочти чу ул рамида пайванд,
Ул тун уйидин рамида монанд.
Кундуз эли уйда тоимай они,
Бошлаб яна навҳаю азони.
Ҳарён чиқибон аёғу отлиқ,
Қайтиб бори тоимайин уётлиқ.
Лол этти яна атосини ғам,
Беҳолу ҳазин аносини ҳам.
Ўлтурдилар икки зори бехуд(4),
Кўп фикр этиб эттилар яна рад.
Кўп сўз юзин ул очиб бу ёпти,
Охир мунга сўз қарор топти
Ким, ҳар саридин узуб таваққуъ
Тенгрига-ўқ айлабон тазарруъ.
Ҳақдин иков они истагайлар,
Пайдову ниҳони истагайлар.
Хушвақт қилиб ниёз аҳлин,
Осуда замир роз аҳлин.
Ҳар гўшанишину бепавойи,
Қилғайлар анинг учун дуойи.
Ҳақ раҳм этиб икки бенавоға,
Бергай они ул ато-аноға.
Ҳаж мавсими эрди иттифоқи,
Айлаб бори Каъбанинг яроқи(5).
Бориб неча кун тилаб ўзу ёт,
Мажнунни топиб кетурдилар бот.
Қилдилар ани ул ишдин огоҳ
Ул иш анга ҳам бор эрди дилхоҳ.
Ўлтуртуб ани амори ичра,
Ўтни манқали ҳисори ичра.
Фурсатни бори билиб ғанимат,
Каъба сори қилдилар азимат.
Чун бўлдилар ул ҳарамға маҳрам,
Йўқ, йўқ, не ҳарамки, арши аъзам(5).
Ер узра сипеҳрдин нишоне,
Туфроқ уза балки осмоне.
Ер мақдамидин фалакка монанд,
Ул бу фалак узра арш пайваид.
Ҳар рукни келиб сукунға мақрун,
Аркон анга мисли рубъи маскун(7).
Ё сўфийи мазҳари жамоли,
Жуз ҳақдин ўлуб замири холи.
Ер натъида ўлтуруб мураббаъ
Сўфи киби эгнида мураққаъ.
Ўрнида нечукки қутби собит,
Атрофи ушоқ тоши савобит
Не қутбки теграсида ақтоб,
Мужгон била хокрўби абвоб.
Меҳнат хасин анда тоимайин эл,
Азбаски малак қанотидин эл.
Авжида малоик учмоғи фош,
Ҳар кеча нечукки ханли хуффош(8).
Сўздек топибон асоси маҳкам,
Кўздек кийибон либоси мотам.
Тавфидин улусқа зилли шоҳи,
Атрофи сипеҳр саждагоҳи.
Мажнунга кўрунгач ул салобат,
Кўнгли сари юзланиб маҳобат.
Ишқ этти димоғини мушавваш,
Кўнгли аро шавқ ёқти оташ.
Ёғдурди кўзи ёшин ёғиндек,
Оҳ урдию секриди чоқиндек.
Даврида ҳарамнинг ўлди дойир,
Ер гирдида мпсли чархи сойир.
Юз бирла қилиб тошини заркор,
Ашкин оқизиб нечукки паркор.
Рухсори супургач ул эшикни,
Ҳалқасиға урди чуст иликни.
Ҳар бормоғиғаки руст ўлуб тоб
Бир ҳалқаға тушти неча қуллоб.
Ул тавқи мурод ичига дарҳам
Қуллоби муҳаббат ўлди маҳкам.
Қуллоби чу бўлди ҳалқаға банд,
Занжири тазаллум ўлди пайванд.
Бир навъ тазаллум оҳи чекти,
Ул дуд ила ғам сипоҳи чекти.
Ким, чарх либосмн этти ул дам,
Каъба тўпидек либоси мотам.
Айлаб ани бўйла мотами зор,
Фарёд кўтарди мотамивор.
Дедики: «Аё ҳакими доно,
Ҳар ҳукмда ҳокиму тавоно!
Эй ишқ ўтин айлаган жаҳонсўз,
Андин мени нотавонни жонсўз.
Эй урғон ул ўтни хирманимға,
Хирман неки, жон била танимға!
Эй ишқ ангаким, мулозим этган,
Ҳижрон ўтин анга лозим этган!
Эй кимгаки ишқдин солиб банд,
Талх айлаб анга насиҳату панд!
Эй ишқ ила ониким қилиб фош,
Атфолдин анга ёғдуруб тош!
Эй кимники айлаган паричеҳр,
Девонаси сори бермаган меҳр!
Эй жон аро солиб озари ишқ,
Кўнгул садафида гавҳари ишқ(9).
Ишқ ичра букун мени шикаста.
Келмиш мен асиру пойбаста.
Ҳар раги таним ичра ишқ банди,
Жон риштаси ишқнинг каманди.
Тори баданим аро бўғунлар,
Ҳам ишқ танобидин тугунлар.
Жисмим аро доги бегарона,
Ишқ ўтларидин келиб нишона,
Мамлу анинг ўти бирла жоним,
Жоним неки, мағзи устухоним.
Бу ишқ ўтиким баён қилурмен,
Муҳлик ғамини аён қилурмен.
Демогин мени тарабға хос эт,
Ёхуд ғами ишқдин халос эт!
Дерменки манга бу ўтни ҳардам,
Афсун қилу, қилма зарраи кам!
Чек айнима ишқ тўтиёсин,
Ур қалбима ишқ кимиёсин!
Кўнглумга фазо ҳарими ишқ эт,
Жонимга гизо наснми ншқ эт!
Ишқ исидии эт дамимни мушкин,
Ишқ ўтидин эт юзумни рапгин!
Бўйнум уза, «айн»ин айлагил тавқ,
«Шин»ин қил ичимга шуълаи шавқ.
«Қоф»ин манга айла кўҳу андуҳ,
Кўнглумга ғамини кўҳ то кўҳ,
Уч нуқтасини шарора айла,
Иккиснии нкки хора айла(10).
Ул шуълага ҳам керак шарора,
Бу қофга доғи хора пора.
Жонимға сол ул шарорани ҳам,
Бошимға ур ушбу хорани ҳам.
Юз мунчаға элни мониъ этма,
Минг мунчаға мени қониъ этма!
Кўнглум ғам ила тўқ айла, ё раб!
Ишқ ичра мсни йўқ айла, ё раб!
Дерлар манга «Ишқни унутғил,
Лайли ғамидин канора тутғил».
Аллоҳ-аллоҳ, бу не сўз ўлғай,
Ул қавмға тенгри узр қўлғай.
Ёрабки бу хушгувор бода,
Жоми талабимға қуй зиёда!
Ул бодадин ўйла тут манга қўш
Ким, ёдима ҳаргиз ўтмасун ҳуш!
Лайли ишқин таннмда жон қил.
Лайли шавқин рагимда қон қил(11).
Дардини нажотим эт илоҳи,
Едини ҳаётим эт илоҳи!
Ҳардамки эмас анинг хаёли,
Кўнглум уйин андин айла холи!
Ҳар ўтки йўқ анда ишқ сўзи,
Мен хастаға қилма они рўзи!
Ҳуйики эмас анинг ғамидин,
Фош этма бу телбанинг дамидин.
Дардимға хаёлини табиб эт!
Жонимға висолини насиб эт!(12)
Ғайрин назаримда фони айла,
Меҳрин манга жовидони айла!
То бўлса ҳаётдин нишоним,
Савдосини қил тан ичра жоним!
Жон чиқса бу жисми нотавондин,
Ёди била-ўқ чиқор жаҳондин.
Танлар тирилурга қўйсалар юз,
Кўйи элидин танимни тиргуз!
Дўзах манга эца жовидони,
Ишқи ўтидин қизитқил они.
Жаннат сари чекса сарнавиштим,
Васли ҳарамини қил биҳиштим.
Онсиз мени бирдам этма мавжуд,
Будумни қил онсиз ўлса нобуд!»
Гарм айлабон они бу муножот,
Атрофида лол аҳли ҳожот.
Ул қойилу юз асири ғамгин,
Борининг ўлуб ҳадиси «омин»
Бехуд қолибон фақир атоси,
Ҳайрон бори хешу ақрабоси.
Бу навҳаву ашк нолишидин,
Бори юдилар илик ишидин.
Ул ҳам чу тугатти навҳаи дард
Бўлди яна ақлу ҳушидин фард.
Охир кўтариб неча дилафгор,
Манзилларин ўлдилар талабгор.
Ишқ ўти кўнгулни куйдурур чоғ.
Манъиға су қуйсалар бўлур ёғ.
Ҳаж тавфида ишқини ирода,
Кам айлабу ул бўлуб зиёда,
Эй, зойири каъбаи саодат,
Лутфунгдин этармен истифодат
Ким, бизни дағи дуода ёд эт,
Бу ишқ ўти шуъласин зиёд эт!

XXI
Мажнуннинг вақшатлиғ элдин улфат риштасин узгони ва биёбон ваҳшийлари била унс навосин
тузгони ва кийиклар била Нивфал ови аро қолғони ва Навфал(2) висол ваъдаси камандин анинг
бўйниға солғони ва кийикларни озод қилиб они сайд қилғони ва кўнглин овлағони(1).


Қилғон бу фасона ков-кови,
Бу қиссаға бўйла бўлди рови
Ким, ёнди чу ҳаж тавофидин хайл,
Ҳар ким ватаниға айлади майл.
Мажнун атосиға рапжи жовид,
Уғлидин ўлуб тамом навмид.
Забтини билибки мумкин зрмас,
Бефойда иш натпжа бермас.
Авд этти тутуб жаҳонни ёши,
Маъюс бори уруғ-қаёшн
Девона дағи ёниб шитобон,
Қатъ айлаб тоғ ила биёбон.
Ҳар кун яна бир тараф хироми
Ҳар тун яна бир даман мақоми.
Не турғонида қарори онинг,
Не азмида ихтиёри онинг.
Йўқ ҳеч сўз айтмоққа майли,
Айтур сўзи бу қадарки: «Лайли».
Ҳам Лайли ўлуб тилида зикри,
Ҳам Лайли ўлуб ичида фикри(3).
Ҳарён назар эца ошкоро,
Лайли назарида жилва оро.
Тасвир этибон юзи хаёлин,
Кўзга кигоруб қади мисолин.
Иккисига чун қилиб тааммул,
Сарв узра гул айлабон тахайюл.
Ҳам сарвнинг олида қўюб бош,
Ҳам ул гул учун равон қилиб ёш.
Лайли ғамидин қилиб тафаккур.
Юз байту ғазал деб ўйлаким дур.
Ҳам қофияси анинг сифоти,
Ҳам барча радифи онинг оти.
Эшитгач ани ғамину дилшод,
Юз завқу нишот ила тутуб ёд.
Абётиға маъни оташолуд,
Назми чиқориб димоғидин дуд(4).
Ҳар лафзида шавқ ҳарфи мубҳам,
Ҳар ҳарфида ишқ сирри мудғам.
Ул назм илаким тузуб навойи,
Солиб улус ичра ҳой-ҳойи.
Пажмурдаға жон мулосиқ айлаб,
Афсурдани зору ошиқ айлаб.
Ц ҳуш димогиға солиб тоб,
Абъёт деб ўйлаким дури ноб.
Чун монии ҳуш ўлуб жунуни,
Ева сўз ўлуб анинг фунуни.
Эл ҳарне такаллум эца билмай.
Уз сўзини доғи фаҳм қилмай.
Ўртаб кўнглин жунун ғам ичра,
Ҳардам солиб ўзга олам ичра.
Келмай нафасе ўзига ҳуши,
Саҳро вуҳуши киби хуруши.
Не йиғлариға ғазаб муайян,
Не кулмагига сабаб муайян.
Рухсори тапонча бирла мажруҳ,
Аъзосида йўқ нишонаи руҳ.
Бу ҳолатидин гаҳи қилиб ҳавл,
Уз ҳолига айлар эрди лоҳавл.
Ул нақшни ёна ишқи бебок,
Филҳол юр эрди кўнглидин пок,
Тоғ ичра уни тушуб сабодек,
Қум узра тапи қуруқ гиёдек.
Ёшлардек этиб йиғию фарёд.
Қилмай ато-аносин, вале ёд.
Ёр айлабу ошно балони,
Соғинмай ёру ошнони.
Андуҳ эб, этиб жафо майи нўш,
Ичмак-емаги бўлуб фаромуш.
Кўз ёшидек ўлмай орамида,
Жайран киби халқдин рамида.
Нафс итлигидин кечиб тамоми,
Дашт узра кийик мутиу роми.
Ҳар қумғаки мақдами этишиб,
Бир дашт кийик анга эришиб.
Гирдида кийик, тўла ябони,
Ул ўртада ўйлаким шубони.
Гоҳи ўпубон мунунг жабинин,
Гоҳи силабон анинг суринин.
Ҳарён бўри посбон итидек,
Йўқ, йўқ, не дедим, шубон итидек.
Бу даштқаким тушуб гузори
Ким, кўкка этиб фиғону зори,
Навфалки Арабда эрди нодир,
Тигиға қадар, ўқига қодир.
Яхшилиқ ила Арабда мавсум,
Оромгаҳи бу марз ила бўм.
Ул кун қилибон ҳавойи пахчир,
Ов амриға қилмиш эрди тадбир.
Ҳар хайлдин эл қилиб мураттаб,
Саҳро сори сурмиш эрди маркаб.
Чарга аро қолмиш эрди Мажнун(5),
Даврида кийик ададдин афзун.
Ҳар сайдки ул сипаҳни кўрди.
Тўш-тўшдин анинг сори югурди.
Борисиға иш анга ялинмоқ,
То мумкин аиинг сори сиғинмоқ.
Навфал кўруб ул хилофи одат,
Ҳайрат анга ажз этиб зиёдат.
Сўрди элидинки: «Бу ғаробат
Ким, кўнглум аро солур маҳобат.
Сиз ҳам кўрасизму, йўқса йўқму,
Ё келди менинг кўзумга-ўқму?»
Ул хайлда баъзи зрди ҳамроҳ,
Мажнун ишидин саросар огоҳ.
Навфал қошида суруб ҳикоят,
Ул қиссани қилдилар ривоят.
Навфал дағи ишқ кўрган эрди,
Ғам дашти аро югурган эрди.
Бу ишники бнлди йиғлади зор,
Ул сайд қилурдин ўлди безор.
Дедики: «Не кимиё эрур ишқ,
Не бориқаи зиё эрур ишқ
Ким, ҳар кишиники қилди ғамнок,
Ғашдин қилур ўйла қалбини пок,
Ким ваҳшки бўлмас эл била ром,
Саҳро аро тутмас онсиз ором.
Ишқ ўйла вужудин оритибдур,
Андоқ башарияти итибдир
Ким, ваҳшға йўқ қошида даҳшат
Чун кетти башарлиқ, иттн ваҳшат».
Тарк айлади сайдға жафони,
Элга деди: «Ташланг ўқу ёни,
Ҳам итлигинтизни ташлангиз чуст,
Ҳам итларингизни боғлангиз руст!»
Чун хайлиға қилди бўйла аҳком,
Тушти, дағи қўйди ул тараф гом.
Мажнун кўруб они ошноваш,
Келмаклиги келди кўнглига хуш.
Гарчи даду дом қилдилар рам,
Мажнуни рамида турди бирдам.
Етгач Навфал, салом қилди,
Мажнун анга иҳтиром қилди.
Дедиким: «Аё хужаста дийдор,
Чеҳрангда хужасталиқ падидор.
Ҳам меҳри сафо юзунгда толиъ,
Ҳам нури вафо энгингда ломиъ(6).
Юз ком санга наснб келди,
Сендин кўзума ғариб келди
Ким, ғофил улус киби чекиб ўқ,
Ваҳш этидан ўзни истамак тўқ.
Чун йўқ бу ғизоға иҳтиёжинг.
Озор недин тилар мизожинг
Ким, нафс нншотиға чекиб хайл,
Қон тўккали кўнглунг айлагай майл.
Бу зулм ила ул ғизому бўлғай,
Сендин бу сифат равому бўлғай?
Гар урса тикан аёғинга неш,
Кўнглунг аёғинг учун бўлур реш.
Не мазлама ёйин ўлди қурмоқ,
Уқ чекмаку жониварни урмоқ?
Ҳақ берди буларға доғи жони,
Ойини ҳаётдин нишони.
Бу неча рамида жонидин кеч,
Бежурм гуруҳ қонидин кеч!».
Навфал кўруб ул каломи дурпош,
Ер ўптию қўйди олида бош.
Дедиким: «Аё фаришта пайванд,
Келмай сифатинг башарға монанд!
Бу сўзки муродинг эрди билдим,
Ҳарнеки дединг қабул қилдим.
Жоиимға раво кўрай қилич, ўқ,
Лекин бу сурук рамидаға йўқ,
Чун сен қилдинг ҳикоят изҳор,
Эмди манга ҳам ҳикояте бор».
Мажнун анга берди буйла посух,
Ким: «Айтқил, эй жамоли фаррух».
Навфал деди: «Улки қилдинг иршод
Қил, қилма рамидаларға бедод.
Билдим нафасинг ҳаловатини,
Қўйдум борининг адоватини.
Сенким, элдин қилиб жудолиқ,
Қилмишсен аларға ошнолиқ.
Йўқ эл била улфатинг зиёдат,
Бу иш ҳам эрур хилофи одат.
Инсонки эрур чароғи биниш,
Бал чашму чароғи офариниш(7).
Андин ўзин айламак рамида,
Ҳайвон била бўлмоқ орамида.
Ақл олида бесабаб кўрунди,
Сендин манга бас ажаб кўрунди.
Андоқ дедиларки: «Гулузоре,
Солмиш юрагингга хорхоре(8).
Гар андоқ иш ўлғон эрса ҳодис,
Бўлғон эса мундоқ ишга боис,
Бўлғил бу рамидалардин озод,
Кезгил неча кун менинг била шод
Ул эрдаки зору мубталосен,
Ғам домида бастаи балосен.
Имкони боринча айланин жаҳд,
Токим қилай они санга ҳаммаҳд.
Ер тутмаса нақду молу дархост,
Ҳарсори сипоҳ ишин қилай рост.
Ё туҳфау моли хост бирла,
Ул бўлмаса зарби рост бирла.
Гар даври фалак муовин ўлғай,
Ҳар навъ билаки мумкин ўлғай.
Бу уқдадин истабон кушодинг,
Коминг била эткурай муродинг.
Гар бўлмаса ул ғараз муяссар,
Бордур худ анга эваз муяссар.
Фарзанд қилай сени ўзумга,
Миннатни қўяй ёруқ кўзумга.
Лекин даду домдин чекиб гом,
Тутқил бу рамида бирла ором.
Одам била ваҳш келди кам жинс,
Одамға ҳам одам ўлди ҳамжинс.
Гар ёр висоли ўлса коминг,
Бу ишда керакдур эҳтимоминг».
Чун васл сўзин эшитти Мажнун,
Шавқ ўлди бурунғидин ҳам афзун.
Хушҳоллиқ этти они беҳол
Беҳоллиқ этти нутқини лол.
Юз саъй била қилиб такаллум,
Кўзида сув, оғзида табассум.
Деди: «Неким айладинг хитобим,
Борисиға бор эди жавобим.
Чун васл сўзин дединг унуттум,
Ул барчасидии канора туттум.
Бу ваъдаки қилдинг ошкоро,
Вўлмаса вафосиға мадоро.
Юзумдурур ашҳабинг тувоғи(9),
Бошимдурур маркабинг аёғи».
Икки сори мундоқ ўлгоч озарм.
Бир-бирларини сўруштилар гарм,
Ул пояда ихтилот бўлди,
Ким мужиби юз нишот бўлди.
Чун васл ила берди муждагони,
Навфал олиб уйга борди они,
Эй ҳажрда жисми нотавонинг,
Чун муждаи васл топти жонинг.
Гар васл иши маҳолвашдур
Филҳол бу мужда бори хушдур.
XXII
Навфалнинг Лайли гавҳарин Мажнун иқди силкига тортар учун гавҳардек сўзлар назм силкига
тортиб Лайли атосиға йиборгони ва анинг сўз гавҳарин ушотиб пайванд риштасин узгони ва
Навфал сипоҳ чекиб, ул доғи адоват ясолин тузгони ва кин арсасиға от суруб дов
тилашгонлари ва фалак мансубаларидин бир-биридин қойим айрилишқонлари ва берк эрлар
ҳисор қилиб тушгонлари(1).


Бу дашт тай айлаган мусофир,
Бу навъ этти фасона зоҳир
Ким, ёр ўлуб ул ики ягона,
Чун бўлдилар уй сори равона.
Навфал тилади неча суханвар,
Ҳар мушкил иш ичра ройи анвар,
Шарҳ айлаб аларға сурати ҳол,
Лайли ҳашамиға қилди ирсол.
Айлаб атосиға бўйла пайгом:
«Кей тавсани бахту толеинг ром!
Кайс улки Арабда бебадалдур,
Ҳар фазлда эл аро масалдур.
Ланли сари ишқи пок пайванд,
Қилғон эмиш они орзуманд.
Ифрот ҳаёву инфиоли,
Қўймай қилуриға шарҳ ҳоли.
Қавму хайлин унутқон эрмиш,
Ул ишқ ила дашт тутқон эрмиш.
Савдо аро бўлмиш ўйла мафтун
Ким, эл дер эмишлар они Мажнун
Хайлинг аро касби илм қилмиш,
Оламда не илм бори билмиш.
Сен доғи ишин билур эмишсен,
Дойим сифатин қилур эмишсен.
Бўлғонда бу ишқ мубталоси,
Не фикрни айламиш атоси.
Гар худ санга эрмас эрди фарзанд,
Фарзандинга худ бор эрди монанд.
Сен доғи илик чекиб ишидин,
Аҳволини англамай кишидин,
Қўймишсен они асири андуҳ
Қим, тутмиш гаҳ дашт, гаҳи кўҳ.
Мундоқму бўлур мурувват охир,
Мардумлиғ ила футувват(2) охир.
Ўткандин шиква қилса бўлмас,
Ҳар негаки ўтти эца бўлмас.
Мен дашт аро тилаб нишони,
Уйга кетурубмен эмди они.
Этибмен ўзумга ёру фарзанд.
Бўлмиш яна воқифу хирадманд.
Эмди будур илтимос дархост
Ким, қилсак иков никоҳ ишин рост.
Кўз устида улча расму ойин,
Жон ўртада улча ақду кобин.
Дур тож уза айбдин йироқдур,
Лаъл ўлса ёнида яхшироқдур.
Гар тўлғар эсанг бўюн бу ишдин,
Ваҳ.м айлагасен кўнгул қолишдин».
Бу сўз била кўп бериб табаррук,
Айлаб алар ул сори таҳаррук.
Лайли атоси ҳам ўлғоч огоҳ,
Мажлис ясабон нечукки дилхоҳ.
Пайғом аҳлини айлаб икром,
Пайғомини айлаб аҳли пайғом.
Сомиъға қатиғ келиб бағоят,
Тўлғонди ўзига бениҳоят.
Бевақт ўлуб этти бўйла тақрир,
«Ким, мундоқ эмиш азалда тақдир
Ким, ул бути чину моҳи фархор,
Бу боғда гар гул ўлса, гар хор.
Бир ўзга муҳиб ҳабиби бўлғай,
Узга кишининг насиби бўлғай.
Алқисса қазони осмони,
Еткурди яна бировга они.
Гар бўлмаса эрди ҳам бу сурат
Йўқ эрди манга басе зарурат
Навфал сўзига итоат этмак,
Ҳар ишгаки амр қилди этмак.
Хоссики қилиб сўзини тақсим,
Бир қисмин умед этиб бирин бийим.
Уммед ила кўнглум айлагай хуш,
Бнйми била хотирим мушавваш.
Ул ойки асири беададдур,
Бу лаҳза бировга номзаддур.
Гар топса бу сўзидин надомат,
Ул норию биз бери саломат.
Бу сўз била тоимас ўлса таскин,
Гар лутф аёп қилур, агар кин.
Лутф айласа фориғ ўлтуруббиз,
Кин кўргузур ўлса ҳам туруббиз.
Андоқ дағи бўлмасун анга фаҳм
Ким, кинидин этғумиздурур ваҳм.
Разм ойляса азм қилғумиздур,
Азм айласа разм қилғумиздур».
Ўзни чу бу эрга хатм берди,
Деди: «Борингизки сўз бу эрди!»
Қўптилар ул эл топиб хижолат,
Навфалға кетурдилар малолат.
Навфалға чу бўлди қисса маълум,
Бўлди бу хабардин асру мағмум(3).
Ул навъки ваъда қилмиш эрди,
Бу иш бўлурини билмиш эрди.
Жамъ айлади ҳар қабиладин хайл,
Филҳол урушқа айлади майл.
Мажнунни қилиб ёнида ёвар.
Ут остида эл киби таковар.
Ҳам тўниға эткуруб шамома,
Ҳам бошиға чирматиб амома.
Ул ҳарне қилурдин ўлмай огоҳ,
Гаҳ нола қилиб, гаҳи чекиб оҳ.
От қай сариким борур дам урмай,
Турса дағи йўл юрурга сурмай.
Тайёр қилиб сипоҳи жаррор(4),
Жаррорлиқ ичра барча тайёр.
Мажнун иши саъю ҳийласиға.
Сурди Лайли қабиласиға.
Огаҳ бўлғоч алар доғи бот,
Ойини жалодат айлаб исбот.
Ҳарён киши чоитуруб йиғиб эл
Ким, амрида маҳкам айлабон бел.
Ўтру чиқибон адувға ҳоли,
Қўшиш била туздилар ясоли
Ким фаҳм этиб ўйла қаҳру кинлар,
Чарх айлади ҳардам офаринлар.
Навфал черики доғи чекиб саф,
Усрук тевалар киби сочиб каф.
Бу навъ ики сипоҳи ҳунрез,
Қон тўккали барча ваҳшатангез.
Бнр-бирга этиштилар ғазабнок,
Қатл этгали барча тунду бебок,
Маркаб эли арсани супурди,
Озарм гияҳларни совурди(5).
Андоқки ёғин ёғар баҳорон,
Майдонға сув урди тийр борон
Дашт узра эгаргучи ҳаюнлар,
Ошубда ўйлаким қуюнлар,
Псч урмоқ ишида ҳар синони,
Бошин киши янчғон йилопи.
Дол ўлди синони шед янглиғ,
Ҳаят била барги бед янглиғ(6).
Иттик қилич истаб эл ҳалоки,
Бош қирқар учун нечукки поки.
Поки киби тезлик қилиб фош,
Қирқиб, лекин соч ўрниға бош.
Уқ тойириким учуб ҳавоға,
Йўл ҳаяти кўргузуб балоға.
Чун учқали очилиб қаноти,
Аъдо танидин ўчуб ҳаёти.
Пайконлар ўлуб ҳавоға мойил,
Юз кавкаби наҳс барча қотил.
Ҳар танғаки марг ўтини ёқиб,
Умр ахтари турмайин уёқиб.
Ҳар сори шиҳобвор ҳарба,
Чун майл қилиб тамом зарба.
Бўлса зириҳ андоқ ўтуб андин
Ким, игна ҳариру парниёндин(7).
Ханжар қилиб ўзни муттасил тил,
Қон тўкмак этиб они қизил тил.
Ул захми забон ила ҳамеша,
Эл бағрини ёрмоқ анга пеша.
Гурз айлаб ўзин улусға саркўб,
Эл мағзида ҳардам андим ошўб.
Ногаҳки зуҳур этиб хилофи.
Бош косалари бўлиб ғилофи.
Наъра била кирди абри ғуррон,
Ул абрға барқ тиғи буррон.
Ул абри бало, бу барқи офат,
Андин бори даҳр ғарқи офат.
Остида ҳаюни ваҳшатангез,
Ел ўйлаки, абрни қилур тез.
Парранда хажанги жавзи ҳурдум,
Сайр амрида ражъат ичра анжум.
Суръат аро барқдин дарахши,
Ражъат аро барқ гом рахши.
Рокиб анга қатлдин уруб дам,
Пархош куниа нечукки Рустам.
Ҳар бир араби таасцубойин,
Равшан қилиб онча шуълаи кин
Ким, кўкка бўлуб шарори пайваст,
Дарё суви айлай олмайин паст.
Бу навъ ики сипоҳи қотил,
Бир-бирга чу бўлдилар муқобил.
Навфал сипаҳи қалинроқ эрди,
Қаҳрининг ўти ялинроқ эрди.
Аъдоси бу шуълани кўруб гарм,
Фарз ўлди тариқи ҳазму озарм(9).
Чун бор эди элга бийми офот,
Ер беркига мойил ўлдилар бот.
Гўс бўлуб эрди кун доғи кеч,
Бир сори шикаст тушмади ҳеч.
Навфал дағи ёнди шоду хуррам,
Ер топти сипаҳ тушарга маҳкам.
Чун икки черикка бўлди таскин,
Кин аҳлиға зоҳир ўлди бас кин
Зулмат сипаҳи чу солди соя,
Анжум юрутуб анга талоя.
Чин хусрави қилди тарки авранг,
Ер юзиии тутти хусрави занг(10).
Ул икки сипаҳ қилиб мадоро,
Ҳазм ўлди аларға ошкоро.
Ҳар сори телоялар равона,
То тонгла не айлагай замона.
Эй ишқ элининг силоҳ шўри,
Келди манга ғам сипоҳи зўри.
Тут майки дами фарах топойин,
Ул хайлға бош яланг чопойин.
XXIII
Лайли атоси уз хайлин Навфал сипоҳи қошида забун кўруб, адувға чеккан тиғни ўз жигарига
урмоқ истагони, яъни Лайли қонин оқизай дегони ва ул қуёшни Мажнун тушта кўруб, заволини
равшан қилғони ва мотамзада тундек Навфал олдида ахтари ашкин оқизғони ва Навфалнинг
ўти таркин тутуб ёнмоғи(1).


Роқимки узотти тил синонин,
Бу навъ эвурур қалам инонин
Ким, ул куи уруш чу бўлди қойим,
Қўнмоққа сипоҳ бўлди нойим.
Навфал чу урушқа эрди толиб,
Хасми сори бўлди ваҳм ғолиб.
Лайли атоси кўруб элин суст,
Чора сори боғлади белин руст.
Чорлатти равон уруқ-қаёшин,
Солди ораға ул иш кенгошин.
Қўп гуфту шунид ароға тушти,
Кўп тул бу можароға тушти.
Охир мунга қилди сўзни кўтаҳ,
Ким: «Эл қочибон наузбиллаҳ(2).
Навфал сори бўлса фатҳ ёвар,
Сурса ҳашамим сори таковар,
Ҳукмин сурубон амирлардек,
Лайлини чекиб асирлардек,
Хайлим ара солса бўйла афсус,
Тушса қара эрга нангу-номус,
Ул лаҳза ажаб бало бўлур иш,
Ё ўлмаку ё жало бўлур иш.
Бўлур қаро эр тубига бормоқ,
Бўлмас араб ичра бош чиқормоқ.
Бўлғунча бу навъ амри нохуш,
Бир фикр келур басе манга хуш
Ким, тонгла ул ойни ҳозир айлай,
Бир дамда ишини охир айлай.
Ўқ игнасидин тикай либосин,
Ханжар суйидин эзай ҳиносин.
Туфрокқа солай қади ниҳолин,
Ерга киюрай қоши ҳилолин.
Ҳар неча кўзум чароғи улдур,
Жоним тару тоза боғи улдур.
Офат элидин ўчуб чароғим,
Торожи хазонға қолса боғим,
Хушроқки адувға ком бўлғай,
Номус манга ҳаром бўлғай».
Чун сўзни бу эрга айлади банд,
Таҳсин этиб ўлди барча хурсанд.
Навфал сори нусрат эрди ҳосил,
Хайли сипаҳн эди қавий дил.
Мажнунға ғариб ҳолат эрди,
Гаҳ завқу гаҳи малолат эрди.
Чун ёр висолин айлабон ёд,
Кўнгли бу умид ила бўлуб шод.
Лек ўлмоғи ёр хайли мағлуб,
Кўнглин анинг айлар эрди манкуб.
Ошиқлиқ иши эрур забундуқ,
Меҳнат чаҳи ичра сарнигунлуқ.
Бедилни энгиб эди бу қайғу
Ким, бахт кўзига солди уйқу.
Кўрдики келур нигори зебо,
Боштин-аёғиға хаззу дебо(3).
Йўқ, йўқ, не нигор, сарви гулчеҳр,
Не сарв, не гулки, ғайрати меҳр.
Кўз чашмасида зулоли беғаш,
Жон гулшанида ниҳоли саркаш.
Саҳройи латофат ичра лола,
Не лолаки, мушкбў ғазола.
Дарёйи малоҳат ичра гавҳар,
Гавҳар неки, акси меҳри ховар.
Кўз мардумидек кўнгулга ёққан,
Яъники ҳамеша ашки оққан.
Ҳажр ўтида шамъи оламафрўз,
Яъники иши гудоз ила сўз.
Кўз ёшини субҳдек ёшурғон,
Яъни гули меҳрдин дам урғон.
Сабрини оқизғон ашк сайли,
Яъни маҳу меҳр рашки Лайли.
Ҳам оғзида оҳи иштиёқи,
Ҳам савтида навҳаи фироқи.
Етгач алиф қадин қилиб дол,
Мажнунни аёғин ўпти филҳол.
Сўнгра қучушурға бўлди мойил,
Бўйниға қўлин қилиб ҳамойил.
Дедиким «Аё: рафиқи жони,
Йўқ, йўқки, аниси жовидони.
Ишқингда отам яроқ қилмиш,
Эл ҳам бори иттифоқ қилмиш
Ким, қатлима тонгла айлаб оҳанг,
Қоним била эрни айлагай ранг,
Меҳримға қарин завол қилғай,
Қонимни шафақ мисол қилғай.
Меҳрини шафақваш эца қоиим,
Ер остини айлагай маконим.
Ишқингда манга бу эрди мақсуд
Ким, кўрсам ўзумни анда нобуд.
Даврон бу муродима этурди,
Не истадим олима кетурди.
Ишқингда не орзуки эттим,
Ул навъки комим эрди эттим.
Тушти менинг олима ажаб йўл,
Сен яхши қол эмдию тирик бўл»
Бу сўз била кўздин оқизиб рўд,
Девонаси бирла қилди падруд.
Мажнунға дегач бу сўзлар ул ой,
Сесканди анингдек айлабон: «Вой!»
Ким, ўчти улус кўзидин уйқу,
Эл ҳайрат этибки: «не эди бу».
Мотамзадалар киби ўкурди,
Навфал сори ашкидек югурди.
Етгач эр ўпуб сўз этти оғоз:
«Кей хасмға ғолибу сарафроз!
Тенгри учун эмди чекмагил тиғ,
Қўй, кинаю разм қилмоғил биғ!
Ким, тиғинг этар кўнгул шигофи,
Жон қасди этар анинг масофи.
Тонгла яна разм тузма охир,
Пайванди ҳаётим узма охир!
Кин ёйин иликдин айлагил йўқ
Ким, жонима тегмагай меиинг ўқ».
Ҳайрат била Навфал этти тафтиш
Ким, эрди хилофи одат ул иш.
Арз айлади кайфиятини Мажнун,
Навфалки эшитти, бўлди маҳзун.
Жазм эттики: «Бу қазия чиндур,
Мажнун туши бегумон яқиндур»(4).
Англаб эди кўнглининг сафосин,
Бал ойинаи жаҳоннамосин
Ким, айламас анда ошкоро,
Жуз сидқ жамоли жилва оро.
Чун тун араби мусофирона,
Ҳар сори тушурди хайлхона.
Кўк мазраи ичра бетаваҳҳум,
Оқ уйини тикти турки анжум(5).
Ҳам бу хабар ўлди элга таҳқиқ,
Эл барча қилиб сўзига тасдиқ.
Навфал ҳашамиға қўйди юз бот
Ким, этмагай ул санамға офот.
Мажнун дағи қилди дашт азми
Ким, фатҳ қарини бўлди разми.
Эйким, манга ҳамдаму қаринссн,
Муставжиби юз минг офаринсен.
Бандангмен, агар қилиб мени ёд,
Бошингдин эвуруб эцанг озод.
XXIV
Мажнуннинг Навфалдин айрилғони ва бодпойин девбоддек суруб, бодия азми қилғони ва Зайд(2)ға
йўлуқуб аҳволин маълум этгони ва анга этган бедоддин мунунг ҳам кўнглига алам этгони ва
анинг истирзоси учун ҳарне борин анга бериб, Лайли ҳашами кўчган эрга кетгони(1).


Бу сафҳапи айлаган мунаққаш,
Сўзга бу сифат бўлур рақамкаш:
Ким, ёнди чу Навфали вафокеш,
Лайли эли бўлди фикратандеш
Ким, Навфал иши ажаб кўрунди,
Ёнмоғлиғи бесабаб кўрунди.
Ваҳм айладиларки; «Макр этгай,
Ғофил қилибон бошиға этгай».
Ул даштдин эттилар равон кўч,
Қилғон киби ҳажға корвон кўч.
Боғланди чу бухти узра маҳмил,
Оромгаҳ ўлди ўзга манзил.
Ул толии корсоз бўлғон,
Аъдосиға сарфароз бўлғон.
Бош тортғон ўйла шамъ бахти
Ким, куйган уйию барча рахти.
Иқболи саманди секриган чуст,
Туфроқ уза они ташлаган руст.
Бахти чаманида бутган ул вард
Ким, бошиға атридин этиб дард.
Яъни Мажнуни дил рамида
Борур эди бўлмай орамида.
Ногоҳ йўлуқти дардманде,
Етган анга даҳрдин газанде.
Мажнун кўруб анда ғам нишони
Ғамгин бўлдию сўрди они(3).
Қим: «Чарх пе иш бошингға солди.
Қим бўйла гириҳ қошингға солди?
Мендек не учун малолатинг бор,
Де, тенгри учун не ҳолатииг бор?»
Ғамгин чекиб оҳи дардпарвард,
Бу навъ дедики: «Эй жувонмард!
Мен, мен араб ичра хоксоре
Бемояу тийра рўзгоре.
Ул пояда ажзу беназолиқ,
Ким рўзи учун қилиб гадолиқ.
Лайли ҳашами менинг паноҳим,
Ул ҳай туфроғи такягоҳим.
Ул хайл отим хитоб этиб Зайд,
Бир хайли аёл этиб мени қайд.
Бу вақтки Навфали жафогар
Мажнунға бўлуб мутиу чокар.
Оразмға садди роҳ чекти,
Лайли элига сипоҳ чекти.
Ҳеч иш бўлмай арода воқеъ,
Бўлди яиа манзилиға рожеъ.
Лайли зли ваҳм этибки ногоҳ,
Ул вақтки ўлмаса эл огоҳ
Ғофил қилиб элни эмди кетгай,
Ёнғай дағи этгай улча этгай.
Борди эса ихтиёр иликдин,
Очилмас иш ул замон биликдин.
Журъатдин эрур пишот қилмоқ,
Лекин керак эҳтиёт қилмоқ.
Машъуф ўлубон бу нукта дерга.
Чектилар улусни берк эрга.
Чун қилди қабила аҳли шабгир,
Тун олам аро сочар зди қийр.
Чун кўч элидин назарни ёздим.
Очқунча юмуб назарни оздим.
Манзилда бўлуб алар қарори,
Мен тушган эмишмен ўзга сори,
Чун меҳр саҳар йўлин ёрутти,
Икки тевалик йўлумни тутти.
Навфал сипаҳини тарқатиб жазм,
Қилғон эмиш уйга ул иков азм.
Тутмоқ мутааззир эрди гўша,
Анбончада ҳарне эрди тўша(4).
Олдилару икки, уч дирам ҳам,
Бал ҳарне бор эрди бешу кам ҳам.
Бу онча эмас эдики ёна,
Чектилар иковла тозиёна(5):
«Нақдингни нетибсен, айтғил!» деб.
«Кўмган эри сори қайтғил» деб.
Урмоқ била жисмим айлабон реш,
Чун тоимадилар нима каму беш.
Солдилару қилдилар азимат,
Мен фурсатни билиб ғанимат,
Гом урғали бу тараф ошуқтум,
Токим санга бу замон йўлуқтум.
Сен доғи агар алардин ўлсанг,
Саҳрода киши талардин ўлсанг.
Йўқ кисада нақддин нишоним.
Бордур керак эрса нақди жоним».
Мажнун эшитиб бу можарони,
Отдин солиб ўзни, қучти они.
йиғлаб деди: «Эй рафиқи мажруҳ!
Нетгай санга айласам фидо руҳ?
Жоним баданинг шифоси бўлсун,
Бошим қадаминг фидоси бўлсун(6).
Навфал элидин не бўлса ҳодис,
Мажнун анга ўлғон ўлса боис.
Мажнун мени тийра рўзмен бил,
Тиғ ол, пеки хотиринг тилар қил.
Жисмим тилаганча айла ёра,
Кўнглумни худ айла пора-пора.
Ваҳм этма бу ишда тангдилмен
Ким, ҳарнеки айласанг биҳилмен(7).
Гар қатлима айламассен оҳанг
Ким, олам элигадур бу иш нанг.
Ҳам нақдинг учун эваздур отим.
Ҳам ўзга жиҳотинга жиҳотим»,
Деб ҳарнеки киймиш эрди сўйди,
Мажмуин анинг қошиға қўйди.
Ҳам қошиға чекти бодпойин,
Қолқону қиличу ўқу ёйин.
Кўп бўйла қилиб рамидадиллиқ,
Упти аёғнн тилаб биҳиллиқ,
Дедики: «Агар азнмат эцанг,
Лайли ҳашамиға ёна эцанг.
Не тил бнла де, этур саломим,
Ё бўйлазу бўйла де паёмим
Ким, онча менинг хижолатим бор,
Ул пояда саъб ҳолатим бор
Ким, мумкнп эмас такаллум этмак,
Худ бўлмас апи таваҳҳум этмак.
Бўлдунг чу балода раҳшуносим.
Бордур санга мунча илтимосим
Ким, ёр қабпласпн эришгил,
Қай сорики бордилар этишгил.
Ҳам олма юзунгнн ул макондин,
Бошинпп; дағи ул остондин.
Жисминг ул эшикда хоксор эт,
Шукронаға жонни ҳам нисор эт.
Жон бергали бермаса кўнгул ёр,
Менда доғи жон била кўнгул бор.
Иккисини санга топшуромен,
Туфроғ аро танни ёшуромен.
Жоним эшигида айла помол,
Кўнглумни итининг олиға сол».
Они бу фасона айлабон тез,
Эшитгучи кўнгли ҳайратангез.
Билгач ўзни, англабон каломин
Ер ўптию қилди эҳтиромин.
Дедиким: «Аё гузини айём,
Ишқ ояти ичра ҳарфи идғом!
Ул ҳажр тунига субҳи уммед,
Не субҳи умсд, меҳри жовид,
Меҳрига саодат авжи матлаъ,
Исмат ҳулали юзига бурқаъ.
Ул навъ ғампнгда нотавондур
Ким, элга ҳаднси достондур(8).
Ҳам оғзи аро сенинг мақолинг.
Ҳам кўнгли аро сенинг хаёлинг.
Гап қилсанг ишоратики, сурсам,
Сендин хабари анга этурсам.
Бу муждадур анга жондин ортуқ,
Бал ҳарнеки дермен ондин ортуқ.
Неким манга сен риоят эцанг,
Мунча нимаким иноят эцанг,
Сендин анга айцам фасона,
Ул бергуси икки мунча ёна.
Ҳақ сўз десанг анга эткурурмен,.
Амр ўлса жавоб келтурурмен.
Ҳам ком топар ики дилором,
Ўртада манга дағи этар ком».
Мажнун деди: «Эй рафиқу ҳамдам!
Жонбахш даминг ярамға марҳам,
Ҳижрони тилимни лол этибдур.
Сўз дерни манга маҳол этибдур.
Лекин чу ишимни сўрдунг охир,
Ҳолим бу дурурки кўрдунг охир
Ким, мен мени дардманди маҳжур,
То бўлгай отим қошингда мазкур.
Сен чунки бу ёрлиқ қилурсен,
Ҳарне дер эсанг ўзунг билурсен.
Ойини вафо шиоринг ўлсун,
Бор эмдики тенгри ёринг ўлсун»
Зайд ўлди фалакрав узра роқиб,
Сурди андоқки нажми соқиб(9).
Ул тез қабила сори сурди,
Мажнун дағи ёнди пўя урди.
Ул эрга дегин югурди жондин
Ким, кўчмиш эди қабила ондин.
Эй ёри манозили насими,
Жон атри берур даминг шамими.
Етгач бу шамим бехуд ўлдум,
Жонон хабарин де, йўқса ўлдум!

XXV
Қуёш чашмаси саратон макони бўлғондаким, ҳарорат фартидин ҳаво ҳубоб2 сардоба(3)ларида
пинҳон ва ўт хоро мусомотида ниҳон бўлурда Мажнуннинг ўтдек изтироб ва ҳаводек шитоб
била Лайли ҳашами ўрниға этиб, қўтур итни назора этгони ва ит ошноға ялинғондек ул
ошнорўй итга ялинғони ва элдин ҳайратангиз хитоб эшитиб, ваҳшатомиз жавоб бергони ва ул
ит қошидин кийиклар суҳбатиға этгони ва анинг мушкин ғазолидин рақами мушкбор эткургони.


Бу арсада айлаган таку пўй,
Сўз соҳатида(5) бу навъ урар гўй
Ким, этти чу ул дамапға Мажнун
Ким, сайр этиб эрди меҳри гардун.
Кун туш эдию тамуз фасли,
Жавзо била меҳр тоб васли(6).
Кун гарм бўлуб ҳалок жонға,
Лайли киби ўт солиб жаҳонға.
Ҳар элки эсиб ҳароратомез,
Мажнун дамидек жароҳатангез.
Тинмай югуруб қуюн тагидин,
Қум узра аёғи куймагидин.
Хуршед ҳароратидин анжум,
Ер сояси остида бўлуб гум.
Кўк табъиға чун ҳарорат ошиб,
Жисмиға шафақдин ўт тутошиб.
Тоғдин кишиким тилаб нишони,
Вир тўда қизиқ кул англаб они.
Жисмидағи оташин гуҳарлар,
Андоқки кул ичра ўт кўмарлар.
Дарёга солиб исиғ ҳаво тоб,
Тўлғонмоғи ўз-ўзига гирдоб(7).
Ўрдак анга чун аёғ узотиб,
Сув жўши аёғин элпиротиб.
Ул сув тафидин тилаб фароғин,
Парда аро чирмабон аёғин.
Оқартиб экинии меҳри пурнур,
Кўк хатни нечукки таъби маҳрур(8).
Буғдой борп хўшадин арилнб,
Тоба нахуди киби ёрилиб.
Хирман эрпда тазарву дуррож,
Ер тобасидин теруб қовурмоч.
Ўргамчи шабоққа парда солиб,
Ул парда ичинда соя олиб.
Итлар тили эрга тегуруб бош.
Ғурра асад пчра айлабон фош.
Қуртики ҳарорат ўртаб они,
Тар мева аро кириб ниҳони.
Ул мевани меҳр парваришта,
Айлаб бори хом эканда кишта.
Кўллар эри сувпи жазб этиб пок
Сув ҳасратидин танида юз чок.
Ул кўнглини ҳажр чок қилғон,
Ғам жонини дарднок қилғон(10).
Ул эрга этишти ногаҳондин
Ким, кўчмиш эди қабила ондин.
Эврулди ҳамул даманни бисёр,
Не ақл, вале анга не ҳис ёр(11).
Кўчмиш эди бори хайлхона,
Ерда қолиб ўрнидин нишопа.
Ҳар эрдаки кўрди уй маконин,
Юз бирла супурди остонин.
То сайр ила этти иттнфоқи,
Ул эргаким ул санам висоқи.
Кўпгмлга тутошти ўйла пийрон(10)
Ким, хилқати мулкин этти вайрон.
Ҳам жисмиға печу тоб тушти,
Ҳам кўнглига изтироб тушти.
Билхосса ишқи хонапардоз,
Кўнгли аро солди махфи ул роз
Ким, ёр мақоми бу дамандур
Ким, туфроғи жонига ватандур(13).
Ҳам дилбар исин топиб димоғи.
Бўлди яна тоза ишқ доғи.
Кўиглини ғам айлади лагадкўб,
Жони аро тушти онча ошўб
Ким, дахрин қўзғади ниҳони,
Кўнглидаги ишқ қўзғолони.
Бнрдам чу бу ўти топти таскин,
Қўпти яна ул ғариб мискин
Манзилға юз урди гом-баргом.
Юз қўпдию сажда қилди ҳар гом.
Жонон уни ўрнини чу топти,
Жон пардаси бирла они ёпти.
Кирпиклар ила эрин супуруб,
Туфроғини кўз аро ёшуруб.
Ашки била балчиғ айлаб они,
Беркитгали равзани балони.
Бир лаҳза танур ичинда итти,
Ўтлуғ дамидин ани қизитти.
Кулларни кўзига сурма тортиб,
Кўз уйини сурмадек қарортиб.
Охур аро лаҳзаи қўюб гом,
Каҳ баргидек анда тутти ором.
Ҳар донанн томидинки чекти,
Кўигли аро меҳр тухмин экти.
Кийз порасин оҳи куйдуруб чуст
Боши ярасиға боғлади руст.
Ҳар ён югурур эди уруб оҳ
Ким, бир қўтур итни кўрди ногоҳ.
Эти тери заҳматидин ориб,
Аъзоси харошдин қизориб,
Ҳам супи равоп оғиз-бурундин,
Ҳам жисми жудо бўғун-бўғундин
Қои қолмай солча рагларига,
Жилди ёпишиб сўнгакларига.
Аъзосида унда-муида бир тук,
Ул ҳам бўлуб анга бир оғир юк.
Қилман юрумакка майл ҳаргиз,
Қуйруғи юкин чекарга ожиз.
Эрники ёпилмайин тишига,
Яъники кулумсуб ўз ишига.
Кўзики ўзин чуқурға солиб,
Аъзосиға боққали уёлиб.
Оғзи нафаси пасими меҳнат,
Қуйруғ анга зайли мими меҳнат.
Юз йўл таиига ясаб жароҳат,
Меҳнат кирибон чиқарға роҳат.
Баским тани равзан узра равзан,
Равзан-равзан бўлуб анга тан.
Яралари ичра қайнашиб қурт,
Ҳам апда аларға туъма, ҳам юрт.
Қилгоч ярасини қурт дарҳам,
Тил бирла яламоқ анга марҳам.
Балким бу адувға қаҳр сурмак,
Ҳар лаҳза аларға тил тегурмак.
Қоплиғ жасадида бир сурук зоғ,
Бир лолада ўйлаким неча доғ.
Учуб-қўнуб айлаб анга қинлар,
Захм устида ўйлаким чибинлар.
Йўқ анга чибин қўрур мажоли,
Қуш қовғали худ не эҳтимоли?
Мажнун кўргач бўлуб мушавваш
Кўнглига бу зулм келди нохуш
Итга қўюбон тани итоат,
Ул хайлға бошлади шафоат:
«Кей талъату лавкингиз муборак,
Бўлғон манга барча тожи торак.
Бошимдаги юз яра нишони,
Ҳар бир бирингизнинг ошёни.
Кўнглумдаги юз тешук тешиб оҳ,
Ҳар бир бирингиз учун ватангоҳ.
Айланг бу харобани нишиман
Ким, жавру жафо чекар кишиман.
Кўзумни чўқунг, танимни тишланг,
Онинг кўзину танин бағишланг.
Қасдингиз агар наҳиф итдур,
Бу хаста доғи заиф итдур».
Кўрдики бу узру лобау печ
Қушларға тафовут айламас ҳеч.
Фарёд ила ваҳшат этти огоз,
Рам топиб, аларға бўлди парвоз.
Келдию ул ит табонин ўпти,
Гаҳ панкари иотавопин ўпти.
Кўп кўргач анинг танида ёра,
Ўз кўнглагин этти пора-пора.
Олдию оритти ёрадин қон,
Ул пайкари пора-порадин қон.
Қонни танидин чу айлади кам,
Боғлади яроларини маҳкам.
Уз кўнглагини анга жул этти,
Қон ёшидин анга гул-гул этти.
Чун бўлди ани тонгордин озод,
Юз дард ила нудба қилди бунёд:
«Кей меҳру вафо била сириштинг,
Амдуҳу малол сарнавиштинг.
Улдамки танингда сиҳҳат эрди,
Кўнглунгда шукуҳу қувват эрди.
Таъбинг топибон мизожи хуффош,
Ҳазминг берибон язакка хашхаш(13).
Ваҳминг қилибон бўри кўзин тўрт,
Ҳар тун таниға кўзи солиб ўрт.
Чангингга паланг кўз солур чоғ,
Боштин-аёғи бу ғуссадин доғ.
Бабр олинга ўйлаким сақатлар,
Тирноғингдин танида хатлар(16).
Барс отламоғинг малолатидин,
Боғлаб кўзини хижолатидин.
Насрин дебон эл кафинг маконин,
Парвин деб улус изинг нишонин(17).
Илгингга ҳино ёқиб муайян.
Гаҳ жайрану гоҳи гавзи жайран(18).
Бўйнунг аро шўхлар таноби,
Бошинг уза шоҳлар рикоби.
Гоҳики ғазаб била ирилдаб,
Гардун асади сори хирилдаб.
Бу дамки малол ила бўлубсен,
Яъники бу ҳол ила бўлубсен.
Сендин қилур эрса эл танаффур,
Бордур манга суҳбатинг тафохур.
Бир кун неки кўйи ичра ҳурдунг,
Итлар била ҳар тараф югурдунг.
Ҳар тун неки тортибон фиғони,
Бўлдунг эшигида посибони.
Бир вақт неким вафо йўлидин,
Бошингға сўнгак эдинг қўлидин.
Бир чоғ неки лутф этиб арода,
Солиб эди бўйнунга қилода(19).
Жоним бўлсун танинг иисори,
Бағрим бўлсун тишинг фигори.
Ёраб, фалак айлабои ғамннг рафъ,
Бўлсун бори заъфу меҳнатинг дафъ
Ҳам бурнодин эмди чустроқ бўл,
Ҳам тозау тандурустроқ бўл.
Ул дам яна бўлса бахт ҳамдам,
Бўлсанг яна ул эшикка маҳрам.
Ётлиғ сифатини тутмағайсен,
Мен хастани ҳам унутмағайсеп.
Жоним олиб ул тараф гузор эт,
Туфроғиға кўйининг нисор эт.
Итлар била айласанг таку пўй.
Мендин борининг қошида юз қўй.
Кўйида сўнгак ғизо қилур дам,
Ёд эт бу заиф жисмини ҳам.
Гар толиу бахт ёр топсанг,
Жонон ҳарамиға бор топсанг,
Бор аҳли қовуб ул остондин,
Кимса сени «чиқ!» демаса оидин.
Тун бўлсау ул ҳарам паноҳинг,
Даҳлези ичинда такягоҳинг.
Ётиб энгакинг иликка қўйсанг,
Тумшуғунг ўшул эшикка қўйсанг.
Мендин ул эшикни ўп ниҳони,
Йўқ ўйлаки кимса билгай они».
Оғзиға кўзини суртубон кўп,
Дедики: «Аёғи туфроғин ўп.
Иккисини тирноғинг била ўй,
Бир эрдаки ул аёғ босар қўй».
Бу нукталар ул қилиб шумора,
Ўткунчилар айлабон назора.
Ҳар ким таниб они зор йиғлаб,
Ғам кўнглин этиб фигор йиғлаб.
Тонимағон анлабон таҳайюр,
Аҳволиға йўл топиб тағайюр.
Кўнгли куюб ўйла можародин,
Бир сўхта сўрди ул ародин:
«Кей ишқ ўти ичра ахгар ўлғон,
Не ахгарким, самандар(20) ўлғон.
Бу ўт била пайкарингга таркиб.
Бу ўт била хилқатингга тартиб.
Зотинг бўлуб ўт била сиришта,
Тонг пўқ дссалар сени фаришта.
Ҳам келди фариштаваш сифотинг,
Ҳам бўлди малак сифот зотинг.
Мунчаки топиб сен итга улфат,
Ит бирла малак аро не нисбат?
Ҳар уйдаки бўлса итга манзил,
Бўлмас малак ул уй ичра нозил?.
Невчун аронгиздадур масофат,
Чун бор ул иков аро мунофот?»
Мажнун деди йиғлабон чекиб оҳ:
«Кен ишқдин ўлмогон сен огоҳ!
Йўқ, сени малак десам ғариби
Ким, йўқ санга ишқдин насиби.
Мсндекни эрур малак демак рев.
Ким, кўрса мени қироқ тутар дев.
Ишқ ўртади ул сифат вужудум
Ким, булди набуд барча будум.
Ул ўт аро айласанг тааммул
Топқунг баданимни тўдаи кул.
Не тонг агар ит хиром қилса.
Тўда кул аро мақом қилса?
Ҳар итгаки эца бир жароҳат,
Кулдин стншур таниға роҳат.
Бу птппнг эрур жароҳати кўп,
Демак бўлмас кул устидин қўп.
Йўқ, йўқки, эмастур итлик анда,
Итлик манга хатм эрур жаҳонда.
Ит мен, мен, улусқа ор мен, мен,
Бошдин аёғи фигор мен, мен!
Кўп захм танимни урди барҳам,
Ул келди бу захмларға марҳам
Ким, бўлса таиида кўп фигори,
Ҳар захмдин ўлса изтирори,
Ким марҳам ила давоси қилса,
Жонин не ажаб фидоси килса?
Бўлса эди менда юз туман жон,
Бир тоимағай эрди бу бадан жон.
Борин анга зор қилғай эрдим,
Йўлиға нисор қилғай эрдим».
Бу эрди фасонаву фусуни
Ким, қилди яна ғулу жунуни.
Ёдиға чу кирди ваҳшийи дашт,
Қилмоқ кинику қулон била гашт.
Ул итнинг аёғ-илигин ўпти.
Нахжир азиматиға(21) қўпти.
Бўлди яна сойири биёбон,
Маънусларин(22) тилай шитобон.
Ул лаҳзаки Занд бўлди қосид.
Лайли сари топибон мақосид.
Ҳай ичида чун қарор топти,
Хилватда ул ойға бор топти.
Ул пардалар ичра ғунча кирдор.
Бу ташқари бўлди анга сирдор.
Неким билиб эрди ёридин сўз,
Девонаи беқароридин сўз.
Кўргузди демакда эҳтимомин,
Арз айлади олида тамомин.
Лайли чу апинг сўзин эшитти,
Кўнгли темурин дами эритти.
Жони аро андоғ ўт тутошти
Ким, дуди аиинг бошидин ошти.
Гисусиму эрди анбаролуд,
Е чиқмиш эди бошиға ул дуд?
Гису киби печу тоб топти,
Тоб ичра ўзин хароб топти.
Юз узр ила Зайд сори боқиб,
Ҳасрат суйи кўзлоридин оқиб:
«Кей тан аро жон бериб каломинг,
Жисмимға равон бериб паёминг!
Жон дардиға чоракўш сен сен,
Одам демайин, суруш(23) сен сен».
Кўп узр қилиб сўзига пайванд,
Нақдина басе топиб кироманд,
Ташқари йибордиким: «Муни ол,
Оз эрди қошимда нақд филҳол.
Узрунгни бу навъ қўлмоғумдур,
Юз мунчаға қони ўлмоғумдур,
Бўлғаймуки лутф ила вафодин,
Бир руқъа бу зор мубталодин
Девонавашим сори этурсанг,
Ҳам мунда жавобини кетурсанг?»
Зайд этмади дилситонға миннат,
Дедики: «Эрур бу жонға миннат.
Бот бўлки ҳариф мунтазирдур,
Бу амрда макс бас музирдур»(24).
Лайли тилабон давоту хома,
Филҳол муҳаррар этти нома.
Эл англаридин ичида юз бийм,
Қосидға пиҳони этти таслим.
Қосид олиб ўлди даштпаймо,
Ул эргаким, ул ғариб шайдо.
Иш кайфиятин солиб ароға.
Топшурди битикни бенавоға.
Не эрканини чу билди Мажнун,
Заъф этганидин йиқилди Мажнун.
Жисмиғаки эрга паст тушти,
Чома киби юз шикаст тушти.
Ул номаға чун кушод берди,
Мазмуни ўқур замон бу эрди.
XXVI
Лайлининг «лайлатул-бадр»дек сафҳа баёзида «лайлатул-қадр»дек номаси саводин Мажнун
ўқуб, оғзи висол шахдидин ширин бўлғонда комиға занбур ниши сончилғони ва занбур нишидек
хома нўгин тез этиб жавобида коғаз табақини шахдолуд қилғони(1).


«Ул тенгри оти била бу маншур
Ким, берди кўнгулга ишқдин нур.
Урғоч майи ишқнинг салоси,
Одамға этишти ибтилоси.
Бир журъаки чекти ул жигархун,
Маст ўлди, не маст балки мажнун.
Ул май била кимгаким бериб баҳр,
Талх этти фироқдин қотиб заҳр.
Берганга муфорақат балосин,
Еткурди мувосалат шифосин(2).
Булбулники қилди зору ғамнок,
Гул кўнглагини ҳам айлади чок.
Парвона гудозу сўзи андин,
Ут шамъға доғи рўзи андин».
Чун бўйла сочиб басе жавоҳир,
Андин сўнг этиб бу нукта зоҳир
Ким, «Ушбу рақамки нақши Чиндур,
Бир хастаға бир шикастадиндур.
Яъни мени зору мубталодин,
Сангаки қутулмадинг балодин.
Эй ишқ ўтида хасим нечуксен,
Эй бедилу бекасим нечуксен!
Эй бўлғали ишқим ичра мадҳуш,
Бир журъаи васл қилмағон нўш!
Эй фурқатим ичра гар ёғиб тош,
Минг тош эбон яшурмайин бош!
Эй ҳажрим ўтида гар бўлуб кул,
Ҳар шуъла кўрунубон анга гул!
Эй хори ғамимни жонға урғон,
Гулбонгин анинг жаҳонға урғон!
Эй силсилаи жунун элингда,
Дад қуйруғидин расап белингда(3).
Ҳолинг недурур фироқим ичра?
Фикринг недур иштиёқим ичра?
Сочингга ёпушса хору хошок,
Ким тортар экин бирин-бирин пок?
Фарқингки эмиш қуш ошёии,
Ким уркутур эркип андин они?
Бошингки сипшр ушотти дарҳам,
Ким боғлар экин аларға марҳам?
Ўлтурса юзунгга гарду хори,
Ким аритур эркин они бори?
Жисмингки қонаса ғам тошидин,
Ким юр экин они кўз ёшидин?
Хорики кафингға борур эркин,
Кирпик била ким чиқорур эркин?
Ҳажр ўти танингни куйдурур чоғ.
Ким сочар экин ул ўтқа туфроғ?
Қум узра йиқилса жисми зоринг,
Ким бор экин анда ғамгусоринг?
Ҳарён югурурда зору бекас,
Соянг санга ҳамраҳ эркину бас.
Тоғ ичида иссиғ ўлса маълум,
Соя қилур эркня устунга бум,
Вайронада муҳлик ўлса андуҳ,
Чўғз айлар экин бошинг уза «дух».
Ҳижрон туни жонинг олса бебок.
Субҳ айлар экин санга яқо чок.
Ғам заъфида дашт узра ёцанг,
Қум бистар экин аёғ узоцанг.
Тун бошинга ваҳш ўлур экин жамъ,
Олингда бўри кўзи экин шамъ.
Қон ютқали истасанг пиёла,
Топилмас экин магарки лола.
Ултурур экин чибин қошингға.
Эврулур экин қуюн бошингға.
Эй кош сипеҳри тнйра апжум,
Бергай манга доғи ул танаъум(4)
Ким, туну-кун ўлғамен рафиқинг,
Йўлсиз югурурда ҳамтариқинг.
Сен бўлсангу мен жаҳонда мавжуд,
Бўлса яна коинот нобуд.
Гаҳ собиту, гаҳ жаҳонда сайёр.
Йўқ даҳр диёри нчра дайёр.
Дилхоҳ ила иккимиз маоши,
Онини висол бетаҳоши(5).
Маъман баданимға қўйнунг ўлса,
Маскан илигимга бўйпунг ўлса.
Гаҳ эгнима такя қилса бошинг,
Тавқи зақанимда бўлса қошинг.
Гаҳ юзума туца юзунг ором,
Оғзиигга этурса лабларим ком.
Еца таннма тиларда воя.
Ҳамхобалиғинг нечукки соя.
Найланки сипеҳри ҳарза новард
Қитди бу муроддин мени фард.
Сенинг нечаким ғамингға йўқ маҳл,
Чун эр кишисен бу саҳл эрур, саҳл
Ҳар сори урай десанг такингни,
Тутқучи тикандур этатингни.
Эток дағи пойбандинг эрмас,
Даври зиҳи ҳам камандинг эрмас.
Мискин мени зору пойбаста,
Йўқ, йўқки, заифи пошикаста.
Не майли сукун, пе хадди рафтор,
Юз қайди бало аро гирифтор.
Бўлмоқ юз алам уйида маҳбус,
Бирён, яна бирён ўлди номус.
Эр мажлиси ичра роҳ эрур зеб,
Хотун кишига салоҳ эрур зеб.
Бу меҳнати ишқ печ-дарпеч,
Номус чу кетти барчаси ҳеч.
Пардасини ғунча айласа чок,
Барбод этар они чархи бебок.
Сенсизки ғамим дами кам эрмас,
Сендин гар эмас кўп, оз ҳам эрмас.
Сен тортибон оҳи оташолуд,
Мен ўт ёқибон чиқормайин дуд.
Ҳар неча ғамимдин оҳ чектинг,
Навфал билаким сипоҳ чектинг.
Хайлим юзига бало уруб кож,
Аҳлу ҳашамимға бийми торож.
Истаб ато ҳам ҳалоки жоним,
Тўкмак тилабон эр узра қоним.
Мен мунча балият ичра хушдил
Ким, ёрға ком бўлса ҳосил.
Гар воқеа жуз ҳалок эмасдур,
Юз мунча ҳам ўлса бок эмасдур.
Мундоғ дағи дедилар фасона
Ким, Навфал ила бўлуб ягона.
Чун ҳужласи сори кўз солибсен,
Қўлмоққа қизини сўз солибсен.
Бўлсун санга бахт ёру ёвар,
Биллаҳ манга тушмади бу бовар.
Бўлса дағи чун санга эрур ком,
Не ком санта, манга эрур ком.
Боғ ичра қўюб қадамни бир кун
Сўрмиш эдим ул санамни бир кун.
Ҳам хўбу, ҳам элга меҳрибондур,
Неча деса яхшиғина жондур.
Ёвар санга ҳақ таборак ўлсуи,
Бу хайр ишинг муборак ўлсун.
Бўлсанг неча онинг ила хуррам,
Ёд айла гаҳи бу хастани ҳам.
Инсофға ҳам канора тутма,
Бизни дағи бпр йўли унутма.
Мажнун ўқуғунча бўйла нома,
Заъф этти тани мисоли хома.
Зайд олиға ҳар замон қўюб бош,
Арз айлади сайлдек тўкуб ёш:
«Кей чок юракка чора андеш,
Марҳам аро ёшуруб басе неш.
Бу номаки жонни қилди бетоб
Ёзмоққа жавоб йўқтур асбоб»,
Зайд айлаб эди борин мураттаб,
Коғаз дағи хомау мураккаб.
Қўйди борисин қошиға бир-бир,
Ул қилди жавоби нома таҳрир,
Зайд олдию йўлға хез солди,
Ҳар лаҳза қадамни тез солди.
Пўяда сабақ бериб сабоға,
Топшурди битикни дилрабоға.
Хилватға кириб очиб суманбар,
Кўрди суман узра гарди анбар.
Чун солди саводиға пазар тез,
Бу навъ бўлуб эди гуҳаррез.
XXVII
Мажнуннинг кўз қароси ва кирпик хомаси била жон сафҳасида ёзғон кўнгли шурҳалари шарҳин
Лайли ўқуб ишқ иттиҳоди иқтизоси анинг кўнгли жароҳатларин мунунг ҳам кўнглин оғритқони
ва анинг талхком бўлғонидин мунунг доғи комин очитқони(1).


«Ул тенгри оти била бу нома
Ким, ишқ элидин кўтарди хома.
Фардики йўқ аввал ибтидоси
Ҳаййики йўқ охир интиҳоси.
Тоғ балчиғи узра жола урғон,
Қум туфроғи узра мола урғон.
Ҳар кимники айлабон парпрўй,
Таън айлаган анга одату хўй.
Ҳажр эмгокини қатиғ яратқон.
Ғам шарбатини ачиғ яратқон.
Ишқ ўтиға кимни куйдуруб чум,
Маъшуқиға бермаган тараҳҳум.
Қилғон неча ошиқ ўлса ношод,
Маъшуқлуғ иқтизоси бедод.
Ошиқ ичи юз минг ўлса парканд,
Маъшуқни қилмай анга хурсанд.
Маъшуққаким эсиб насими,
Ошиқ ичига солиб жаҳими!».
Чун бўйла бўлуб фасона пардоз,
Андин сўнг этиб бу нукта оғоз
Ким, «Ушбу ғаму алам баёни,
Жон сафҳасида боғир нишони.
Мендинки ичим ғамингда қондур,
Сангаки ғаминг танимда жондур.
Яъни: бу жунун фасонасидин,
Расволиқ ўти забонасидин
Гулрухлар аросида париға,
Анжум аро меҳри ховарнға.
Не ҳаддим ила дуо дегаймен,
Юз мадҳ била саио дегаймен?
Мадҳинг дегали дағи қони тил?
Бўлса де олурму ҳам они тил?
Кун васфини қилмоқ ошкоро,
Хуффош тилига қайда ёро?
Ҳар нечаки чекти тилни савсан.
Гул васфида келди лолу алкан.
Ҳар неча бу навъдўр назирим,
Йўқ бир неча нуктадин гузирим;
Эй кишвари ҳусн подшоҳи,
Ҳусн аҳли бу кишваринг сипоҳи:
Эй нозу карашма боғида вард,
Не вард, баҳори нозпарвард.
Эй лутф жаҳонининг баҳори,
Юзунг бу баҳор лолазори.
Бўлғонда саҳар эли гулафшон,
Зулфунгниму айламас паришон?
Машшота(2) қилурда вусмани пок.
Қошингниму айламас гиреҳнок?
Сармаст кўзунгки эрди бемор.
Соғ ўлмоги бўлдиму падидор?
Рухсоринг ўтида холи ҳинду,
Узидек улуони куйдурурму?
Гулбарг уза сунбулунг тушуб
Қил янглиғ урарму ўт аро печ.
Юзунг хайию сочинг таноби,
Борму ул иковнинг обу тоби.
Оғзингки адамда бор эди гум,
Айларму аён ани такаллум.
Қаддинг қилибон ҳавойи рафтор,
Айларму жаҳон элин гирифтор?
Ноз уйқусидин очармусен кўз,
Юз ноз ила элга дермусен сўз?
Кўюнгдаки йўқ менинг киби хас,
Хасдин дағи қадр ичинда вопас(3).
Бу эрмиш иродаи илоҳий
Ким, сиррини билмас эл камоҳи
Ким, кўзки ўюлғай эрди, эй кош,
Не кўзки, кесилгай эрди бу бош.
Ул орази дилрабоға тушгай,
Жон бирла кўнгул балоға тушгай,
Фикр эцам эди бу навъ ўзумни
Кўр этгай эдим ики кўзумни.
Мен ким эдиму бу дарди жовид,
Зарра бошида ҳавойи хуршед.
Бехост юзунга бир нигоҳим.
Тушганга менинг «едур гуноҳим
Ким, мунча келиб бало бошимға,
Юз дарду бало қаро бошимга.
Девона бўлуб чиқиб жаҳондин,
Овора диёру хонумондин.
Ҳар кун ватаним бир ўзга води
Ҳар тун яна бир даман саводи.
Қум натъи бўлуб менинг саририм,
Кун қурси бўлуб менинг фатирим
От манга жибол қулласидин,
Тўн манга самум ҳулласидин.
Гаҳ ёру мусоҳибим даду-дом,
Гаҳ тутмай алар била ҳам ором.
Дашт узра чу ваҳшатим топиб тул,
Ғам топиб ваҳш, бал қочиб ғул.
Ҳайратда вухуш ваҳшатимдин,
Меҳнатда туюр меҳнатимдин(4).
Аидуҳу бало гумондин ортуқ,
Заъф ончаки бўлмас ондин ортуқ
Бир таври адам бўлуб манга жисм
Ким, анга вужуд берибон исм.
Бу заъф била чу пўя қилиб,
Ургамчи танобидин йиқилиб.
Кўксумники тиғи ҳажр этиб чок,
Кириб ҳашарот ичимга бебок.
Кўксум ичида чибин солиб шўр,
Кўзум уйида ватан қилиб мўр.
Бу навъ қотиғлиғу ириклик,
Ёдингдин ўлуб манга тириклик.
Бу дамки гуҳарнисор хоманг,
Таҳрир этибон этишти номанг.
Алфозин ўқурда руҳ топтим,
Ҳар ҳарфида юз футуҳ топтим.
Лекин ики сўз эди муҳаррар
Ким жонима солди ўт муқаррар.
Аввалки назарга бўлди маълум,
Навфал иши бўлмиш эрди марқум
Ким, «Тортиб иков сипоҳи ҳунрез,
Ҳайлим сари тиғ чектингиз тез».
Аллоҳ-аллоҳ бу не балодур,
Ким риштани дерки аждаҳодур.
Пашша киму пиллик хаёли,
Ё мўрға шерлик мажоли.
Бу мундоқ эдиким: ул сипаҳбад,
Етганда манга сипаҳ эди дад(5).
Билгач ғами нотавонлиғимни,
Ишқинг аро хаста жонлиғимни.
Бўлмиш иафасе қошимда сокин,
Сўзлар дағи демиш улча мумкин.
Мен бирдам ўзумдамен, дами йўқ,
Мундин ажаб элга олами йўқ.
Сўз ичра чу кўрдум изтиробин,
Билмон не дедим анинг жавобин.
Ул олди мению уйга кетти,
Ул эрга этишти ишки этти.
Чун кинаву қатлин англадим рост,
Қилдим неки мумкин эрди дархост,
Ким қиниға солди ханжари кин,
Тутти ёнибон уйида таскин.
Бўлгонда фусун қилурга ҳамдам,
Уйланмак ишин деди экин х.ам.
Не англадим айлаган хитобин,
Не оники, не дедим жавобин.
Кўнглумдин ўлуб ҳам эрди барбод,
Номанг ўқуғондин айладим ёд.
Қилмоқ манга мундоқ ишни мансуб,
Тутғайму мурувват аҳли маҳсуб?
Мен мунча бало чскиб вафода,
Сен бўйла хаёлу муддаода.
Неким битидинг нечук қилай рад,
Не қилса қилур ким ўлса бехуд(6).
Ғавғойи жунунға мубталомен,
Боштин-аёғимғача хатомен.
Номангға фидо кўнғул, кўзум ҳам,
Лекин санга бор бир сўзум ҳам:
Навфал сўзиким қилиб эдинг забт.
Мендин эмас эрди воқеъ ул хабт(7).
Ул ишқу жупундин ўлди ҳодис,
Сен ишқ била жунунға боис.
Уйлаимак ишики нисбат этдинг,
Бизга ўз ишингни туҳмат этдинг
Ким, Ибни Салом этиб хаёлинг,
Балким тамаъ айлабон висолинг.
Кўнглини, атонг қилиб тарози,
Бўлмиш не ул истаганга рози.
Сен рози эрур, эмасни билмон,
Билмас нима туҳматиии қилмон.
Ҳай, ҳай, не фасоналар бўлур бу,
Хориж не тароналар бўлур бу?
Гўё савдо йўлумни урди,
Ҳушумни жунун эли совурди.
Чун сўзда шуур эмас шиорим,
Йўқ ҳарза демакда ихтисрим.
Девонамен, эй пари сифат ҳур,
Маъзурдур улки туца маъзур.
Бўлдум чу сенинг ғамингда нобуд,
Нобудға нукта қайда мавжуд?
Йўқнинг неки сўз бўлур хитоби,
Тутмоқ керак они йўқ ҳисоби.
Йўқлуқ манга гар бўлубтурур йўл,
Сен бор бўлу бу йўққа ёр ўл.
Иқбол ила бахт ёринг ўлсун,
Жонлар нақди нисоринг ўлсун».
Мактуб ўқуғунча шўхи марғуб,
Кўп топти шикан нечукки мактуб.
Ҳар бир сўзи ичра фикр этиб кеч,
Кўп урди ўзига номадек печ.
Инсофға чунки дахл берди,
Ўз сўзларининг жавоби эрди.
Ўз номасидин бўлуб мушавваш,
Бу нома замирини қилиб хуш.
Таъвиз этиб ул саводи мавзун,
Онинг битигин нечукки Мажнун(8).
Эй қосиди номабар хабар не,
Дегил санга равшан ўлса ҳарне.
Бир сўз била дардима даво бер,
Номанг бор эса, чиқор манга бер!
XXVIII
Мажнуннинг атоси девбоддек дашт атрофиға эврулуб ўз девона ниҳодин саргашталикда
тоимоғи ва жунун дашти қароқчилари ҳардам анинг ҳуши корвони хайлин савдо сипоҳиға асир
етгондин ғариб ҳолот мулоҳаза қилғони ва насойиҳ ҳуш доруси била ани лаҳзаи ўзига
келтургони ва ўзи била уйига эткургони(1).


Бу номани улки қилди марқум,
Афсонани бўйла этти маълум
Ким, телбаи бенаво атоси,
Юз ғуссаға мубтало аноси.
Чун муддати ўғлидин эди фард,
Кўнглини жароҳат айлабон дард.
Ғолиб бўлуб анга иштиёқи,
Саҳро сори тушти иттифоқи
Ким, топса фиғону зор қилғай
Шоядки ичига кор қилғай.
Афғониға мулҳақ айлабон панд,
Шояд ани айлагай забонбанд(2).
Юз нуктага тилни қойил этгай,
Шояд ани уйга мойил этгай.
Руҳин қилиб ул умед тоза,
Ҳар сори сурар эди жамоза(3).
Чун неча кун ул талабда чопти,
Охир ани бир бузуғда топти.
Хушроқ бузуғ анга хонумондин,
Лекин ўзи кўп бузуғроқ ондин.
Ошуфталиғи гумондин ортуғ,
Не келса гумонға ондин ортуғ.
Гаҳи тутуб ўлтурур зди мўр,
Гаҳ туфроқ ила ясар эди гўр.
Гаҳ шуғли кесак тошурга таъжил,
Ясар эди ул кесак била мил(4).
Гаҳ сочар эди бошиға туфроғ,
Гаҳ тиш била олур эди тирноғ.
Гаҳ томға қўпуб минар эди чуст,
Ҳар сори аёғларин этиб руст.
Чимдир эди энгларини ҳар дам,
Чайнар эди энгларини ҳар дам(5).
Гаҳ чўғз била навода ҳамдард,
Гаҳ бум юзидин оритиб гард.
Ҳам чўғз қўнуб қўлида густох,
Ҳам бум бошиға суртубон шох.
Том узра пе хатки чекса ногоҳ,
Ул хат келиб ихтиёрсиз «оҳ».
Бошиғаки урди захм гардун,
Боши тукидин ададда афзун.
Қонлиғ кўзида тикан била чўп,
Киприкларидин ҳисоб аро кўп.
Кўргач атоси бу навъ ҳолот,
Ҳайрат аии қилди ўрнида мот.
Дедики: «Недин, мисол экин бу,
Субҳоналлоҳ, не ҳол экип бу?
Ким кўрди бу навъ одамизод,
Ким, бермагай ўйла одами ёд».
Ҳар нечаки саъб эди бу сурат,
Гом урди анинг сори зарурат.
Кўргач атоспи канора тутти,
Гўё атолиғ ҳақин унутти.
Йиғлаб атоси яқо қилиб чок,
Бунёд этти ҳазииу ғамнок:
«Кей юз яралиг боғирға пора,
Мендин иега айладинг канора».
Мажнун атоси эканни билди,
Оҳ урдию олиға йиқилди.
Бошии кўтариб қучуб атоси,
Жонин тилаб анламак фидоси.
Чирмаштилар ўнла чусту маҳкам,
Бир жинс ики ҳарф ўлса мудғам.
Бир лаҳза йиғидин эрди ошуб,
Ҳижрон ачиғндин эрди ошуб.
Ошублари чу топти таскин,
Бунёд этиб ул заифи мискип
Дедиким: «Аё рамида фарзанд!
Пайвапд боғирға, балки парканд.
Кўксум ярасини сўкма мунча,
Бағримни қонини тўкма мунча.
Сенинг танинг ўлса ёра ғамдин,
Менинг жиғарим бўлур аламдин.
Бир дам жигаримға қилма ковиш,
Кўргилки пе навъ этар таровиш.
Ул лаҳзаки йўқ эди нишонинг,
Қоним аро музмар эрди қонинг.
Айлаб тиларингни муддаолар,
Садқа берибу қилиб дуолар.
Оч тўйғазибон ялангни ёптим,
Ўлдум деганимда сени топдим.
Уч-тўрт ёшингға тегру пайваст,
Ғам қолмади бермаган манга даст.
Сен қатраи сутдин олғуча ком,
Юз қатраи қон қилиб мен ошом.
Айлаб тобонингни чун тикан реш,
Менинг жигаримга санчилиб неш.
То илму-адабни ком қилдинг,
Мактаб тарафи хиром қилдинг.
Ғофил бўлман ишингда гамдин,
Борур-кслурунгда бпр қадамдин
Қим, фазлу-камол ёринг ўлғай,
Илму-ҳунар ихтиёринг ўлғай,
Қилгонда таним рахил ёдин,
Еца манга чархи бсвафодин.
Ул ишўи ато-аномға этти,
Бир, бир апдоқки барча кетти(6).
Сен бўлгасен ул замон қошимда,
Гаҳи оёғимда, гаҳ бошимда.
Руҳ этган ила таннмни маҳжур,
Чун шамъи ҳаётим ўлса бенур.
Ришта киби печу тобинг ўлғай,
Парвонадек изтиробинг ўлғай.
Сен умрға бўлғасен василам,
Сендин ёруғай яна қабилам.
Гар нуридан ўлса шамъ маҳжур,
Машъал солғай қабилаға нур.
Гум бўлмағай эл нчинда отим,
Бегонаға колмағай жнхотим.
Йиққон неки махзани ҳисори.
Бўлғай пақднм қўлунгда бори.
Ел ҳужлама солмағай гузар тез.
Кимса ҳашамим сори назар тез.
Руҳум бўлубоп халаф бпла шод,
Қолғай бори қавму хайлнм обод.
Эмдики бу иш копшмға келдн,
Ҳарнеки дсдим бошимға келди.
Субҳимға этишти шоми меҳнат,
Шомимга юз урди субҳи риқлат.
Тўш-тўшдин нчимга қўйди юз ғам,
Бу бир ғаму ссндин ўлди юз ғам.
Шамъимғаки зулмат ўлди ходис,
Оҳинг бўлуб ўчмагига боис.
Жон қуши тилаб учарни ҳар дам,
Фарёдинг анга яна бериб рам.
Ишқ ичра тушарга жони зоринг,
Билдукки пўқ эрди ихтиёринг.
Ҳар амрки бўлса ғояти бор,
Ҳар маҳлаканинг ниҳояти бор.
Ишқ аҳли жаҳоида кўрмадукму?
Бу води аро югурмадукму?
Бўлмоқ бу сифат бир ишда мағлуб.
Аҳли хирад олида эмас хўб.
Ўт ичраки тушти бенавойи,
Чиқти агар урди дасту пойи.
Толпинса чиқар ғариқ юмкин,
Толпинмаса ўлмойин не мумкин.
Сен ҳам бу балода қолма мундоқ,
Бир йўли ўзунгни солма мундоқ.
Тушса қадаҳи биллур аро мўр,
Тадбир керак чиқорға йўқ зўр.
Ҳар дардки ҳақ кишига берди,
Ҳам ҳақдин анинг давоси эрди.
Ҳақким санга солди бу балони,
Ожиз эмас этгали давони.
Бу дағдағадин канора иста,
Ҳар фикр ила ўлса чора иста.
Бир йўли агар гумон эмастур,
Тадриж ила ҳам ёмон эмастур.
Тадриж ила тифл ўлур хирадманд,
Сокинлик ила қамиш бўлур қанд(7).
Юз йил киши умр агар тилар бил
Ким, сабр керакдур анга юз йил,
Ким эца манора учи воя
Бирдур чиқару тушарда поя.
Чиқмоқлиғида агар керак маҳл,
Лекии тушари басе эрур саҳл.
Сен доғи бу эргаким этибсен,
Тадриж ила йўлни қатъ этибсен(8).
Ёнмоққа ҳам ўлдунг эрса мойил,
Келганчадурур йўлунгда манзил.
Ен эмдики рахна баста эрмас,
Мундоқ сафаринг хужаста эрмас.
Мен бўйла ҳазипу зор сенсиз.
Онанг дағи беқарор сенсиз.
Оқшомдин тонгға жони маҳзун,
Тонгдин оқшомға ашки гулгун.
«Ўғлум» деру ул сифат чекар вой
Ким, чарх ўқининг қадин қилур ёй
«Бўтам» дебон айлар ул сифат печ
Ким, қолмас руҳидин асар ҳеч.
Йиғлаб урар ўйла тош уза бош
Ким, қолур аламда бошидин тош.
Бу ўт чу димоғин этти маҳрур,
Оқ сочи сочар юзига кофур.
Билмиш чекариигни кўҳи андуҳ,
Андуҳи бўлубдур ўйлаким кўҳ.
Туфроққа йиқилмоғинг чу билмиш,
Туфроқ уза ул дағи йиқилмиш.
Сенсиз зрур ўйла дарду ғамлик
Ким, қолмишдур бир-икки дамлиқ.
Мен бўйлаву ул заиф бўйла,
Кел иккаламизга чора айла!
Уммеди ҳаётимиз кетибдур,
Оҳанги раҳилимиз этибдур.
Бегонани уй сори ёвутма,
Урнунгки қизиқдурур совутма.
Биз икки сенинг ғамингдин ўлсак,
Сен ўлмай мотамингдин ўлсак.
Бу ишта ҳақ айласа хитобинг,
Фикр этки, не бўлғуси жавобинг?»
Сурди чу атоси бўйла афсун,
Йиғлаб оёғиға тушти Мажнун.
Кирпик била чун йўлин супурди,
Посухда бу навъ нукта сурди:(9)
«Кей хайлинг эшиги қиблагоҳим,
Дардинг ўтини ёрутқай оҳим.
Ҳар чораки сен қилиб тахайюл,
Кўнглум ўти хирманин қилиб кул,
Ҳар сабрки сен топиб ниҳони,
Ашким сели оқизиб они.
Бу неча такаллумики сурдунг,
Куйган кўнгул ўтиға су урдунг.
Йўқ, йўқки қўярға доғ уза доғ,
Ўт ёқдингу куйдунг устига ёғ.
Нутқунг неки айлади рақамзад,
Айтурға жавоб йўқ манга ҳад.
Ҳукмунг манга орзуйи жондур.
Бошимға бу ҳукм ҳам равондур.
Олингда не сўз де олғамен чўқ,
Гар бўлса жавобим ул дағи йўқ.
Лекин санга бу эмас ниҳони
Ким, бўйла қазойи осмоний,
Ким тори ўлуб бу нотавонға,
Расво қилди бори жаҳонға.
Бу навъ бало бўлурға жори,
Бўлмас кишининг ўз ихтиёри.
Ишқ ўтики бир шарора ондин,
Тўфон қўпорур бори жаҳондин.
Юз шуълани масканимға урди,
Минг барқни хирманимға урди.
Хирман сари тушса бир шарора,
Куймакдин эмастур анга чора.
Минг барқ тушурса ишқи бебок,
Нетгай анинг ўтрусида хошок.
Не буйруғунг ўлса сўз демасмен,
Мажнун мену лек Қайс эмасмен.
Сарвики сен айладинг тааммул,
Хас бўлдию хас бу дам эрур кул
Бу кулга магарки гирдбоди,
Бергай яна сарвдек саводи.
Етгандаки айладинг назора,
Кўрдунгки мени сияҳситора.
Йўқ майли сукуну азми рафтор,
Не меҳнат аро эдим гирифтор.
Қочмоқлиғим эрди тонимасдин,
Балким тонирингға арзимасдин.
Дад ҳар сори кеца кетмак ўлмас,
Насносни одам этмак ўлмас(10).
Бўлмоғлиғ итинг эрур муродим,
Йўқ итча ўзумга эътимодим.
Ит кимсага бевафолиғ этмас,
Бошин олиб ўзга сори кетмас.
Мен иясига узр қўлғон итмен,
Бу даштда телба бўлғон итмен.
Мумкин эса телба ит ойилмоқ.
Ёхуд анга эътимод қилмоқ.
Сек доғи мени хирад ниҳод эт,
Ҳар иштаки қилсам эътимод эт.
Узрумни қошингда қўлдум охир,
Ҳар ишта маоф бўлдум охир»,
Чун этти узрининг тамомин,
Тез урди жамоза сори гомин.
Ешти расани жиҳозидан чуст,
Ўз бўйниға боғлади ани руст(11).
Топшурди расан бошин атоға,
Деди: «Не десанг бу мубталоға,
Итмен илигингда бўйни боғлиқ»,
Деб қилди ўзини тўрт аёғлиқ.
Ешти ато бўйнидин расанни,
Азм этти ҳаво қилиб ватанни.
То тутти жунун йўлин Навойи
Ким, бўлди ватанға раҳнамойи.
Мажнундек атоси доғи йўқтур,
Масканға ҳавоси доғи йўқтур.

XXIX
<i>Навфалнинг Мажнун қабиласи меҳмонлиғидин уйига борғоч, Мажнун атосиға мизбонлиқ
қилғони ва пайванд риштаси ораларида маҳкам бўлуб, меҳмон уйиға келгунча Мажнун биёбонға
азм қилиб, Лайли шубониға йўлуққони ва шубон итидек лоба қилиб, шубон ани қўйлар аросида
яшурғони ва Лайлини кўргач қурбон қўйи била Xўтан оюайранининг йиқилмоғи ва ҳар қайсини
бир васила била ўз қабилалариға элтмоқлари*.


Сўз ноқасининг раҳилкўши,
Бу навъ чекар ҳуди хуруши(2).
Ким, чун ҳашамиға келди Мажнун
Шод ўлди аларки эрди маҳзун.
Ҳам қўйди атоси нотавонлиқ,
Ҳам бўлди аноси тоза жонлиқ
Кийдурдилар анга хаззу дебо,
Хилъатлари барча чусту зебо.
Ҳар сори этишти бу ҳикоят
Ким, «Ҳуш анга айламиш сироят».
Эл кўнглида бу хаёл пишти,
Навфалға дағи хабар этишти.
Ул худ эб анинг ғамин ҳамиша,
Зикрин қилиб эрди вирду пеша.
Кўнглига хаёлидин тафаккур,
Жониға висолидин таҳайюр.
Бу сўзни эшитгач ўлди хушдил,
Бориб кўрарига бўлди мойил.
Отландию сурди ул тараф от,
Мажнун эли ҳам хабар топиб бот.
Соз айлаб асоси меҳмони,
Хушдиллиқ ила тушуруб они.
Мажнун била ул сипаҳбади чуст,
Юз меҳр била қучуштилар руст.
Оқшомғача комронлиғ айлаб,
Бу хайл анга мизбонлиғ айлаб.
Ул худ бўлубон бу ишга хушҳол,
Мажнун ўз ишига қолибон лол.
Чун навфали меҳр юз ёшурди,
Мажнуни фалак ёшин ошурди(3).
Раҳ тўша кулича ёйди кавкаб,
Навфал дағи йўлға солди маркаб(4).
Борур эди барча йўл аро шод.
Мажнун қолибон уй ичра ношод.
Лекин атосиға юзланиб ком
Ким, Навфал анинг сори қўюб гом.
Ҳам айлади шоду хуррам они,
Ҳам хайл ичида мукаррам они.
Кўнглига тушуб бу сўзки Навфал,
Мажнунни чу кўрмиш эрди аввал.
Лайли эли бирла ҳарб этиб биғ.
Ким, чекти анинг иши учун тиғ.
Мажнун ғамини чу эр экандур,
Пайванд сўзин дағи дегандур(5).
Шак йўкки эрур бу ишга мойил
Ким, қилди бнзинг ҳашамни манзил.
Йўқса Мажнунға йўқтур ул йўл
Ким, келгай ани кўрар учун ул.
Эмди будурур адаб манга ҳам
Ким, ҳай элппп қилиб фароҳам.;
Онинг сари хизмат этгабиз фош
Ким, бўлғай анинг ишига подош(6).
Топсақ яна лутф ила мадоро,
Ул сўзни ҳам эцак ошкоро.
Рози эса бахтдин қувонсоқ,
Йўқ деса қабила сори ёнсоқ.
Истатти ҳашам улуғларии бот,
Арз этти аларға бу мақолот.
Борисиға дилпазир тушти,
Қилмоқлиғи ногузир тушти.
Мажнун иши чунки эрди матлуб,
Онинг борури кўрунмади хўб.
Ҳарнеки керак қилиб муҳайё,
Ерим кеча ўйлаким сурайё.
Жамъ ўлубон айлабон бу тадбир,
Қилдилар ўшул гуруҳи шабгир.
Бу гом аро юз фасона бошлаб,
Ҳар бирки туганди ёпа бошлаб.
Борур эдилар дебон бу сўзни,
Бу сўз била хушдил айлаб ўзни.
То даштни онча қилдилар тай
Ким, Навфал уйиға қўйдилар пай.
Ул ҳам қилиб улча шарти икром,
Манзилда бериб аларға ором.
Қилди тарабу нишот онча,
Ул хайл ила инбисот онча.
Ким бори кўруб маҳални қобил,
Бўлдилар ўшул ғаразға қойил.
Навфалга ғараз чу бўлди масмуъ,
Кўнглига бу нукта келди матбуъ.
Дедики: «Бу сўз дейилмиш эрди,
Мажнунға бу ғам эйилмиш эрди.
Қилдим чу қабул анга рақамзад,
Эмди дағи қилмоғумдурур рад.
Сиз эмди қўюнг ҳашам сори гом,
Мен сур ишини қилай саранжом(7).
Сизга дағи улча дастрасдур,
Ортуқ манга орзу эмасдур.
Соз анлаб этинг буён азимат
Ким, фурсат эрур басе ғанимат.
То ўйлаки бўлса шарт папванд,
Мажиунни қилай ўзумга фарзанд».
Миоди никоҳ топти таъйип,
Ул хайлға ёнмоқ ўлди ойин.
Шод уй сари бўлдилар равоиа,
Билмайки не феъл этиб замона.
Ул тунки аларға қолмай ором,
Навфал сари урмиш эрдилар гом.
Мажнунки уй ичра қолди дилтанг,
Кўздин тўкар эрди ашки гулранг.
Чун қўймади ҳажр ўти қарорин,
Ишқ илгидин олди ихтиёрин.
Ишқ ўти чекиб забона чиқти,
Уйдин яна бехудона чиқти.
Дашт узра югурди бесару пой,
Гаҳ тортиб ҳую, гаҳ чекиб вой.
ЁЙ эрди қаддию, новак оҳи,
Гардунни қилиб нишонагоҳи.
Бу — ёйиға чун қурар эди ўқ,
Гардун кўзига урар эди ўқ.
Ойини ҳаволаниб таку дав(8),
Ул навъки меҳри осмонрав.
Элтур эди ёр меҳри опи,
Бош урғуча меҳри осмони.
Чун жадйин соғди чарх золи,
Сут қатраларин оритти ҳоли.
Ул сут била санъат айлабон зол,
Кўргузди панир қурси филҳол(9).
Олиға этишти бир сурук қўй,
Чўпони кўрунди ошнорўй.
Мажнунни дағи шубон чу кўрди.
Аҳволини лутф бирла сўрди,
Мажнун деди: «Эй юзи ҳумоюн,
Қайда сени кўрмиш эрди Мажнун
Ким, талъатнинг сшио кўрунди,
Дардиға сўзунг даво кўрунди.
Сен ҳам анга айладинг навозиш,
Ул доғи навозишингға позиш».
Чўпон қўюбон аёғига бош,
Бу навъ такаллум анлади фош
Ким, «Менким ишнм эрур шубонлиқ,
Қўй бирла қўзнға меҳрибонлиқ.
Тилсиз гала ҳамзабонидурмен,
Лайли қўйининг шубонидурмен.
Сени кўруб эрдим ул ҳашамда,
Мактабда сабақ ўқур аламда.
Ишқинг аламин дағи билурмен.
Ҳар чора қилай десам қилурмен».
Мажнун тобониға қўйди бошин,
Наъл этти ўтуклариг!а қошин.
Дедики: «Аё даминг равонбахш,
Нутқунг ўлган танимға жонбахш.
Исодек ўлукни тиргузурсен.
Хуш муъжизадурки кўргузурсен.
Йўқ, йўқки, шубонлиқ ичра Мусо,
Илгингда асо ҳам аждаросо.
Мусо неки, Xизри(10) роҳим ўлдунг,
Ғам зулматида паноҳим ўлдунг.
Еткур манга оби зиндагони,
Яъппкн кўрай йироқдин они
Ким, ҳажрида хаста жон мен асру,
Раҳм айлаки нотавон мен асру.
Чўпон деди: «Эй хужаста соҳиб,
Оқшомғача бўл манға мусоҳиб.
Чора тарафи пазора айлай,
Бир навъ ишингга чора айлай».
Мажнун чекибон дуосиға тил.
Бўлди аига ул кун ўйлаким йил,
Мағриб сари меҳр айлагач рўй,
Сурди чўпон ҳашам сари қўй.
Бир қўй терисин чиқорди филҳол,
Мажнунға дедики: «Эгнинга сол.
Қўйдек бу терини хилъат айла,
Бошдин аёғингға кисват айла.
Қаддингни ғанам(11) ичинда хам қил,
Ошиқ эсанг они муғтанам бил
Ким, келгусидур бути паричеҳр,
Андоқки ҳамал фазосиға меҳр.
Қизлар била ўйнаю талошо,
Қўй соғмоғин этгали тамошо
Етганда бошингға сен билурсен,
Не навъ назораким қилурсен».
Мажнун ёпиниб терини маҳкам,
Қўйлар аро анлабон қадин хам.
Борур эди тўрт аёғланиб тез,
То қилди замоиа фитнаангез.
Қўйлар чу қабилаға ёвушти,
Қизларға хиром жўши тушти.
Анжум киби чнқтилар шитобон,
Лайли ул арода моҳитобон.
Чун ишқ аро кўп бўлуб малоли,
Ошуфтаву тийра зулфу холи.
Ҳижрон ўтидин узорида тоб,
Гулбарги сиришк бирла сероб.
Гнсуки бўлуб йўлиға жоруб,
Оламға сочиб ғубору ошуб.
Фитнаки кўзига сурма тортиб,
Жон нақдин олурға кўз қарортиб,
Мужгоники қатл айлаб оҳанг,
Юз шуъласи дудидин тутуб ранг.
Ўтлуғ юзиким бўлуб дилафрўз.
Мажнункушу балки нуктадон сўз.
Бу навъ жамол ила этиштн
Юз ғанжу далол(12) ила этишти.
Мажнунға кўрунгач ул паризод,
Ойини ҳаёти бўлди барбод.
Бир оҳи фалак шигоф чекти
Ким, кўкни анга ғилоф чекти.
Қўй ичра йиқилди зору бедил.
Қўйдекки қилурлар они бисмил.
Ул нолаки чекти бемадоро,
Қўйларға рам ўлди ошкоро.
Бўтрашти чу ҳар бириси бир ён,
Қолди орада ғариб гирён.
Лайли ИЧЙИ ўртаб ўтлуғ оҳи,
Келди билайин дебон камоҳи.
Боқса ётур эрдн эр уза пўст,
Ул пўст аро ниҳон бўлуб дўст.
Баским ғам ўти танин қарортиб,
Ул мушк ўзига нофа тортиб.
Мушкин кўрунуб тани низори,
Лайли сочининг нечукки тори.
Гулрухға чу бўлди қисса маълум,
Оҳ урдию ҳуши бўлди маъдум.
Ёр узра йиқилди сарвқад ҳур,
Туфроқ уза туштн гўйиё нур.
Ишқ ичра тани низор бирла,
Ҳамхобалиғ этти ёр бирла.
Ошиқки эрур ишида содиқ,
Маъшуқ бўлур бошида ошиқ.
Қизлар бўлубон ул ишдин огоҳ
Ким, бўйла йиқилди икки дилхоҳ.
Гулрухни кўтардилар ҳам улдам,
Васл ўлмай аларға хушсиз ҳам.
Азм айлаб ўкуш фасона бирла,
Ул амрда юз баҳопа бирла.
Саҳрода қолиб ғарибу бехеш.
Ҳайратда шубони чораандеш
Ким, топса хабар қабила аҳли,
Бирдам йўқ анга ҳаёт маҳли.
Мундоқда нки жамозалнқ тез,
Еттилар этиб жамозалар хез(13).
Бу ҳолат ичинда топқоч они,
Бир ноқа(14) чўкурдилар равони.
Ноқа уза они қўпдилар чуст.
Илгин аёғини тонгдилар руст.
Воқиф бўлмай қабилада эл,
Азм ўлди аларға ўйлаким эл.
Мундоқ деди ровийи фасона
Ким, келгач атосп уйга ёна.
Билдики кетибдур ул ҳамул шом,
Кўп йнғлади уйда тутмай ором.
Йиғлай-йиғлай изин иришти,
Ул эрда этиштиким этишти.
Боғлаб тева узра чунки топиб,
Келтурди уйига тегру чопиб,
Еткургунча ҳашамға оии,
Юз қатла лабиға этти жони.
Чун этти қабилаға ёбондин.
Ёд этмади қўй била шубондин.
Эй водийи Айман(15) ичра қўйчи,
Итмен санга ўз қошингда қўйчи!
Шуғлунг била бошладим йўлумни
Тут лутф ила сек дағи қўлумни.
XXX
<i>Мажнун атоси ўғлина кўп насиҳатлар била Навфал ҳашамиға олиб боргони ва Навфал сур
асбобини сурур била чиқарғони ва тазвиж ршитаси ақди тузслгони ва ул гириҳ маҳкам
булмасдин бурун узулгони ва бир ошиқ маъшуқи васлидин ком топқони ва яна бир ошиқ
маъшуқи васлин тилай гом урғони(1).


Машшотаки сўз дурини терди,
Бу бикрға бўйла жилва берди
Ким уйга чу келди зор шайдо,
Мағзи аро бўлди ҳуш пайдо.
Йиғлаб атоси қилиб шикоят,
Этиб яна панди бениҳоят.
Ул сўз демайин малолатидин,
Боқмай атоға хижолатидин.
Фаҳм ўлгоч атосининг малоли,
Туфроғ этиб ани инфиоли.
Юз эрга қўюб тутуб қулоғин.
Кўп ўпти атосининг аёғин.
Дедики: «Кечур гуноҳим охир
Ким лутфунг эрур паноҳим охир?»
Кўргач ато ажз эътирофи,
Деди: «Бу ишинггадур талофи(2).
Қилғон боридин ружуъ қилсанг,
Не ишга десам шуруъ қилсанг.
Мендин тиласанг ризо қабул эт.
Не шаръ этар иқтизо қабул эт».
Мажнунки футувват аҳли эрди,
Иҳсону мурувват аҳли эрди.
Ҳуш ўлса димоғи ичра сокин,
Тарки адаб эрмас эрди мумкин.
Одоби ҳидоят аҳли янглиғ,
Ойини валоят аҳли янглиғ.
Андоқки тилаб худо ризосин,
Андин сўнг ато-ано ризосин.
Деди: «Санга ҳарнеким ризодур,
Қилмоғлиғ ани манга сазодур.
Ҳукм этки не навъ этай шиорим,
Этмакда ани не ихтиёрим?»
Бўлди атоси бу нуктадин шод,
Навфал ишидин сўз этти бунёд
Ким, Навфалким Арабдадур тоқ,
Йўқ, йўқ, не Арабки, тоқи офоқ.
Кўп бўлди сеиинг учун аламсанж,
Кўнглига ишингда этти кўп ранж.
Чунким йўқ эди азалда тақдир.
Топмади ишинг бутарга тадбир.
Эмгаклари бўйнунга эрур қарз,
Узрин қўлмоқ сапга эрур фарз.
Эмди будурур анинг ризоси,
Ҳам хаста атонгнинг илтимоси
Ким, зоҳир этиб тариқи пайванд,
Қилсоқ анга доғи сени фарзанд.
Бир ётлнғи бор эмиш париваш,
Боштин-аёғи латифу дилкаш.
Иффат ҳарамида ул жамила,
Савдосида зор юз қабила.
Васлин тилар элга худ адад йўқ,
Айтурға аига валек ҳад йўқ.
Бу иш биладур манга мубоҳот,
Таъхирда келди бийми офот.
Мендин тиласанг ризо, ризо бер,
Бу қисса ризосини манга бер!»
Мажнун тилин андоқ айлади банд
Ким, бўлди ризоси бирла хурсанд.
Хушвақт ўлубон қўпуб тарабиок,
Индатти қабила аҳлини пок.
Ҳарнеки керак ул иш яроғи,
Омода қилиб зиёда доғи.
Мажнунни ясаб либос бирла,
Тун-кун киби кишу ос бирла(3).
Ҳеч иш била фавт қилмай авқот,
Навфал сори азм қилдилар бот.
Ул ҳам чу эшитти можарони.
Жамъ айлади хешу ақрабони.
Жаши анжуманин(4) азим қурди.
Ул хайлни базм аро тушурди.
Ойини тарабға қўйдилар юз,
Ичку эди неча кеча-кундуз.
Чун бўлди тараб ишига анжом,
Бирдам кўтарилди базмдин жом
Кўп зийнату зеб этиб иковни,
Гулчеҳра келин бнла куёвни.
Қизнн асраб ҳижоб ичинда,
Ойдек тўқуз ниқоб ичинда.
Базм ичра куёвга қўйдуруб гом,
Бердилар эл ўртасида ором.
Ўлтурди хатиби Ийси иъжоз(5),
Ҳақ ҳамду саносин айлаб оғоз.
Ой бирла қуёшни айлади ақд,
Боши уза сочтилар басе нақд.
Чун меҳр келин киби ёшуиди,
Тун эрга куёв киби юкунди.
Гардун кўрубон бу иш мувофиқ,
Келтурди тўқуз табақда сочиқ.
Ул уйгаки урмиш эрдилар тахт,
Тахт устида солмиш зрдилар рахт
Бошладилар ул, икковни хандон,
Йўқ кулгу валс аларға чандон.
Мажнунни қарин қилиб париға,
Топшурдилар ойнп Муштариға.
Уй гирдидин элпи сурди Навфал
Ким, қолмади анда элга мадхал.
Ул теграда жамъ ё жарида,
Алқисса йўқ эрди офарида(6).
Бир пос чу тундин ўтти ул хайл,
Тўшлуқ-тўши қилди уйқуға майл.
Навфал йироқ ўлтуруб ичиб мул,
Ҳардам қилур эрди бир тахайюл.
Савдоси бу йўлға тутти они
Ким, уй ёниға келнб ниҳони
Секин қилиб уй кийзини пора,
Ул фуржадин айлади назора.
Кўрди эридин қизинки қўпти.
Мажнуи қошиға келиб эр ўпти.
Бунёд эттики: «Эй ягона,
Ишқ ичра ягонаи замона.
Ҳам меҳри сафо юзунгда толиъ,
Ҳам нури вафо энгингда ломиъ,
Бу нукта эрур қошимда равшан,
Эл олида ҳам эрур муайян
Ким, Лайли ишида нотавонсен,
Ишқида жаҳонға достонсен.
Кўнглунгдур анинг ғамида маҳкам
Ким, ишқи эрур санга мусаллам,
Кўнглунг ўтидин совутмоғунгдур,
Ул борида ёр тутмоғунгдур.
Иккимиз атосининг ризоси,
Солмиш сапга бу иш ибтилоси.
Чун кишвари ишқнинг шаҳисен,
Ишқ аҳли ўтининг огаҳисен.
Бордур манга доғи дардманди,
Ишқим расаниға понбанди.
Дардим ўти ичра тоби онинг,
Мен доғи келиб хароби онинг.
Лекин икимиз ўти ниҳони,
Не мени улус билиб, не они.
Фикр айлаки ул асири маҳжур,
Фаҳм эца сепинг била майга сур.
Бу кеча анинг не ҳоли бўлғай?
Умри кунининг заволи бўлғай!
Сирримни санга чу айладим фош.
Сендин манга будур эмди подош
Ким, рози бўлуб ғароматимға(7),
Бўйнунгни қўюб маломатимға.
Қилмай мени эл аро фазиҳат(8),
Қўпсанг дағи айласанг азимат.
Ҳар кимгаки бу фасона эца,
Ул хайл сени маломат эца,
Мен бўлмасам эл аро муотаб,
Қилсаиг сен ўзунгни-ўқ мухотаб(9).
Бу навъ мурувват ўлса сендин,
Изҳори футувват ўлса сендин.
Уммедим эрурки қодири пок,
Лайлиники келди нодири пок
Уз ҳифзи аро зимонда тутғай,
Ҳар маҳлакадин амонда тутғай.
Ҳам ҳажрида олмағай шикибинг,
Ҳам васлини айлагай насибинг».
Мажпупға этиб бу сўздин озор,
Ул хаста ишига йиғлади зор.
Дедиким: «Аё рамида пайванд!
Бўл ишқу му.ҳаббатннгға хурсанд.
Ёрингға вафо шиоринг ўлсун
Ким, тепгри ҳамиша ёринг ўлсун.
Мен худ тушубон ичимга андуҳ
Қилғум эди азми водию кўҳ.
Кўнглунгни кнлур учун риоят,
Ошуфта замир эдим бағоят.
Бу лутфки сендин ўлди зоҳир,
Узрунгпи нечук қўлай мен охир
Кетмаккаки жазм ниятим бор,
Кецам санга худ не миннатим бор.
Мен худ кетар эрдим ушбу соат
Бердинг сафаримға иститоат.
Миннат санга йўқ, ўзумга қўйдум.
Жон бирла ики кўзумга қўйдум», —
Деб қўнти анга дуолар айлаб,
Мундоқ караму атолар айлаб.
Соз этти оғолиғу сингиллик,
Кўп истади синглидин биҳиллик.
Чиқти дағи азми пўя этти.
Ғам бодиясиға кирди кетди.
Навфал кўрубои бу турфа ҳолат,
Қиз бирла куёв аро мақолат.
Қўпти доғи уйда тебради данг,
Май ичра киши эган киби банг.
Кўрган неки ёд этиб уёлиб.
Не асрай олиб, не айта олиб.
Уйнинг яна сори қаҳру кинда,
Қиз ошиқи бор эмиш каминда.
Илги ародашнаи(10) тутуб тез
Ким, бўлса ул икки ишратангез.
Ул иккини ҳам ҳалок қилғай,
Уз кўксини доғи чок қилғай.
Пок эрди чу ишқи ичра ул зор,
Ишқ айлади анга ўтни гулзор,
Мажнунға тутуб ўзини таслим,
Кўп топти тариқи ишқ таълим.
Туфроғиға суртубон жабинлар,
Тавриға деди кўп офаринлар.
Ҳам дилбаридин топиб нишона,
Ойини вафода ғойибона.
Бехуд қилибон бу ҳолат они,
Ул меҳру муҳаббати ниҳони.
Чун шавқида тоқати бўлуб тоқ,
Ун ичра кириб ҳариф муштоқ.
Ер устида айлади танин паст,
Туфроққа жонни қилди ҳамдаст.
Маъшуқ чу кўрди потавонин.
Юз саъй ила асради фиғонин.
Мехр ила бошиға соя солди,
Боштин кўтарди кўнглин олди.
Йилларки бу ишқ арода эрди,
Кундин-кунга зиёда эрди.
Бермайдур эди иковга пайваст,
Бу тунгича васл давлати даст.
Бир-бирига меҳр этиб падидор
Бўлдилар иковла масти дидор
Жуз нафс муродиким йўқ эрди,
Ўзга бори кам даст берди.
Тонг отғуча гунгу лол эдилар,
Сармасти майи висол эдилар.
Чун тонг қуши нола ёд қилди
Ошиқ дағи хайрбод қилди.
Бош олдию кетти васлдин шод,
Маъшуқаси қолди ғамдин озод.
Чун субҳ арусининг юзида,
Кўргузди сапида дам сапида.
Машшотаи чарх тутти ўтру,
Кун чашмасидин юзига кўзгу(11).
Сур эли юз урди бомдодон,
Қиз бирла куёв қошиға шодон.
Ул уйда бири эди, иков йўқ,
Қиз ёлғуз эди, вале куёв йўқ.
Тўлди яна ғамдин ул арози,
Мажнун эли худ ўлумга рози.
Навфал билибонки иедур аҳвол,
Айтурға вале тили бўлуб лол.
Мажнун элига басе қўлуб узр,
Айтур сўзи сарбасар бўлуб узр
Ким, «Тенгридин эрди бўйла тақдир,
Неким тақдир эрур, не тадбир(12).
Не сиздин ўлуб бу иш, не биздин,
Балким не ўғулдину не қиздин.
Тақдирдин эрди бўйла ҳолат,
Шукр айлангу рафъ этинг малолат».
Бу узр ила барчани узотти,
Ёнди ўзию узолди ётти.
Ул навъ нуҳуфта ранжу темор,
Бистар уза жисмин этти бемор(13).
Бемормен, эй табиби ҳозиқ,
Ташхисинг эмас вале мувофиқ,
Жонимни олур ғами ниҳоним,
Дафъ айлаву ё бағишла жоним.
XXXI
<i>Фалак золи мушаъбидлиғининг буқаламунлуғи Мажнунни Навфил қизи висолиға эткурмасдин
бурун айирғондек Лайлини доғи Мби Салом малолатидин саломат айириб ҳажр каро тунида
икки номуродни муродға эткургони ва бадансиз руҳни руҳсиз баданға кивургони ва руҳ била
бадан васли муяссар бўлғоч тиғи фироқ сургони ва ул сув била бу висол ўтин ўчургони(1).


Килкики бу сафҳа қилди хориш,
Афсона бу навъ этар нигориш
Ким, ул неча кунки чархи пурфан
Ким, кўпроқ анга фиреб эрур фан.
Ҳазл этти не ҳазл, беҳаёлик,
Мажнунға буюрди кадхудолиқ(2).
Ҳам Ибни Салом иттифоқи,
Соз айлади уйланур яроқп.
Ҳарнски керак қилиб мураттаб,
Лайли хашамиға сурди маркаб.
Чиқтилар алар дағи топиб ком,
Бердилар анга уй ичра ором.
Хайлини дағи тушурдилар бот,
Базм ичра қадаҳ кетурдилар бот.
Ул навъки расм эрур зиёфат,
Айлаб анга доғи кўп изофат.
Айш айладилар неча туну кун
Ким, не куня майсиз эрди, не тун.
Чуп бўлди маҳалки ақди тазвиж.
Бергай бу нишот ишига тарвиж(3).
Бўлмиш эди соат ихтиёри,
Жамъ ўлди қабила аҳли бори.
Тил чекти хатиби ҳарзапайванд
Ақд ичра куёвни айлади банд.
Чун топти пикоҳ иши сарапжом,
Лайли ҳарамиға урдилар гом
Ким, майл этибон тумап жафоға,
Бергайлар ул ойни аждаҳога.
Ер илги чу илгига ёвушти,
Мискинға ғариб қисса тушти.
Табъи хафақондин эрди маълул,
Кўп бўлса эди қадаҳқа машғул,
Андоқ солур эрди жисмиға печ
Ким, келмас эди анга нафас ҳеч.
Ичти печа кун чу бемадоро,
Ул захмати бўлди ошкоро.
Ул навъки тарки ҳуш қилди,
Ўлган кишилар киби йиқилди.
Ул бўлди ҳаётидап чу маҳжур,
Мотамға мубаддал ўлди ул сур.
Ўлган соғиниб халойиқ они,
Бир уйга киюрдилар равони.
Ғавғо бўлди куёв бошиға
Ким, келмади эл келин қошиға.
Бечора келинни лол этиб фикр,
Товуси шикаста бол этиб фикр.
Кўнгли аро эрди юз тафаккур,
Ул бордию келда минг таҳайюр.
Ўз қатлини айламиш эди биғ,
Пинҳон қилиб эрди заҳрлик тиғ
Ким, хасм топар нафас анга ком,
Ўлтургай ўзини ком-ноком.
Ағёрдин ўзни ори этгай,
Ўз ёри вафоси бирла кетгай:
Тиғ ўзига ихтиёр қилди,
Хасми баданиға кор қилди.
Кўргузди бутун фалак нифоқи,
Кўп амри ғариб иттифоқи.
Бу эрди бирики ул ики фард
Ким, жонлари эрди дардпарвард.
Баҳри фалак урди ул сифат мавж
Ким, айлади икки фардни завж.
Ҳар бирни яна биров била жуфт,
Еткурмади ҳеч дур аро суфт(4).
Бир буки бу навъ ики кудурат.
Бир кеча ичинда тутти сурат.
Ҳам ул кеча айрилиштилар бот,
Ўз бўлмайин ўлдилар яна ёт.
Гўёки мунажжими назарбип,
Бир эрдики соат этти таъйин.
Бу ишда мунажжим ар забундур,
Яъни «казабал-мунажжимун» дур(5).
Алқисса куёв чу бўлди беҳол,
Заъф айлади пайкарини помол.
Мажмуъ эл онда эрди ул тун,
Кадбонуву золу бикру хотун(6).
Лайли бўлуб ул балодин озод,
Топти ғамгин замирини шод.
Кўрдики қошида кимса йўқдур,
Эл барча куёв бошида ўқдур.
Кўнгли тўла эрди ҳужра холи,
Уй ёнида бир қум эрди олий.
Уйдин ташқарп қўйди гомин,
Ул қум уза кўргузуб хиромин.
Тутмас эди лаҳза-лаҳза ором,
Секин-секин урар эди гом.
Ҳар лаҳза дер эрди шукри бори,
Борурда йўқ эрди ихтиёри.
То онча масофат айлади тай
Ким, қилса назар кўрунмагай ҳай.
Мажнун дағиким тутуб биёбон,
Бу сори келур эди шитобон.
Ул мунга, бу анга чуп ёвушти,
Иккисига изтироб тушти.
Лайли танибон анинг навосин,
Навҳа аро назми жонфизосин.
Мажнунға этиб анинг насими,
Колмай ичида фироқ бийми.
То бир-бирига этиштилар бот,
Ким кўрди висол бўйла, ҳайҳот?
Чун бир-бириспн таништилар жазм,
Руҳ этти бадан ҳаримиға азм.
Яъни бадан ўлди зору мажруҳ,
Маъшуқи ўшул бадан аро руҳ.
Руҳи қудсий нузул қилди,
Хоки тан аро ҳулул қилди.
Икки гуҳар ўрни бўлди бир дурж,
Икки қуёш авжн бўлди бир бурж,
Бир соғар аро тушуб ики мул,
Бир ғунча аро бутуб ики гул.
Бир жисмда икки руҳ ўлуб гум,
Бир кўз аросида икки мардум.
Васл айлади иккиликни боқий,
Ваҳдат қадаҳини тутти соқий.
Бу бода бирини маст қилди,
Ул бирини майпараст қилди.
Йўқ, йўқки, икиси маст бўлди,
Ҳам иккиси майпараст бўлди.
Бу турфаки гар ики эди от,
Топилмас эди бағайри бир зот.
Икки қадаҳи оби зиндагони
Қўшулса, ким айру англар они?
Бу қанд эдию ул зулол монанд,
Жазб айлади ул зулолни қанд.
Бу сув эди ул ҳубоб ҳосил,
Бир оҳ ила ўлди анга восил.
Бир лаҳза сипеҳр ўлуб мулойим,
Фитна кўзин этти кеча нойим.
Афлок вафоға бўлди боис,
Афлок уйидин чиқиб ҳаводис.
Амн ила замонаи мушаъбад,
Атрофиға даҳрнинг чекиб сад.
Ёр эрди сипеҳру, давр ёвар,
Ақл айламайин бу ишни бовар.
Ҳарнеки ҳисоби офариниш,
Айлаб ул иковга васл хоҳиш(7).
Ургамчи шабоққа жулни тирмаб,
Тумшуғини ришта бирла чирмаб.
Хуффошки сайри давр топиб,
Оламға қаноти парда ёпиб.
Юзига тушуб бўри қулоғи,
Андин ёпилиб кўзи чароғи.
Ногаҳ уку чекмагай дебон ун,
Тумшуғи этиб кўзини чобун.
Қўйчи ктин уйқу деви босиб,
Қўйлар юпги риштасидин осиб.
Макр ила саводи анбаролуд,
Дўлту тўшугига солибон дуд.
Осуда чарандаву паранда,
Уйқуда газандаву даранда.
Имдод аён қилиб табойиъ,
Бўлмасқа бу навъ васл зойиъ.
Не гард қўпуб, не эл равона,
Сув сокину чекмай ўт забона.
Ёймоққа ҳаво мижози мойил,
Ўтнинг кураси юзига ҳойил.
Ҳам парда тироз ўт ҳарири,
Инмасга сипоҳи замҳарири.
Ул доғи фалак юзин тутуб пок,
Бир-бир юзини тўққуз афлок.
Наҳсиятидин кечиб савобит,
Сайёр саодат ичра собит.
Ой қурсида йўқ зиё нишони,
Ер анга қуёш қўмондони.
Тонг отқуча юммайин кўзин тийр
Айлар эди «ин якоду» таҳрир.
Зуҳра не ўқуб, не чолибон чанг,
Парда аро кирмак айлаб оҳанг.
Кўп шамъики эр тубига бориб,
Хилват кеча шамъни чиқориб.
Баҳром чекиб синон, солиб шўр.
Ким боқса ёмон кўз айлагай кўр.
Биржис қўл очубон дуоға,
Фурсат тилаб икки дилрабоға.
Наҳсийятидин Зуҳал юмуб чанг,
Тунга берур эрди юзидин ранг.
Тун қирға булғабон қўлини,
Берк айлар эди саҳар йўлини.
Совуқ нафасини урмайин субҳ.
Тун кулларини совурмайин субҳ.
Содиққа нафас урар ҳавас йўқ,
Козибга худ ул кеча нафас йўқ.
Тун дуди тутуб фалак хамини,
Тутмиш эди субҳлар дамини.
Йўқ элга ёруғ чароғи биниш,
Уйқу аро қолиб офарнниш.
Ул икки нечукки бахти бедор,
Бўлуб бири-бирга масти дийдор.
Йиллар бўлған фалак хилофи,
Бир кечада топибон талофи.
Чирмаштплар ўнлаким тану жон,
Е сарви снҳию ишқпечон.
Гоҳи бу ўпуб анинг аёқин,
Гоҳ ул ислаб мунунг сақоқин.
Бу гоҳ қилиб қўлини қуллоб.
Ул танға сочи киби уруб тоб.
Ул гоҳ тутуб мунуиг қўлнп туз,
Гаҳ суртубоп анга кўз, гаҳи юз.
Бу гоҳ очар эди қулочин,
Чирмар эди қўлға ёр сочин.
Яъни анга ганжким ҳавасдур,
Чирмашса йилон ажаб эмасдур.
Ул гоҳ мунга аён қилиб дард,
Жўлида сочидин оритиб гард.
Яъни бу саводи ғам ғубори,
Беҳким мапга нофан тотори(8).
Мажнун соғиниб ўзини Лайли,
Айлар эди нозу ишза майли.
Лайли ўзини соғинди Мажнун,
Шукр эттики, ёри эрди мақрун.
Ул бу бўлдию лек бу ул,
Топмади арода иккилик йўл.
Ҳар ишқи ўтуб ҳалокликдин,
Айру эмас эрди покликдин.
Ишқ аҳли бу назъ ўлсалар пок,
Гар сасл муаббад ўлса небок?
Ошиқки муроди ком бўлғай,
Ошиқлиқ анга ҳаром бўлғай.
Алқисса ул икки ёри дилбанд,
Чун бўлдилар ўйла васл пайванд
Пайванди сипеҳрнинг узулди,
Оҳанғи жафо яна тузулди.
Ёлғон куларига бўлди роғиб
Ким, қилди тулуъ субҳи козиб(3).
Чун субҳ қарори тоғдин ошти,
Мажнун юрагига ўт тутошти.
Лайлидин ўлуб тараб гурезон,
Тонг шамъидек ўлди ашк резон.
Билдилар иковки чархи бемеҳр
Ўз меҳрига зоҳир этгуси чеҳр.
Юз узр ила қўптк сарви навҳез,
Наргисларин айлаб арғувон рез.
Шарҳ эттики фитнаи ҳаводис,
Оқшом не иш этмиш эрди ҳодис.
Яъни: «Тураримға юз жиҳатдур,
Борсам дағи айни маслаҳатдур».
Бағри ярасин бу доғи сўкти,
Баъзи кеча ўткан ишни тўкти.
Бир-бирларининг ўпуб аёғин,
Тоза қилибон фироқ доғин.
Девопага қолди ғам туни дард,
Уз буржиға чиқти моҳу шабгард.
Хуш давлат эрур висол шоми,
Очилмаса субҳи ҳажр доми.
Ул шом юз илча гар ҳавасдур,
Чун субҳ дам урди бир нафасдур.
XXXII
Мажнуннинг фироқ тоши кўксига урар учун Нажд тоғини(2) оромгоҳ силғони ва ул тоғда
кўзидин тўккан бағар хунобаси била лолазор очилғоии ва ғазоли мушкбўйи ёдидин мушкин
ғазоли била такаллум тузгони ва насими мушкафшон била наво кўргузгони(1).


Афсонасаройи дардпарвад,
Мундоқ деди бу фасонаи дард
Ким, ул кечаким ики дилором
Бир-бирининг васлидин олиб ком,
Дашт узра бириси қолди ёлғуз,
Қўйди бириси қабилаға юз.
Холи қолиб эрди хиргаҳи моҳ,
Солди ўзин анда моҳи хиргоҳ(3).
Эл бўлмади ҳолидин хабардор,
Ким васлидин ўлди баҳрабардор.
Ул зумраи номурод ғофил
Ким, бўлди анга мурод ҳосил.
Чун субҳ куёвдек айлаб оро,
Жилва била бўлди ошкоро.
Танги нафас этти они асфар,
Ул ранг илаким гули муасфар(4).
Соҳиб хафақон куёв кўз очти,
Бошидағи эл сари сўз очти.
Дедики кетурдилар амори,
Азм айлади ўз висоқи сори.
Ким, заъфи қачонки бўлса зойил,
Бўлғай яна айлар ишга мойил.
Лайлики уй ичра тутти таскин,
Ҳажр андуҳидин кўп ўлди ғамгин.
Ёр иси топиб эди димоғи,
Онсиз бўла олмади фароғи.
Ҳам дардида бор эди қатиғлиқ,
Ҳам айшида бор эди ачиғлиқ.
Мажнунғаки стти давлати васл,
Фаҳм этмаган эрди лаззати васл.
Куюб ғам ўтиға ўйлаким хас,
Васл оти эшитур эрдию бас.
Чун васл ила тоза бўлди жони,
Нўш этти юз оби зиндагони.
Тўкти бу ҳаёт нўшин айём,
Тутти яна заҳр тўла юз жом.
Ҳажрики анга мураттаб ўлди,
Аввалғидин эмди асъаб ўлди.
Кўнгли аро юз балойи ҳойил,
Бўлди, яна Нажд сори мойил.
Ул қуллаки Нажд дерлар оии,
Ер уза келиб сипеҳри сони.
Авжики этиб фалак симоин,
Қоплондин олиб қамар низоин.
Ҳам қоплонидин асадға эмгак,
Ҳам таккаси жадй бирла ҳамтак(13).
Гулгунау вусмадин юзи фард,
Яъники йўқ анда сабзау вард.
Қолқониға оннинг уруб тиғ,
Бал меҳр юзига тегуруб тиғ.
Тиғи уза пора-пора хора,
Андоқки қиличда сангпора.
Хоро эди жисми кўҳ то кўҳ,
Ошиққа нечукки кўҳи андуҳ.
Ошиққа жафо қилур учун фош,
Қўйнию этаклари тўла тош.
Ҳар хор анга ҳажр пешидек тез,
Ҳар хора фироқдек ғамангез.
Мажнунға бу тоғ авжи маскан,
Ул авжда хорарўбу хаскан.
Яъни буки тутқоч анда манзил,
Манзури эди бори қабоил.
Лайли ҳашамни қилиб пишони,
Кўзидин нтурмас эрди они.
Бу навъ қилиб ғамиға чора,
Ул ҳайни қилур эди назора.
Чиқса эди ул қабиладин дуд,
Айлар эди кўзнн сурмаандуд.
Гард ўлса фалак сори аламкаш,
Бор эрди кўзига тўтиёваш.
Урди яна ул тараф қадамни.
Тортиб яна оҳи дам-бадамни.
Ул тоғ уза чиқти оташангез
Апдоқки бийикка ўт чиқар тез.
Тикти яна ул қабилаға кўз,
Де бошлади ўз-ўзи била сўз.
Даврида вуҳуш бўлди пайдо,
Ҳуш ичра алар вале бу шайдо.
Гирдида туюр бўлдилар жамъ,
Парвопа алар валек бу шамъ.
Бу навъ бўлуб шиори онинг,
Ул хайл ила рўзгори онинг.
Ул ваҳшки эрдилар жалиси,
Бир жайран эди анинг аниси,
Ҳам кўзию бўйни шўху нозук,
Ҳам пайкару шахси чусту чобук.
Сурат анга лутф хомасидин,
Нофа анга жон шамомасидин(6).
Девонаға ёру ошно ул,
Такя қилур ўлса муттако ул.
Бўйнин қучар эрди кўргузуб меҳр,
Суртар эди чеҳрига анинг чеҳр.
Ашкин аритиб қулоғи бирла,
Жисмини қашиб тувоғи бирла
Васфи ора соз этиб тарона,
Дер эрди қулоғига фасона:
«Кей дилшудаларга ошно хўй,
Бошдин-оёғингға ошно рўй.
Молида танинг ипак кийиб жум,
Остингда ипак эрига қоқум.
Ҳам тоза куфул била сарининг
Ҳам турфа узор ила жабининг(7).
Оғзинг аро лоладин навола,
Тилдин қолиб анда барги лола.
Тишлар санга лола узра мўлдур,
Мўлдур демайинки риштаи дур(8).
Қилмоқ била лола баргидин қут
Эрнинг топибон дур узра ёқут.
Ранг ичра ики кўзунг қароси,
Позаҳри(9) ила қаро ароси.
Юз нўшдин элга эткуруб баҳр,
Ҳар кўз юмуб очқуча бу позаҳр
Ё қатл қилурға келди хашминг,
Позаҳрдин ўлди заҳр чашминг?
Позаҳр дема, қаро бало ул,
Жон бирла кўнгул аро бало ул.
Лайли кўзидек фусунгару шанг,
Бесурма, валек сурмаи ранг.
Нозук қаламинг назарда мутлақ,
Йўнғон қаламидурур учи шақ(1)в.
Туйноқ эмас англасам камоҳи,
Юқмиш қалам учиға сиёҳи.
Раъно сўнгагинг сўнгакка пайванд,
Андоқки қаламда ҳам бўлур банд,
Бу турфаки ёзғали рақамни,
Йўқмишсен бандлнқ қаламни.
Ушбу қалампнг била хиром эт,
Лайли ҳашами сари мақом эт.
Чиққанда баҳор гашти сори,
Гар тушса сснинг сори гузори.
Давр айла бурун, югур қироқдин,
Эврул бошиға, вале йироқдин.
Чун давр ила айласанг таку пўй.
Тупроққа ҳар ўн қадамда юз қўй,
Тут сайрда йўл валек мендин,
Хоки раҳи бўл валек мендин,
Ҳам юзни сенинг юзунгга суртай,
Ҳам кўзни сенинг кўзунгга суртай.
Ул ёнки хиром этар равон бўл,
Лола била гул аро ниҳон бўл.
Етгач оёғиға сурт юзни,
Хоки қадамиға икки кўзни.
Бўзлаб ғамим айла ошкоро,
Мунграб мунгум айт бемадоро».
Бу навъ кийик била ниёзи,
Қушлар била ўзга навъ рози.
Ҳар бирга деб ўйла қиссаи ғам
Ким, қуш тили ёлбориб дамодам.
Жон сафҳаси узра нома ёзиб,
Ҳар лафз ёзарда кўнгли озиб.
Жон риштаси бирла номани чуст,
Боғлабон алар қанотиға руст.
Гаҳ тайри ҳаводин айлаб эълом,
Гаҳ боди сабодин айлаб эълом.
Кўнгли ҳаваси висоли бирла,
Лекин бу ҳавас хаёли бирла.
Ул васлки тоимиш айлабон ёд,
Онинг била кўнглин айлабон шод.
Юз йил киши ҳажр аро чекиб дард,
Бўлса нафасе висол парвард.
Ғам йўқ яна бўлса ҳажр пайваст,
Ул ҳам манга(11) ваҳки, бермади даст!

XXXIII
Мажнуннинг ато-аноси анинг муҳлик фироқидин ҳалок ўлуб, ул аларнинг бу навъ воқиаларини
воқиада кўруб туфроғлариға элдек этиб, ато гўри бошида ятимлик дарди била ва ано қабри
тошида асирлик мунги била навҳа қилғони*.


Бу базми ғам ичра дардпарвард,
Бу навъ чекар суруди пурдард
Ким, Навфал уйидин ул жигархун
Яъники ғариб хаста Мажнун,
Чун бодия сори азм қилди,
Тонглаки ато-аноси билди.
Баским келибон улус уёти,
Қатъ ўлди икисининг ҳаёти.
Озим бўлуб уйга зорлиғдин,
Эл олида шармисорлиғдин.
Юзланди атосиға иситмоқ,
Тер суйини жисмидин илитмоқ.
Бистар уза ётти дард бирла
Иссиғ теру оҳи сард бирла.
Кўпроқ неча қилдилар иложи,
Сиҳҳатқа юз урмади мизожи.
Ҳикмат эли кўргузуб маҳорат,
Кам бўлмади табъидин ҳарорат.
Шарбат киби ичса эрди кофур,
Табъи ўти айлар эрди маҳрур(2).
Чун нахли ҳаёт бўлди бебарг,
Шарбат бўлур элга шарбати марг.
Гар берса табиб тухмиёна,
Бил заҳри гияҳ бутарга дона(3).
Ич қабз топар таранжабиндин,
Сафро ортар сиканжабиндин(4).
Бўлур таъвиз бирла афсун
Боис бори ранж ўлурға афзун.
Бас муҳлик эди мариз ранжи,
Бўлмади илож чора санжи.
Чун этти суруши осмони,
Топшурди вадиати ниҳони(5).
Азм айлади тайри сидра маскан,
Уз масканин этгали нишиман
Юзланди қабилаға азойи,
Сўг аҳлиға тушти ҳой-ҳойи.
Бу воқиа ичра нотавон зол(6),
Андинки дегайлар ўлди бадҳол.
Бир ёндии ўғул ғаму шиканжи,
Бир ёндин абушқа(7) дарду ранжи
Баским ўзин этти пора-пора,
Йўқ эрди ҳаётидин шумора.
Оқ сочин узубки элга берди
Бир тор заиф жисми эрди.
Они доғи гунбази жафокўш,
Уз жуфтиға айлади ҳамоғўш.
Гар ўғли фироқи бирла кетти,
Не бўлса абушқасига этти.
Туттилар анинг дағи азосин,
Кийдилар анинг дағи қаросин.
Гўристонийи муайян эрди
Ким, ул ҳай элига мадфаи эрди,
Чун этти кўз очмас уйқу чоғи.
Ёндошти иковла анда доғи.
Мундинки не феъл қилди гардун,
Нажд узра хабарсиз эрди Мажнун.
Бир кун ошибон ичига қайғу,
Келди нафасе кўзига уйқу.
Чун кўзлари бўлди роҳатомез,
Кўргузди хаёли суратангез
Ким, икки кабутари ягона,
Бир уйда чиқордилар жавона(8).
Чун чиқти жавонаға пару бол.
Чарх айлади они музтариб ҳол.
Ошуфта бўлуб димоғу ройи,
Бўлмиш эди муддате ҳавойн.
Ато-анодин тамом узулди,
Саҳройи хиял аро қўшулди.
Ул иккиси келтурурга они,
Парвоз ила туттилар ҳавони.
Топтилару ром бўлмади ҳеч,
Жўёйи мақом(9) бўлмади ҳеч.
Ёндилар алар иковла новмид
Ким, бўлди аёп балойи жовид:
Юқоридин инди икки бургут,
Қилдилар ики ҳамомани қут(10).
Чун воқиа кўргучи кўз очти,
Кўздин қонлиғ сиришк сочти.
Чун истади ул тушига таъбир,
Ўз ҳолиға дол топти бир-бир.
Билдики ато-аноси ўлмиш,
Хуршеди ҳаёти тийра бўлмиш.
Тоғдин қўпуб айлади қуйи майл,
Ҳар қўлға тўкуб сиришкидин сайл
Ул эргача айлаб оҳу зори,
Гом урднки хайлининг мазори.
Қилди чу қубурни(11) назора,
Бўлди ики қабр ошкора.
Туфроғлар аро янги ясалғон,
Ғам балчиғидин юзи сувалғон.
Устига ёғиб ғубори меҳнат,
Бутгон аёғида хори меҳнат.
Меҳнат тиканидин очилиб вард,
Райҳони машаққату гули дард.
Лоласидаким, кўрунуб анбуҳ,
Хуноби фироқу доғи андуҳ.
Тоши ушотиб нишот аёғин,
Гарди ёшуруб тараб чароғин
Ваъзи ики шамъким йиқилғон,
Андуҳ шамоли тийра қилғон.
Мадфунлари икки ғам сиришта,
Ул навъки шамъ ичинда ришта.
Дема ики шамъи мунхасифдек(12),
Ошиқ танида ики алифдек.
Қилғон ани жисми хоксори,
Жони била кўнглининг мазори.
Чун кўрди ато-ано мазорин,
Гўё чоқин урди жисми зорин,
Бошиға совурди онча туфроқ,
Гўёки йиқилди бу куҳан тоқ.
Тош урмоқ ила тани нажандин,
Гўёки ойирди банд-бандин.
Чекмак била оҳ ўти духонин,
Тор айлади даҳр хонумонин.
Урди атоси мазориға бош
Ким, кул-кўмак этти бошин ул тош.
Чун чекти фиғони жон гудозин
Мундоқ тўкти нуҳуфта розин:
«Кей бодия аҳли арж(уманди!
Кўк тоқиға ҳимматинг каманди.
Не бодия, балки Макка то Шом,
Дашт аҳлиға хони раҳматинг ом.
Аъроби кироми зердастинг,
Мендин этибон бори шикастинг.
Ҳам кўнглунг ўлуб ғамимда ношод,
Ҳам умрунг ўлуб ишимда барбод.
Истаб менн бўлғали фароғинг,
Мендин ўчубон ёруқ чароғинг.
Топмоқда мени сочиб дирамлар,
Топмай мендин, бажуз аламлар.
Гавҳар била зсблиғ тилаб бош,
Бошиға ҳамул гуҳар бўлуб тош.
Захмингғаки истабон фатила,
Доғ ўртагали бўлуб васила.
Тиғики тилаб нечукки поки,
Ҳам андин ўлуб танингда чоки.
Шамъ истабон уй қилурға равшан,
Андин куюб, уй демайки, хирман.
Яъни мени мубталони истаб,
Икки юзи чум қарони истаб.
Олиб бу қаро эсинг қароринг,
Айлаб қарорўз — рўзгоринг.
Бу ғамда нетиб тирик бўлай, вой?
Узрунгни не тил била қўлай, вой?
Амринг била чунки тутмадим йўл,
Руҳунгға нечук дейин биҳил бўл?
Ногоҳ ар менднп ўйла тўйдунг
Ким, ғам тоғин орқам уза қўйдунг.
Бир-бир сўнгагим ушоттинг охир,
Туфроқға танимни қоттинг охир.
Ҳар нечаки бор эсам бад ахтар,
Қилғон эса толиим рад ахтар.
Афв айла карам била гуноҳим,
Руҳунгни-ўқ айла узрхоҳим».
Тош узра қилиб танини саркўб,
Мижгонини айлабон заминрўб.
Чун бўлди ватан аноси гўри,
Тушти япа олам ичра шўри.
Кўксин ёқа ўрниға қилиб чок.
Урди юрагига тиғи бебок.
Ерни тенгиз этти ашкидин сайл,
Болиғдин ўлуб қубури бир хайл.
Қум устида лек тоби оҳи,
Ўз жисмини этти тоба моҳи(13).
Тоба уза жисми сўзноки,
Буғдой киби кўкси узра чоки.
Андоқ тани дарднок бирла,
Йўқ, йўқки, бу жисми чок бирла
Кўп абри баҳордек ўкурди,
Каф сайл киби юзига урдп.
Қилди аносиға мўя оғоз,
Юз дард ила бўлди навҳа пардоз:
«Ксй жонима қибла, қнблама нур,
Мушкунг бўлуб эмгакимда кофур.
Жоним тараби кўзум чароғи,
Кўнглум хуши хотирим фароғи.
Сен Каъба мангаву мен тилаб дайр,
Тавфинг сори ҳеч қилмайин сайр.
Солиб санга изтироб ҳар дам,
Каъбамни қилиб хароб ҳардам.
Каъбам бўлмиш менинг харобим,
Тенгрига не бўлғуси жавобим?
Жисминг садафида чархи авбош,
Солғон эмиш инжу соғиниб тош.
Туққонда не бўлғай ўлсам эрди,
Туғмогон ила тенг ўлсам эрди,
Улмай мени мудбири сияҳрўз,
Бўлдум санга чун балойи жонсўз.
Меҳримға кўнгулни мойил эттинг,
Қўл маҳдим уза ҳамойил эттинг,
Ҳар кун ичинга ишимда қайғу,
Ҳар тун кўзунга ҳаром уйқу.
Уйқунгни ҳаром этиб фиғоним,
Тинмай кеча зор йиғлағоним.
Кундуз-кеча меҳнатимда тинмай,
Ичмакни, эмакни ҳам соғинмай.
Гар луқмаи нонки айлабон қут,
Андин ғаразинг бўлуб манга сут.
Бу навъ умед илаки ногоҳ,
Бўлса санга золи чарх кинхоҳ.
Меҳнат юкидин қадинг хам эца,
Чин бирла юзунгни дарҳам эца.
Жисмингга зарурат ўлса бистар,
Бошинг доғи бўлса такя истар
Мен хам қад ила туруб қошингға,
Гардун киби эврул^уб бошингға.
Қул янглиғ ўғуллуғунгни қилсам,
Уғул киби қуллунғунгни қилсам.
Ҳарнавъ этишса чархдин банд,
Менинг била кўнглунг ўлса хурсанд.
Чун бўлди бу иш аён ҳамоно,
Сен зору заифу мен тавоно.
Ҳам шайбға қолди хасга жонинг,
Ҳам жилвагар ўлди навжувонинг.
Мундоқда мени лаими мудбир,
Бўлмай нафасе бошингда ҳозир.
Шафқат била тутмайин қўлунгни,
Кўз бирла супурмайин йўлунгни.
Ранжинг тани нотавонға қўймай,
Ушбу миннатни жонға қўймай.
Йўқ кам хизматлиғ айладим кўп,
Кофири неъматлиғ айладим кўп.
Сендин туну-кун жудолиғ эттим,
Билмаслигу бевафолиғ эттим.
Солғондек ўзумни телбаликка,
Кўнглунг ола олмадим иликка.
Дардингға худ этмадим давойи,
Бу турфаки ҳар нафас балойи.
Мендин сени нотавонға этти,
Кўнглунг аламимда жопға этти.
Гўёки бу ранжи бегарондин,
Чиқтинг ғаму дард ила жаҳондин.
Мен ҳарзясаройи даштпаймой,
Йўқким Мажиуни бесару пой.
Руҳунгники равзадур паноҳи,
Жанноти наим жилвагоҳи.
Мендин билсамки шод эмасдур,
Ўздин ўзума бу зулм басдур.
Бечорамен ўзга найлагаймен,
Дардимға не чора айлагаймен?».
Деб бўйла суруди бенаволиқ,
Ё навҳаки айлагай азолиқ.
Машъуф бу навъ сўзпи дерга,
Кўп урди синуқ бошини эрга.
То заъф қилиб яна димоғи,
Паст ўлди эр узра жисми доғи
Уздин яна ул масоба кетти
Ким, кўни ато-аноға этти(14).
Эй дўст, бошимға бир нафас эт,
Мотамзадалиққа боқу раҳм эт
Ким, бўлди бу бекасу фақиринг,
Ҳажр ичра ятимингу асиринг.

XXXIV
Мажнуннинг ёр ҳажри ўтидин куйган таниға ато-ано сўги яна икки муҳлик доғ қўйғон
жиҳатдин меҳнати қаттиғ бўлғонин Лайли эшитиб ул сўхтани куйдургон
ўтлар тобидин иситиб дудидин рўзгори ҳаёти қаро бўлғони.


Бу сафҳани айлаган зарафшон,
Сўз бу сифат этти гавҳарафшон
Ким, телбаки бор эди навосиз,
Чун бўлди атосизу аносиз.
Ўртаб эди они ёр доғи,
Зам бўлди бу икки зор доғи.
Ҳижрон бериб эрди заҳри қотил,
Ўлгунча бу сўги қилди бисмил.
Фурқат ушотурға тошин отти,
Синғонни бу сўг ҳам ушотти.
Дард устига дарди чун узолди,
Ул гўристон ичида қолди.
Бор эрди мақоми ул ҳазира,
Олам анга мисли гўр тийра.
Ҳар кун иши шайну нола қилмоқ,
Юз ғамға ўзин ҳавола қилмоқ.
Уз жониға айламоқ жафолар,
Тутмоқ ўзи-ўзига азолар.
Ато-ано фурқати ики доғ
Ҳижрон қуюб икки ўт уза ёғ.
Гарчи ики доғ эди ниҳонсўз,
Ҳижрон ўти эрди барқи жонсўз.
Чун мунча ғаму бало йиғилди,
Ул ғамкашу мубтало пиқилди.
Заъф ўлди таниға ўйла ғолиб
Ким, ётти ҳамул даманда қолиб.
Боши уза дому дад солиб шўр,
Кийиклар эдию ул қолип гўр.
Бўлди анга иш чу бўйла мушкил,
Бу навъ ривоят этти ноқил
Ким, андаки гулрухи паризод,
Бўлди Мажнуни васлидин шод.
Ул васлни чархи бемуҳассал,
Қилди яна ҳажр ила мубаддал.
Марҳам ярасиға ёққач-ўқ бот,
Ўт ёқти талашиб они, ҳайҳот.
Ўртар эди бу ўт ул санамни,
Дўзахқа солиб гули Ирамни(2).
Маҳзун эди жони зори асру,
Бетоб тани низори асру.
Чун ёриға этти бўйла мотам
Ким, ўлди анга ато-апо ҳам.
Бу дард ғамин фузунроқ этти,
Андуҳи йўлин узунроқ этти.
Ул воқеаларки даст берди,
Билмиш эдиким сабаб ул эрди.
Мажнун анинг эрди дардноки,
Мажнуннинг ато-ано ҳалоки.
Бу ишгаки чарх қилди ҳодис,
Бир восита бирла эрди боис.
Бу меҳнат ани нажанд қилди,
Андуҳ ўтиға сипанд қилди.
Йиғлар эди бу фасонани деб,
Навха била бу таронани деб
Ким, «ей кажрав сипеҳри худрой,
Зулмунгдин вою юз туман вой!..
Жонимға неча ситам қилурсен?
Кўнглумга насиб алам қилурсен?
Бир гулга неча тапонча урмоқ,
Япроғларинн узуб совурмоқ?
Ҳар баргки бўйла бўлди ҳоли,
Қилмоқ бор халқ поймоли.
Ул барг ғам элга бермас эрди,
Бир кавкаби наҳсинг эрмас эрди.
Бир сарвға зарби даст бермак,
Ҳар шохиға юз шикаст бермак.
Уртаб ўтунини бетааммул,
Шохин ўту, ўтин айламак кул.
Ул сарв эмас эрди зузанобинг,
Наҳсиятидин жаҳон харобинг?(3)
Бир лаълға печа хора отмоқ,
Икки тош аросида ушотмоқ?
Ҳам бўлмайин иктифо бу поя,
Тошлар аро айламак салоя.
Баҳроминга(4) эрмас эрди ҳамсанг,
Қони била тутмамиш эди ранг.
Чун кўрмак бир ғазоли мушкин,
Чекмак қатлиға ханжари кин.
Бисмилдин ҳам канора қилмоқ,
Ҳар узвини бошқа пора қилмоқ.
Бу бор эди бир ғазоли хушбў,
Худ шум асадинг эмас эди бу.
Бир турфа тазарв учун қўюб дом
Тутқоч қатлида тутмай ором.
Юлмоққа парин шитоб қилмоқ,
Ут узра ани кабоб қилмоқ.
Не бўлса бу эрди бир тазарв-ўқ
Сайд этгучи насри тойиринг йўқ.
Лайлийи заифу бепавони,
Юз дарду балога мубталони
Ўлтурмак ила ҳам этмайин бас,
Ҳажр ўтиға солмоқ ўйлаким хас.
Бу Лайли эди недур хаёлинг.
Эрмас эди ҳийла пеша золинг?!
Соврулғасиз, эй раванда афлок!
Қўзғолғасиз, эй нужуми бебок!
Жисмимни қатил қилдингизло!
Жонимни залил қилдингизло!
Буғдой киби неча қоврулойин,
Сомон киби неча соврулойин?
Ҳам ҳужраи хилқатим бузўлди,
Ҳам риштаи тоқатим узулди.
Жисмим гардин учурди оҳим,
Эй чарх, аримадиму гуноҳим?!
Бузди кўнглим уйин шиканжинг,
Эй даҳр, туганмадиму ранжинг?
Бу дарду шиканж ҳам мангадур,
Еримдағи ранж ҳам мангадур.
Онингки ато-аноси ўлмиш,
Гўёки манга бу сўг бўлмиш.
Ул гар бўлуб эрса дардпарвард.
Лекин манга икки ончадур дард,
Анга ато-анонинг ғамидур,
Ҳам бу манга, ҳам анинг ғамидур.
Лайлики балойифурқати бор,
Ики Мажнунча меҳнати бор.
Умр анга ғалат ҳавасдур охир,
Жон тарки ажаб эмасдур охир!»
Чун навҳаси ўти ҳаддин ошти,
Жисмиға ҳарорати тутошти.
Ул ўтдин иситти меҳри гулчеҳр,
Андоқки завол чоғида меҳр.
Гул баргики тердин ўлди сероб,
Ҳам топти иситма ўтидин тоб.
Тер суйи била арақ нишин гул„
Ҳуммо ўти бирла оташин гул(5).
Бор эрди ано ишидин огаҳ,
Чун қизни бу навъ кўрди ногаҳ
Кўнгли иши изтироб бўлди,
Гўё жигари кабоб бўлди.
Багри куяридин ул жигархор,
Қилди атосин дағи хабардор.
Юзланди анга дағи малолат
Ким, кўрди қизида саъб ҳолат.
Йиғлаб ато-ано, бал аҳиббо,
Бошиға кетурдилар атиббо.
Кўп бўлди қуёшнинг изтироби,
Юзда сориғи танида тоби.
Сиҳҳатқа табиб хаста толиб,
Хаста баданида заъф ғолиб.
Саъй этти ҳакими Исавий дам,
Бўлмоди қўёш ҳарорати кам.
йўқ эрди муолажатда беҳбуд,
Чун этти ажал илож несуд?
Ҳар кун тани заъфи ортар эрди,
Андуҳи узоққа тортар эрди.
Афзун эди дам-бадам судои
Ким, тушти бу сўз ҳам истимои
Ким, «Дарддин ул асири мотам,
Ўлгудек ўлубтурур дамодам.
Гўристон ичра зору маҳжур,
Ўлгон кншидек ҳаётдин дур.
Гоҳ ўзида, гоҳ йўқ ўзида,
Маййит(6) киби нур йўқ кўзида.
Ўз мотамн бирла жисми ранжон
Дардинг худ олур бу жисмидин жон.
Бўлмиш анга юз гам узра мотам,
Сенсиз иши мотам узра мотам.
Жони ғаму дард поймоли,
Ҳаддин тош эрур хароб ҳоли».
Маҳваш чу зшитти бу фасона,
Ўти бир эди минг ўлди ёна.
Умри кемаси ваҳалға ботди,
Кўнглипи ўлумга қўйди, ётти.
Қилмон яна, эй табиб, парҳез,
Дардим ўти дам-бадам бўлур тез.
Шарбатдин эрур ичимда тоби,
Бергил илигимга шарбат оби!
XXXV
Хазон эли боғ зеболари ҳаёти шамъин ўчурганда Лайли ҳаёти баҳорининг гулларини ажал
хазони тундбоди кўкка совуруб, Мажнуннинг доғи булбули руҳи бадан кафасин гулбун узра
ташлаб, ул ҳаволанғон гул барги сўнгинча ҳаво туткони(1).


Чун этти хазон элининг оҳи,
Бўстон чиройини қилди коҳи.
Япроқ юзи бўлди барча сориғ,
Ойин магар ўлди сориғ оғриғ.
Ҳар баргки хаставор ётти,
Ер бистарида оёғ узотти.
Гўё тубида узун сабоғи,
Бўлди узун айлаган оёғи.
Ел ўйла этишти маҳражондин
Ким, барг кўтарди меҳр жондин(2).
Титратмага қўйди юз шажар ҳам,
Уй кунжига чекти юк самар ҳам.
Сарсар солибон чаманға торож,
Бўстон элин айлади яланғоч.
Ул ўтки чинор ичига тушти,
Гардунға шарораси ёвушти.
Бўстон тифли топиб бу ҳийла,
Ул ўт била куйдуруб фатила.
Ел баргин учурса боғ сори,
Гулрез тўкуб бори чинори.
Гард айлади боғни шабистон,
Яфроғ ани қилди кавкабистон.
Бу ттурфаки юз туман кавокиб,
Туфроқ сори бўлди барча ғориб.
Бир кўзгу ҳар ахтари хужаста,
Зоҳир қилибон сабоғи даста.
Юз кўргузмай не келса ўтру,
Ул навъки олтун ўлса кўзгу.
Сориғ варақ ол обкашдин,
Ошиқ юзи ашки лаълвашдин.
Ул ашк чекиб бу юзда хатлар,
Қатра киби ҳар сори нуқатлар.
Ҳар барги шажарға номаи марг
Нуқталари янглиғ айрилиб барг.
Ел сув уза барги асфарафшон,
Мови варақи ясаб зарафшон(3).
Йўқ, йўқки, оқар сув тиғи софи,
Олтундин ўлуб онинг ғилофи.
Алвон била ток барги раъно,
Раъно каф аро нигору ҳинно.
Ул фасл кетибки гулда сунбул,
Очқай гулгун юз узра кокул.
Лола кафига хизоб бергай,
Зулфиға бинафша тоб бергай.
Бир вақт этибки тунд сарсар
Впқай сув ҳарири узра мармар.
Гул сўгини боғ тоза этгай,
Гардун уза эл хуруши этгай.
Булбул тоимай ўзин азосиз,
Бўлғай пари бўйниға қаро кийз
Чун эттн бу навъ рўзгори,
Учради хазонға навбаҳори.
Гулшанға хазон бўлуб ситезон,
Ашжориға солди барг резон.
Гулбаргини қилди эр уза паст,
Нахлин қора эрга қилди ҳамдаст.
Ҳам лоласин этти заъфарони,
Ҳам қилди баҳорини хазони,
Чун солди хазон совурди ҳарён,
Гул баргларин учурди ҳарён.
Лайлиғаким эрди ҳусн боғи,
Жаннат гули бошидин аёғи.
Ул заъф насими тез бўлди,
Бўстониға баргрез бўлди.
Очилди каманд зулфидин тоб,
Жонлар бўйинидин олди қуллоб.
Ҳусни шаҳин этти заъф ношод,
Тутқунларин очиб этти озод.
Озодлар ўлди тез рафтор,
Тек қолди ҳамонда бир гирифтор.
Қошлари икки қулочин очиб,
Зўлди кўзи уйларига ҳожиб.
Яъники ҳам анда кирмасун ноз,
Ҳам бўлмасун ул улусқа танноз,
Қон ёш этти гулини тоза,
Машшотаи марг урди ғоза.
Яъни «чу ишқ айирса жондин;
Чиққунгдур сурхрў жаҳондин».
Хай сайлидинул рухи арақнок,
Юб ғозау нилу вусмадин пок.
Яъни итуруб хазонда боғи,
Гул бирла бинафша, сабза доғи.
Шаҳди лаби тобдин қурушти,
Йўқ, йўқ бири-бирига ёпушти.
Яъни лабин этти нуктадин банд,
Бўлди учуғ анда муҳр монанд.
Чоҳи зақан оғзин очти дилхоҳ,
Нилин холи кабутари чоҳ(4).
Яъни бу кабутар ўлгусидур,
Туфроғ ила чу кўмулгусидур.
Ёпти чу этишти бўйла банди,
Гул узра бинафшагун паранди.
Яъни уёқурда меҳри дилкаш,
Юзида бинафш абр эрур хуш.
Бу ҳолда нозанин мусофир,
Қилди сакароти мавт(5) зоҳир.
Жазм эттики кетмаги керакдур.
Жон таркини этмаги керакдур.
Хилват талаб айлабон замоне,
Эл касратидин топиб амоне.
Ўз олиға истабон аносин,
Арз этти нуҳуфта можаросин:
«Кей жонинг ўлуб менинг маконим
Ким, жонинга садқа хаста жоним.
Ранжимни ўзунгга олдинг асру,
Дарду аламимға қолдинг асру.
Минг йил ҳам агар тирик бўлойин,
Узрунгни не тил била қўлойип?
Хоссаки гулум хазонға тушти,
Дай эли бу гулистонға тушти,
Бедод сипеҳр қилди ноёб.
Боғимда гулу гулум аро об.
Сарвимға ажиб сурат ўлди
Ким, тарки чаман зарурат ўлди.
Ҳар ҳол ила кетмагим этибдур,
Бу боғда бўлмоғим кетибдур.
Бу дамки эрур маҳалли падруд,
Қиссамни яшурмоғимда йўқ суд.
Сен билдингу айладинг мадоро,
Мен эмди қилурмен ошкоро:
Бу лаҳзки топшуруб вадиат,
Туфроғ сори айлагум азимат.
Десамки азоға қилма кўп майл,
Ҳар сори оқизма ашкдин сайл.
Юз қилма тапонча бирла мажруҳ,
Бедод ила ранжа айлама руҳ.
Ер тутмағуси бу сўз билурмен,
Бир ўзга васиятинг қилурмен
Ким, тутма бу сўг аро азо кўп,
Кийдурма узоринга қаро кўп.
То мумкин ўзунгга сабр ёр эт,
Таскину шикеб ихтиёр эт.
Тенгри санга сабр ёр қилсун,
Хайлинг уза пойдор қилсун.
Гул борса чаманға бўлмасун дард,
Кун боца фалакка этмасун гард»(6).
Кўп бўйла дуолар айлаб они,
Фош айлади нуктаи ниҳони
Қим, «Бўлса, бу мотам ошкоро,
Фаҳм этгуси аҳли кўҳу саҳро.
Шак йўқки менинг ғариби зорим,
Ғам шомида тийра рўзгорим,
Жисмида ҳаёт ёдим ўлғон,
Улмаклиги хайрбодим ўлғон,
Гар дашт уза сайр этар сабодек,
Гар тоғ аро чирманур садодек;
Бу сўз қулоғиға этгусидур,
Бу ҳодисани эшитгусидир.
Юмкинки қачон бу зор эшитгач,
Бу қиссаи жонгудоз эшитгач,
Руҳум сори руҳи истабон йўл
Ўз қолибин айлагай тиҳи ул(7).
Ё улки буён азимат этгай,
Умрум кунидек бошимға этгай.
Ўздин кеториб фироқ жаврин,
Кўргузгай улусға ишқ таврин.
Туфроғима туфроғини қотғай,
Руҳини менинг сори узотғай.
Жонсиз бўлубон тани низори,
Туфроғ уза ёца жисми зори.
Зинҳорки айлаб эҳтиромин,
Ёнимда ясоғасен мақомин.
Ул жисми шариф худ эрур пок,
Ёшинг била ҳам юсанг эмас бок,
Қўй кинау лутфу меҳр фан қил,
Жон пардасидин анга кафан қил.
Чирма мени доғи ул кафанға,
Бир жинс кафан ики баданға.
Фарзанддек айлаб анга асбоб,
Фарзандинг ила қил они ҳамхоб.
Чун руҳ ила руҳ топти пайванд.
Бир маҳд аро ётқур икки фарзанд».
Юмди тугатиб аносиға сўз,
Ҳам сўздину ҳам аносидин кўз.
Жонин Мажиун сўзида берди
Ҳаргиз Лайли дегил йўқ эрди.
Чун кўрди аноси бу қаро кун,
Чекти бу қаро гаун ичра бир ун
Ким, бағри сипеҳрнинг тешилди,
Ул нола ўқи гузора қилди.
Эврулди бошиға дилрабонинг,
Андоқки ажал бошиға онинг.
Қўз қўйди тобони узра йиғлаб,
Уйғотғали кирпики қичиғлаб.
Яъни: «Эмас уйқу вақти кўз оч,
Хандон чскибон аёғни сўз оч».
Гаҳ қўйниға тортибоп қўлин чуст,
Титраб йиғлаб қучар эди руст.
Яъни анга уйқу ҳаддин ортиб,
Уйғотмоқ учун қўлини тортиб,
Ошуфта сочин гаҳи қилиб жамъ,
Ул тийра тун ичра кўргузуб шамъ.
Яъни: «Кеча қолмади қаронғу,
Кўз очки лсуносиб эрмас уйқу».
Гаҳ оразиға юзин тегурди,
Рухсориға ашкдин су урди.
Яъни су тегиб юзига ногоҳ,
Сескангай ўз уйқусидин ул моҳ.
Кўп урди бу навъ печ ила тоб,
Кўз очмади маҳваши гаронхоб.
Уйғонмоғидин ч,у бўлди навмед,
Тушти қуёшиға шоми жовид.
Оқ сочини ёйди навҳа тузди,
Ҳар нсчаки урди борин узди.
Оҳидин этиб жаҳоппи маҳрур.
Таскинига сепар эрди кофур.
Кўксини яқодек этти пора
Ким, кўнглидин урди ўт шарора.
Андоқки яқони субҳ этиб чок,
Чеккай шарарини меҳри афлок.
Тирноғларин чу юзга қўйди,
Тирноғ, тирноғча эрлар ўйди.
Уйғонлар ичиндаким сизиб қон,
Кўз чашмаларидек оқизиб қон.
Деб наҳва била бу тортибон вой
Ким, «Не оғир уйқудур бўтам ҳой?
Кўз очки эрур ҳавойи равшан,
Қизларга эрур ҳавойи гулшан.
Бориға тавофи бог майли,
Мавқуфки майл этарму Лайли.
Юз зевару дур тоқибдурурлар
Йўлунгға сенинг боқибдурурлар.
Марғулаи сунбулунг очойин(8),
Оламға абиридин сочойин.
Зоҳир қилаиин юғонда они,
Зулмат аро оби зиндагони.
Очқонда ани тарарда қўллар,
Зулматда қилай падид йўллар.
Урмак очилурнинг ўлса дафъи,
Ганжинг уза ташлай икки афъи(9).
Афъи неки анбарин таноби,
Боғларға кўнгуллар анда тоби,
Вусмадин этай қошингни ранггин,
Кўз туки қиличиға яшил қин.
Кўзунгга савод сурма тортай,
Эл кўзига даҳрни қарортай.
Гулгуна чекарга қилсам оҳанг,
Зам айлай анга бу чеҳрадин ранг.
Ҳар сори узоринга чекиб нил,
ЁМОН кўз учун ани қилай мил.
Шаҳди лабинг остида қўяй хол,
Ул нуқта кибики ёзсалар «бол»
Холи қўяйин юзунгга ёна,
Бўстон афрўзи ичра дона(10).
Сочинг қидай ўйла миъжар оро,
Ҳам анда ниҳон, ҳам ошкоро.
Эгнингга солай либоси гулранг
Ким, рангги хирадни айлагай данг
Ясаб сени офати замона,
Гулшан сори айлайин равона.
Қизлар била ул тараф хиром эт,
Дин аҳлиға зуҳдни ҳаром эт.
Мажнун дағи интизор тортар,
Боғ ичра фиғони зор тортар.
Сен кеч бориб ул батанг келса,
Истаб сени бедаранг келса.
Сўз айца не қилай хитобин?
Сўрса сени не берай жавобин?
Ҳам меии, ҳам они зор қилма,
Андин мени шармсор қилма».
Ул бўйла қилиб жаҳонни тийра,
Оҳи била осмонни тийра.
Ташқори ато яланг қилиб бош,
Йиртиб яқо, кўксига уруб тош.
Ялғуз ато йўқки қавму хайли,
Тортиб бу азода войи-вайли.
Лайлиға солиб бу ҳол тақдир,
Мажнун сўзин айлай эмди тақрир:
Етмиш эди ул қубур ичинда,
Урён аҳли нушур ичинда.
Гўристон ичра жопи поки,
Гўр ахли киби вужуди хоки.
Лайлиға чу бўлди нотавонлиғ,
Йиқти ани доғи хаста жонлиғ.
Маъшуқ чу дарднок бўлди,
Ошиқни не де ҳалок бўлди.
Онинг била барча ҳол бирла,
Гаҳ туш била, гаҳ хаёл бирла.
Гаҳ пок замиру, гоҳ ҳотиф,
Дилдоридин айлаб они воқиф.
Ул кунга дегинчаким париваш
Бўлди ажал илгидин қадаҳкаш.
Девонада эрди печ ила тоб.
Титраб кўнгли нечукки сиймоб
Ким, этти қулоғиға хуруше,
Айтур эди бу хабар сурушс:
«Кей дарду бало сипоҳига шоҳ!
Ишқ аҳли қошингда хоки даргоҳ!
Ҳам кишвари дард қаҳрамони,
Ҳам зумраи ишқ ҳукмрони.
Ишқ аҳлиға қуллуғунг ҳавасдур,
Қўпқилки ётурға вақт эмасдур
Ким, тушти хазонға тоза боғинг,
Тонг элига учради чароғинг.
Булбуллуғунг ўлса айла парвоз,
Парвоналиғингни қилғил оғоз(1)
Ёр ўлди сафар ишига машъуф,
Ҳамраҳғадурур валек мавқуф
Ҳамраҳлиғинг айлагунгму зоҳир,
Ё бўлсунму ул ой мусофир?»
Девона чу билдиким недур ҳол,
Гарчи тани эрди заъфдин нол.
Қоплон киби секриди ётоғдин,
Ё ўйлаки кўк ғазоли тоғдин.
Юз урди қабила сори ҳоли,
Оғзида тараннуми висоли.
Жон қўлға тутуб нисорлиққа,
Секриб ўзи жонсипорлиққа.
Ҳам ашки нишот анга ёғиндек,
Ҳам пўяда секриди чоқиндек.
Меҳри ўти ёритуб жаҳонни,
Бал меҳр киби тутуб жаҳонни.
Не кўнглида қатлдин ҳароси,
Не душманидин ичинда поси.
Эл ваҳм қилиб салобатидин,
Баъзи даду дом офатидин.
Урди Лайли эшигига гом,
Дадлар тутубон йироқроқ ором.
Хайл ичра шукуҳидин таваҳҳум,
Андоқки қилиб илик-аёғ гум.
Чун этти ул остонға боши,
Кирди уй ичига бетоҳоши.
Лайли қилибон сафарға ният,
Айларда аносиға васият.
Ҳар нуктаки айлабон гузориш,
Мажнунни қил)ур эди сипориш
Ким, кирди уй ичра ёри жони,
Йўқ, йўқки рафиқи жовндони,
Бир-бирга назар кушод топти.
Ҳам бу ва ҳам ул мурод топти.
Жонониға ул фидо қилиб жон,
Бу жоп берибон нечукки жонон.
Ул азм зтти чу топти йўлдош,
Бу олмади йўлидин аиинг бош.
Эл кирди уй ичра бешумора,
Мажнун сори қилдилар назора.
Жисми ётиб эрди эрга мақрун,
Лайли била бормиш эрди Мажнун
Ҳайрат қилиб ул қабилани лол
Ким, топти вуқуъ бўлмоғон ҳол.
Айлаб бори элни ишқ поки,
Ишқ ичра бу ўлмаги ҳалоки.
Чун таъзият ўтин эттилар паст,
Бу турфа ҳадис ўтти пайваст
Ким, дафн иши бордурур зарурат,
Ул тутқусидур не навъ сурат.
Бори дедилар: «Бу икки ғамнок,
Ҳар шойибаи фасоддин пок
Ким, умрларида ишқи қотил,
Қилмай нафасе аларни хушдил.
Ҳажр ичра тўюб рамида жондин,
Армон била бордилар жаҳондин
Чун руҳлариғадур ниҳони,
Жаннатда висоли жовидоии.
Нетгай қўшулуб ики бадан ҳам,
Гўр ўлса аларға бир кафан ҳам.
Васл ўлди чу руҳларға ҳосил,
Туфроққа туфроқ ўлса восил».
Ҳам шўх васиятин қилиб ёд,
Барча бу фасорадин бўлуб шод.
Айлаб не кераклик ўлса мавжуд,
Маййитни ясаб нечукки маъҳуд(12).
Бир наъшқа солдилар иковни,
Жонсиз келину, ўлук куёвни.
Кирди ики жисм бир кафанға,
Йўқ, йўқ, ики руҳ бир баданға.
Бир наъш ила ул ики дилором,
Андоқ эдиким ду дона бодом.
Йўқ, йўқ, дема они икки дона,
Ул дона эмас эди дугона.
Дугоиағаким ики бадандур,
Ҳар бириға бошқа бир кафандур.
Бир дона эди вале ики жузв,
Бир-бирига уйла муттасил узв
Ким, шиддати ваҳдати висоли,
Бермай анга иккилик мажоли.
Донадек ўлуб ики бадан бир,
Дона қобуғи киби кафан бир.
Алқисса ул икки ёри жони,
Топқоч бу висоли жовидони.
Наъш узра ёпиб ҳариру дебо,
Ранги хушу, нақши доғи зебо.
Бош устига элтмак қилиб фан,
Ул эргачаким бор эрди мадфан.
Тобут ила икки дилрабони,
Мадфан ичига кириб ниҳони.
Еткурдилар ўз нишонасиға,
Туфроқ ғарибхонасиға.
Туфроққа қўюб аларни ҳайҳот,
Чун тийра уй эрди чиқтилар бот.
Ёшурди чу ою кун юзин абр,
Чун гўр бир эрди, бўлди бир қабр.
Ишқ аҳлиға ўчти шамъи уммед
Ким, эр қуйи ботти ою хуршед.
Не ишқ элига шоҳ қолди,
Не ҳусн авжида моҳ қолди.
Лайли атоси аноси бирла,
Хайли дағи ақрабоси бирла
Ҳар кун ики вақт эди йиғилмоқ,
Ул қабр бошида навҳа қилмоқ.
Бир-бир берди мурури айём(13),
Туфроққа аларға доғи ором.
Эй навҳагар, айла навҳа бунёд
Ким, умр биноси келди барбод.
Гар бўлди ул икки ёр озим,
Не мен қолғуму, не дилнавозим!

XXXVI
Ишқ таърифидаким, айнининг нурлиғ тоби туфроғни «айн» қилур ва шинининг шароралиғ
шуъласи кўнгуллар хайлиға шайн солур ва қофининг гаронсанг тоғи ҳар кимга юкланса нобуд
етар ва нуқталарининг тоза доғи ҳар чок кўнгулга тушса лоланинг беш баргидек қонға бўяр(1).


Э ишқ, ғариб кимиёсен,
Бал ойинаи жаҳоннамосен.
Ҳам зотинга дарж кимиёлиқ .
Ҳам ойинаи жаҳоннамолиқ.
Буким сангадур бу иккидин зот,
Бир-бир қилайин икисин исбот.
Қилдим эса кимиё хитобинг,
Андин ҳам эрур бийик жанобинг.
Берди анга бу натижа гардун,
Ким мисга этишса қилғай олтун.
Инсонники халқ қилди халлоқ,
Йўқ тийнат анга бағайри туфроқ.
Сенким анга ошнолик эттинг,
Туфроққа кимиёлиғ эттинг.
Олтун қилдинг узорин онинг
Балким тани токсорин онинг.
Бу навъ ила доғи қилмадинг бас,
Ҳажр ўтиға солдинг ўйлаким хас.
Ул ўтда чу иҳтизоз топти
Андоқки керак гудоз топти(2).
Ҳар ғашлиғдинки эрди ноқис,
Бўлди бу гудоз бирла холис.
Ҳам олтун ўлуб бу пайкари хок,
Ҳам ўлди бу навъ холису пок.
Чун холису поку беғаш ўлди,
Олтун неки кимиёваш ўлди.
Гарчи ситаму жафо қилурсен,
Туфроғни кимиё қилурсен.
Иккинчи дедим ёруғсен асру,
Андоқки жаҳоннамой кўзгу.
Мунда доғи топилур тафовут,
Ким очса назар билур тафовут.
Ул ойинаким Скандар(3) этти,
Пўлоддин ўйла пайкар этти,
Ким, Рум аро чекиб манори,
Боқтурди ани Фаранг(4) сори.
Чун берди жамолиға кушойиш
Кўргузди Фарангдин намойиш.
Топқоч ани бу сифат зиёлиқ,
Тоқти отиға жаҳоннамолиқ.
Бу навъки ул демиш эмасдур,
Менким не дедим ҳамону басдур.
Хуршеди жаҳонкушой сен-сен.
Миръоти жаҳоннамой сен-сен,
Ким қилди санга назарни равшан,
Кўрди эру кўкдагин муайян.
Чун боққали ихтиёр топти,
Ҳар сорики боқти ёр топти.
Ҳам нақши вужудин этти фони
Ҳам топти бақойи жовидони
Бу ишқки бахти комрондин
Холи бўлмай замони ондин.
Гарчи ики навъ ўтти рози,
Аввалғини англағил мажози(5)
Ким, дарду гудозу сўз бирла,
Юз шуълаи жонфурўз бирла.
Чун айлади пок;„лкка мавсуф,
Ул навъ қилур бировга машъуф,
Ким ишқ аро фироқ ила дард,
Узлукдин этар тамом ани фард.
Бил сўнграғи ишқни ҳақиқий
Ким, давлат эрур анинг рафиқи.
Аввалғи вужудин эца зойил,
Чун бўлса икинчисига мойил.
Йўқ-йўқки икинчи они чекса,
Кўнглига висол тухмин экса,
Ул навъ кетурса турктози(6)
Ким, қолмаса сурати мажози,
Мазҳардин кўрмайин нишони,
Мазҳарда ўзини топса фони,
Мақсуд будур, ҳаётдин бу,
Бал хилқати коинотдин бу.
Мажнунға бири бўлуб мусаллам,
Баҳра топти икинчидин ҳам.
Эрмас эди ўзидии бу ишлар
Бал ишқдин эрди ул кашишлар.
Ҳаркимгаки ишқ юз кетурса,
Ё машъали шавқ шуъла урса,
Тоғ эрсаки сув қилур вужудин,
Нобуд этар набуду будин
Тур узра тажалли айлагач фош,
Чайқалди сув янглиғ ул қатиғ тош
Бу шуъла кўнгулга тушса кори,
Куймакда анинг не ихтиёри.
Бу ўт не кишига бўлса рўзи,
Куйдурса не тонг жаҳонни сўзи.
Ишқ ичраки жисми тўлғонур бил,
Ул навъдурурки ўт уза қил.
Тонг йўқ бу ўт эца ашк аро ғарқ,
Ёмғур ёғар андаким тушар барқ.
Гар ашк бу ўтни айламас кам,
Ёмғур сувидин чоқинға не ғам?
Ким зарқу риёву шўр бирла,
Ошиқ этар ўзни зўр бирла,
Ишқи ўти бўлмас элга жозиб,
Андоқки, зиёда субҳи козиб(7).
Рангин кўпалак эрур дилафрўз
Парвона киби эмас жигарсўз.
Ошиқ дема кимни кўрсанг асфар
Ким бўлмади заъфарон муасфар,
Бежазб сариғ эрур риёлиқ,
Самғ айлай олурму каҳраболиқ.
Сафратда нечаки қилса тавбиҳ,
Олтун била тенг бўлурму зирних(8).
Ҳар оҳки шайдға ёвуқдур,
Не иссиғ ул оҳу, не совуғдур,
Ошиқ совуғ оҳ чекса ногоҳ,
Оламға солур ўт ул совуқ оҳ.
Чун урди хазон эли совуқ дам,
Ёпроқни қурутди, чўркади ҳам.
Бедард кишики ашк тўккай,
Ул қатрадурурки мушк тўккай.
Сўз аҳли эрур тўкар замон ёш,
Бир шамъки ашкин эца дурпош.
Ишқ ўлди кишига боиси дард,
Қилмоқ ики кавн фикридин фард
Парвонани ишқ этмаса маст,
Урғайму ўзини ўтқа пайваст?
Улдамки куярда кечти жондин,
Не фикри анинг ики жаҳондин?
Телба ўзин ўтқа солса ногоҳ,
Кавнайн ишидин қачондур огоҳ.
Ут секриса тифл эмас хабардор,
Ким ҳирқатида не навъ асар бор?
Кўрган киши ўт кўрар забона,
Куйган киши кўргузур нишона,
Ким ишқ насибидур азалдин,
Ул ишқ эрур барий(9) халалдин.
Парвонада холлиқ қаноти,
Ишқ ўтидин ўлди доғ зоти.
Бу доғдин ибтидойи аҳвол,
Ишқ этмади они фориғулбол(10).
Бу ишқ ўтиға давому бўлғай?
Ҳар ким тиласа равому бўлғай?
Ёраб, мени дардманди маҳжур,
Ким ишқ ўти жоним этти маҳрур.
Бу ўтдин кўнглум этма маҳзун,
Бал шавқини қил дамодам афзун.
Ҳам ахгаридин таним қурутқил,
Ҳам шуъласидин кўзум ёрутқил.
Оҳимники дудидин нишон эт,
Ул дуд ила кўз ёшим равон эт.
Кўнглум қушиким самандар ойин,
Оташкадасида топти таскин,
Сочқил шараридин анга дона,
Бер ҳемаси узра ошёна.
Ул дона била тўқ айла они,
Бу шуъла аро йўқ айла они.
ЁҚ муғбача шуълаи мажуси
Ким, дуди ғамимдур обнуси(11).
Яъники муғона соғаринг ол,
Бир соғар ила ичимга ўт сол!
XXXVII
Шаҳзодаи сипеҳр жаноб ва сипеҳри хуршед интисоб, яъни Султон Увайс Баҳодир мадҳида сўз
интиҳоси ва насойиҳ бисотида кўп лаъл ва дурри макнун ва мавоиз хонида фавоқиҳ ва ниами
гуно-гун ул ҳазратқа қулоққа олмоқ ва оғзига солмоқнинг салоси(1).


Эй соқийи давр! Бир қадаҳ тут,
Ҳузн аҳлиға соғари фараҳ тут.
Аввал қадаҳингни айла гардун,
Қуйғил анга бодаи шафақгун.
Чун бўлди лаболаб ул пиёла,
Қил они менинг сори ҳавола.
Кўргач ани ҳушдин боройин,
Бир дам била они сипқоройин
Ким, тоимасун ул сипеҳри согар,
Атрофида қатрадин бир ахтар.
То сўзда фалак нишонлиғ айлай,
Ахтар киби дурфишоилиғ айлай.
Топқач дури баҳру лаъли кони,
Шаҳзода нисори айлай они.
Шаҳзодаи маъдалацҳиор ул,
Етти ато шоҳу шаҳриёр ул(2).
Султони замон, Увайс ул шоҳ(3)
Ким, чарх анга келди хоки даргоҳ.
Зотиға сиришта иззу тамкин,
Ҳам лутф ишида чуст ҳам кин.
Кин андаки, бўлса разм чоғи,
Лутф андаки, ичса базм аёғи.
Базм ичра демайки барча авқот,
Махлуқ анга лутфи маҳздин зот.
Зотида ҳаё била адаб ҳам
Ул навъки амму холу аб ҳам(4).
Табъида сахо била шужоат
Даҳр эца не тонг анга итоат.
Васфида неча дейилса маъни,
Гардунни бийик демак, не яъни.
Ҳам ақд ила будурур мувофиқ
Ким, улки сўз ичра бўлса содиқ,
Сафҳа уза килк этиб равона,
Ёзғай неча панди мушфиқона.
Эй гулшани мулк сарви нози!
Қай нозки, сарви сарфарози!
Чу бир неча сўз қулоққа олғил,
Балким неча дур қулоққа солғил.
Билким не жаҳондадур вафое
Не умр биносиға бақое.
Ҳам сув узадур жаҳон қарори,
Ҳам эл била умрнинг мадори
Ким, тупроғу сувға шод бўлғай,
Елга қачон эътимод бўлғай?
Юз йил киши гар жаҳонда шаҳдур,
Йўқ эрса гадойи хопақаҳдур.
Марг аждари чун оғиз очар кенг,
Ютмоққа шаҳу гадо эрур тенг.
Гар айш аро сен ва гар ғаму дард,
Ҳақ ёдидин ўлма бир замон фард.
Ҳам қаҳриға боқу тарсгор ўл,
Ҳам раҳматидин умедвор ўл!
Шаҳлар десангўлғай олинга паст,
Паст ўл дарвешларға пайваст.
Топсанг неча шаҳлар узра шаҳлиқ
Фақр аҳлиға айла хокираҳлиқ!
Бўл банда ато-аноға яксон
Ким, ҳақ деди волидайн эҳсон(5).
Қуллуқларип айла расму одат,
Кавнайн аро бил муни саодат.
Давлат талаб айласанг худодин,
Бош тортма шаръи Мустафодин(6).
Жаннатқа борурға истасанг йўл,
Бу жода бирла мустақим ўл.
Нафс айласа фисқ ила табаҳкор,
Ҳақ оллида ўзни бил гунаҳкор.
Чекса гунаҳ ўти шуъла пайваст,
Қил они надомат ашкидин паст.
Тоат қилу кўзга илма они,
Кўрмак била ҳеч қилма они.
Тоатқа риёни айласанг зам,
Соғинмағил они фисқдин кам.
Журмеки ёнидадур надомат,
Ул келди нажотдин аломат.
Ким чекса қадаҳ ниёз бирла,
Хушроқки риё намоз бирла.
Чун тенгрига зоҳир ўлди тоат,
Ҳам шаръ тариқиға итоат,
Андин сўнг шоҳ хизматин қил,
Ул зилли илоҳ(4) хизматин қил.
Топсанг қаю ишта муддаосин,
Саъй айлаю ҳосил эт ризосин.
Шоҳики атонг анга ағодур,
Ул санга ағодуру атодур.
Бу икки атоға қил ўғуллуқ
Йўқ-йўқки, бу икки шаҳға қуллуқ.
Бу навъ ики жаҳон худованд
Ким, сен бўлдунг аларға фарзанд.
Уздин икисинп айла хушнуд
Ким, дуняю охиратдадур суд.
Қул бўлсанг аларға шоҳсен-сен,
Доройи жаҳонпаноҳсен-сен.
Бўлса биридин ризо бағоят
Еца яна биридин иноят
Ким, бир кишварға ҳукм сурсанг,
Иқболу шукуҳ кўсин урсанг,
Зинҳорки зулм риштасин уз,
Инсоф ила адл қасрини туз.
Мулк аҳлиға меҳрибонлиқ айла,
Андоқ рамаға шубонлиқ айла.
Ким бўрилик эца қовла оии,
Ул эр ити бирла овла они.
Бедоди этар замонда асра
Қўйни бўридин амонда асра!
Мазлумға золим эца бедод,
Додин бериб айла хотирин шод.
Мақсудини айлай олмаса арз,
Такрор ила сўрамоғини бил фарз.
Лутф айла ани сўрарда ойин,
Ким топқай изтироби таскин.
Таскин била англа ҳалотини,
Адл айлабон ол малолатини.
Не зулм қилурға элни қотқил,
Не зулм қўлин ўзунг узотқил.
Қассобдин ўйға гар хўришдур,
Ултургали они парваришдур.
Уйға не асиғ қилур бу парвор,
Ким, ўлсау биҳи келса харвор(8).
Эл молин ўзунгга мол билгил,
Хайлин ўзунга аёл билгил.
Яъни нечук асралур аёлинг,
Маҳфуз нечукки турса молинг.
Андоқ бори эл аёлии асра,
Ўғридин амонда молин асра.
Бедодға борса халқ моли,
Маҳшар куни шаҳғадур саволи.
Гар шаҳрда истасанг раёсат,
Саҳрода анингдек эт сиёсат,
Ким дағдаға тоимағай муҳожир,
Хоҳи гузарию, хоҳ тожир.
Тожирғаки даст топти раҳзан
Ногаҳдур анинг ёнида каҳзан.
Бу турфаки ҳар не қолса андин
Чун шаҳрға этти бийм жондин,
Тамғочи этиб бошиға жавлон,
Ҳардам тилагай закоти ҳавлон(9).
Мундоқ нималардин эҳтиёт эт,
Чун нафъипа топтинг инбисот эт.
Ҳар фисқ хаёли қилса хотир,
Тенгрини бошингда англа ҳозир.
Нафсингға не зулм бўлса мақсуд
Шаҳпи илайингда англа мавжуд.
То барча ишинг дегандек ўлғай,
Кўнглунг нечук истагандек ўлғай,
Дунёда ишинг бутуб камоҳи,
Уқбода ҳам ўлмағай табоҳи.
Дин жонибидин этиб кушодинг,
Етгай ики даҳр аро видодинг.
Соқий, қадаҳики шаҳзода,
Тутқай манга ул қадаҳда бода.
Ложуръа(10) бурун ўзи сумургай,
Ул навъ маага дағи ичургай.


AvvalgiII- qism Keyingi
№Mualifning boshqa asaralari
1 Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1188
2 Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 888
3 Arba’in [Alisher Navoiy] 1677
4 Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1529
5 Арбаъин [Alisher Navoiy] 632
6 Афоризмы [Alisher Navoiy] 644
7 Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 3685
8 Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 4118
9 Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3688
10 Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2079
11 Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1538
12 Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 841
13 Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1133
14 Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 779
15 Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 790
16 Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 690
17 Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1332
18 Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 4019
19 Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 2767
20 Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1096
21 Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 1874
22 Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 882
23 Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 779
24 Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 674
25 Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 672
26 Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1034
27 Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 6716
28 Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 1623
29 Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 1383
30 Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1686
31 Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1530
32 Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 931
33 Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 586
34 Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 551
35 Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 534
36 Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 681
37 Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1658
38 Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1576
39 Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4254
40 Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6022
41 Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 831
42 Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 5126
43 Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 690
44 Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 834
45 Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1004
46 Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 694
47 Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 686
48 Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1358
49 Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 1792
50 Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1448
51 Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 1872
52 Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3149
53 Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 6786
54 Munojot [Alisher Navoiy] 6697
55 Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1619
56 Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 829
57 Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 666
58 Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 740
59 Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 829
60 Муножот [Alisher Navoiy] 823
61 Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 669
62 Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1018
63 Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 3541
64 Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1521
65 Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1699
66 Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 1985
67 Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1408
68 Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1008
69 Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 1829
70 Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1239
71 Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1458
72 Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4179
73 Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 779
74 Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 809
75 Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 698
76 Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 832
77 Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 633
78 Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 710
79 Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 656
80 Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 943
81 Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 982
82 Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 940
83 Притчи [Alisher Navoiy] 813
84 Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 1883
85 Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 1524
86 Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 1535
87 Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 812
88 Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 755
89 Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 731
90 Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1080
91 Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 562
92 Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 8959
93 Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1241
94 Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1370
95 Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2455
96 Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2258
97 Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1497
98 Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1221
99 Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 879
100 Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1085
101 Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 662
102 Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3178
103 Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2384
104 Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 735
105 Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 742
106 Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3072
107 Вақфия [Alisher Navoiy] 662
108 Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 1922
109 Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 748
110 Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 6066
111 Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1936
112 Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2820
113 Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1279
114 Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 652
115 Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1014
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика