Oshkora qotillik qissasi (qissa) [Gabriel Garsia Markes]

... Koʻp yillar mobaynida biz faqat oʻsha voqea xususida gapirib yurdik. Oʻsha mash’um kungacha har birimiz oʻzimizcha yashab, peshonamizdagini koʻrib kelayotgandik, hammaning koʻngliga gʻulgʻula solgan u hodisa esa fikru zikrimizni oʻz komiga tortdi, goʻyo har yoqda sochilib oqayotgan umrimiz irmoqchalari kutilmaganda oʻsha voqea girdobiga quyildi... Ommaning ogʻzi-da shu gap, ammo biror inson zotining dilida sirni ochib, qurbonni suiqasddan ogohlantirish istagi yoʻq edi, inchunun, hech bir kishi falokat roʻy bergach, unga nechogʻli aloqador boʻlmogi va keyin taqdiri qanday kechajagi bobida biror aniq fikrga ega emasdi.

Takabburlik bilan ham mehr-muhabbat qozonish mumkin.Jil Visenti
Oʻsha qotillik yuz bergan kuni Sant'yago Nasar, tonggi kemada kelayotgan yepiskop hazratga peshvoz chiqish niyatida, ertalabki soat besh yarimda uygʻondi. Uygʻonishdan avval tush koʻrdi: anjirzordan oʻtib borayotganmish, sevalab ohista yomgʻir yogʻayotganmish, mana shunday xushsaodat roʻyo muddatida u birmuncha oʻzini baxtiyor his qildi, ammo koʻzini ochib, boshiga bexosdan qush axlati sochilganday, ta’bi tirriq boʻldi. Oradan yigirma yetti yil oʻtgach, uning onasi Plasida Linero oʻsha mash’um va musibatli dushanbani batafsil xotirlarkan: «U tushida koʻpincha daraxtlarni koʻrardi», dedi menga. «Oʻlimidan bir hafta oldin ham tush koʻrgandi, aytishicha, yakka oʻzi koʻrgʻoshin qogʻozdan yasalgan samolyotda uchganmish, uchoq bodomzorlar aro parvoz qilarmishu qanotlari birortayam daraxtga urilmasmish», qoʻshib qoʻydi u yana. Plasida Linero oʻzgalar tushiga darrov ta’bir aytguvchi, muabbirlikda ustasi farang ayol edi, lekin u oʻz oʻgʻlining qandaydir daraxtlarga bogʻliq tushlarida ham, oʻldirilgan kuni va undan bir hafta avval koʻrgan tushida xam hech bir yomon alomatni sezmagandi.
Sant'yago Nasarning oʻziyam falokat belgisini tuymagandi. U asli kamuyqu, kiyimlarini yechmay yotar edi, yomon uxlardi; ertalab boshi ogʻrib turardi, ichida it oʻlganday ogʻzidan biram koʻlansa hid kelar ediki, koʻngli aynib, toʻyda yarim kechagacha ichishning jazosi shu-da, deya oʻzini koyib koʻyardi. Uning ertalab oltidan besh daqiqa oʻtganda uyidan chiqqanini va rosa bir soat keyin choʻchqaday chavaqlab tashlagunigacha koʻrgan barcha kishilarning eslashicha, u oʻshanda, yuz-koʻzidan hali uyqusi oʻchmagan esa-da, vaqti chogʻ odimlab borarkan, duch kelganlarga bugungi kun ochiq boʻladi, deya ta’kidlayvergan. Biroq shohidlarning birortasi ham bu gapning ob-havoga nechogʻli aloqadorligini aniq, beishtiboh aytib berolmadi. Ularning ba’zisi, quyoshli kun edi, dengiz tarafdagi bananzorlardan yengil shabada esayotgandi, deyishsa, ba’zilari aksincha osmon tund, past, qorongʻi, rasvo kun edi, havodan achigan suv hidi anqirdi, baxtsizlik roʻy bergan mahalda esa, ayni Sant'yago Nasar tushida koʻrgan yomgʻirga oʻxshab maydalab yomgʻir yogʻardi, deb tasdiqlashdi.
Men ham oʻsha kuni toʻyda tongotar maishatbozlik qilib, mastu mustagʻriq boʻlib, ishqu ishrat ilohasi Mariya Alexandrina Servantes xonadonida koʻzim ilingan ekan, basma-basiga chalingan jom sadolaridan uygʻonarkanman, bu mahobatli sadolar yepiskop hazrat sharafiga yangrayapti, deya oʻyladim.
Sant'yago Nasar oʻsha kuni saharda oq surpdan tikilgan bayramlik shimini kiydi, koʻylagini egniga ildi, bu liboslar ham kecha toʻyga kiygan ust-boshi kabi ohorlanmagan edi. Illo, yepiskop hazratning tashrifi boʻlmaganda, u odatdagiday haqi guli rangidagi koʻylak-shimini, suvoriy etigini kiyardi. U har dushanbada, shunday qiyofada Divano Rostro — Tangri tal’at makonidagi otameros qoʻrgʻoniga joʻnardi. Qoʻrgʻonda otasidan qolgan molxona bor edi, bu mulkdan aytarli foyda koʻrmasa-da, Sant'yago Nasar mol-holiga yaxshi qarardi. Togʻdagi yaylovga borsa, «magnum-357» toʻpponchasini beliga qistirib olardi, oʻzining aytishicha, agar toʻpponchaning ogʻir poʻlat oʻqi otga tegsa, miyasining qatigʻini chikarib yuborardi. Kaklik ovi mavsumida u lochinotar miltigʻini ham olib yurardi. Bundan tashqari, javonida «malinxer-shyonauer-30.06», «xolland-magnum-300», «xornet-22» kabi nishondori qoʻshdurbinli beshotarlari, koʻpoʻkli «vinchester»i saqlanardi. U, otasiga oʻxshab, yostigʻi ostiga toʻpponchasini qoʻyib uxlardi; oʻsha kuni, uydan chiqishidan avval, toʻpponchadan oʻqlarni sugʻurib olib, qurolni karavoti yonidagi javonchaga tashlab koʻygan. Onasi menga: «U kurolini hech mahal oʻqlangancha qoldirmasdi, dedi. Men buni bilardim. Shu bilan birga uning toʻpponchani alohida bir joyida, oʻqlarni boshqa yerda asrashi, biror falokat bosmasin, deya shunday qilishi ham menga ayon edi. Bu oqilona tadbir ham unga otameros edi: bir kuni xizmatkor xotin oʻrinni yigʻayotib, yostiqni koʻtarganda, toʻpponcha pastga tushib, yerga tegishi bilanoq varanglab otilib ketgan, oʻq xonadagi kiyim-kechak javonini tors yorib, devorni teshib oʻtgan-da, chiyillaganicha qoʻshnining oshxonasi osha borib cherkov maydonidagi sarmehrobda turgan odam boʻyi keladigan avliyoning boʻrdan yasalgan haykaliga tekkan va changini chiqarib yuborgan. Sant'yago Nasar hali u zamonlar yosh bola edi, ammo mana shu voqea unga katta saboq boʻlgan.
Onasining eslashicha, oʻgʻli oʻsha kuni uning yotogʻidan shoshib vannaxonaga oʻtgan va ana shu holat volida yodida soʻnggi xotira kabi muhrlanib qolgan. U vannaxonadagi doriqutichadan boshogʻriq dori qidirib paypaslanarkan, sharpadan onasi uygʻonib ketgan. U chiroqni yoqarkan, bir qoʻlida suvli stakan tutib, dori ichmoqqa taraddudlanib, eshik yonida turgan oʻgʻlini koʻrgan — bu holatni onaizor bir umr soʻzlab-boʻzlab yurdi. Xuddi ana oʻshanda Sant'yago Nasar unga koʻrgan tushini aytgan, biroq onasi daraxtlar xususidagi iboraga e’tibor bermagan.
— Tushda qushlarni koʻrsang, 6u faqat yaxshilik alomatidir, — deya ta’kidladi u menga ham.
Men Sant'yago Nasar fojeasi va unga bogʻliq siniq xotirotning chil-chil parchalarini topib, qaytadan butlash niyatida yana oʻsha matlub va unut goʻshaga kelganim-da, Plasida Linero ancha qarib, umr shami pirpirab qolgan, jigarbandiii soʻng bor koʻrgan toʻrbelanchakda ohista tebranib yotar edi. U kuppa-kunduzi ham odamzot qiyofasini elas-elas ilgʻardi; ensasiga dorivor giyoh barglari hoʻllab yopishtirilgandi — oʻgʻlini oxirgi bor koʻrganiga oid musibatli xotira boshini muttasil ogʻriydigan qilib koʻygandi. Ayol toʻrbelanchak boshidagi arqon tutqichni ushlaganicha yonboshlab yotardi, sharpamni sezgan zahoti oʻrnidan qimirlab, turmoqka urindi; iimqorongʻi xonadan chaqaloq choʻqintiriladigai jomda qolgan oqava suv hidi anqirdi, bu badboʻy oʻsha qotillik roʻy bergan kuni tongda ham menga qattiq ta’sir qilgandi.
Meni ostonada koʻrgani hamon ayol Sant'yagoni yodga oldi. «Bolaginam xuddi shu joyda, shunday holatda turgandi oʻshanda, — dedi. — Egniga yuvilgan, ammo ohorlanmagan oq surp kostyum kiygandi, terisi nozik edi, ohorlangan libosni xush koʻrmasdi». Ayol zanjabil dorisini shimigancha, xayolxonasiga kirib kelgan oʻgʻlining ketib qolishini istamaganday, toʻrbelanchakda uzoq muddat oʻy surib oʻtirdi. Keyin diltang xoʻrsinib: «U hayotimning yolgʻiz shamchirogʻi, birdan-bir tayanchim edi», dedi.
Sant'yago Nasar onasining yodida azobu baxtsizlik suvrati kabi saqlanib qolganini tasavvur etdim. Yanvarning oxirgi haftasida yigirma birga toʻlgan bu xushqad, bir oz rangpar, qosh-qovogʻiyu jingalak sochlari ayni arabiy yigit quyib qoʻyganday otasiga oʻxshar edi. Yolgʻiz oʻgʻil Sant'yago Nasarning otaonasi moliyaviy hisob-kitob rishtalarini mustahkamlash niyatida turmush qurishgan, bu yorugʻ dunyoda badbaxtlik va koribad soyasidan boshlari chiqmagan kimsalar edi; biroq boshida otasi borligidan gʻururlanar, oʻzini xushbaxt sanardi. Otasi uch yil avval toʻsatdan qazo qilgan va onasi bilan soʻppayib qolgach ham mash’um roʻzi dushanbada oʻldirilgunga qadar ham u saodat nashidasini surib yurgan edi. Onasining nozikfahmliligi unga ham yuqqandi; otasi esa, unga bolaligidanoq miltiq otishni, chavandozlikni, shikor qushlari bilan ov qilishni, eng muhimi, mardlik va jasurlikni oʻrgatgandi. Ota-bola oʻzlaricha arab tilida soʻzlashishar, Plasida Linero yonlarida turganda suhbatdan u ham bebahra qolmasin deya ispanchada gapla-shar edilar. Bu atrofda ularning qurol koʻtarib yurganini faqat bir gal lochin bilan ovlangan qushlarni olomonga koʻz-koʻzlash uchun xayriya bozoriga olib kelishganini aytmasa biron jonzot koʻrmagan. Otasining oʻlimi Sant'yago Nasarning oʻrta maktabni tugatib, oʻqishni davom ettirishiga yoʻl qoʻymadi va qoʻrgʻondagi mol-holga qarashga majbur boʻldi. U tabiatan koʻngli ochiq, quvnoq, xushfe’l yigit edi.
Oʻsha mash’um kun onasi oʻgʻlinipg boshdan-oyoq oppoq kiyinganini koʻrib, bugun dushanbamas-ku, bolaginam kunni adashtiribdi-da, deb oʻylagan. «Bugun dushanba emas, deb eslatdim ham», dedi menga. Shunda u bayramlik liboslarini yepiskop tashrifi munosabati bilan kiyganini, xudo xohlasa, hazratga yukunib, uzugini oʻpishga muyassar boʻlish ehtimol borligini aytgan. Bu gap onasining gʻashiga tegib:
— U kemadan pastga tushmaydi, ovora boʻlma, — degan ona oʻgʻliga, — hamishagiday, kema sahnida turgan koʻyi somelarni duo qiladi-da, yana kelgan joyiga joʻnab ketadi. U zot shahrimizni yomon koʻradi.
Sant'yago Nasar onasining gapi toʻgʻriligini bilardi, ammo cherkovning tantanali marosimi, olomonning shov-shuvli taraddudi aqlu hushini oʻgʻirlab qoʻygandi. «Xuddi kinodagiga oʻxshaydi», degan edi u menga oʻshanda. Yepiskopning tashrifi ham, xaloyiqning ommaviy ibodati ham onani qiziqtirmas, faqat oʻgʻlining ertalab yupun kiyinib koʻchaga chiqqaniyu shamollab qolishidan choʻchirdi: oʻgʻli kechasi uxlab yotganda aksa urganday tuyulgandi unga. Bolam, soyaboningni ol, deganda ham beparvo qoʻl siltab, xonadan chiqib ketavergandi. Oʻgʻlini oʻshanda soʻnggi bor koʻrib turishi edi.
Oshpaz xotin Viktoriya Gusmanning tasdiqlashicha, oʻsha kuniyam, butun fevral' oyidayam yomgʻir yogʻmagan. «Aksincha boʻlgandi, — dedi u bir gal, oʻlimidan sal avval yoʻqlab borganimda, — erta tongdanoq — oq quyosh qizdirar, kunlar xuddi avgustdagiday issiq edi». Sant'yago Nasar oshxonaga kirganda, u tushlikka pishirgani uchta quyonning goʻshtini nimtalar, atrofida ochofat itlar soʻlagini oqizganicha aylanishar edi. «Ertalablari uning afti tunda koʻz yummagan kishining yuziday horgʻin boʻlardi», esladi Viktoriya Gusman yigitga hamon nafrati borligini yashirmasdan. Uning qizi Divina Flor — Jannat Guli, endi-endi ochila boshlagan gulgʻunchaday qiz — shakarsiz qahvaga rom qoʻshib, banddor piyolada Sant'yago Nasarga uzatdi. Odatda u har dushanbada bu ishni takrorlar, romli qahva yigitning kechagi ichkilikvozlikdan boʻshashib, kuchsizlayagan jismu joniga mador bagʻishlar edi. Oshxonadagi katta oʻchoqda alanga chirsillab-shivirlar, baland qoʻnoqda tovuqlar hamon mudrashar, qisqasi, odatiy sirli hayot davom etardi. Sant'yago Nasar yana bir dona boshogʻriq dorini yutib, qahvani maydalab icharkan, oʻy surgan koʻyi, toshtaxtada quyonning ichak-chavagʻini tozalayotgan ikkita jonondan koʻz uzmay oʻtirardi. Viktoriya Gusman, yoshi oʻtinqiragan boʻlsa-da, hamon dilbar edi. Qiz bir muncha gʻoʻr va oʻjar koʻrinar, yoshlik ehtirosi va jununi koʻpirib turgan qoni tomirlariga sigʻmay joʻshib, rangiga urib, nafasini siqib qoʻyayotganday tuyulardi. Qahvadan boʻshagan idishni olgani kelganda, Sant'yago Nasar uning qaynoq bilagidan mahkam tutib:
— Seni ayni jilovlab, minadigan payt keldi-da! — dedi qizga zinokor nigohini tikib.
Viktoriya Gusman unga qon yuqi pichoqni oʻqtalib:
— Qoʻyvor uni, yaramas oʻlgur! — dedi xoʻmrayib. — Koʻzim ochiq ekan, bu buloqqa tumshugʻingni tekkizolmaysan!
Ibrohim Nasar, Sant'yagoning otasi, Viktoriya Gusmanni qizlik mahalida avrab, buzib qoʻygandi. Qoʻrgʻondagi otxonada u bilan bir necha yil yashirincha uchrashib, ayshini surib yurdi va ishqi susayib, hovridan tushgach, uyiga xizmatkorlikka oldi. Divina Flor Viktoriyaning soʻnggi jazmanlaridan orttirgan tanho zuryodi edi. Qiz ham Sant'yago Nasar uni bir kunmas-bir kun bagʻriga bosishini, qismati qon yigʻlaydigan koʻrpa aynan shu goʻshada toʻshalajagini oldindan sezib yurar, koʻnglida oʻshanday sirli kechani istovchi mayl uygʻongan edi. Keyinroq uni koʻrganimda, oʻynashlaridan orttirgan bolalari oʻrtasida semizlikdan pishillab, gʻamgin oʻtirardi, u menga: «Vodarigʻ, endi unday yigitni bu dunyo qayta koʻrmaydi!» dedi. Onasi Viktoriya Gusman esa gapini boʻlib: «Yashshamagur otasining quyib qoʻyganday oʻzi edi, rasvoi raddibalo edi!» dedi. U, quyonning hovuri koʻtarilib turgan ichak-chavagʻini shartta sugʻurib olib, itga tagalaganida, Sant'yago Nasarning qattiq qoʻrqqanini eslarkan, ovozi titrab ketdi.
— Koʻpam vaxshiy boʻlma, — degandi u juvonga. — Tanangga bir oʻylab koʻr: shu quyonmas odam boʻlsa, nima qilarding?!
Himoyatsiz darrandayu parrandalarni ovlab, oʻldirib yurgan yigitning noxos hayajonga tushganini anglaguncha Viktoriya Gusmanning umridan yigirma yil oʻtdi. «Yo rab! — dedi oʻshanda vahimadan titrab. — Nahotki, u alomati gʻayb, ajal elchisining daragi boʻlgan edi!» Inchunun, qotillik roʻy bergan oʻsha tongda, oshpaz xotin azbaroyi gʻazablanganidan Sant'yago Nasarning nonushtasini zaharga aylantirish uchun quyonlarning qonli ichak-chavagʻini yulib-yulqib, itlarga basma-bas otavergan. Alalxusus, yepiskop tushgan kemaning bandargoh tomondan quloqni qomatga keltirib ovozi eshitilgach, butun shahar uygʻonguncha ahvol shunday edi.
Nasarlarning uyi avval ikki qavatli omborxona boʻlib, devori randalanmagan taxtalardan tiklangan, tomi ikki tarafi nishob, ruxlanmagan tunuka bilan yopilgan, tom tepasidagi kaptarxonada xudoning yaratgan kuni oʻlimtikxoʻr quzgʻunlar gʻujgʻon oʻynab, bandargohda yigʻnalgan axlatning toʻqilishini kutib yotishar edi. Imorat ancha eski zamonlarda, daryoda kemalar bemalol suzadigan, dengiz qayiqlari ham botqoq oʻzanni bexavotir aylanib oʻtib, shaharchaga kira oladigan paytlarda tiklangan edi. Navbatdagi ichki urushlardan biri tugaganda, arablarning soʻnggi bir guruhi safida bu makonga Ibrohim Nasar ham boshi oqib kelib qolgan, daryo oʻzanini oʻzgartirib, kemalar dengizdan bandargohga yoʻnalmay qoʻyganidan omborxonalar keraksiz makonga aylangan edi. Ibrohim Nasar imoratni suv tekinga xarid qildi, asli bu yerda xorijiy mollar sotiladigan doʻkon ochmoqni oʻylagandi, afsuski, niyati amalga oshmadi. Uylanish taraddudiga tushgach, uyoq-buyogʻini tuzatib-bezatib, omborxonani uy qilib oldi. Pastki qavat mehmonxona boʻldi, uy orqasiga esa, toʻrtta otga moʻljallangan otxona va xizmatkorlar yashaydigan kulba, shuningdek, derazasi doimo koʻlmak suv hidi kelib turadigan bandargoh tarafga qaratib oshxona qurildi. Qaysidir bir halokatga uchragan kemadan yodgor qolgan aylanma zinagina ta’mir etilmadi, imoratning boshqa hamma joyiga Ibrohim Nasar qoʻl urib chiqdi. Avval bojxona mahkamasi boʻlgan ikkinchi qavatni ikkita yotoqxonaga, tugʻilajak bir gala bolalariga moʻljallangan beshta kichik-kichik xonalarga aylantirdi. Bundan tashqari, pastda — maydonda oʻsgan bodom daraxtlarning naq ustida qad kergan yogʻoch peshayvonni ham oʻzi tikladi; eridan ajralib yolgʻiz qolgan Plasida Linero mart oqshomlarida, judolik alamini yengillatish dardida, xuddi shu peshayvonga chiqib oʻtirardi. Ibrohim Nasar binoning kungay tomonidagi koʻcha eshikni tuzatib, ikkita oyna solinadigan koʻz yasattirdi va girdini oʻymagul soldirib bezatdi. U imorat ortidagi yoʻlakni ham avvalgi holicha qoldirgan, faqat eshik peshburunini sal yuqori koʻtarib, otliq odam oʻta olishiga moslagan, hatto eski langargohdan ham foydalanish yoʻlini topib qoʻygan edi. Xullasi kalom, asosan orqa eshikdan yurilardi: u orqali oshxonagayam, molxonagayam chiqilar, eng muhimi, maydonni kesib oʻtilmasada, yangi bandargohga chiqish mumkin edi. Koʻcha eshik bayram kunlarigina ochilardi, boshqa paytda mudom tambalangan boʻlardi. Shunga qaramay, Sant'yago Nasarni oʻldirmoqqa chogʻlangan qotillar serqatnov orqa eshik yonida emas, aynan shu koʻcha eshik roʻparasida uni poylashgan, ajal yetaklaganmi, bilmadim, u ham yoʻl aylanmaligini bila turib, xuddi shu koʻcha eshikdan yepiskopni kutishga oshiqqan. Shundayin mash’um, ayqash-uyqash voqealar roʻy berganki, eshitgan har qanaqa odamning aqli shoshib qoladi. Rioachidan yetib kelgan tergovchi, aftidan, biror narsani sezgan shekilli, oʻsha falokatli va uyqash hodisalarga rasman e’tibor qilmaganday tuyulsa-da, ularni oʻzicha sharhlashga, tafsir etishga uringani tergovnomadagi ba’zi sahifalardan ochiq-oydin koʻrinib turardi. Guvohlar maydon yoqqa ochiladigan koʻcha eshikni eslagan mahalda tergovchi bu tafsilotga alohida urgʻu berib, xuddi oldi-qochdi asarlardagi kabi «mash’um eshik» degan iborani yozib qoʻygan. Aslida esa, bu ajib tafsilotga oid birdan-bir toʻgʻri va diqqatga molik gapni tergovchining savollariga javob berayotib, Plasida Linero aytgan: «Mening oʻgʻlim bayramlik kiyimini kiyganda, hech qachon koʻchaga orqa eshikdan chiqmagan», degan u chin onalik shahodati bilan. Bu dalolat shu qadar sodda va joʻn ediki, tergovchi uni hoshiyaga yozib qoʻya qolgan, sud ishi hujjatlariga kiritmagan.
Viktoriya Gusman soʻrokda: oʻlaman sattor, hech narsani bilmayman, men ham, qizim ham Sant'yago Nasarni oʻldirish niyatida kimlardir poylayotganidan mutlaqo bexabar edik, deya sarkashlik qildi. Biroq u, yillar oʻtgach, yigit oshxonaga qahva ichgani kirishidan avvalroq uning joniga qasd etilganidan oʻzi ham, qizi ham xabardor boʻlganini tan olib gapirdi. Ertalab soat beshlarda sut soʻrab kirgan bir xotin ularga bor gapni, suiqasd sababini va sallohlar uni qayerda kutib turishganini aytgan. Viktoriya Gusman menga: «Bu shov-shuv mast-alastlarning aljirashidir-da, deya oʻylab, unga aytib oʻtirmagandim», dedi. Divina Flor esa, uni onasi oʻlganidan keyin yoʻqlab borganimda, tong qolarli haqiqatni aytdi: «Onam koʻnglida Sant'yago Nasarning oʻlimini tilaganim uchun ham suiqasdchilar poylayotgani xususida menga ogʻiz ochmagan». Oʻshanda Divina Flor harqalay yosh, diydasi qotmagan bir qiz edi, buning ustiga, azbaroyi qoʻrqib ketganidan oʻzicha biror tadbir koʻrishga aqli yetmagan; yigit qoʻlidan ushalaganda esa, battar vahimaga tushgan va tasavvurida uning qoʻllari murdanikiday sovuq, toshday qattiq tuyulgan.
Tong gʻira-shirasida, yepiskop kelayotgan kema gurillab ovoz berayotgan chokda, Sant'yago Nasar katta-katta odimlab uyidan chiqqan. Divina Flor eshikni ochiga niyatida oldinga chopgan; uni yonlab oʻtaman deb, oshxonadagi qush qafaslariga urila-surila, chetandan toʻqilgan jihozlar va qirqquloq butalari oralab koʻcha engak tomon oshiqqan, ammo loʻkidonni tushirishi bilanoq Sant'yago Nasar qizning yoniga yetib kelgan va u qirgʻiy panjasida qolgan. «Badanimni xamirday ezgʻilab tashladi, — dedi menga Divina Flor. — Koʻpincha u meni xilvatda yolgʻiz tutib, bagʻriga bosib, ezgʻilagani-ezgʻilagan edi; lekin oʻsha kuni avvalgiday hadiksiramasdim, bezillamasdim, balki dahshat vahmidan boʻzlagim kelardi». Qiz uning bagʻridan boʻshalib, nari surilib, ochiq eshikdan uni oʻtkazib yubordi va tashqarida, maydonda qorday oppoq gullagan, sahar yogʻdulari aro shaffof porlab turgan bodom daraxtlariga koʻzi tushdi, kamoli hayajonlanganidan boshka yoqqa nazar solishga madori yetmadi. «Oʻshanda kemaning tovushi tinib, xoʻrozlar qichqira boshlagandi, — davom etdi Divina Flor. — Xoʻrozlar ovozi shunday kuchli, quloqni kar qilgudek shovqinli ediki, shahrimizda parranda shunchalik koʻpligini aqlimga sigʻdirolmay, bu xoʻrozlar yepiskop bilan kemada olib kelingandir, deb oʻyladim». Guvoh Plasida Lineroning yozgʻirishicha, oqsoch qiz oʻziga hech qachon nasib etmaydigan bu yigitga qilishi lozim boʻlgan birdan-bir yaxshilik — loʻkidonni solmay, eshikni ochiq qoldirish edi; shunda u, asqotgan taqdirda, darrov uyga kirib, xavfdan qutular edi. Noma’lum kimsa — uning shaxsini aniqlay olishmagan — ostonaga xat tashlab ketgan, unda Sant'yago Nasarni suiqasddan boxabar etilib,uni kimlar, qachon va qayerda oʻldirmoqchiligi batafsil koʻrsatilgan. Sant'yago Nasar uydan chiqayotganda ham maktub yerda yotgan, ammo yigit payqamagan; unga Divina Florning ham koʻzi tushmagan, umuman, xatga hech zot e’tibor bermagan, odamkushlik amalga oshirilgach, anchadan keyingina uni koʻrishgan.
Soat olti, koʻchalarda chiroqlar hamon yoniq. Bodom gaoxlarida, ba’zi uylar peshayvonida toʻy munosabati bilan osilgan, rangin qogʻozlardan yasalgan gulchambarlar sollanadi, dabdurustdan koʻrgan kishi gulchambarlarni yepiskop sharafiga osilibdi, deb oʻylashi mumkin. Ibodatxona ayvoniga tutash, toʻrtburchak tosh yotqizilgan maydon sahnida mashshoqlarga moʻljallab taxtasupa yasalgandi, supa kechagi olomon sayldan keyin boʻsh shishalaru turli nishxoʻrd — chiqindiga toʻla axlatxonaga aylangandi. Sant'yago Nasar koʻchaga chiqqanda, kema ovozini eshitib, bir necha kishi bandargoh tomon chopib ketayotgandi.
Maydondagi barcha mahkamalaru uylarning eshigi berk, faqat cherkov yaqinidagi sut doʻkonigina ochiq, Sant'yago Nasarni soʻyishga qasd etgan qosidlar uni xuddi oʻsha yerda poylashayotgan edi. Uni dastlab sut sotuvchi xotin Klotil'de Armenta koʻrgan, tonggi tiniq shu’lalarda yigitning oppoq kiyimi unga alyumindan tikilganday tuyulgan. «U koʻzimga oq-yaltiroq libos kiygan arvohday koʻrindi», dedi u menga. Qosidlar roʻznomaga oʻrogʻliq pichoqlarini mahkam quchoqlagancha peshtaxta tagida uxlab yotishardi. Klotil'de Armenta ularni uygʻotib yuborishdan choʻchib, nafasini yutib, damini chiqarmay lol turardi.
Qosidlar — egizak Pedro va Pablo Vikario — yigirma toʻrtga kirgan, bir-biriga ikki tomchi suvday oʻxshash yigitlar edi. Tergovchining hisobotida: «Koʻrinishi xunuk boʻlsa ham, fe’li, muomalasi yaxshi ekan», deb yozilgan. Men ham, ikkovini maktabda oʻqib yurgan paytlaridan biladigan odam sifatida, xuddi shu gapni aytgan boʻlardim. Ular kecha toʻyda kiyishgan, bizning Karib dengizi qirgʻoqlaridagi mazgillarda odamni birmuncha olifta va baqaloq koʻrsatadigan qora jun kostyumlarini yechib ulgurishmagandi; oʻyin-kulgi, ziyofatu ichkilikdan horigan yuzlari ezgʻin boʻlsa-da, soqollari odatdagiday qirtishlab olingan edi. Toʻy arafasidagi bazmdayoq mast boʻlib olgan egizaklar uch kecha-kunduzdirki betinim ichaverib, aqlu hushdan ayrilib, ikkoviyam bamisoli tunkezar oyparastga aylangan edi. Ular qurbonni Klotil'de Armentaning sut doʻkoni peshtaxtasi ostida uch soat mudrab kutgach, ilk tong nurlari osmonni yoritganda, nihoyat, jumadan beri birinchi marta koʻzlari ilindi. Kema dastlab ovoz bergandayoq sachrab uygʻonishdi. Sant'yago Nasar uydan chiqqanda esa, uni koʻrib, tamoman hushyor tortishdi. Ikkovi ham darhol qoʻllaridagi oʻrogʻlik pichoqni mahkam qisishib, taraddudlanishdi, Pedro Vikario hatto oʻrnidan tura boshladi.
— Tangriga shak keltirmanglar, — deya bidirlab-shivirladi Klotil'de Armenta. — Xudo xayrlaringni bersin, hech qursa, yepiskop hazrat ketgunicha shu ishni qilmay turinglar...
«Bu gapni ollo koʻnglimga solganini qarang-a», deya u keyin ham necha bor takrorlab, gʻururlanib yurdi. Darhaqiqat, bu fikr uning kallasiga bexosdan kelib qol-gan, u beixtiyor aytib yuborgan esa-da, harqalay egizaklar Klotil'de Armentaning soʻzidan keyin shashtlaridan tushdilar, Pedro esa yana qaytib oʻrniga oʻtirdi. Ikkovlon maydondan oʻtayotgan Sant'yago Nasarni kiprik qoqmay kuzatishdi. «Ular unga achinib qarashdi», deya izoh berdi Klotil'de Armenta. Shu asnoda maydonni cherkov maktabining bir guruh talaba qizlari betartib ravishda kesib oʻtishgan.
Plasida Linero bilib aytgan ekan: yepiskop kemadan pastga tushmadi. Bandargohda shahar ma’murlari va oʻquvchi bolalardan tashqari son-sanoqsiz olomon toʻplangandi; har joy-har joyda savatu kajavalardan hazratga atalgan xoʻrozlar boshini chiqarib, moʻltirab turardi: xoʻroz tojining qaynatmasi yepiskopning xush koʻradigan taomi edi. Hadyayu tortiqlar tunchalik koʻp yigʻildiki, ularni langargohdan kemaga yuklansa, rosa ikki soat vaqt ketardi. Ammo kema toʻxtamadi. U daryoning qayrilishidan timsohday oʻkirib, suzib chiqishi bilanoq mashshoqlar yepiskopga bagʻishlangan tantanali qasida kuyni jaranglatib chalib yubordilar va shu zahoti xoʻrozlar ham tomoqlarini yirib-yirtib qichqirdilar, ularga shaharda qolganlari ham joʻr boʻlishdi.
Bu paytga kelib gʻildirakli, oʻtin yoqiladigan afsonaviy kemalar koʻrinmay qolgandi, ba’zi bir suzib yurganlarida esa pianola ham, asal oyini ayshu ishrat bilan oʻtkaziladigan xosxonalari ham yoʻq edi; aslida, bunday almisoqdan qolgan kemachalarning oqimiga qarshi suzishi nihoyatda ogʻir. Yepiskop hazratning kemasi yap-yangi edi, bir emas, ikkita temir moʻrisi choʻqqayib turardi, ularga bilakuzuk shaklida bayroq tasviri tushirilgan, ostidagi charxi va parragi tezyurar dengiz kemalariniki kabi mahobatli edi. Kemaning yuqori sahnida, shundoqqina kapitan hujrasi yonida, ispan mulozimlari davrasida oppoq kiyingan yepiskop siymosi koʻzga tashlanadi. «Ob-havo xuddi rojdestvo hayitidagiday edi», dedi singlim Margot. Uning aytishicha, kema langargoh yonidan oʻtib borarkan, ulkan maxlukday choʻzib boʻkirgan, keyin qirgʻoqda, birinchi qatorda turganlarga issiq hovur aralash suv sachratib, ust-boshini shalabbo qilgan. Odamlar yepiskopni xuddi tushda koʻrganday boʻlishgan: kema olomon qarshisidan oʻtib borarkan, hazrat havoga qoʻlini bigiz qilgancha choʻqinish rusumini bajo etib, beixtiyor, bee’timod, me’rovlarcha choʻqina-choʻqina kema uzoqlashgani barobarida koʻzdan yoʻqolgan, bandargoh choʻchigai xoʻrozlarning qaqaqlashiyu pala-partish qichqirigʻiga toʻlib ketgan.
Sant'yago Nasarga aldangani alam qildi: ruxoniy Karmen Amadornyng ommaviy tashviqiga uchib, uyam bir necha quchoq oʻtin, yepiskop yoqtiradigan tojdor xoʻrozning bir nechasini hazratga atagan edi, ammo u beparvo oʻtib ketdi. Lekin yigitning alami uzoqqa choʻzilmadi. Bandargohda yonma-yon turgan singlim Margot uning qoʻl siltab qoʻyganini, boshogʻriq dori kor qilmaganini, karaxtligi tarqamaganini sezgan va koʻzlarining birdan mamnun chaqnaganidan mayxoʻrlikni yana davom ettirajagini anglagan. «U hecham shamollaganga oʻxshamasdi, faqat kechagi dangʻillama toʻy qanchaga tushganini oʻylardi», dedi menga singlim. Shunda Kristo Bedoyya darhol sarfu xarajatlarni hisoblab, shunday raqamlarni aytdiki, ogʻzimiz ochilib qoldi. Sant'yago Nasar, Kristo Bedoyya va men uchalamiz soat sahargi toʻrtgacha aylanib yurdik, keyin uxlagani uyiga bormasdan, buvasinikiga kirib ketdi. U buvasi va buvisi bilan laqillashib oʻtirib, toʻy xususidagi ma’lumotini yanada toʻldirib oldi. Keyin Kristo Bedoyya toʻyda mehmonlarga atab qirqta kurka xoʻroz, oʻn bitta axta toʻngʻiz va yana toʻrtta gʻunajin soʻyilganini bizga hisoblab berdi — kuyov ularning hammasini shundoqqina maydonda qovurtirib, xaloyiqni siylagan. Kristo Bedoyya tagʻin ikki yuz beshta yashikdagi xorijdan xufya ravishda keltirilgan may, ikki miig shisha rom olomon ichida yurib tarqatilganini ham aytdi. Xullas, toʻy emas, bayram boʻlib ketgan, avvallari koʻz koʻrib, quloq eshitmagan bu toʻkin-sochin bazmda shaharchadagi odam zoti borki, bari rosa yeb-ichgan. Sant'yago Nasar toʻlqinlanib, havasini yashirolmadi:
— Menam xuddi shunaqa toʻy qilaman, — dedi u. — Odamlar oʻlguncha bir-birlariga gapirib yurishsin.
Shunda singlim Margotning ichidan qirindi oʻtib ketdi: u shundogʻam baxtu omadi boshidan oshib-toshib yotgan Flora Migelning saodat yulduzi yanada porlashini, rojdestvo hayitida Sant'yago Nasar unga nasib etishini oʻylab, hasaddan yuragi yorilayozdi. «Yigit oʻlgur bir chiroyli, esli-hushli, yigirma bir yoshda-yu, oʻz mol-mulki bor». Margot uni tez-tez mehmonga chaqirib turar, ayniqsa, onam goʻshtli, koʻkatli qozonsomsa qilganda, jon-jon deb biznikiga kelar va birga ovqatlanar edik. Oʻsha kuni ham onam nonushtaga somsa yopgandi. Sant'yago Nasar biznikiga kirishini aytdi.
— Men uydan kiyimimni almashtirib chiqay, sizlarga yetib olaman, — dedi, soʻng birdan soati javonchada qolganini eslab: — Soat necha boʻldi? — deya soʻradi.
Oltidan yigirma besh daqiqa oʻtgandi. Sant'yago Nasar Kristo Bedoyyaning tirsagidan tutib, maydonga yurdi.
— Oʻn besh daqiqadan keyin sizlarnikiga boraman, — dedi u singlimga.
Singlim nonushta tayyorligini aytib, hammamizni birgalikda uyga kirishimizni talab qilib turib oldi. «Uning yuzida qandaydir bir qat’iyat ifodasi bor edi, — dedi menga keyinchalik Kristo Bedoyya. — Ba’zan-ba’zan oʻzimcha, Margot uning oʻldirilishidan darak topgandirki, yigitning sizlarnikiga taklif etib, jonini asramoqchi boʻlgandir, deya oʻylayman». Illo Sant'yago Nasar singlimni kutib turmay uyga joʻnayverishga koʻndirdi, ungacha oʻzi kiyimini almashtirib, otini minib chiqajagini, tezroq qoʻrgʻonga yetib borishi kerakligini, novvoslarni bichmoqchi ekanini aytdi-da, Margot bilan xayr-xoʻshlashib, Kristo Bedoyyani qoʻltiqlagancha maydon tomonga yurdi. Singlim uni soʻnggi daf’a koʻrib turardi.
Bandargohga chiqqanlarning juda koʻpchiligi birodar Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirmoqchi ekanidan voqif edi. Iste’fodagi polkovnik, oliy harbiy dorulilmni tugatgan, oʻn bir yildan beri shahar hokimi vazifasini bajarayotgan don Lasaro Aponte ham uning boshida ajal shamshiri yalangʻochlanganini bila turib, xarbiychasiga qoʻlini siqib, indamasdan soʻrashib qoʻya qolgan. «Men xavf-xatar oʻtib ketdi, endi hech narsa boʻlmas, deb oʻylabman», dedi u menga. Qavmning otasi padar Karmen Amador ham pinagini buzmagan: «Uni sogʻ-salomat koʻrib, eshitganlarim shunchaki mish-mish ekan-da, degan xayolga bordim», dedi u oʻzining loqaydligini oqlab. Eng yomoni, Sant'yago Nasar suiqasddan ogox etilganmi-yoʻqmi — bu haqda biror inson zoti bosh qotirmagan, yigitning hech narsani bilmasligiga, gʻaflat bosganiga esa hech kim ishonmagan. Darhaqiqat, ba’zi kishilar, jumladan mening singlim Margot ham egizak qassoblar unga qasd qilganini eshitmagan. U tergovchiga shunday izoh bergan: «Agar nomiga sezib qolganimdayam, uni boʻyniga arqon solib boʻlsa-da uyimizga sudrab olib kirardim». Boʻlajak xunrezona jinoyatdan singlimning bexabarligi menga juda gʻalati tuyuldi; bir necha yildan beri hatto cherkovga qatnamay koʻygan, xamisha uyda oʻtiradigan va mish-mishu duv-duv gaplarni eldan burun eshitadigan onamning qulogʻiga butun xaloyiqqa ma’lum shumxabarning yetib kelmagani esa meni battar hayratga soldi. Chunki onamning quvvayi hofizasi va koʻngil koʻzi judayam tiniqligini, koʻp hodisalarni oldindan seza olishini bolaligimdan yaxshi bilardim. Oʻsha paytlarda maktabga vaqtida yetib borish uchun tong qorongʻisida uygʻoniboq onamning rangpar, sirli-sukutli yuziga koʻzim tushardi; u sahargi gʻira-shiralikda uyni supurib-sidirib, keyin qahva qaynatarkan, yorugʻ dunyoda nimalar roʻy berayotganidan gapirar, biz uning purma’no va turli-tuman ma’lumotga boy soʻzlarini issiqqina koʻrpada eshitib yotardik. Nazarimda, onam bilan shahrimiz kishilarini, ayniqsa, uning quroldoshlarini koʻrinmas, sirli, darakchi rishtalar bogʻlab turardi; gohida u xuddi folbin xotinlarday yuz berajak hodisani oldindan aytardiki, voqea roʻy bergach, ogʻzimiz ochilib qolardi. Ammo onam oʻsha kuni soat uchda paydo boʻlib, koʻchama-koʻcha kezib yurgan falokat sharpasining tobora yaqinlashayotganini sezmagan. Yepiskopni kutishga chiqib ketayotgan singlim Margot — uning hovli sahnini supurib-sidirib, somsaga qiyma chopayotganini koʻrgan. Onam oʻsha kunni eslab: «Xoʻrozlar rosa tomoq yirtib qichqirishgandi-da», dedi. Onam bandargoxdan eshitilayotgan ovozlar yepiskopning tashrifi bilan bogʻliqligini tushunmagan, balki toʻydagilarning oxirgi baqiriq-chaqiriqlari, deb oʻylagan.
Uyimiz katta maydondan ancha narida, daryo qirgʻogʻida, xushboʻy anbahzorlar orasida joylashgan edi. Singlim Margot bandargohgacha sohil boʻylab piyoda borgan, aytishicha, fikri-zikri xazratning tashrifi ila band boʻlgan xaloyiq mayda-chuyda mish-mishlarga e’tibor bermagan. Qaysiki xonadonda kasallar boʻlsa, hammasi eshiklar oldiga olib chiqilgandi, ular, hazratning poyqadami bilan zora-mora falak dardimizga darmon yuborar, degan umidda ostonalari yonida choʻzilib yotishar, choʻchqa yetaklagan, kurka qoʻltiqlagan yoki allambalo yeguliklarni, nazru niyozlarni boʻxchalarga tugib olgan xotinlar hovlilaridan hovliqib chiqib, bandargohga oshiqar, daryoning u yogʻida esa, gulchambarlar bilan bezatilgan eshkakli qayiqlar — kanoelar ohista suzib borar edi. Kirgʻoqqa oyogʻining gardi ham tegmagan yepiskopning qorasi oʻchgach, yana bir yangi xabar tarqaldiki, olomon orasida tagʻin shovqin-suron, shov-shuv gaplar avjiga mindi. Singlim ana shunda bor gapni birdaniga eshitgan va janjalning tagiga yetgan: kechagi shohona toʻydan soʻng kelinposhsha Anxela Vikarioni onasining uyiga qaytarib keltirib qoʻyishibdi, inchunun, kuyovning shahodaticha, u juvon chiqibdi. «Xuddi jonim xalqumimga kelib qolganday behol boʻldim, — dedi singlim Margot. — Odamlar qanchalik ogʻiz toʻldirib gʻiybat qilishmasin, hech bir kimsa bechora Sant'yago Nasarning bu ishlarga qanday aralashib qolganini izohlab berolmasdi». Binobarin,Anxela Vikarioning akalari uni oʻldirmoqqa qasdlangani hammaga ma’lum edi.
Singlim yigʻlab yubormaslik uchun lablarini tishlaganicha uyga diltang kirib keldi. Onam oshxonada kuymalanar, mabodo yepiskop siymosini koʻrish nasib etsa, dogʻda qolmay deya bozor kuni kiyadigan koʻk gulli koʻylagini ustiga ilib olgan edi; u oʻzicha ishqu jazmanlik xususidagi portugal xalq qoʻshigʻini xirgoyi qilardi. Singlim dasturxonga bir kishilik ortiqcha nasiba qoʻyilganini aytgandi, onam:
— Bu Sant'yago Nasarniki, — dedim. — Qizim, axir uni oʻzing nonushtaga taklif etgansan-ku.
— Olib qoʻying, — dedi Margot qat’iy.
U onamga koʻchada eshitganlarini bir-bir aytib berdi. «Onam hamma gapni biladi, deb oʻylagandim, — dedi singlim menga. — Chunki unga bir narsani ayta boshlasang, yarmiga bormay turib, oxiri nima bilan tugashini fahmlab olardi». Ammo bu mash’um xabar onamga ham birmuncha chigal tuyulib, hattoki u ham nochor ahvolda qoldi. Nasarning avlodiga tugʻilganida onamning ismi bilan Sant'yago deb atashgandi, chunki onam uni choʻqintirgan volida edi. Sharmandai sharmisor kelinning onasi Pura Vikarioga ham onamning qarindoshchiligi bor edi. Onam singlimning bidirlashini oxirigacha eshitmay, azalarga kiyadigan qora ridosini, poshnador poyabzalini kiydi. Otam hali oʻrnidan turmagandi, oradagi gap-soʻzni eshitib, kutilmaganda, tungi xalatida u ham oshxonaga kirib keldi va xavotirlanib, onamdan qayoqqa otlanganini soʻradi.
— Boyaqish jigarim Plasidadan xabar olay, — dsdi u. — Barcha xaloyiqqa egizak qassoblar uning oʻgʻlini oʻldirmoqchi ekani ayonu u bechoraning uyi kuyib, xech narsadan bexabar oʻtiribdimish. He, dunyoning tashvishiyam qurib ketsin-a!
— Narsalar ham, Vikariolar ham biz uchun qora koʻzday yaqin va aziz, oʻylab ish tutgin, onasi, — dedi otam.
— Har doim boshiga falokat tushganlarga qayishgan yaxshidir, — dedi onam.
Narigi xonadan ukalarim chiqib kelishdi. Kichkinalari yomon bir ish boʻlganini sezib, yigʻlab yuborishdi.
Onam, umrida birinchi marta boʻlsa kerak, na hiqillayotgan dilbandlariga, na otamga e’tibor qildi. Otam uning nihoyatda qaygʻurayotganini anglab:
— Toʻxtab tur, menam kiyinib olay, — dedi.
Onam bu paytda koʻchaga chiqib ulgurgandi. Ukam Xayme ham kiyinib, maktabga joʻnashga taraddudlanardi. Otam unga:
— Onang bilan birga bor, — deb buyurdi.
Nima gapligidan, qayoqqa borishayotganidan bexabar, Xayme onamning izidan chopa ketdi va unga yetib, qoʻlidan mahkam ushlab oldi. «U oʻz-oʻzi bilan soʻzlashib borardi, — dedi menga Xayme. — Onam, bu salloh oʻlgurlar hayvondanam battar, turgan-bitgani falokat, — dedi past ovozda». U ukamni yetaklab borayotganini ham sezmagan. «Odamlar ahvolimni koʻrib, bu xotin aqlidan ozibdi, deyishgandir, — deya zorlandi onam menga keyin. — Olisdagi shovqin-suronni eshitganim esimda, nazarimda toʻy qaytadan boshlanganu olomon yana maydon tarafga chopib borayotganday tuyuldi». U oʻzida yoʻq shoshib borarkan, butun olagʻovurning boisi qil ustida turgan inson hayoti ekanligini fahmlab, jon-jahdi bilan maydonga talpingan, biroq yoʻlda oʻtib ketayotgan allakim unga, azbaroyi rahmi kelganidan:
— Luisa Sant'yago, shoshmay qoʻya qoling! — deya qichqirgan. — Uni oʻldirib boʻlishdi.
Bayyardo San Roman, qiz chiqmagan xotinini onasinikiga eltib tashlagan kuyov, bu makonda oʻtgan yilning avgustida, toʻyidan rosa olti oy oldin paydo boʻlgan edi. U shaharchamizdagi bandargohda haftasiga bir marta toʻxtab oʻtadigan kemada kelgandi: oʻshanda uning oshlangan teridan tikilgan ikkita kumushbandli toʻrvasiyu kumush toʻqali tasmasi, etigi va qup-quruq boʻyi bor edi, xolos. Aftidan yoshi oʻttizlarda edi, ammo toreroday alp qomatligi uni navqiron qilib koʻrsatardi, koʻzlari tilladay tiniq, chaqnoq, rang-roʻyi ham olovda toblanganday toza, yoqimli edi. Egnidagi ixcham kostyumi, torgina shimi asl novvos terisidan, echki terisidan tikilgan qoʻlqoplari esa kostyumiga hamrang edi. Kemada birga kelgan Magdalena Oliver butun yoʻl davomida undan koʻz uzolmagan. «Qiz boladay yigit ekan, — dedi u menga. — Esiz-esiz! Shunaqayam yoqimliki, bir piyola suvga qoʻshib yutib yuborsam, deysan odam!» Avvaliga shoʻrlik Magdalena ham, koʻpchilik kaltabin kimsalar ham Bayyardo San Romanning uncha-muncha xotin zotiniig tishi oʻtmaydigan toshyongʻoq ekanini fahmlashmagan.
Onam menga, maktabimga avgustning oxirlarida yuborgan xatida: «Bu yerga ajoyib bir yigit keldi», deya shunchaki eslab oʻtgandi. Keyingi maktubida esa: «Uning ismi Bayyardo San Roman ekan, aytishlaricha, koʻp jozibali yigit emish, biroq men hali oʻziii koʻrmadim», deb yozdi. Uning nima sababdan bizning joylarga qadam ranjida qilganini hech kim bilmagan. Toʻy arafasida kimdir, uni sinash uchunmi, shu xususda soʻraganida, u: «Men kimga uylanay ekan, deb shaharma-shahar kezib yurgandim, chamamda, takdir nasibamni shu yerga qoʻshgan ekan», deya qoʻya qolgan. Bu gap rost boʻlishiyam mumkin, ammo u ichidagini sirtiga chiqarmaslik uchun har qanaqa yolgʻonniyam yamlamay yutib, mardumni ishontirib, laqillatib ketaveradigan yigitlar xilidan edi.
U birinchi kuniyoq, kechasi kino koʻrib oʻtirishganda, odamlarga bu yerda tezda temir yoʻl qurish kerakligini, ana oʻshanda butun shahar ahli daryoning qosh-qovogʻiga qarab oʻtirmasdan, istagan paytda xohlagan tomoniga ketaverishi mumkinligini aytib, oʻzining temir yoʻl qurilishi boʻyicha muhandis ekanligini pisanda qilgan. Ertasiga telegramma yubormoq niyatida telegrafxonaga kirgan, uskunani oʻz qoʻli bilan ishlatib, kerakli gaplarni oʻzi xabar qilgan, keyin telegrafchi qizga kuchsizlangan batareyalarni qanday quvvatlantirish lozimligini tushuntirgan. Qoʻshinga askar toʻplash maqsadida bizning shaharchaga kelgan harbiy vrach bilan esa, chegara deparasida uchrab turadigan turli xastaliklarni qanday davolash haqida dadil suhbatlashgan. Unga tongotargacha choʻziladigan shavqli-shovqinli bazmlar yoqarkan, oʻzi ham mayxoʻrlikni qiyib qoʻyarkan, janjallashib qolganlarni ustamonlarcha yarashtirar, qimorda gʻirromlik qilguvchilar bilan chiqisholmas ekan. Bir kuni, yakshanbalik ibodatdan soʻng, suzongʻich yigitlardan ikkitasini chaqirtirganda, suzongʻichlar bizning joylarda koʻp boʻladi, daryoning u yogʻidan-bu yogʻiga kim oʻzarga suzishgan va hariflaridan zoʻrini yigirma sarjin orqada qoldirib, gʻolib chiqkan. Onam menga bir nomasida shu xususda yozarkan, oʻz odaticha hovliqib: «U oltinu tillalar ichida ham shunday suzsa kerak», deya mahobat kilgandi. Inchunun, u odamlar orasidagi shov-shuvga — Bayyardo San Roman behad moliyaviy imkoniyatlarga ega, beli baquvvat, qoʻli uzun, istagan ishini qila oladi, degan gaplarga ham ishongan.
Onam menga oktabrda yozgan xatida uni rosa maqtagan va: «Odamlar uni judayam yaxshi koʻrishadi, chunki halol, koʻngli toza yigit; oʻtgan yakshanbadagi ibodatda u choʻk tushib olib munojot qildi, lotincha xamd oʻqishdayam oʻzini koʻrsatdi, baraka topgur», degan edi. Oʻsha paytlari cherkov ishlari lotin tilida yuritilardi, obidalarning tik turib ibodat kilishi ta’qiqlangani hammaga besh qoʻlday ayon edi, biroq agar bir narsaning tagiga yetmoqni istasa yo biror narsa yoqib qolsa, onamning ana shunday keraksiz tafsilotlarga urgʻu beradigan odati bor edi. Bu yigit behad ulugʻlangan ana shu xatdan keyin onam menga yana ikkita maktub yoʻlladi, biroq ular-da, garchand bu davrga kelib Bayyardo San Romanning Anxela Vikarioga uylanayotganini butun elu yurt eshitgan boʻlsa-da, bu haqda biror ogʻiz soʻz demagan edi. Mash’um toʻydan keyin, ancha vakt oʻtgach, oʻsha kunlari Bayyardo bilan yaqindan tanishganini, taassufki, u aksincha taassurot qoldirganini va oʻsha — oktabrda yozgan xatida xato qilganiga, muloqot asnosida yigitning oltinga oʻxshash sariq, yiltiroq koʻzlarini koʻrib, qoʻrquvdan titrab ketganiga iqror boʻldi.
— Koʻzimga ajinaga oʻxshab koʻrindi, oʻlsin, — dedi onam menga. — Axir oʻzing aytganding-ku, bunday narsalarni oq qogʻozga yozib oʻtirmang, deb, shuning uchun indamay qoʻya qolgandim.
Men Bayyardo San Roman bilan onamdan sal keyinroq, rojdestvo hayiti munosabati bilan ta’tilga kelgan kunlarimda tanishgandim, u menga vahima qilganlariday gʻalati, favqulodda inson kabi tuyulmagandi. Chindanam yoqimtoy, xushraftor edi, ammo Magdalena Oliver ogʻiz koʻpirtirganiday valiyu vallomat emasdi. Fikri ojizimcha, mayda-chuyda kiliqlaridan qat’i nazar, jiddiy shaxs edi, xushu xandon paytlarida ham ichidagi bir dard zarbi chehrasida aks etib turardi. Mening nazarimda, mahzunu dardkash bir inson edi. Oʻshanda u Anxela Vikario bilan unashtirilgandi.
Ularning qanday, qachon tanishib-topishganlari xususida hech kim menga biror aniq ma’lumot berolmadi. Bayyardo San Roman yashagan boʻydoqlar istiqomatgohi sohibasining aytishicha, u ayni qiyom paytida, oromxonadagi halinchakda tebranib, mudrab oʻtirganida, sentabr' oyining oxirlari ekan, qogʻoz gullar solingan savatni koʻtarib Anxela Vikario va uning onasi maydonni kesib oʻtishgan. Bayyardo San Roman koʻzlarini yarim ochib, boshdan-oyoq qora kiyingan ikki motamzadani koʻrgan, quyosh purlari jivirlab, sarobiy toʻlqinlar jilvalanayotgan maydondan oʻtayotgan ana shu ikki qora sharpa yigitning nazarida muhitdagi birdan-bir tirik jonzotday tuyulgan. U musofirxona sohibasidan qizning kimligini soʻraganida, xotin uning Anxela Vikarioligi, yonidagi onasi, u kenja qiz ekanini aytgan. Bayyardo San Roman ikkala oʻtkinchini maydon hadiga yetgunicha kuzatib turgan. Soʻngra:
— Ismi jismiga monand ekan , — degan u.
Keyin, boshini halinchak suyanchigʻiga tirab, yana koʻzlarini yumganda:
— Uygʻonganimda, — degan u, — esimga solasiz: men unga uylanishim kerak.
Anxela Vikarioning menga aytigaicha, boʻydoqlar istirohat uyi soxibasi bu gap xususida keyinroq, Bayyardo San Roman qizga chindanam oshigʻu shaydo boʻlib yurgan kezlarida ogʻiz ochgan. «Bu gapni eshitib, yuragim yorilayozdi», dedi menga Anxela Vikario. Oʻsha gapning ustida boʻlganlarning uchtasi yigitning soʻzlarini rost, deya tasdiqlagadi, ammo shohidlarning toʻrttasi shubha bildirishib, inkor etishdi. Shunga qaramasdan, barcha taxminlarga koʻra, Anxela Vikario bilan Bayyardo San Roman ilk bora oktabrda, millat bayrami kunida, xayriya bozoridagi lotoreya oʻynalayotgan joyda tanishishgan. Qizga lotoreya tarqatish topshirilgan ekan. Bayramga chikqan Bayyardo San Roman lotoreya qutisi oldida turgan rangpar, qop-qora kiyingan qizni koʻrganu toʻppa-toʻgʻri yoniga kelgan va butun bozor ahlini oʻziga qaratgan sadaflangan grammofonning qancha turishini soʻragan. Qiz unga bu buyum sotilmasligini, balki lotoreyaga oʻynalishini aytgan.
— Qaytaga yaxshi, — degan yigit, — arzongina va osongina qoʻlga kirarkan.
Anxela Vikarioning iqror boʻlishicha, u aytganiga erishgan, ammo qizning koʻnglida mehru muhabbatdan yiroq, sovuq bir taassurot qoldirgan. «Takabbur erkaklarni jinim suymaydi oʻzi, — dedi u menga oʻsha kunni eslarkan, — bunday maqtanchogʻini-ku, umrimda koʻrmagandim, xullas, men uni qip-qizil lax boʻlsa kerak deb oʻyladim». Grammofon yutugʻi bor lotoreyaning raqamini baqirib e’lon qilishganda va yutuq chindan ham Bayyardo San Romanga chiqqanini bilgach esa, qizning u mutakabbirga gʻarazi yanada ortgan. Qiz boyaqishni lol qoldirish niyatida uning hamma lotoreyani sotib olganini kim ham xayoliga keltiribdi deysiz.
Anxela Vikario oʻsha kechasi uyiga qaytgach, xonasida turgan sovgʻalar oʻraladigan nafis qogʻoz va gulqogʻozli bogʻlogʻich bilan bejab chirmalgan grammofonga koʻzi tushgan. Oʻsha ayyom tugʻilgan kunim ekanini qayoqdanam bila qoldiykin, hamon aqlim yetmaydi, dedi menga Anxela Vikario. Bayyardo San Romanning unga bunday dabdabali tuhfa yuborishiga arzigulik orada hech gap-soʻz boʻlmaganiga ota-onasini ishontiraman deya qizning esi ketdi. Uning akalari — Pablo bilan Pedro ohanjamali sovgʻani egasiga qaytarib berish uchun darhol boʻydoqlarning istirohat uyiga yetib borishdi va u yerda shunday shovqin-suron koʻtarishdiki, oqibatda bu oʻyinchoqni Anxela Vikarioga joʻnatilayotganida koʻrmaganlar ham uning qay tarzda egasiga qaytarilayotganidan voqif boʻlishdi. Biroq dalli-gʻulli birodarlar Bayyardo San Romanning yelimligi va tap tortmasligidan bexabar edi. Egizaklar ertasiga tong otganida, ichkilikbozlikdan es-hushlarini yoʻqotib, gandiraklab, oʻsha grammofonni qoʻltiqlagancha dovdirashib, uylariga kirib kelishdi, bu ham yetmaganday, ikkovining yonida ulfatchilikni shu hovlida davom ettirishni koʻzlagan Bayyardo San Roman ham bor edi.
Anxela Vikario qoʻl uchida kun koʻradigan oiladagi kenja qiz edi. Otasi, Ponsio Vikario, qashshoq zargarlardan biri, roʻzgʻorni tebratish ilinjida tinimsiz ishlay-ishlay, ajabtovur taqinchoqlar yasay-yasay pirovardida koʻzi xira tortgan bir gʻarib edi. Onasi, Purisima del' Karmen esa, qizligida maktabda murabbiyalik qilgan, turmush qurgandan keyin bekachlikdan oʻzga kasb-kor orttirmagan edi. U muloyim, kasalvandroq koʻrinsa-da, pishiq-puxta ayolligi shundogʻam sezilib turardi. Mersedes uni eslab: «Rohibalardan bir tukiyam kam emasdi», dedi menga. Purisima del' Karmen eri va bolalarining parvarishu tarbiyasi deb oʻzini oʻtdan-choʻqqa urar, atrofidagilar esa uning ham bir tirik jon ekanini unutib qoʻyishardi. Uning ikkita katta qizi juda kech turmush qurgandi. Egizaklar va Anxeladan tashqari yana bir oʻrtancha qizi ham bor edi, afsuski, uni bezgak qiyofasida kelgan ajal olib ketdi, mana, ikki yildir-ki, oiladagilar motam tutishardi, uyda sal mundoqroq yurishsa ham, koʻchaga chiqishganda motamzadalik rusumini juda joyiga qoʻyishardi. Er-xotin aka-ukalarni mard, mehnatkash qilib tarbiyalashdi. Qizlarni esa, turmushga berish niyatida qogʻozga oʻralgan qandday avaylab, parvarish etishdi. Zaifalar keragi bilan kashta tikib, gul solishni, chok mashinada ajoyib kiyimlar tikitpu toʻr toʻqishni, kir yuvishu dazmol bosigani, qogʻozgullar yasashni, shinniyu murabbolar tayyorlashni, hattoki nikoh toʻyiga taklifnoma yozishni ham bilishardi. Eski urf-odatlarga, ayniqsa, oʻlimu dafnga bogʻliq rasm-rusumga yengiltaklarcha qaraydigan ba’zi dugonalaridan farqli oʻlaroq, Vikarioning qizlari oʻsallarga qarash, janoza oʻqish, azadorlarga ta’ziya bildirish kabi azaliy udumlarga qattiq rioya qilishar edi. Mening onamga ularning oʻringa yotishdan oldin soch tarash odatlarigina ma’qul emasdi. Onam ularni: «Kechasi soch taramanglar, jon qizlarim, dengizchi yigitlar karamay ketib qolishadi», deb koyir edi. Shunga qaramay, onam ularga qattiq mehr qoʻygan, dunyoda bulardanam yaxshiroq qiz yoʻq, der edi. «Biram esli, moʻmin-qobilki bu qurmagurlar, — derdi onam, — qaysi erkakning qoʻliga tushmasin, uni baxtga botirib yuboradi: axir bular jahonda xotinlik dardini tortishga, mehnatga yaratilgan-da». Biroq oʻsha toʻrt qizdan ikkitasi tushgan erkaklardan birortasiyam, onam aytganday, iqbolga oyogʻidan botib qolmadi, balki ularning boshiga bandalikning balolari yogʻildi: xotinchalari ularning etagidan mahkam tutib, qayerga boʻlmasin ergashib borishar, oʻzlaricha ayollar bazmi uyushtirishar, unda dugonalari raqs tushishar, oʻzlari esa, erlarining koʻnglidan kechguvchi zinoga oid har qanaqa pinhoniy fikrni anglab olish maqsadida hushyor kuzatib oʻtirishar edi.
Anxela Vikario toʻrt opa-singil ichida eng goʻzali edi. Onamning aytishicha, u ham, nomi barcha tarixlarda doston etilgan malikalar misol onasining qornidan baxtli boʻlib tugʻilgan emish. Ammo u zohiran beoromu besaranjom, botinan gʻaribayu haqirday koʻrinar, zotan, kelajakda hayotining oʻzgarib, yaxshilanib ketishiga asosli bir umid ham yoʻq edi. Men har yili rojdestvo hayitiga uyga kelganimda uni bir xil holatda uchratardim: har gal daricha yonida turli quroq qogʻozlardan gul yasayotgan yoki qoʻshnilari bilan qariqizlar aytadigan qadimiy qoʻshiqlarni xirgoyi qilayotgan boʻlardi va bu hol uni koʻzimga yanada qoqsuyak, notavon qilib koʻrsatardi. «Anavi suyaklari shaqillab, qoʻriqchiga aylanib qolgan nozanin urugʻing bir tirgovichga judayam zorda», degan edi bir kuni menga Sant'yago Nasar. Bir safar, opasining qazosidan sal avvalrok, men uni koʻchada ilk bor odmigina koʻylak kiygan, sochlari oʻrilgan ahvolda uchratgandim va bu oʻsha notavonmi, deya koʻzlarimga inonmagan edim. Darhaqiqat, bu qiz favqulodda bir ochilib koʻchaga chiqqandi, chunonchi, yoshi ulgʻaygan sayin uning odamoviligi va tortinchoqligi ortgan edi. Shuning uchunmi, Bayyardo San Romanning unga uylanmoqchiligini eshitib, koʻplar ajablandi, bu yot odam bir baloni boshlamoqchi-yov, degan gʻarazli fikrni bildirishdi.
Anxelaning uyidagilar uni Bayyardo San Romanga berishga jon-jon deb rozi boʻlishdi, faqat Pura Vikario ishni buzib, yigit avval oʻzining kimligini, nasl-nasabini bildirsin, keyin unashamiz, deya ikkala oyogʻini bir etikka tirab oldi. Haqiqatan ham, shu mahalgacha uning kimligidan, shajarasidan hamma bexabar edi. Yallachiday kiyinib kemadan tushgan oʻsha oqshomdan keyingi turish-turmushi haloyiqqa ma’lum, lekin ungacha qanday yashagan, kim boʻlgan — bu barchaga qorongʻi edi, oʻziyam oʻtmishini yashirardi, shu boisdanmi, bu xususdagi har qanaqa uzunquloq gap haqiqatga aylanib ketishi hech gap emasdi. El ichida ogʻzi bilan yuradiganlarning aytishicha, goʻyo u sobiq zobit emish, butun-butun qishloqlarni yakson etishda, Kasanaredagi qirgʻinda qoʻli bor emish; yana u goʻyo Kayenadan, surgundan juftakni rostlagan qochqin emish; ba’zilar esa uning Pernambukoda bir juft ayiqni oʻynatib yurganini koʻrishgan ekan; kimlarningdir ta’kidlashicha, u — Shamollar kanalidan ispanlarning qachondir dengizga choʻkkan, oltinlar yuklangan kemasini tortib olgan omadli qaroqchilardan biri emish. Bayyardo San Roman yolgʻon-yashiq gaplarga birvarakayiga barham berdi: shaharchaga oilasidagilarni boshlab keldi.
Ular toʻrt kishi: Bayyardoning otasi, onasi, ikkita ofatijon singlisi «ford-T» mashinasida antiqa bibiblovchi signalini chaldirib, ertalab soat 11 larda shaharga kirib kelishganida, koʻchalarni qiy-chuv bosib ketdi. Onasi — asli kurasaolik toʻlagina mulat xotin, Al'berta Simonds yoshligida Antil' orollaridagi ikki yuz goʻzaldan biri hisoblangan, ayni chokda u ispanchani «papiam'ento» chasiga sheva bilan qalashtirib gapirar edi.
Qizlar ayni yetilgan yoshda, xuddi minilmagan biyaday diltortar va yoqimli edi. Ular orasida eng sharafli zot Bayyardoning otasi — general Petronio San Roman edi. U oʻtgan asrdagi grajdanlar urushining qahramoni, konservatorlar hokimiyati davrida dong taratgan, mavqe qozongan harbiylardan boʻlib, Tukurinko yonidagi jangda polkovnik Aureliano Buendiani yer bilan yakson qilgan ham xuddi mana shu odam edi. El uni faxru gʻurur bilan qarshiladi, faqat mening onamgina uning kimligini aniq bilgach, soʻrashishga bormadi. «Unashishgani yaxshi boʻpti, — dedi u menga sovuqqina qilib. — Toʻy oʻz yoʻliga. Ammo Xerinel'do Markesni otishga buyruq bergan zobitni koʻrgani koʻzim yoʻq». Chol avtomobil' oynasidan boshini chiqarib, shlyapasini silkitarkan, necha yillardan beri portretini koʻraverib koʻzi koʻnikkan olomon darhol generalni tanib, gurillab olqishladi. Petronio egniga bugʻdoyrang surp kostyum, oyogʻiga echki terisidan tikilgan, iplari chapparastasiga bogʻlangan tufli kiygan, qanshariga zanjiri kamzuliga qadalgan oltin pensne qoʻndirib olgan edi. Kostyumi yoqasida jasurligi uchun berilgan nishon yaraqlar, olma shoxidan yasalgan, tutqichiga milliy tugʻro naqshlangan hassani qoʻlida tutgan edi. U mashinadan birinchi boʻlib tushdi: u boshdan-oyoq shahrimizdagi rasvoyi jahon yoʻllarning changu gʻuboriga qoplangan edi. Xaloyiq generalning savlatini koʻrgan zahoti Bayyardo San Roman kimni xohlasa oʻshanga uylana olishiga shubhalanmay qoʻydi.
Biroq Anxela Vikario unga turmushga chiqqani unamadi. «Men chumoliday nozik, u esa hirsday bir yigit edi, qanaqasiga rozi boʻlay», dedi menga Anxela. Bundan tashqari, Bayyardo San Roman keyinchalik qizning koʻnglini ovlashga zarrachayam urinmadi, 6u uning nafsoniyatiga tegdi, albatta: binobarin, yigit Vikariolarning barini oʻziga ogʻdirib, qoʻyniga kirib olganiga ishongan boʻlsa, ajabmas. Anxela Vikario ota-onasi, opalari va pochchalari mehmonxonaga yigʻilishib, hali tuzukroq koʻrib-bilishga ulgurmagani bir erkakka tegasan, deya zoʻrlashgan oʻsha iztirobli oqshomni hech unutolmasdi. Egizak akalari bu davrada yoʻq edi. «Bu xotinlarning ishi, biz bunaqa ishlarga aralashmaymiz», dedi menga Pablo Vikario. Qizning ota-onasi oʻzlarining kambagʻalligiyu kuda boʻlguvchilarning badavlatliklarini roʻkach qilib, taqdirning bunday ehsonidan yuz burish yarashmaydi, deya tanbeh berigadi. Anxela Vikario turmuga qurish yoʻlida oʻtib boʻlmas gʻov turganligini, ya’ni oʻrtada mehr-muhabbat yoʻqligini aytib, tisarilmoqqa uringanida, onasi shartta soʻzini boʻlib:
— Ering boʻlgach, sevishniyam oʻrgatib qoʻyadi-da! — dedi.
Bu quda-andachilik oʻsha paytda bir muncha ogʻir kechadigan, boʻlgʻuvsi kelin-kuyov nihoyatda gʻarazu sergaklik bilan kuzatiladigan unashuvlardan farqli oʻlaroq, Bayyardo San Romanning qistovu harakati tufaylimi, atigi toʻrt oyga choʻzildi. Pura Vikario, oilamizda motamzadalik muddati tugamaguncha toʻy qilmaymiz, degani bilan fursatni yanada qisqartirishning chorasi topilmadi. Ammo vaqt hash-pash deguncha oʻtib ketdi, hech kim ortiqcha aziyat ham chekmadi — hamma ishlarni Bayyardo San Romanning oʻzi oppa-osongina bajardi. «Bir oqshom u mendan shahrimizdagi qaysi uy menga koʻproq yoqishini soʻradi, — dedi menga Anxela Vikario. — Gap nimadaligini anglamay, eng yaxshi uy — hech kimi yoʻq Ksiusniki, deb javob berdim». Agar u mendan soʻraganida, men ham xuddi shunday degan boʻlardim. Ksiusning xonadoni tepalikning qir uchida, eng bahavo joyda oʻrnashgan, peshayvoni derazalaridan vohadagi binafshalar qiygʻos gullagan hududsiz oʻtlogʻu chamanzorlar koʻzga yaqqol tashlanib turardi; havo ochiq kelgan yoz kunlarida esa, ufqqa tutash Karib dengizi sohillarini, sayyohlarni tashiydigan, Kartaxen de las Indias dan yoʻlga chiqqan bahri muhit kemalarini koʻrish mumkin edi. Oʻsha oqshom Bayyardo San Roman Kiborlar klubiga borib, tomdan tarasha tushganday, toʻppa-toʻgʻri beva Ksiusning roʻparasiga oʻtirdi-da, u bilan domino oʻynay boshladi.
— Eshitishimcha, hech kiming yoʻq ekan, oqsoqol, — dedi u. — Men uyingni sotib olmoqchiman.
— Uy sotilmaydi, — javob berdi Ksius.
— Bor ashqol-dashqollaringniyam qoʻshib sotib olaman, — dedi yigit takabburona.
Bechora Ksius dunyo koʻrgan eskilarga xos nazokatu odob bilan uyidagi hamma narsani rahmatli xotini ikkovi uzoq yillar davomida yashab-yigʻib yurishganini, 6u ashyolar ham, uy ham bir yodgorlikday oʻziga qadrdon ekanini tushuntirdi. «U xuddi dilini kaftiga qoʻyganday ichidagini ochiq-oydin aytdi, — deya esladi oʻsha kuni ular bilan birga domino oʻynagan doktor Dionisio Iguaran. — Menimcha, uyni sotib, oʻttiz yillik umrini rohat-farogʻatda kechirgan aziz makondan ayrilishdan koʻra, Ksius oʻlimni avlo bilardi». Bayyardo San Roman bevaning ahvolini tushundi chogʻi:
— Yaxshi, — dedi. — U holda quruq uyning oʻzini sotasan!
Yigit Ksiusni oʻyin tugaguncha uyni sotishga qistadi, beva koʻnmadi. Uch kundan soʻng kechqurun Bayyardo San Roman uning roʻparasida yana paydo boʻldi, bu safar oʻz niyatini amalga oshirishga qat’iy bel bogʻlagani shundoq qiyofasidan sezilib turardi. Ular domino oʻynay boshlashdi.
— Ksius, oʻzing yolgʻiz yashaysan axir, — deya maqsadga koʻchdi u, — shunday xonadonning senga nima keragi bor? Bas, narxini ayt.
— Uyning bahosi yoʻq.
— Ogʻzingga siqqanini soʻra.
— Afsus, afsus, — dedi Ksius. — Bayyardo, siz yoshlar koʻngil ishlarini unchalik tushunavermaysizlarda.
Bayyardo cholning gapiga e’tibor bermadi, oʻylamay-netmay:
— Xoʻp, mayli, besh ming peso beraman, yetadimi? — dedi.
— Insofingni yutma, yigit, — dedi uning isrofgarchilik qilayotganidan xafa boʻlgan Ksius. — Uy buncha pulga arzimaydi.
— Oʻn ming beray, xoʻp de, — xitob qildi Bayyardo San Roman. — Hozirning oʻzidayoq qurtday sanab olasan, mana, banknotim yonimda.
Beva unga koʻzlaridan yosh toshib qaradi. «U gʻazabdan, alamdan yigʻlardi, — dedi menga doktor Dionisio Iguaran. U nafaqat doktor, balki yozuvchi ham edi. — Axir, oʻzing oʻylab koʻr, qariganingda, qoʻlingni shundoqqina choʻzsang yetadigan ming-minglab pul yotsayu koʻngilning gapiga kirib, kerak emas, deyish har kimning ham qoʻlidan kelavermaydi». Ksiusning dami ichiga tushib ketdi, soʻng alamu iztirob ichra boshini saraklatib, boʻlmaydi, dedi.
— Shundaymi? Ha, mayli, — dedi Bayyardo San Roman. — Endi mendan oxirgi muruvvatingni ayamay, besh daqiqa shu yerda kutib oʻtir.
Chindan ham besh daqiqa oʻtar-oʻtmas, u kumush uqali charm xaltasini koʻtarib, kiborlar majlisgohiga qaytib keldi, xaltadan oʻn bogʻlam pul oldi-da, stolga qoʻydi: har bir bogʻlami ming pesodan boʻlgan pullarga Davlat bankining muhri bosilgan, qogʻozi shildiroq belbogʻchalar bilan oʻralgan edi. Ana shu voqeadan soʻng ikki oy oʻtib, bechora Ksius qazo qildi. «Uyi uning boshini sdi, — dedi menga doktor Dionisio Iguaran. — Ksius oramizdagi eng sogʻlom odam edi, ammo men uning koʻksiga quloq tutib, yuragida koʻzyoshlar qulqullayotganini, paymonasi alamu iztirob yigʻisiga toʻlganini sezdim».
Ksius oʻtgan-ketganni odamlar esga solmasin deb, uyini bor-budi bilan sotdi, pullarni asrash uchun birorta sandiqcha ham olib qolmadi. Bayyardo San Romandan pullarni asta-sekin toʻlab borishni oʻtindi, xolos.
Anxela Vikarioning qiz emasligini birorta inson gapirish tugul hayoligayam keltirmagandi. Uning biror yigitni saylab, pinhoni soʻzlashib yurganini ham hech kimsa koʻrmagan, zotan, u onasining chizgan chizigʻidan chiqmay oʻsgan — buni hamma bilardi. Toʻydan ikki oy oldin, kelin-kuyov boʻlajak istiqomatgohlarini koʻrishga ketayotganlarida, Pura Vikario qizini Bayyardo San Romanga qoʻshib yolgʻiz yuborishdan qoʻrqib, toʻgʻrirogʻi, Anxelaning ismatini saqlash niyatida, koʻr eri bilan ularni kuzatib borgan edi. «Men tangriga yo jonimni ol, yo oʻzimni oʻldirmoqqa yetadigan iroda ato et, deb rosa yolvordim, — dedi menga Anxela Vikario. — Ammo u soʻzimga quloq solmadi». Anxela rostdanam rosa qiynalgan, ich-etini yeyayotgan dardni onasiga ochib, nopoklik iztirobidan kutulmoqni istagan, biroq bu xususda anavi — daricha yonida qogʻozgul yasab oʻtiradigan sirdosh dugonalariga aytganda, oʻsha shaytonning urgʻochilari bechora sitamkashni toʻgʻri yoʻldan qaytarishgan. «Men ularning ra’yiga qarshi borolmadim, — dedi Anxela Vikario menga. — Ikkoviyam bildirlab-bidirlab es-hushimni oldi, bunday holda erkak zotini aldab-ishontirish usullarini oʻz tajribalaridan gapirib, axiri soʻzlariga kiritdilar. Ular Anxelani avrab, qizlarning barchasi bolaligidayoq, tasodifan, oʻziyam sezmagan holda ismatidan ayrilib qoladi, deya ishontirishdi. Yana: har qanaqa oʻjar erkak ham, agar kelinning juvon chiqqanini boshqa biror kimsa bilmasa, nochorlikdan murosaga keladi, yopigʻliq qozon yopigʻligicha qolaveradi, deyishdi. Nihoyat, koʻpchilik yigitlar birinchi kecha hayajondan oʻzini yoʻqotib qoʻyadi va kelin bilan qoʻshilgach, nima ish qilib qoʻyganini bilmaydi, oqibatni idrok etadigan ahvolda ham boʻlmaydi, deb sodda Anxelaning aqlini oʻgʻirlashdi. «Choyshabda dogʻ bormi, bas, ularga shuning oʻzi kifoya», deya miyasiga quyishdi. Xullas, ikki iblissheva dugonasi dunyodagi ma’lum barcha makru gʻarazdan Anxelani voqif etishdi, oxir-oqibat kelin ilk kechani risoladagiday oʻtkazadigan, jimo fursatida oʻzini qizday tutadigan, nahorda turib, bokiralik ramzi — dogʻli choyshabni oftobga yoyadigan boʻldi.
Ana shunday umidu gʻarazli xayol bilan u turmushga chikdi. Bayyardo San Roman esa, baxtimni topdim, men uni oʻz boyligim va mavqeim ta’sirida qoʻlga kiritdim; bir dangʻillama toʻy qilayki, butun el ogʻzini lang ochib qolsin, deya oʻylar, miyasida toʻyni dabdabayu as’asa bilan oʻtkazish xususidagi tentakona xayollar gʻujgʻon oʻynar edi. Yepiskop keladigan kunni eshitgach, toʻyni oʻsha ulugʻ ayyomga qoldirib, hazratning oʻziga nikoh oʻqittirmoqchi boʻldi, lekin Anxela Vikario bunga koʻnmadi. Anxela Vikario buning asl sababini menga ayon etib: «Rostini aytganda, faqat xoʻrozning tojidan shoʻrva qaynatib ichadigan, soʻngra parrandaning qolgan qismini butunicha kiroʻraga tashlab yuboradigan kimsaning fatvosini olishdan irim qildim», dedi. Yepiskopning oq fotihasisiz ham toʻy joʻnashib, biram shohona tus olib ketdiki, oxir-oqibat bazmu tantana toʻs-toʻpolonga aylandi, Bayyardo San Roman ham bosh-uchini yoʻqotib qoʻydi, xullas, butun shahar ahli oyoqqa turgan qiyomat bir ayyom boʻldi.
Bu safar general Petronio San Roman uy ichi bilan birga Milliy majlis vakillariga qarashli bayram kemasida keldi; toʻy tugaguncha kemani langargohga zanjir-lab qoʻyishdi. Generalni kuzatib allaqancha ma’muru mansabdorlar ham tashrif buyurishgan edi, ular azbaroyi koʻpligidan, olomon orasiga qoʻshilib, bilinmay ketdi. Toʻyonalar ham behad-behisob edi, shahardagi tashlandiq elektrostansiya binosini supurib-sidirib, sovgʻa-salomlarning eng koʻrimlilarini oʻsha joyga qoʻyishdi, qolganlarini Ksiusning sobiq goʻshasiga joʻnatishdi, u yerda kelin-kuyovni kutib olish uchun taraddud avjida edi. Kuyovga tepasi ochiladigan avtomobil' toʻsna qilishdi, mashinaning biqiniga boʻrtma harflar bilan Bayyardo San Roman nomi yozilgan edi. Kelinga mehmondorchilikda yigirma toʻrt kishiga yetadigan oltin qoshigʻu sanchqi sovgʻa etildi. Bazmga bir guruh raqqoslar va ikki guruh mashshoqlar chaqirilgandi, mashshoqlar mahalliy havaskorlar bilan soz chalib, talashib-tortishib, raqs tushishib rosa bazmni qizdirishdi, bu orada oliyshon toʻyning darang-durungini olisdan eshitgan daydi garmonchiyu nogʻorachilar ham yetib kelishib, shovqin-suronni yana bir parda koʻtarishdi.
Vikariolar uyi behasham, oddiygina edi: devori gʻishtdan urilgan, tomi xurmo shoxlari bilan yopilgan, tomida ikkita tuynuk boʻlib, yanvarda uchib kelgan qaldirgʻochlar in solardi. Oynavand ayvondagi gultuvaklarga qoʻyilgan gullar toʻrt fasl mobaynida bark urib, yashnab turar, nariroqda — choqqina ichkari hovlidagi mevali daraxtlar tagida esa tovuqlar qaqaqlab, nasibasini terib yurar edi. Tashqari hovliga aka-uka egizaklar choʻchqaxona qurgan, uning yonida choʻchqa boʻgʻizlanadigan «muqaddas tosh», goʻsht chopiladigan kundalar koʻzga tashlanadi — Ponsio Vikarioning koʻzi ojizlanib, dunyo mehnatidan qutulgach, qora qozonni qaynatadigan, oilaga daromad beradigan asosiy manba shu yer boʻlib qolgan. Butun ishni Pedro Vikario oʻz qoʻliga olgandi, u harbiy xizmatga ketgach, sallohlih va qassoblik anjomlari Pabloga qoldi.
Uylar tangu tor, yotib-turishgagina yarardi, kelinning opalari toʻyning bunchalik kattalashib ketganidan oʻzlarini yoʻqotib, qoʻshnilarning uyini soʻramoqchi ham boʻlishdi. «Opalarimning farosatsizligini qaraya-ya, — dedi menga Anxela Vikario ularni yozgʻirib, — la’nati Plasido Lineroning uyini soʻraymiz deb turishgandi, otam bu gapdan xabar topib, qizlarimnipg toʻyi mana shu katalakda oʻtadi, xohlashmasa, katta koʻcha, menga desa bir umr ersiz oʻtirishsin, deb soʻkib beribdi». Uy egasi boʻyogʻi ustidan yana sariqqa boʻyalgan, devoridagi yoriqlar suvab-tekislangan, xonalarping poli tuzatilib, yangitdan boʻyalgan, xullas, xonadon dabdabali toʻy-tomoshaga mos bir holatga keltirilgan edi. Egizaklar tashqari hovlidan hayvonlarni boshqa joyga koʻchirishdi, choʻchqaxonani ohaklab, supurib-sidirishdi, shunda ham bari bir joy tor edi. Oxiri Bayyardo San Romanning maslahatiga amal qilishib, atrofdagi taxta devorlarni oʻrnidan koʻchirib, hovli sahnini kengaytirishdi; qoʻshnilar bilan ham kelishildi: oʻyin ularning tashqi hovlisida oʻtadigan boʻldi, doimo yam-yashil ochilib turadigan tamarhindiy daraxtlari ostiga uzun yigʻma xontaxtalar va kursilar oʻrnatildi.
Toʻydan oldin kuyov kichkinagina bir tomosha koʻrsatdi — toʻy kuni ertalib kelishilgan vaqtdan rosa ikki soat kech keldi, shuncha Anxela Vikario nikoh liboslarini kiymayman, deb rosa xarxasha qildi. Koʻngillarni hayajon va hadik buluti qopladi. «Kelmasa kelmay oʻlsin, ochiq mozorga borsin edi! — dedi menga Anxela Vikario oʻsha kunni eslab. — Koʻzimga mutlaqo koʻrinmay, izi qirilib ketsayam xursand boʻlardim, ammo kelinlik roʻmoli boshimda, kuyovsiz yolgʻiz oʻtirishga chidayolmasdim, alam oʻtgandi». Uning ranju xavotiri oʻrinli edi; axir ayol zoti uchun kelinlik kiyimiga yetishgan kuni kuyovi tashlab ketib, ikki qoʻlini burniga tiqib, chapagini chalib qolaverishdan beshbattar sharmandalik yoʻq-da. Oʻshanda Anxela Vikarioning iffatsizligi, takdir qahridan qoʻrqmay boshiga gulchambar kiyib, oq roʻmol oʻraganidan, odamlar gʻazablanishdi, bu qizlik sha’nini, poklikni oyoqosti qilishdir, deyishdi. Faqat mening onamgina Anxela Vikarioning oʻz niyatini amalga oshirishda qat’iy, sobit turganini toʻgʻri izohlab: «Oʻsha paytda uning shunday yoʻl tutishi xudogayam xush kelgan», dedi. Biroq Bayyardo San Romanning asl maqsadi xam, qismati ham hech kimga ma’lum emasdi. U frak va silindr kiyib toʻyda paydo boʻlgan ondan boshlab, bazmu oʻyinning oxirigacha ommaga saodatmand kuyov qiyofasida koʻrinib, oʻynab-kulib yurgan.
Sant'yago Nasarning hayotiga bularning nechogʻli aloqadorligiyu uning umr shomi bu mash’um toʻy oqshomi bilan naqadar bogʻliqligi ham barchaga qorongʻi edi. Men, Sant'yago Nasar, Kristo Bedoyya va ukam Luis Enrike toʻrtovlon cherkovda, toʻyu tomoshada birga boʻlardik, oʻsha kuniyam ajralmagandik, ammo, voajab, Sant'yago Nasarning yuz-koʻzida biror oʻzgarish yo xadik alomatini sszmadik. Bolalikdan birga oʻsdik, maktabda oʻqidik, ta’tillarni ham toʻrtovlon birga oʻtkazganimiz tufayli oramizdan qil oʻtmas edi, ammo yigitchilikda boʻladigan ishlar: kim-kim bilan qanday aloqa oʻrnatganiyu ishrat qilganini bilganimiz holda Sant'yago Nasarning ana shu siridan bexabarligimiz barchani birday taajjubga solardi. Shu haqda, mendan soʻraganlarga oʻzimcha javob ham berdim.
Sant'yago Nasar bayramni, toʻy-tomoshani jonidan ortiq koʻrardi, oʻsha kuniyam toʻyga ketgan sarfu xarajatni hisoblarkan, oʻlimi oldidan bemisl bir lazzatni tuygan edi. Uning hisobiga koʻra, cherkovni bezatish uchun sotib olingan gullarning puliga oʻn toʻrtta dafn marosimini oliy darajada oʻtkazsa boʻlarkan. Uning bu gapini uzoq yillar yodimdan chiqarmadim. Sant'yago Nasar, xonadagi gul isi menga oʻlimni eslatadi, deb koʻp marta ta’kidlagandi, bu gal ham, cherkovga kiraverishda, ayni shu sovuq soʻzni tilga oldi. «Men oʻlsam, tobutimga gul qoʻymanglar», degandi soʻngra; albatta, oʻshanda ertasiga uning bu vasiyatini bajarish uchun nechogʻli yelib-yugurishim lozimligini oʻylab ham koʻrmagan. Cherkovdan Vikariolar uyiga qaytishda u koʻchalarni yasatishga ketgan gulchambaru qogʻozgullar narxini, mashshoqlaru raqqoslarga, petarda-metardaga oʻxshash portlagichu mushaklarga, hattoki koʻcha-koʻyda toʻyga kelganlar boshidan siqimlab sochilgan guruchga sarf etilgan pulni ham tiyinma-tiyin hisoblab, jamlab bordi. Choshgohda, havo ayni dim boʻlgan bir pallada, rusumga koʻra, kelin-kuyov yetaklashib hovlini aylanib chiqishdi, u-budan totinishdi. Bayyardo San Roman allakachon bizga elakishib ketgan, qurdoshlarim tili bilan aytganda, hamshishamizga aylangan, ayni chokda yonimizga kelib oʻtirib, oʻzini juda xushkayf, xushsuhbat tutar edi. Anxela Vikario gulchambari bilan oq roʻmolini yechib qoʻygan, terlaganidan atlas koʻylagi badaniga yopishib turar, oʻzi ham birdan juvon qiyofasiga kirib qolganday koʻrinardi. Sapt'yago Nasar hamon hisob-kitob bilan mashgʻul boʻlganidan Bayyardo San Romanga qarab, hozirgacha toʻyga toʻqqiz ming pesoga yaqin pul sarflanganini bildirdi. Anxela Vikarioga bu betamizlik boʻlib tuyuldi. «Onam menga, begonalar oldida pul va sarfu xarajat xususida gapirish aybdir, deb tarbiya bergan», dedi u keyinchalik menga oʻsha holatni izohlarkan. Alalhol Bayyardo San Roman Sant'yago Nasarning bu gapini eshitib, ma’qulladi va xatto bundan magʻrurlandi.
— Endi toʻqqiz ming ketibdimi? — dedi u parvosizgina. — Toʻy endi boshlanyapti. Bazm oʻtgach bu hisob ikki baravar ortadi.
Shunda Sant'yago Nasar, sarfni toʻy oxirigacha, eng soʻnggi sentavosigacha hisoblayman, keyin tekshirib koʻringlar, dedi va bevafo umrining soʻnggi muddatidagi vafosi bois bu va’dasini bajardi. Ertasiga, falokatdan rosa qirq besh daqiqa avval, biz yana bandargohda uchrashganimizda, Kristo Bedoyya unga hisob-kitobda yetmay turgan soʻnggi raqamlarni aytganda, u Bayyardo San Romanning taxmini toʻgʻri ekaniga amin boʻldi.
Bu toʻy toʻgʻrisida ilgarilari elas-elas eslardim, keyinchalik, odamlar xotirasidagi shu tarixga oid asl tafsilotlarni singan koʻzgu parchalaridek bir-bir terib, yigʻib, tasavvurimda tiklagach, koʻp narsalar ravshanlashdi. Otamning ana shu toʻyda gʻijjak chalganini, rohiba singlimning zohidalar kiyimida merenge ga raqs tushganini, onamning oʻgay akasi, doktor Dionisio Iguaranning yepiskopni yoqtirmasligi bois oʻsha kuni poshsholik kemasida safarga joʻnab ketganini — barchasini bizning uydagilar uzoq yillar mobaynida xotirlab-gapirib yurishdi.
Men bu asarni yozishdan oldin oʻsha voqeaning shohidlarini topib, soʻrab-surishtirib, suiqasd va qotillikka rasman oidu nooid juda koʻp tafsillarni toʻpladim; masalan, Bayyardo San Romanning ofatijon singillari barchaning yodida qolgan ekan: oʻshanda barqut koʻylaklarining yoqasiga tilla kapalak shaklidagi toʻgʻnogʻichni qanotidan qadab olgan ikkovini koʻrgan bani odam aqlidan ayrilib termilardi, binobarin, generalning boshidagi qoʻsh qarqarasi va koʻksidagi yaltillagan nishonlaridan koʻra hamma uning malohatli qizlariga koʻproq qarardi. Toʻy, oʻyin-kulgi rosa avjiga minganda, oʻylab-netib oʻtirmay, endigina boshlangʻich maktabni tugatgan Mersedesga, menga tekkin, degandim — shuniyam odamlar esimga solishdi; oʻn toʻrt yil oʻtgach, unga uylanganimda, ayni shu soʻzlarni Mersedesning oʻziyam bir necha bor gapirgan. Oʻsha mash’umu balokash yakshanba ayyomida, xovlining oʻrtasida, kursida oʻtirgan bechora chol Ponsio Vikarioning qiyofasi bir umr yodimdan chiqmas. Aftidan, shu yer eng obroʻli joy, deb oʻylab, yaqinlari uni hovlining oʻrtasiga oʻtirgʻizib qoʻyishgandi, ammo oʻtgan-ketgan mehmonlar unga urilib, qoqilishar, tanimaganlar qandaydir kimsasiz, badbaxt koʻr, deb oʻylashar, qarindosh-urugʻlari esa, chol odamlarga xalaqit bermayaptimikan, deya xavotirlanishar edi. Moʻysafid oppoq sochli boshini salomlashganday saraklatib qoʻyar, yaqindagina koʻzi ojiz tortgan bechora soʻqir bandaning yuzida besaranjomlik, hayajon qotib qolgan edi; u goho savollarga javob qaytarsa, goho birovlarga berilgan salomga alik olar, bundan oʻzida yoʻq xursand edi; uning ohorlangan koʻylagi qalin qogʻozdan tikilganday doʻppayib turar, qoʻlida toʻyona qilingan, guayyakan ogʻochidan yasalgan hassani oʻynatib turar edi.
Kechki soat oltida oliynasab, faxrli mehmonlar xayr-xoʻshlashib joʻnashdi, toʻyning tantanali qismi shu bilan poyoniga yetdi. Kema qoʻzgʻolib, anvoyi rang shu’lalar taratib bandargohdan uzoqlasharkan, pianolada chalingan musiqa sadolari ham goʻyo uning ortidan suzib bordi; biz xuddi jar yoqasida osilib qolganday xushimizdan ayrilib, bir fursat qotib qoldik-da, soʻng bir-birimizga qarab, oʻzimizga kelib, yana oʻyin-kulgi, bazmu maishat girdobiga shoʻngʻidik, Bir oz fursatdan keyin olomon oʻrtasidan arang yoʻl topib, usti ochiq avtomobilda kelin-kuyov kirib kelishdi. Bayyardo San Roman portlagich mushaklarni otdi, kimlardir shakarqamish mayidan uzatgan edi, u mayni shisha-pishasi bilan koʻtarib, ogʻziga quyib, qultillatib ichdi-da, soʻng Anxela Vikarioni qoʻltiqlab mashinadan tushdi va kumbiya ga raqs tushayotganlar davrasiga qoʻshilib, to holdan toyguncha oʻynadi.
Oxiri u odamlarga: puli toʻlangan, mashshoqlar hech yoqqa jilmaydi, yiqilib qolguncha oʻynab-kulinglar, deb buyurdi-da, oʻlarday qoʻrqib, joni xalqumiga kelgan xotinini yetaklab, qachonlardir beva Ksius baxtu osudalik nashidasini surgan, keyinchalik mahbubasiga matlub boʻlgan uyga kirib ketdi.
Yarim kechada olomon tarqaldi, maydonda yana Klotil'de Armentaning sut doʻkonigina soʻppayib qoldi. Sant'yago Nasar, men, ukam Luis Enrike va Kristo Bedoyya birgalashib Mariya Alexandrina Servantes xonimning lazzatijon uyiga joʻnadik. U yerda oʻtirganlar ichida egizak Vikariolar ham bor edi, ular bizga qoʻshilishib may ichishdi, Sant'yago Nasar bilan — uni oʻldirishlaridan besh soat avval — rosa qoʻshiq aytishdi. Toʻydan qaytayotgan kishilarning mast-alastlarcha baqiriq-chaqiriqlari, soʻkinishlari qayoqlardandir, hamon eshitilib turardi, ularning tovushi qandaydir mahzun, alamli tuyulardi; nihoyat, yepiskop tushgan kema kelmasidan sal burun, bu ovozlar tindi.
Pura Vikarioning onamga aytishicha, u kechki soat oʻn birlarda, toʻyning toʻs-toʻpoloni tinchigach, qizlari bilan uyni sal-pal tartibga keltirib, uxlagani yotgan. Undan oldinroq, soat oʻnlarda, katta ayvonda hamon bir guruh mayparastlar aysh surib oʻtirishgan, Anxela Vikario yotogʻida turgan, ayrim narsalari solingan sakvoyajiga kishi yoʻllagan: onasi unga ba’zi kiyimlari, choyshablar taxlangan jomadonni ham berib yubormoqchi boʻlganu, biroq kishi azbaroyi oshiqayotganidan jomadonni olmagan.
Eshik taqillaganda, Pura Vikario dong qotib uxlab yotgandi. «Eshik sekin-sekin uch marta taqilladi, — degan u onamga. — Eshitdimu koʻnglim bir falokat yuz berganini sezdi». U chiroqni yoqmasdan va hech kimni uygʻotmasdan, ohista eshikni ochgan, koʻchadagi chiroq yorugʻida Bayyardo San Romanni koʻrgan: uning tugmalari qadalmagan oq koʻylagi ustidan rangin shimiga yelkalari osha taqilgan shim-tasmasi osilib turardi. Pura Vikario onamga: «U bamisoli alaq-chalaq tushda koʻrinadigan ajinaday yam-yashil edi», degan. Anxela Vikario qorongʻida berkinib turgan, soʻng Bayyardo San Roman uning qoʻlidan tutib yoruqqa sudrab chiqqan. Badanining u yer-bu yeridan atlas koʻylagining yirtiq-sirtiqlarigina osilib qolgan Anxela dumbasiga sochiq oʻrab olgan edi. Pura Vikarioning koʻziga ular, goʻyo jarga avtomobildan uchib tushib oʻlganlaru ayni asnoda ruxlari bu yerga kelganday tuyuldi.
— Vohayrato, ey qodir egam! — deya xitob qilgan u koʻrquvdan dagʻ-dagʻ titrab. — Agar tirik boʻlsalaring, javob beringlar: nima gap oʻzi?
Bayyardo San Roman ostonani xatlamagan, bir soʻzam demasdan bir kechalik xotinini ohista itarib eshikdan ichkari kiritgan. Soʻngra Pura Vikarioning yuzidan oʻpib, chuqur alam va kiborlarcha nazokat bilan:
— Onajon, rahmat sizga. Siz judayam oliyjanob ayolsiz, — degan.
Keyingi oʻtgan ikki soat mobaynida neki roʻy bergan — bari faqat Pura Vikariogagina ayon edi, afsuski, u bilganlarini oʻzi bilan birga goʻriga olib ketdi. «Birgina narsa esimda qolgan, — deya iqror boʻldi menga Anxela Vikario, — onam bir qoʻli bilan sochimdan oʻrab-ushlab olib, bir qoʻli bilan jazavasi tutganicha shunday savaladiki, bu urishida oʻldirib qoʻyadi, deb rosa qoʻrkdim». Ammo volidayi notavon sharmanda qizini shunchalar ehtiyotkorona kaltaklaganki, narigi xonada uxlayotgan eri va katta qizlari biror tovushu sharpani sezishmagan, qon toʻkilib, falokat koʻpgunicha koʻz ochishmagan.
Aka-uka qassoblar tungi uchlarda uyga qaytishgan — shu zahoti ikkovini onasi chaqirgan. Ular Anxela Vikarioni oshxonadagi divanda yuztuban yotgan, beti koʻkarib, kontalashgan, yigʻidan tiyilgan bir ahvolda koʻrishgan. Harqalay oʻshanda qoʻrquvni unutib, oʻzimni tutib olgandim, — dedi menga Anxela Vikario. — Allapaytlardan beri yuragimni tuzday achishtirayotgan vasvasadan, talvasali tushdan foriq boʻlib, dilim taskin topgandi, endi faqat bir narsani — gap-soʻz tugashini, tinchgina oʻringa choʻzilib uxlashni istardim». Pedro Vikario sal jangariroq edi, u Anxelaning belidan dast koʻtarib, stol ustiga oʻtqazib qoʻydi-da:
— Qani, ichingdagini yashirmay ayt, — dedi gʻazabdan titrab-qaqshab. — Kim buzgan seni?
U bir ismni aytish uchun qancha fursat zarur boʻlsa, shuncha vaqt indamay, tili kalimaga kelmay turdi. U qorongʻilikka tikilganicha goʻyo oʻsha nomni axtarardi, niqoyat har ikki dunyoga mansub insonlar ismi orasidan izlaganini topdi va xuddi begunox kapalakni tutib olib, qanotidan devorga nschogʻli vahshiyatla mixlab qoʻyilsa, shundayin shafqatsizlik bilan:
— Sant'yago Nasar! — dediki, shu asnoda azaldan ma’lum hukm oʻqildi va ajal elchilari yoʻlga tushdi.
Oqlovchi, qotillik inson sha’nini himoya qilish zaruriyati tufayli roʻy bergan, buni sud hay’ati inobatga oladi, dedi; javobgar aka-ukalar soʻnggi soʻzlarida agarda nomuslari toptalib, yana ming bor shunday vaziyat tugʻilsa, yana ming bor shu ishlarini takrorlayajaklarini aytishdi. Ular jinoyat qilib qoʻygach, bir necha muddat sarosimalanib turishganda, keyin cherkovga borib, qoʻlimizni qonga botirdik, deya tan olishgan — xuddi ana shu paytda, biz uni nomusimizni bulgʻagani uchun oʻldirdik, deb oʻzlarini oqlashlari mumkinligini oʻylashgan va shu bahonaga mahkam yopishib olishgan. Oʻshanda Sant'yago Nasarning soʻyilganini eshitgan arablar ham qonsirashib, darhol sallohlar izidan tushishgan, aka-ukalar ta’qibdan qochib halloslaganlaricha toʻppa-toʻgʻri dorilqavmga kirishgan va padar Amadorning oldiga qoni artilgan pichoqlarini qoʻyishgan. Eng ogʻir mehnatlardan biri — oʻldirish mehnatidan ikkovining ham sillasi qurib, adoyi tamom boʻlgan kiyimlari, qoʻllari ter hamda hali qotib ulgurmagan inson qoni bilan qoplangan edi. Kashish qotillarning oʻz oyoqlari bilan dorilqavmga kirib kelganlarini ma’qullab, imonlari salomat ekanidan minnatdorligini bildirdi.
— Biz uni qasddan oʻldirdik, — dedi Pedro Vika-rio, — biroq aybimiz yoʻq.
— Vallohi a’lam, balki tangri oldida begunohdirsiz, boʻtalarim, — dedi padar Amador.
— Xudoniyam, bandaniyam oldida begunohmiz, — qat’iy dedi Pablo Vikario. — Nomusimiz pok boʻlsin deb shu halol ishni qildik.
Aka-ukalar keyinroq, jinoyatni aniqlash asnosida bundanam beshbattarroq bezbetlik qilishdi, zarracha aybimiz yoʻq, oppoqmiz, deb turib olishdi, natijada Plasida Lineroning koʻcha eshigi poshsholik hisobiga tuzatib berildi — sallohlar Sant'yagoni oʻldirishdan sal avval eshikka pichoq ura-ura payrahasini chiqarib, buzib tashlagagan edi. Ular Rioachadagi turmada uch yillik muvaqqat qamoq muddatini oʻtashdi, pullari yoʻqligidan ozodlikda yurish uchun zarur toʻlovni toʻlay olishmadi; hibsdagilar xam ikkala birodarni ochiqligi va samimiyligi bois yoqtirib qolishdi, biroq hech kim ularning pushaymon chekkani yo tavba qilganini sezmadi. Darhaqiqat, dastlab ularning koʻnglida Sant'yago Nasarni darhol, isini chiqarmay oʻldirish niyati boʻlmagan, aksincha, kimningdir xalaqit berishini istashgan, buning uchun qoʻllaridan kelgan barcha xarakatni qilishgan, ammo baxtga qarshi biror kimsa lom-mim demagach, noiloj, beixtiyor odamkushlikka qoʻl urishgan — bu fikrni koʻpchilik toʻgʻri deb tasdiqladi.
Oradan yillar oʻtgandan keyin menga odamlarning aytishicha, aka-ukalar uni izlab avvalo Mariya Alexandrina Servantesnikiga borishgan, chunki ikki soat burun gau yerda u bilan birga may ichishgandi. Bu dalil boshqa dalolatlar kabi sudning soʻroq javob hujjatlariga kiritilmagan. Vikariolarning ta’kidlashicha, ular Sant'yago Nasarni mayxonadan topisholmagan, rostdan ham biz u paytda ayshxonadan chiqib, koʻchada qoʻshiq aytib yurgandik, lekin sallohlarning chindanam uni qidirib mayxonaga borishgani dargumon. «Agar ular menga yoʻliqqanlaridamidi, bu yerdan chiqarib boʻpman edi», dedi menga Mariya Alexandrina Servantes. Xotin toʻgʻri gapni aytdi, zotan ikkala yigit uning lazzatxonasiga qadam qoʻygach, hirslariga qul boʻlib, u yerdan oyoq uzib ketolmay qolishardi. Ajablanarlisi shundaki, Vikariolar Sant'yago Nasarning oʻlsayam u joyga kelmasligini bila turib Klotil'de Armentaning sut doʻkoniga borishgan. «Birdan-bir ochiq doʻkon shu edi-da», degan ular tergovchiga. Menga esa, turmadan chiqishgach: «Ertami-kechmi bari bir shu yerdan oʻtardi», deyishdi. Plasida Lineroning koʻcha eshigi doimo, hattoki kunduziyam ichkaridan berk boʻlishini, Sant'yago Nasar choʻntagiga orqa eshik kalitini solib yurishini hamma bilardi. Agarda u oʻshanda uyiga qaytganidayam, shubhasiz, orqa eshikdan kirardi — qosidlar uni butunlay teskari tomonda bir soatcha kutishgan, u yepiskopga peshvoz chiqish maqsadida maydon tarafga toʻppa-toʻgʻri koʻcha eshik orqali oʻtgan, iima uchun bunday qilganiga tergovchining ham aqli yetmadi.
Butun xaloyiqqa oldindan ma’lum etilib, soʻngra amalga oshirilgan bundayin oshkora qotillikni koʻz koʻrib, quloq eshitmagan. Singillari zinokorning otini aytgach, birodarlar choʻchqa boʻgʻizlanadigan bostirma sari yoʻnalishgan, qassoblik asboblari ichidan eng yaxshi ikkita pichoqni tanlashgan. Birining uzunligi oʻn, eni ikki yarim pul'tada boʻlib, unda, goʻsht nimtalashardi, ikkinchisining uzunligi yettiyu eni bir yarim pul'tada edi — u bilan hayvon terisi shilinardi. Pichoqlarni lattaga oʻrab, charxlatgani bozorga, qassoblar rastasiga yetib borishganda, doʻkonlar endigina ochila boshlangan ekan. Tong saharlab, hakkaning tumshugʻi quruqligida bozorga kelganlar unchalik koʻp emasdi, ammo yigirma ikki kishi Vikariolarning nima deyishganini eshitgan, yigirma ikkita insonning shahodat berishicha, sallohlar yovuz niyatlarini ataylab oshkora aytaverishgan. Kdssob Faustino Santos, Vikariolarning ogʻaynisi, endigina ichak-chavaq solingan qutini doʻkonga qoʻyib turganida ular kirib kelishgan, shunda soat uchdan yigirma daqiqa oʻtgandi; qassob ikkala sallohning nega bunchalik bemahalda, yana dushanbada, toʻyda kiyib yurgan qora movut kostyumlarini ham yechmay yoʻqlab kelishganiga hayron boʻlgan. Faustino ogʻaynilarini odatda har jumada, bu paytdan sal kechroq, choʻchqa boʻgʻizlaganda tutiladigan teri peshband taqqan holatda koʻrishga oʻrganib qolgandi. «Rosa ichishibdi-da, deb oʻyladim, — dedi menga Faustino Santos, — shuning uchun ham soat tugul kunning hisobiniyam yoʻqotib qoʻyishgan-da». Qassob ularga bugun dushanba ekanligini aytgan.
— Obbo tentagey, kim senga dushanba emas deyapti, — degan Pablo Vikario. — Biz pichoqni oʻtkirlatgani keldik.
Charxni aylantirib, pichoqlarni oʻtkirlay boshlashgan, odatdagiday Pedro pichoq tigʻini charxtoshga galma-gal tutib turgan, Pablo dastakni aylantirgan. Ish davomida qassoblarga toʻyning nechogʻli dangʻillama boʻlganini ogʻiz koʻpirtirib maqtashgan, ba’zi qassoblar esa, ularning hamkasbi boʻlaturib, toʻy tortidan oʻzlariga tegmaganini aytib gina qilishgan, birodarlar yupatishib, sizlarga atalgani ham bor, deyishgan. Nihoyat, charxlana-charxlana pichoq sayrab yuborgach, Pablo tigʻi yaltillasin deb uni chiroqqa tutgan. Soʻng:
— Hozir mana shu pichoq bilan Sant'yago Nasarni soʻygani boramiz, — degan.
Odamlar ikkoviniyam batartib, moʻmin-qobil yigitlar ekanini yaxshi bilishardi, shuning uchun bu gapga hech kim e’tibor bermagan. «Hamma ularning bu gapiga mast odamning aljirashida, deb karagandi», deyishdi menga ba’zi qassoblar; Viktoriya Gusman ham, aka-ukalarni keyinchalik koʻrgan kishilar ham asosan shunday fikrda edi. Bir safar men qassoblarga, shu kasb-kordagi odamlar qonida tugʻma qattollik mayli boʻlsa kerak, degandim, bogaim baloga qoldi. Ular bu mulohazamni rad etib: «Hayvonni soʻyayotganda, koʻziga qaray olmaysan kishi», deyishdi. Ulardan biri esa, oʻzim soʻygan birorta jonliq goʻshtini yeyolmayman, dedi. Boshqa bittasi avval bir bor koʻrgan yoki, ayniqsa, sutini ichgan sigirni soʻyolmasligini aytdi. Shunda men aka-uka Vikariolarning oʻzlari boqqan, oʻrganib qolgan, hattoki erkalab nom qoʻyib yurganlari necha-necha choʻchqani kiprik koqmay boʻgʻizlashlarini qassoblarga aytgandim: «Bu gapingiz toʻgʻri, — dedi biri. — Ammo siz ular choʻchqalarbmga odamlar otini emas, gullarning nomini qoʻyishganini unutmang-da». Pablo Vikarioning dagʻdagʻasi yolgʻondakam emasligini anglagan yolgʻiz odam Faustino Santos uiga hazillashib: atrofda kallasini shartta uzib tashlash shart boʻlgan kancha boy-badavlat kishilar yuribdi-yu, senlar nega endi aynan Sant'yago Nasarni oʻldirmoqchisizlar, deb soʻragan.
— Buning sababini Sant'yago Nasarning oʻzi yaxshi biladi, — deb javob qaytargan Pedro Vikario.
Faustino Santos oʻzini qoʻyarga joy topolmay qolgan, keyinchalik menga aytganidek, bir oz oʻtgach, shahar hokimining nonushtasiga pechen'e olgani mirshab kelgan, unga bu gapni tushuntirgan. Sud hujjatlarida qayd etilishicha, mirshab Leandro Pornoy otli kimsa ekan, u toʻydan bir yil keyin, saltanat bayrami kunida, buqa suzib, boʻynidagi shox tomiri yorilib Oʻlgan. Shu bois u bilan gaplasholmadim, inchunun, Klotil'de Armentaning tasdiqlashicha, uning sut doʻkoni yonida Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldiramiz deb oʻtirishganida, ikkovini dastavval ana shu mirshab koʻrgan.
Klotil'de Armenta endigina erini uyiga joʻnatib, peshtaxtani arta boshlagandi oʻshanda: er-xotin doʻkonni birga ochishar, ertalab sut, kun boʻyi turli oziq-ovqatlar sotilar, kechqurun soat oltidan keyin bu katalak mayxonaga aylanardi. Xotin doʻkonni tonggi soat 3-u 30 da ochgan. Uning eri, yaxshilarning yaxshisi don Roxelio de la Flor, mayxonani har galgiday soat birda yopmoqchi boʻlgan, toʻydan chiqib, atrofda tentirab yurgan mayparastlarning barchasi shu yerdan qoʻnim topib, gap ta’sir qilmaydigan darajaga yetgach, u soat uchdan keyin doʻkonni berkitmasdan uyiga uxlagani joʻnavorgan, Klotil'de Armenta esa, yepiskop kelgunicha sutni sotib ulguray, deb barvaqt turgan edi.
Vikariolar doʻkonga soat 4-u 10 da kirishgan. Odatda bu mahalda faqat yeguliklar sotilardi, ammo Klotil'de Armenta ularni bir shisha shakarqamish mayi bilan siylagan, bu uning qassoblarga ehtiromidan emasdi, albatta. Aka-ukalar unga toʻy tortidan juda katta boʻlagini yubortirishgan, ayol shundan xursand edi. Ular bir koʻtarishda shishani boʻshatishdi-da, hech narsa boʻlmaganday oʻtiraverishdi. «Ikkoviyam muzlab-toʻngʻib qolganga oʻxshardi, — dedi menga Klotil'de Armenta, — agarda oʻsha paytda ustlaridan yermoyi sepib yoqib yuborilsayam, bilishmasdi». Soʻngra ular movut kostyumlarini yechib, ayricha bir ehtiyotkorlik bilan stul suyanchigʻiga ilishgan-da, yana bir shisha may soʻrashgan. Koʻp terlashganidan koʻylaklari anchagina kirlangan, oʻzlariyam soqollari olinmaganidan qandaydir vahshiyona tusga kirishgan edi. Birodarlar shishadagi mayni endi bamaylixotir oʻtirib, shoshilmasdan Plasida Lineroning roʻparadagi uyidan koʻz uzmay, maydalab ichishgan; uy derazalari qorongʻi, chirogʻi oʻchiq ekan. Qosidlar nazarini tikkan peshayvon tarafdagi eng katta deraza Sant'yago Nasar yotogʻiniki edi. Pedro Vikario Klotil'de Armentadan, anavi derazaning chirogʻi yonmadimi, deb soʻragan, ayol yoʻq deb javob bergan, yigitning bu savoli unga gʻalati tuyulgan.
— Biror narsa boʻldimi unga? — qiziqib soʻragan ayol.
— Yoʻgʻ-e, tinchlik, — degan Pedro Vikario. — Hozir u bizga juda kerak boʻlib qoldi, oʻldirmoqchimiz.
Ayol bu kutilmagan gapga avvaliga ishonmagan, ammo sallohlar qoʻlidagi sochiqqa oʻralgan pichoqlarga koʻzi tushgach, xayronligi yanada ortgan.
— Nega oʻldirmoqchisizlar-a, tagʻin shunchalik tong-saharlabda-ya, sababini bilsak boʻladimi? — deya soʻragan.
— Negaligini uning oʻzi biladi, senga qizigʻi yoʻq, — degan Pedro Vikario.
Klotil'de Armenta ikkoviniyam sinchiklab koʻzdan kechirgan. U aka-ukalarni juda yaxshi bilardi, ayniqsa,Pedro Vikario harbiydan qaytgach, oʻzicha egizaklarni bir- biridan farqlay boshlagan edi. «Ikkoviyam gʻoʻr, qip-qizil bola edi-da, axir», dedi menga doʻkonchi xotin. Xuddi mana shu fikri qoʻrqitib yuborgan, zotan, faqat oplalargina har ishga qodir, deya hisoblardi. U sut shishalarini tashiyotgan joyida ishini tashlab, erini doʻkondagi ahvolidan xabardor qilgani uyiga chopgan. Don Roxelio de la Flor zaifasining soʻzlarini mudrab yotib eshitgan.
— Koʻpam jinni boʻlaverma, — degan u xotiniga. Ikkoviyam odam oʻldiradigan, xususan, boy odamga pichoq koʻtaradigan bolalardan emas.
Klotil'de Armenta orqasiga qaytganida, sallohlar shahar hokimiga sut olgani doʻkonga kirgan mirshab bilan suhbatlashib oʻtirishgandi. U erkaklarning gapini upchalik anglamagan, biroq mirshab chiqib ketayotib ularning pichogʻiga koʻz tashlaganida, demak, birodarlar ungayam oʻz ahdlarini ochiq bidirishibdi-da, deb oʻylagan.
Toʻrtdan sal avval uygʻongan shahar hokimi polkovnik Lasaro Aponte mirshab Leandro Pornoy Vikariolarning yovuzona qarori xususidagi xabarni aytgani kirganida soqolini olib boʻlgandi. Oʻtgan kecha polkovnik janjalchi ulfatlar oʻrtasidagi bir necha mojaroni tinchitib charchagan, saharlab yana bir falokat xaqida mulohaza oʻylashga shoshilmas, zero, bunga xushi ham yoʻq edi. U bamaylixotir kiyingan, kapalaknusxa boʻyinbogʻini koʻnglidagiday chiqquncha qayta-qayta bogʻlagan, ksyin yepiskopning koʻzi tushar degan ilinjda boʻyniga Bibi Mar'yam qavmlariga mansub tumorni taqqan edi. Piyoz qoʻshib dimlangan jigarni yeb oʻtirganida xotiii Bayyardo San Roman Anxela Vikarioni onasinikiga eltib tashlabdi, degan hovliqib, polkovnik esa uniig soʻziga zigʻircha e’tibor bermagan va:
— E, tavbangdan ketay, xudo-ey! — degan hazillashib. — Yepiskop endi nima derkin-a?
Biroq shu zahotiyoq polkovnik mirshabdan eshitgan gaplari bilan xotini aytgan soʻzlarni bir-biriga qiyoslarkan, ularning chambarchas bogʻliqligini anglagan. U oʻrnidan shitob turib, yepiskopga ilhaq odamlar bilan jonlangan koʻcha boʻylab, yangi bandargoh tomondan maydon sari yoʻl olgan. «Esimda, sahar soat beshlar edi, yomgʻir tomchilab turardi», dedi menga polkovnik Lasaro Aponte. Koʻchada uni uch kimsa toʻxtatib, egizak Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirmoqchi ekanini xufiyona xabar qilishgan, ulardan faqat bittasigina sallohlar qurbonni qaysi joyda kutib yotishganini aniq aytgan.
Polkovnik birodarlarni Klotil'de Armenta doʻkoni yonida uchratgan. «Ularni koʻriboq, bolalar shunchaki oʻdagʻaylashipti-da, deb oʻyladim, — deya u menga koʻnglidagini ochiq aytdi. — Men ikkovini oʻlguday mast, deb behuda xavotirlangan ekanman». Polkovnik ulardan maqsadlari nima ekanini soʻrab oʻtirmagan, pichoqlarini tortib olganu uxlagani uyiga joʻnayvergan. U xotinining vahimali soʻzlariga e’tibor bermaganidek sallohlarning bunday oʻtirishlariga xam loqayd qaragan.
— Axir, mundoq bir tanangizga oʻylab koʻring, yepiskop sizlarni shu ahvolda koʻrsa, nima deb oʻylaydi? — degan u Vikariolarga.
Aka-ukalar joʻnab ketishgan. Klotil'de Armenta shahar hokimidan ularni qamoqqa olmagani uchun xafa boʻlgan: jillaqursa, hamma gap biryoqli qilinguncha polkovnik ikkovini hibs etishi lozim edi. Polkovnik ayolning da’vosini eshitgach, qoʻlidagi pichoqlarni dalil sifatida koʻrsatgan va:
— Endi nimasi bilan soʻyadi, vahimachi? — degan.
— Nahotki, ular yomonligini qoʻyadi, deb oʻylaysiz? — degan ayol unga. — Axir, ularning zimmasida oila sha’ni, birovni oʻldirishdek ogʻir majburiyat turibdi, bechoralarni ana shu yukdan kutqarish kerak-ku!
Vikariolar yovuz niyatini amalga oshirishda qanchalik qa’tiy boʻlmasin, biror sulhparvar kelib, ikkovini bu badniyatdan qaytigaga undashini, qattollik balosidan xalos etishini sidqidildan istashayotganini Klotil'de Armentaning koʻngli sezgan. Polkovnik Apontening gʻofil dili bundan bexabar edi, albatta.
— Shubxaga borib birovni qamash mumkin emas, — degan u. — Hozir eng muhimi, Sant'yago Nasarni suiqasddan voqif qilinsa, bas, shuning oʻzi yetarli, u yogʻi — olam guliston!
Klotil'de Armentaga polkovnikning xulqi yoqmasdi, shuning uchun u har doim, bu pakana, xoʻppasemizning yengiltakligi boshiga koʻp malomatlar soladi, deb yozgʻirib yurardi, ammo, menimcha, Lasaro Aponte, garchand bir oz ajib qolgan, ba’zi bemaza aqidaparastlar pochtada yuboradigan qoʻllanmalarni oʻqiyverib, miyasi chalgʻib, tanholikda arvohlar bilan soʻzlashadigan qiligʻi boʻlsayam, oʻzi asli baxtiyor insonlardan edi. Biroq oʻsha dushanbadagi xatti-harakatlari uning shildir kimsaligini oshkor etdi. Gap shundaki, polkovnik Sant'yago Nasarni bandargoxga koʻrib qolmagunicha uni esiga keltirmagan, koʻzi tushgan zahoti suiqasd xususida oʻylab, indamagan, hech iarsa boʻlmaydi, deb xisoblagan va podadan oldin chang chiqarmaganidan quvonib qoʻygan.
Vikariolar shum niyatlarini sut doʻkoniga kirgan oʻn ikki kishiga aytishgan, ana shu kishilar soat oltigacha bu shumxabarni butun shaxarga yoyishgan. Roʻparadagi uyda turib Nasarlarning bu qasddan bexabarligini Klotil'de Armenta kallasiga sigʻdirolmasdi. Uningcha, Sant'yago Nasar uyda emas, zotan, yotogʻining chirogʻi xam oʻchiq edi; ayol kimni koʻrsa, Sant'yago Nasarni uchratsang, shu gaplardan ogoh et, derdi; u hatto sutga kelgai rohiba xizmatchi orqali padar Amadorga ham xabar yetkazgan. Soat toʻrtda u Plasida Lineroning oshxonasida chiroq yonganini koʻrgan va darhol har kuni ertalab bir hoʻplam sut tilanib keladigan gadoy xotinni, bor gapni aytgin, deb oqsoch Viktoriya Gusman oldiga yuborgan. Yepiskop tushgan kema boʻkirib ovoz bergan iaytda dsyarli barcha odam uygʻonib boʻlgan, butun shahar ahli unga peshvoz chiqishga oshiqmokda edi; bizlar — umuman, egizak Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirmoq piyatida ioylashayotganidan bexabarlar barmoq bilan sanarli edik; bu paytda suiqasd va uning sababi xaqidagi shov-shuv shaharni tumanday koplagandi.
Aka-ukalar qoʻllarida roʻznomaga oʻrogʻliq iichoqlarni tutgancha yana doʻkon yoniga qaytishganida Klotil'de Armenta hali sutni sotib ulgurmagandi. Bitta pichoqning uzunligi oʻn ikkiyu eni uch pul'tada, tigʻi qalin, zanglagan edi, uni eski temir arrapichokdan Pedro Vikarioning oʻzi, urushdai soʻng nemis pichoqlari savdoga kirmasidan sal avval yasagandi. Ikkinchi pichoq kaltaroq, lekin narigisidan enliroq, oʻrokday egri edi. Tergovchi sud hujjatida pichoqni soʻz bilan ifodalay olmagani boisidan rasmini chizib qoʻyaqolgan, suvrat ostiga yozgan xatida uning kichkinagina turkiy yatagʻanga oʻxshashligini ta’kidlagan. Xuddi mana shu qoʻpol, hayvon soʻyadigan pichoqlar bilan qosidlar Sant'yago Nasarni qiynab oʻldirishgan.
Faustino Santos ogʻaynilarining xatti-harakatini idrok etolmay qolgan. «Ular yana pichoq charxlagani qaytib kelishdi, — dedi u menga. — Kela solib, Sant'yago Nasarning ichak-chavagʻini agʻdarib tashlaymiz, deya, ataylab hamma eshitishi uchun baqirib-chaqira boshlashdi. Men bu ogʻzipolvonlar shunchaki valdirashyapti-da, deya koʻnglimdan kechirib pichoqlariga ham nazar solmadim, oldingisi deb oʻylagandim-da». Sallohlar tagʻin doʻkon roʻparasida koʻrinishlari bilanoq, Klotil'de Armenta ularning avvalgi vajohatlari yoʻqligini tuygan.
Haqiqatan ham, ikkovi oʻrtasida ixtilof tugʻilgandi. Gap shundaki, zohiran ular biri-biriga naqadar oʻxshamasin, botinan ayricha edi, ogʻir, mushkul fursatda ana shu ruhiy, xulqiy tafovut oʻzini oshkor etardi. Pablo Vikario ukasidan olti daqiqalik katta edi, oʻsmirligidayoq tahayyulining kuchliligi va dadilligi bilan undan ajralib turardi, Pedro Vikario esa, bilishimcha, bolaligidan ta’sirchan, farmonbardorlikni xush koʻradigan bola edi. Yoshlari 20 ga yetgach, ikkoviyam harbiyga chaqirildi, biroq Pablo Vikarioga ozodlik tegib, oilaga bosh boʻlib qoldi. Pedro Vikario jamoat tartibini saqlovchilar safida oʻn bir oy xizmat qildi. Muttasil oʻlim dahshati bilan toblangan harbiyat ruhi uning qalbidagi amrfarmolik maylini yanada mustahkamladi, akasiga bogʻliq ba’zi ishlarniyam oʻzi hal etishga oʻrgandi. U uyiga «yuqumli serjantlik rutbasi» — bavosil kasalini orttirib qaytdi, harbiydalik chogʻida doktor Dionisio Iguaran tavsiyasiga koʻra qilinadigan margimushli ukollargayam, ingliz tuzi qorishtirib tayyorlanadigan xuqnagayam, xullas, qoʻshinda rasm boʻlgan davolashning barcha usullariga tosh bardosh ila qarshi turdi. Bavosilini turmaga tushgandagina davolashdi. Biz, Pabloning ogʻaynilari, ukasi harbiy xizmat nonini yeb, anchagina buyruqchi boʻlib qaytgach, kutilmaganda uning fe’l-atvori oʻzgarganini, ukasi chizgan chiziqdan chiqmaydigan dardisarga aylanib, ayniganini sezgandik, buyam yetmaganday, Pedro Vikarioning yana bir qiligʻi ortiqcha boʻldi: u kim koʻringanga koʻylagini koʻtarib, chap biqinidagi pulemyot oʻqidan qolgan chandiqni namoyish etardi. Pedro oʻz bavosilini harbiy nishonday e’zozlab roʻkach qilishi yetmaganiday, pandavaqi Pablo ham uni moʻ’tabar insonning ulugʻlik belgisi deb bilar va bu borada soʻz ketsa albatta hayajonlanar edi.
Pedro Vikarioning aytishicha, Sant'yago Nasarni oʻldirishga dastlab u ahd qilgan, akasi unga ergashgan, xolos. Polkovnik pichoqlarni tortib olgach, Pedro burchimni bajardim deb hisoblagan, ana shunda Pablo Vikario tashabbusni oʻz qoʻliga olib, yoʻq, bu bilan ish tugamaydi, uni oʻldiramiz, deb oyoq tirab turavergan. Birodarlar tergovchiga alohida-alohida yozib bergan tilxatlarida bu xususda ogʻiz ochishmagan. Ammo menga Pablo Vikario bir necha daf’a ta’kidlaganidek, ukasini ishni oxiriga yetkazishga koʻndirgunicha esi ketgan. Ehti-mol, oʻshanda ukasi bir muddat boʻshanglik qilgandir, kim biladi deysiz; Pablo Vikario yakka oʻzi bostirmadan boshqa pichoqlarni olgani ketganida, ukasi bovl etmoq niyatida tamarhindiy daraxtlari panasida ivirsib yurardi. Men Pedro Vikario bilan bir marta suhbatlashdim xolos, ana oʻshanda u: «Akamning boshida bu gavdo yoʻq, bilmaydi. Yozilish — men uchun shisha sinigʻini peshob qilishdan ham battar azob», dedi. Pablo Vikario pichoqni topib qaytganida, ukasi hamon daraxtga tirmashganicha kuchanib oʻtirardi. «Bechora ogʻriqdan sovuq terga botib ketgandi, — dedi menga Pablo Vikario. — U inkillay-inqillay hozir birovni oʻldiradigan chogʻi yoʻqligini, bir oʻzim boraverishim kerakligini aytdi». Soʻng Pedro Vikario toʻy dasturxoniga tayyorlanganu xanuz yigʻilmagan xontaxtalardan biriga choʻkkan, shimini tizzasiga tushirgan. «Yarim soatcha matoxini doka bilan oʻradi», dedi menga Pablo Vikario. Aslida esa, ukasi uni oʻn daqiqacha kuttirgan, xolos, biroq bu fursat mobaynida nechogʻli iztirob chekkani yolgʻiz Pedro Vikariogagina ayon. Pablo Vikario unga qarab turib, tong otguncha vaqtni choʻzmoqchi, bu bavosil, deb oʻylab, ranjigan. U ukasining qoʻliga zoʻrlab pichoq tutqazgan-da, uni singlisining toptalgan nomusi tiklanadigan intiqom yoʻliga sudragan.
— Boshqa yoʻl yoʻq, — degan u. — Biz uni soʻyib, saranjomlab boʻldik, deb oʻylayver endi.
Itlar tinimsiz hurayotgan bir paytda ikkovlon pichoqlarini hech narsaga oʻramasdan, choʻchqaxonadan tashqariga chiqishgan. Tong yorisha boshlagan. Pablo Vikario menga: «Yomgʻir yogʻmayotgandi», dedi. Pedro esa: «Aksincha, havo tund edi, dengizdan shamol esar, yulduzlarni barmoq bilan sanasa boʻlardi», dedi. Bu paytda shov-shuv butun shaharga tarqalgandi, Ortensia Baute koʻcha eshigini ochayotganda sallohlar ayni uning uyi yonidan oʻtishayotgan ekan, ularni koʻriboq, xotinning kapalagi uchib ketgan va Sant'yago Nasarning arvohini xotirlab, birinchi boʻlib duo oʻqigan. «Men uni oʻldirishibdi, deb oʻylagandim, — dedi u menga. — Shuning uchun ham koʻchadagi chiroq shu’lasida qoʻllaridagi pichokdan yaltillab qon tomayotganday koʻrindi koʻzimga». Bu tashlandiq mahalladagi yakkam-dukkam uylardan biri Pablo Vikarioning qalligʻi Prudensia Kotes xonadoni edi. Birodarlar har safar shu yerdan, ayniqsa, juma kunlari bozorga ketishayotganda, bir piyola qahva ichish bahonasida yoʻqlab turishardi. Eshikni itarishgandi, itlar bezovtalanib irilladi, soʻng, tong qorongʻisida ularni tanib, unlarini oʻchirishdi; ikkovlon oshxonaga kirib, Prudensia Kotesning onasi bilan salomlashdilar. Qahva hali qaynamagandi.
— Qahvani keyinroq icharmiz, — dedi Pablo Vikario, — biz juda shoshib turibmiz.
— Nimayam qilardilaring, bolalarim, — dedi kampirsho bamaylixotir, — or-nomus deb odamzot har yoʻlga kiradi.
Ular bu goʻshada anchagina oʻralashib qolishgan, bu safar endi Pedro Vikario, akam ataylab vaqtni choʻzyapti, deb oʻylagan. Ikkovlon qahva ichishayotganda oshxonaga Prudensia Kotes — dirkillagan, ayni yetilgan qiz — oʻchoqqa oʻt qoʻyish uchun tutantiriqqa bir dasta eski roʻznoma olib kirgan. «Men ularning maqsadini sezgandim, — dedi menga Prudensia. — Ichimda bu ishni ma’qulladim, agar Pablo shunaqa paytda mardonalik qilmasa, hecham unga tegmasdim». Oshxonadan chiqib ketishdan avval Pablo ikkita roʻznomani olgan-da, birini ukasiga bergan, soʻng ikkovlon pichoqlarini oʻrab olishgan. Prudensia Kotes oshxonada krlgan, birodarlar hovlidan oʻggunlaricha kuzatib, qarab turgan; u Pablo Vikario qamoqdan chiqqunicha yana uch yil yoʻlga koʻz tikkan va nihoyat, ular bir umrga qovushishgan.
— Ehtiyot boʻlinglar, — degan qiz derazadan ularga qarata.
Klotil'de Armentaning ular tagʻin doʻkonga qaytishganda avvalgi vajohatlari yoʻqligini sezgani bir hisobda ayni muddao boʻlgan, ularga oʻzlariga kelishar, degan umidda bir shisha ayiqquloq qaynatmasidan solingan musallas bergan, ichinglar, degan. U menga: «Yo rabbim, biz xotinlar bu dunyoda naqadar yolgʻizu notavon yashab, oʻtib ketarkanmiz-a, bunga oʻsha kuni aqlim yetdi», dedi. Pedro Vikario undan erining soqol oladigan uskunasini soʻragan, Klotil'de Armenta sallohga sovun, choʻtka, toza olmos solingan ustara, ilgichli oyna opchiqqan, ammo yigit oʻzining dudama pichogʻi bilan soqolini qirgan. Klotil'de Armenta buni chin erkakning ishi deb baholagan va Pedroga besh ketgan. «U kinodagi qotillarga oʻxshardi», dedi menga ayol. Keyinchalik Pedro Vikario shu holatni izohlab, menga: «Turmada pichokda soqol olaverib oʻrganib ketganman, boshqa narsada qirsam, etim junjikadi», dedi. Akasi esa, odamga oʻxshab don Roxelio de la Florning ustarasida soqolini olgan. Xullas, ikkovlon tunkezarlarga xos me’rovona qiyofada roʻparadagi qorongʻi derazaga tikilishgancha indamay, shoshilmay musallasni ichib tugatishgan, bu orada hangama-doʻkonga paydar-pay kirib-chiqib, joʻrttaga savdoda yoʻq mollarni soʻrab-surishtirishgan, yagona niyatlari — Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirmoqqa shaylanib rostdan shu yerda oʻtiribdimi — xuddi shuni oʻz koʻzlari bilan koʻrib, ishonch hosil etmoq boʻlgan.
Sallohlar haq deb qarab oʻtirgan xonada shu tun chiroq yonmagan. Sant'yago Nasar uyiga tonggi soat 4-u 20 da qaytgan, zinapoya chirogʻi butun kecha yoniq turganidan oʻz xonasiga yorugʻda bemalol oʻtib, chirogʻini ham yoqmay, kiyiminiyam yechmasdan karavotga oʻzini tashlaganu dong qotgan. Bir soat uxlagach, yepiskopni kutishga chiqadi, kechikmasin, deb Viktoriya Gusman uni vaqtliroq uygʻotgan. Biz Sant'yago Nasar bilan birga sahargi soat uchgacha Mariya Alexandrina Servantesning islovatxonasida aysh qilgandik: xuddi oʻsha paytda Mariya bibi mashshoqlarning javobini berib, raqsxona chiroqlarini oʻchirib, bu visol uyining gullariga — zanji jononalargayam bir oʻzlari, jazmanlarsiz sal uxlab, hordiq chiqarishsin, deb ruxsat bergan edi. Uch kundirki, zanji dilbarlar tinim bilmay xizmat qilishdi: avval oliynasab mehmonlarning koʻnglini ovlashdi, ular joʻnab ketgach, bizga oʻxshab toʻydan keyin oʻziga hamsuhbat topolmay yurganlarga eshiklarini lang ochib qoʻyishdi. Mariya Alexandrina Servantes — tengqurlarim uni, oʻlsagina koʻzi yumiladigan xotin, uxlamaydiyam-uxlatmaydiyam, deyishardi — umrimda uchratganim ayollarning eng dilbari va xushkalomi boʻlib, koʻrpada ham odamzotning jonini kirgizardi, ammo anchagina oʻziga qattiq juvon edi. U shu yerda tugʻilib-oʻsgan, butun umri ana shu dorulshahvatda kechgan; bu xonadon eshiklarini dunyodagi boriki ikki oyoqli erkak zoti uchun keng ochib koʻygan edi, bir necha xonani soatbay ijaraga berib, koʻp foyda koʻrgan; kattagina tashqi hovli sahnidagi raqs maydonchasi chiroqlari ustiga Paramaribo dagi chin bozoridan sotib olingan oshqovoqlarning ichini oʻyib, quritib, qalpoqcha tarzida oʻrnatishgandi. Tengdoshlarimni — butun bir avlodning yigitligini ilk bor barbod etib, juda erta koʻzini ochgan ham shu juvon edi. U bizga keragidan salgina ortiqcha narsalarga oʻrgatgan boʻlsa-da, biroq, eng muhimi, jahonda koʻrpada yolgʻiz yotishdan kam bemaza tomosha yoʻqligi xususidagi oddiy haqiqatni anglatganidan minnatdormiz. Sant'yago Nasar uni birinchi koʻrganidayoq aqlidan ozayozgandi. Oʻshanda men uni, hoy bola, oʻzingni tiy, nafsim mening balodir, boshga ming dard solodir, deb ogohlantirgan edim. Lekin gapimga quloq osmagan, Mariya Alexandrina Servantesning nagʻmalari bechorani qip-qizil jinni qilib qoʻygan edi. Ibrohim Nasar uni 15 yoshida oʻsha fitnaparvar dilbarning toʻshagidan tortib olib, «Tangrital’at» qoʻrgʻoniga bir yilcha qamab qoʻygunicha koʻnglining kunduziyam, kechasiyam, kulgisiyam, yigʻisiyam oʻsha edi. Oʻsha zamonlardan beri ikkovining oʻrtasida ishqiy gʻavgʻolardan xoli chuqur ehtirom bor edi, juvon Sant'yago Nasarning izzat-hurmatini joyiga qoʻyardi: agar u yaqin-orada yurgan boʻlsa, boshqa birov bilan yotmas edi. Oʻsha kuni u bizni kutilmaganda koʻchagacha kuzatib chiqdi, charchadim, dedi, ta’til kunlarim tugab qolgandi, shuni nazarda tutdimi, menga muruvvat nigohini tikib ishora qildi, yana yashirincha qaytib kirishim uchun eshikni tambalamay, yoʻlak chirogʻini oʻchirishni joʻrttaga unutib, orqasiga qayrildi.
Sant'yago Nasar kiyim oʻzgartirish bobida ustasi farang edi, zanji dilbarlarni yechintirib-kiyintirish — uning eng sevimli ishi edi, bu mashgʻulotsiz turolmasdi, gohida qoraxonlarni shunday liboslarga burkab tashlardiki, ular hatto oʻzlarini oʻzlari taniyolmay qolishardi. Yigit fohishalarning kiyimlarini oʻzgartiraman deb libos tanlab javonlarning tit-pitini chiqarib yuborar, bularning barchasini — shu badbaxtlar boshqacha kiyinib, oʻzlarini unutishi, taskin topishi uchungina qilardi. Bir gal bitta zanjiniso dugonasining libosida oʻzini u deb oʻylab, hayratdan rosa yigʻlagan. U menga: «Oʻshanda oʻzimga oʻzim xuddi koʻzguning ichidan chiqib kelganday tuyuldim», dedi. Oʻsha oqshom Mariya Alexandrina Servantes Sant'yago Nasarning oxirgi marta sevimli mashgʻulotini takrorlab, mazza kilishiga yoʻl bermagandi, shu ishlaring menga sirayam yoqmaydi, umrimni zaharlagan narsalarni esimga soladi, deya sasigandi. Shundan keyin biz mashshoqlariniyam ergashtirib, koʻchama-koʻcha sangʻib qoʻshiq aytdik, bu paytda aka-uka Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirish qasdida poyla-shayotgan edi. Sant'yago Nasarning kallasiga qaysi goʻrdan ham soat toʻrtda Ksiusning uyi joylashgan tepalikka chiqib, yangi kelin-kuyovga qoʻshiq aytib berish fikri tugʻilibdi — nachora, koʻndik.
Biz ularning derazasi tagida qoʻshiq aytish bilan kifoyalanmay, bogʻchaga karata portlagich baqamushaklar ham otdik, biroq tevarak jimjit, hayot asorati sezilmas edi. Uyda hech kim yoʻqdir, degan oʻy birortamizning xayolimizga kelmapti. Darvoza oldida atlas bogʻlogʻichlar, sha’mgullar bilan bezatilgan tepasi ochiq avto-mobil' turardi. Ukam Luis Enrike, u oʻshandayam mohir mashshoqlarday gitara chalardi, kelin-kuyov sharafiga oʻzi toʻqigan, kirdikorlaru fitna-fasodlar xususidagi nikohga aloqador qoʻshigʻini aytardi. Bu dam yomgʻir yogʻmayotgandi, aksincha, osmon oyli, xavoi jaxon ochiq, musaffo edi, jarlik tubidagi qabristonda asriy soʻngaklar aralashgan turli chirindilar yonib, tovlanar edi. Bir tarafda oyning oppoq yogʻdulari ichra choʻmilib, jilvala-nayotgan yam-yashil bananzor, tund botqoqliklar, undanda narida Karib dengizining ufk sarhadlariga tutash nurafshon sohillari koʻzga chalinar edi. Sant'yago Nasar ummon yuzasidagi yugurik olovni bizga koʻrsatib, u — Senegaldan safarga chiqib, Kartaxende las Indias bandargohiga kiraverishda ichidagi bor yuki, bandi qullari bilan suvga gʻarq boʻlgan qulfurushlar kemasidagi bir mugʻarriqning ruxi gʻaribi, dedi.
U Anxela Vikarioning bir lahzalik er-xotinlik turmushi bundan ikki soat avval zavol topganini bilmasdi, albatta, shuning uchun xam yigitning koʻngli shundan alagʻda boʻlyapti, deb oʻylash notoʻgʻri edi. Bayyardo San Roman, agar mashinani yuritsam, motorning tovushi badbaxtlikni oldinroq odamlarga ovoza qilib qoʻymasin deb, bechora zoniyani onasining uyiga ataylab iiyoda olib borib tashlab kelgan; soʻngra Ksiusning xayrli, ulkan, kimsasiz xonadonida chiroqlarniyam yoqmay, uzoq vaqt nestu mustar boʻlib oʻtirgan.
Tepalikdan qaytib tushganimizda, ukam, bozordan qovurilgan baliq olib, nonushta qilaylik, dedi, ammo Sant'yago Nasar, biror soat uxlab, oʻzimni oʻnglab olay, yepiskopni kutishga chikaman, deb koʻnmadi. U Kristo Bedoyya bilan birga unda-bunda chiroqlari yona boshlagan eski bandargoh yoʻlidagi koʻchadan oʻtib, dengiz qirgʻogʻi boʻylab uyiga joʻnadi: muyulishdan qayrilarkan, bizga qarata qoʻl silkidi — shu uni oxirgi koʻrishimiz edi.
Kristo Bedoyya ikkovi keyinroq bandargoxda uchrashmoqqa kelishib, hovlining orqa eshigi yonida xayrlashishgan. Itlar uning kelganini sezib, odatdagiday irillashgan, Sant'yago Nasar kalitlarini shiqirlatib, maxluqlarni tinchitgan. Yigit ichkariga kirib ketayotganda Viktoriya Gusman qahva qaynatayotgan edi.
— Hoy, arab, — degan u xoʻjayiniga, — kaxvang qaynab qoldi, sovimasdan ich.
Sant'yago Nasar qahvani keyinroq ichaman, besh yarimda Divina Flor meni uygʻotsin, xuddi egnimdagiday toza kiyimimni tayyorlab qoʻysin, degan. U yotogʻiga chiqib ketgancha, bir daqiqa oʻtar-oʻtmas gadoy xotin kirib kelganda, Klotil'de Armentaning sut doʻkonida eshitgan gapini oqizmay-tomizmay Viktoriya Gusmanga yetkazgan. Soat 5 u 30 da Viktoriya Gusman, — u qizi Divina Florni choʻjayindan doimo ehtiyotlar, yotogʻiga yolgʻiz yoʻlatmas edi, — xoʻjasining buyrugʻini ado etib, kanop surpdan tikilgan kostyumini olib kirgan.
Mariya Alexandrina Servantes eshik ilgagini solmay ochiq qoldirgan ekan. Men ukam bilan xayrlashgach, yoʻlakka burildim, u yerdagi yashang lolalar oʻsgan gulxonada zanji dilbarlarning ermagi, erkatoyi mushuklar mudrab yotgandi, maxluqlarga sezdirmasdan yotoqxonaga qadam qoʻydim. Chiroq oʻchiq edi, ostona hatlashim bilanoq dimogʻimga xotin kishining xush boʻyi urildi, qorongʻida «yovvoyi mushuk»ning ehtiros otashi-la porlayotgan koʻzlarini koʻrdim, soʻngra, cherkov jomi chalinmagunicha bu olamda nelar roʻy bergan — bundan xabarim yoʻq.
Uyga ketayotib, ukam tamaki sotib olish niyatida Klotil'de Armentaning doʻkoniga kirgan. Bazmda u rosa toʻyib ichgan emasmi, doʻkonda boʻlib oʻtgan gaplarni elas-elas esladi, ammo Pedro Vikario unga tutgan bir qultum araq bamisoli ajalning oʻqi ekan, degan, oʻsha yodida qolibdi. «Xuddi alangani ichimga yutib yuborganday boʻldim», dedi ukam menga. Mudrab oʻtirgan Pablo Vikario ukamning sharpasini sezib, shartta oʻrnidan turgan-da, pichogʻini koʻrsatib:
— Hozir biz Sant'yago Nasarni soʻygani boramiz, — degan.
Ukam uning bu gapini eslay olmadi. «Agarda shunday deganini eshitganimdayam, bari bir ishonmasdim, — dedi ukam menga bu hakda bir necha bor. — Egizaklarning biror kimsani oʻldirmoqchiligi, ayniqsa toʻngʻiz boʻgʻizlaydigan sallohpichoq bilai soʻyishga ahd qilgani oʻshanda avliyoning ham kallasiga kelmasdi». Soʻngra Vikariolar undan Sant'yago Nasarning qayerdaligini surishtirishgan, avval birga edinglar, ayt, deyishgan, afsuski, ukam ularga ne deb javob berganini xotirlay olmadi. Klotil'de Armenta va birodar Vikariolarning tergovchiga iqror boʻlishicha, ukamning gapidan ular yoqa ushlab qolishgan. Ukam: «Sant'yago Nasar oʻldi», degan.
Keyin u uchchoviniyam yepiskopchasiga choʻqintirib duo etgan-da, munkib, eshikka koqilib, tebranganicha tashqariga yoʻnalgan. Maydon oʻrtasiga yetganida padar Amadorni uchratgan. U hayitlik ridosiga burkanib, bandargoh tomonga shoshilardi, ortidan bir necha rohib-xizmatchi ergashib borardi, bu toʻda orqasidagi shotirlar esa yepiskopning kemadan tushiboq ibodat oʻtkazishi uchun koʻchma mehrobni koʻtarib olishgandi. Bu sharafli maxluqlarni koʻrgan Vikariolar shoshib choʻqinishgan.
Klotil'de Armentaning menga aytishicha, kashish uning uyi yonidan rohiblar guruhini ergashtirgancha indamay oʻtib ketgach, koʻnglidagi soʻnggi ishonch rishtasi ham uzilgan. «Padarimiz men yozib yuborgan xatni olmaptilar-da, degan xayolga bordim», dedi ayol menga. Biroq oradan qancha yillar kechib, padar Amador u dunyoning ogʻir xayolidan qutulib, bu dunyoning nogironu notavonlari toʻla Kalafella «Shifo uyi»da davolanib yotganida menga iqror boʻlganidek, unga Klotil'de Armentaning xatini yetkazishgan, bandargohga joʻnashidan oldinroq esa undan-da beshbattar shumxabarlarni eshitgan. «Boʻtam, ochigʻini aytsam, oʻshanda ne yoʻl tutmoqqa ishtibohlanib, hayron boʻlib qoldim, — dedi chol. — Dastavval fikri ojizimdan, bu mening emas, fuqaroparvar mahalliy hokimiyatning ishi, degan oʻy kechdi, ba’daz yoʻl-yoʻlakay Plasida Lineroga bir-ikki ogʻiz soʻz aytmoq darkor, degan qarorga keldim». Ming afsuski, kashish maydonni aylanib oʻtayotganda oʻz ahdini unutgan. «Ma’lumingizkim, oʻshal roʻzi mash’umda, baayni yepiskop hazratlari tashrif etguvchi kunda esim joyida emasdi», deya keyin u oʻzini oqladi. Qosidlar shum niyatiga yetgani xususidagi gapni eshitgach, padar Amador shunchalar ranju nadomat chekkanki, nima qilarini bilmay, oxiri, xuddi butun shaharga oʻt ketganday, birvarakayiga barcha jomlarni chala boshlagan.
Ukam Luis Enrike oshxona eshigi orqali uyga kirgan: biz kechroq qaytganimizda otamni uygʻotib yubormasligimiz uchun onam u eshikni bekitmas edi. Ukam oʻringa yotishdan oldin hojatxonaga chiqqan va oʻsha yerda, xala chanogʻida oʻtirganicha uxlab qolgan; keyinchalik kichik ukam Xayme maktabga joʻnash oldidan uning toshtaxtaga yuztuban tushgancha soʻlagini oqizib, xurrak otib yotganiga koʻzi tugagach, uydagilarga aytgan. Rohiba singlim esa, yepiskopni kutgani ham chiqmay, oʻtgan kecha toʻyda koʻproq pmib qoʻyganidan hamon boshi ogʻrib turgan ekan, buni npitib, sudralib hojatxonaga chiqqan. Luisni uygʻotaman deb rosa uringan, ammo chogʻi kelmagan. Singlim: “Men xalaxonaga kirganimda soat beshga zang urgandi», dedi. Margot singlim bandargohga borishdan oldin bir poklanib olay deb gʻuslxonaga oʻtayotganida, Luis Enrikeni haligidaqa ahvolda koʻrgan va amal-taqal qilib, itning oʻligiday choʻziltirib yotoqxonaga sudragan. Ukam karaxt holda uyqu aralash yepiskop kemasining choʻziq-choʻziq ovozini eshitgan, soʻng koʻzini yirib-yirtib sal ochganu kiprigini koʻtarishgayam madori yetmay, yana koʻzi yumilgan. Shu uxlaganicha tosh qotgan, rohiba singlim ustidan koʻrpani vajohat ila tortib-yulqiganda:
— Sant'yago Nasarni oʻldirishdi! — deya ayyohannos solganu uyqusi oʻchib, oʻrnidan turgan.
Sant'yagoning vahshiyona pichoqlangani bir boʻldiyu doktor Dionisio Iguaran yoʻqligi bois padar Karmen Amadorning uni shafqatsizlarcha yorgani bir boʻldi. «U be-chora jon uzib qutulmagan ekan, biz uni yana bir bor chavaqlab yorib, oʻldirdik, oʻzing gunohimdan oʻt, e parvardigor, — deya pushaymon chekdi padar Amador Kalafelledagi xastaxonada. — Biz ham nochor edik, shahar hokimi yorasan deb buyurgandi-da, oʻzingiz bilasiz-ku, u odamyovvoyining amri qanchalik ahmoqona boʻlmasin, bajarishdan boʻyin tovlay olmasdik». Ammo moʻysafidning aytganlari unchalik ham toʻgʻri emasdi. Polkovnik Aponte oʻsha talatoʻp dushanbada viloyat hokimiga sim qoqib, uni ahvoldan xabardor etgan, u janob esa, tergovchi yetib borgunicha qoʻlingizdan keladigan chorani koʻravering, deya farmon bergan. Shahar hokimi 6u rutbaga erishgungacha qoʻgainda zobit sifatida xizmat qilgan boʻlsa-da, adliya soxasidan mutlaqo bexabar, bu ham yetmaganday oʻlguday takabbur edi, shu bois mazkur holatda ishni nimadan boshlash lozimligini birovdan soʻrashga or etardi. Shuning uchun u, jasad yorilishi kerak, deb qoʻyaqoldi. Kristo Bedoyya tibbiyot bilan shugʻullanardi, Sant'yago Nasarning yaqin doʻsti edi, u shahar hokimini bu ishni qilmaslikka koʻndirdi. Soʻng polkovnik doktor Dionisio Iguaran kelgunicha murdani muzxonada saqlanglar, deya amr etdi, lekin odam jasadi sigʻadigan bunday muzxonali xolodil'nik topilmadi, bozordagi birdan bir katta muzlatgich ham buzuq ekan. Rasmana tobut yasattirib keltirguncha mayitni katta xonaning oʻrtasiga, temir karavotga yotqizishdi, hamqavmlari u bilan shu yerda vidolashishdi. Yotoqxonadan hamda qoʻshni xonadonlardan bir necha ventilyator opchiqildi, ammo marhumni koʻrgani kelganlar shu qadar koʻpayib ketdiki, oqibatda javonlar xoliroq joyga surildi, qafasdagi qushlar, katta-katta gultuvaklar chetroqqa olindi, biroq shundan keyin ham dim boʻlaverdi, xonada turib boʻlmay qoldi. Itlar oʻlikning isini olib, bezovtalanib, sarosimalanib gʻingshiy boshladi. Men kirganimda tuban maxluqlar tinmay uvlashar, ayni asnoda oshxona tomonda jon uzayotgan Sant'yago Nasar talvasali ingranib yotar, Divina Flor boʻzlay-boʻzlay eshik tambasi bilan itlarni urib, hayhaylab haydar edi.
— Kel, manavi ochofatlarni haydashib yubor! — dedi u meni koʻriboq. — Ichagini yeyman deydi-ya, ajal kelgurlar!
Biz itlarni ogʻilga qamadik. Bir ozdan keyin Plasida Linero, dafn oʻtguncha itlarning qorasini oʻchirib turinglar, dedi. Ammo choshgohda, nima boʻlganini hech kim bilmay qoldi, maxluqlar ogʻildan qochib chiqishib, quturganday uyga yopirilishdi. Plasida Linero ana shunda oʻzini yoʻqotib qoʻydi.
— La’nati hayvonlar! — qichqirdi u. — Otib tashlanglar!
Onaning amri darhol bajo etildi, xonadon suv qoʻyganday jimjit boʻlib qoldi. Xayriyatki, jasad ortiqcha xavotir tugʻdirmas, ayniqsa, yuziga hech narsa qilmagandi — Sant'yago Nasar qoʻshiq aytayotgandagi ifoda chehrasida hamon qotib turardi; Kristo Bedoyya uning osilib, qornidan chiqib ketgan ichak-chavagʻini joy-joyiga qoʻyib, ustidan movut bogʻlami bilan oʻrab-chirmab tashladi. Biroq kunbotarga yetmay yaralardan sariq xiltu fasod sizib chiqib, atrofni pashsha bosdi, ogʻzining tevaragini binafsharang dogʻ qopladi, soʻngra u suvdagi bulut koʻlankasiday siljiy-siljiy sochining ildizlarigacha qamrab oldi. Marhumning yuzidagi hamishagi yoqimli, samimiy ifoda oʻrnini xunuk, gʻayri bir alomat chllladiki, onasi uning betiga roʻmolcha yopib qoʻydi. Shunda polkovnik Aponte ortiqcha kutish oʻrinsizligini chmgladi va padar Amadorga, oʻlikni yoring, deb buyurdi. Bir haftadan keyin goʻridan kavlab olib, yana ichini yorilsa, bundan beshbattar boʻladi», dedi u. Padar bir paytlari Salamankada tibdan, xususan, jarrohlik ilmidan ta’lim koʻrgandi, ammo shahodatnoma olmasdan di-mii maktabga oʻtib ketgandi;- albatta, kashishning oʻlik yorishi qonundan tashqari ish ekaniga hatto shahar hokimining ham aqli yetardi. Shunga qaramay, buyrugʻi ijro etilishini talab qildi.
Jasadni shu yaqin-oʻrtadagi maktab binosida yorishdi, 6u ham bir xunrezlik boʻldi; padar Amadorga endigina tib ilmidan saboq olayotgan, ayni kunlarda ta’tilga kelgan talaba yigit, ne qilganlarini daftarga yozib borgan dorixonachi koʻmaklashdi, uchovlon birgalashib, oʻlikni qassobday yana soʻyishdi. Ularning qoʻlida bir-ikkita mayda-chuyda jarrohlik asboblari bor edi, xolos, zaruriyatdan roʻzgʻorda ishlatiladigan oddiy pichokdan ham foydalanishdi. Marhumning a’zoyi badani chapparastasiga chavaqlab tashlanganini nazardan soqit etsak, padar Amador yozgan hisobot risoladagiday edi, shu boisdanmi, tergovchi uni asqotib qolar degan niyatda sud xujjatlariga tirkab qoʻygan.
Sallohlar Sant'yago Nasarning tanasiga pichok sanchaverib gʻalvir qilib yuborishgandi, zarbalardan yettitasi uning ayni jon joyiga tekkandi. Jigar ikki yeridan deyarli boʻlib tashlangan. Oshqozonning toʻrt joyiga juda qattiq tigʻ urilgan, ulardan biri hatto oshqozon bezini ajratib yuborgandi; yoʻgʻon ichak olti yeridan ogʻir yaralangandi, tigʻ ingichka ichakka dovur yetib borgandi. Orqadan urilgan yagona zarb pastdan uchinchi qovurgʻa orasidan oʻtib, tigʻ oʻngdagi buyrakka sanchilgan edi. Qorinda ancha-muncha shilta xiltlar toʻplangandi; oʻsha chiqitlar ichidan Sant'yago Nasar toʻrt yasharligida yutib yuborgan tilla medal'onni topib olishdi. Koʻkrak qafasining ikki nuqtasi jarohatlangan: biri — oʻng yonboshda, ikkinchisi qovurgʻa ostida edi, ayni shu zarb oʻpkaga tegib oʻtgandi; ikkinchisi chap qoʻltiqda edi. Qoʻl panjalari va bilaklarining olti joyi tilingan edi. Vujudning ikki uzviga — oʻng songa va qorin toʻqimasiga enlatib urilgan pichoq ham ancha chukur botgan ekan. Oʻng qoʻlning kafti bamisli chopilganday edi, sud hisobotida bu haqda: «Chormixga tortilgan Iso alahissalomning vujudidagi tamgʻaga oʻxshaydi», deb yozilgan. Miyasining vazni oddiy inglizning miyasidan 138 misqol ogʻir edi, shunga suyangan holda padar Amador sudga bergan hisobotida Sant'yago Nasar — miyasi butun yigit ekan, u kelajakda donishmandlardan biri, boʻlardi, degan mulohazani bildirgan. Hisoboti soʻngida u jigarning choʻzilib ketganini, bu marhumning jigari shamollaganida raso davolanmagani oqibati ekanini ta’kidlagan. Suhbatlarimizdan birida kashish menga: «Bari bir umri tugab, jigari kilkillab, haqqa yetishib qolgan ekan», dedi. Doktor Dionisio Ituaran haqiqatan ham bir vaqtlar, Sant'yago Nasar sariq boʻlganida, uni muolaja etgandi, jasadni yorish ustida gap aylanganda, u odamlarning omiligidan ori kelib, nihoyatda gʻazablandi. «Bu padar shu qadar nodonki, toʻgʻrisini aytsam, kashishlikdan boʻlak ishga yaramaydi, — dedi doktor menga. — Odatda issiq mintaqadagi oʻlkalarda tugʻilgan insonlar jigari ispanlarnikidan kattaroq boʻladi, shu haqiqatni unga anglatishdan koʻra oʻlish osondir». Padar Amadorning hisobotida ta’kidlanishicha, yettita yaraning har biri bittadan ajalni chaqirgan, qiskasi, u koʻp qon ketishi oqibatida oʻlgan.
Azamatlar oʻshanda bizga butunlay bir boshqa jasadni qaytarib berishdi. Suyak kesishayotganda bosh chanogʻining yarmini koʻchirib yuborishgandi, marxumning mamot
soya sololmagan mardona chehrasi tanib boʻlmas darajada oʻzgarib ketgandi. Bundan tashqari, kashish qorinni yorib, bir koʻtarishda uning ichini qoʻporvorgan ekan, keyin ichak-chavaqni joylashtirishga ojizlik qilib, jaholatdan xunobi oshib, axiri duoi fotiha bilan ularni yuvindichelakka tashladi. Maktab derazasiga yopishib olib, oynakoʻzlariga burnini tirab jarrohiya jarayonini kuzatayotgan soʻnggi tomoshatalablarning ham darmoni qurigandi,padarning yordamchisi — tolibi tib ham hugaini yoʻqotib, agʻdarilib tushgandi; oʻz vaqtida koʻp oʻliklarni koʻrgan, qon toʻkib-qon kechgan polkovnik Aponte ham bundayin jasad yorishdan koʻngli ozib, arvohparastligi yetilganday, goʻsht degan narsani koʻrsa yo eshitsa, seskanadigan, hazar qiladigan boʻlib qoldi. Ichi boʻshagan jasadga latta-puttani soʻnmagan ohakka bulab-bulab tiqib, ustidan juvoldiz bilan chalakam-chattisiga shunchaki chatib qoʻyilgan edi, biz uni shohi yopinchiqli yangi tobutga solayotganimizda tikilgan joylari soʻkilib, ichidan gʻayri narsalar toʻkilib ketdi. «Oʻsha holatda murda uzoq saqlanadi deb oʻylagandim», dedi menga padar Amador. Biroq ish boshqacha tus oldi: mayit aynib, sasib, hammani shunaqayam behuzur qildiki, nochorlikdan uni tongdayoq koʻmib yubordik.
Oʻsha seshanba tongi tund, tiyra edi. Oʻtgan kunduzu kechada bir olam gʻavgʻoyu savdoni koʻrganim bois bir oʻzim uxlay olmasimni sezganimdanmi, oyogʻim Mariya Alexandrina Servantesnikiga tortaverdi, borsam, baxtim chopganini qarangki, eshik tambalanmagan ekan. Daraxtlarga osigʻliq qovoq qalpoqli chiroqlar yoniq, raqs maydonida gulxan gurillardi, katta-katta satillarga suv toʻldirib, oʻtga qoʻyishgandi — zanji dilbarlar aza chekishib, bayramlik kiyimlarini qoraga boʻyashayotgan ekai. Mariya Alexandrina Servantes odatdagiday — xuddi toʻyib uxlab turganday xushkayf va shir-yalangʻoch edi; u begonalar boʻlmasa, xosxonasida onadan tugʻilganday qiyofada yuraverardi. U oʻzining shohona karavotida turk jononlariday chordona qurgan, roʻparasidagi patnisda turli noz-ne’matlar Bobil minorasiday baland boʻlib uyulib turar edi: buzoq goʻshti doʻlmasi, dimlangan tovuq, choʻchqa goʻshti, bananu sabzavot — deyarli besh kintilik ovqat unga muntazir edi. Uning gʻussa chekkanda tinmay ovqat yeydigan odati bor edi, nazarimda, men uni bunday qaygʻuli damlarda biror marta ham gʻamgin koʻrmaganman. Kiyimlarimni yechmasdan ohista uning yoniga choʻzildim, bir ogʻiz ham gapirishmadik, men oʻzimcha aza tutib yigʻladim. Yigirma yoshida Sant'yago Nasarning yigit umrini xazon qilgan gʻaddor falak dastidan faryod chekdim, ayniqsa, uning toʻrt pora qilib — qadimiy usulda boshi, qoʻl-oyogʻining kesib oʻldirilishi alamimni haddan ziyod etdi. Tushimda bir ayol xonaga kirganday boʻldi, qoʻlidagi goʻdagi hadeb chapillatganicha makkajoʻxori soʻtasini gʻajirdi, yarim chaynalgan donlar uning koʻylagiga toʻkilardi. Xotin menga: «Gʻajigani gʻajigan, hech toʻyay demaydi», dedi. Birdaniga koʻylagim tugmalarini kimdir shoshilib yechayotganini sezdim, shundokqina tepamda hansirayotgan ayshu shahvat bandasining vahshiyona nafasini his qildim, ishvasi hushimni oldi, beixtiyor ishrat komiga choʻka boshladim. Biroq u nogaxonda jimib qoldi, ohista yoʻtaldi — goʻyo ovozi olis-olislardan eshitilganday boʻldi.
— Yotolmayman, — dedi u. — Sendanam oʻlik hidi kelyapti.
Faqat mendangina emas, balki butun tevarak-atrofdan Sant'yago Nasarning isi kelardi. Aka-uka Vikariolar ikkoviniyam shahar hokimi vaqtincha hibs etgandi, turmada yotgan yerlarida shu hidni tuyib, rosa qiynalishgan. «Sovun-sochiq bilan harchand ishqalamay, bari bir hidini ketkazolmadim», dedi menga Pedro Vikario. Egizaklar uch kun uxlasholmadi, koʻzlari yumilgan zahoti aloq-chaloq tush koʻraverishdi, tushlarida jinoyatlari takror boʻlaverdi. Oʻsha intihosiz kundagi hola-tini eslab, ancha keksayib qolgan Pedro Vikario menga: «Bari bir koʻzim ochilib ketaverdi», dedi. Uning mana shu birgina iborasidan ular turmada uyqusizlik tufayli doʻzax azobini chekishganini angladim.
Hibsxona uzunasiga uch qadam, tuynugi panjaralangandi, axlat-tuvak, yuvinish uchun bir koʻza suv, togʻora, ikkita boʻyra toʻshalgan toshtaxta ham bor edi. Bu xona shaxsan polkovnik Apotening amriga binoan jihozlangandi, uning ogʻiz koʻpirtirishicha, dunyoda bundan ham yaxshiroq, insonparvarroq kamoqxonani topib boʻlmas ekan. Ukam Luis Enrike shahar hokimining bu gaplarini juda toʻgʻri deb, ma’qulladi, chunki u bir gal mashshoqlar bilan janjallashib qolib shu yerga qamalganida, polkovnik Aponte azbaroyi odamparvarligidan ukamning hisbxonaga bir zanji fohishani olib kirib yotishiga ruxsat bergan. Soat ertalabki sakkizda, maxalliy arablar tahdididan endi qutulganliklarini faxmlagagan sallohlar xuddi shuni eslab bir oz taskin topishgan. Ikkovlon ham zimmalaridagi ogʻir vazifani bajarganliklaridan ancha yengil tortib, mamnun boʻlishgan,endi koʻngillarini birgina narsa — oʻsha badboʻy oʻlik hidi bezovta qilmoqda edi, xolos. Mahbuslar sovun,sochiq, ishqalagich, koʻproq suv berishlarini soʻrashgan, yuz-qoʻllaridagi qon yuqini obdan tozalashgan. Pedro Vikarioning istagiga koʻra unga xabdori, ichini yumshatadigan dori, bavosiliga qoʻygani toza doka berilgan, u xatto ertalabgacha ikki marta yozilib qaytgan. Biroq kun yoyilishi bilanoq uning azobi ortgandan ortib, oʻlik xidiniyam esidan chiqargan. Soat ikkilarda, ayni qiyomda, Pedro Vikarioning sillasi qurib, boʻyraga choʻzilishgayam madori yetmagan, ammo oyoqda tik turishga ham choli qolmagandi — charchoq va ogʻriq uni turgan joyida qulatgan. Chotidagi ogʻriq boʻynigacha chiqqan, peshobi taqqa toʻxtagan, bundan vahimasi ortib, yo rabbim, bir umr uxlay olmaydigan kasalga chalindimmi, dsya oʻylagan. U mepga oʻsha kunlarni xotirlab: «Oʻn bir oy koʻz yummadim», dedi, avvaldan fe’l-atvorini bilganim uchun soʻziga ishondim. Oʻshanda boyaqishning tomogʻidan ovqat oʻtmay qolgandi. Pablo Vikario xarqalay beriladigan yemaklardan oz-oz yutishga qodir edi, lekin chorak soatdan ksyin qorni burab ogʻrib, hojatxonaga chopardi. Soat oltida, Sant'yago Nasarning jasadi yorib-koʻrib boʻlingach, javobgarlar shahar hokimini chaqirtirishdi. Pablo Vikario ukasini zaharlashganiga amin edi. «Suv boʻlib ketaverdim, — dedi menga Pablo Vikario. Bu anavi turklar ning ishi, degan oʻy xayolimda charx uraverdi». Bu muddat mobaynida axlatchelak ikki marta toʻkib kelingan, bundan tashqari, soqchi Pablo Vikarioni olti marta dorugʻa hojatxonasiga olib borgap. Polkovnik Aponte uni aynan xalajoyda yiqillab oʻtirgan alpozda uchratgan, tepasida soqchi miltiq ushlab turardi; javobgarning ichi sharillab ketayotganini koʻrib, mahbuslarning zaharlanish borasidagi davolarida jon bor ekan, deb oʻylagan u. Biroq sallohnipg faqat suv ichib, uyidan onasi Pura Vikario joʻnatgan nimaiki bor, hammasini aralashtirib yeyaverganini eshitgach, bu fikridan qaytgan. Bandining nafsi buzuqligidan gʻashi kelgan polkovnik Agyunts ularni maxsus soqchilar Rioachadagi gʻaroyib turmaga olib ketmagunicha oʻz uyida, qattiq nazorat ostida saqlashni buyurgan.
Aka-uka Vikariolar dilidagi qoʻrquv koʻchadagilar vahimasi bilan bir xil edi. Arablar oʻch olishmaydi, deb hech kim kafolat berolmasdi, lekin ikkov suiqasdchidan boshqa biror inson zahar haqida gapirgan ham, oʻylagan ham emasdi. Xaloyiq fikricha, arablar shom tushgan zahoti tuynukdan kerosin shisha otib, qamoqdagi egizaklarni turma-purmasi bilan yondirib yuborishi lozim edi. Biroq bu shunchaki mahobat edi, xolos.
Arablar jamoasining barchasi tinchlikparvar boʻlib, ular asr avvalida Karib dengizi sohillaridagi uzoq-yaqin shahru qishloqlarga koʻchib kelib, joylashib qolish-gan va asosan bozorlarda rang-barang matolar, mayda-chuyda attorlik buyumlarini sotib kun kechirishardi. Bari ahil, mehnatkash edi, katoliklar mazxabiga e’tiqod eti-shardi. Arab jamoasidagilar faqat oʻz hamqavmlariga qiz berib-qiz olishar, yetishtirgan donlarini oʻzlari sotishar, hovlilarida qoʻy boqishar, bogʻchalarida xushboʻy togʻrayhonu baqlajonlar oʻstirishar edi, ularning birdan-bir qusuri — qartavozlikka ruju qoʻyishgani edi, xolos. Ota-bobolar ona yurtlarida oʻrganishgani — arab tili shevasida soʻzlashishar, uni ikkinchi avlod ham buzmay saqlagan, ammo uchinchi avlod — nabiralar, bundan Sant'yago Nasar mustasno, ota-bobolarining arabcha kalomini eshitib, ularga ispancha javob qaytarishga odatlanishgan edi. Ana shu yuvosh arablarning birdan junbushga kelishiga va sallohlarning jinoyati vajidan bizdan oʻch olishiga aql bovar qilmasdi. Shuningdek, vaqtida obroʻli, jangari odamlar yetishib chiqqan va ularning bir nechtasi qotillikda, mayxonayu qovoqxonalarda mushtumzoʻrlikda nom qozongan, endilikda ancha popugi pasayib qolgan Plasida Linero urugʻlarining qasos istashi ham imkondan horijdagi bir hol boʻlib, bu xususdayam hech kim xavotir olmasdi.
Uzunquloq gaplardan koʻngli gʻashlangan polkovnik Aponte atrofdagi har bir arab xonadoniga kirib, ular bilan soʻzlashib, bu gal endi toʻgʻri xulosa chiqardi. U har bir ahli arabning ruhi choʻkkanini va bagʻoyat gʻam chekayotganini, mehroblarida aza nishoni borligini, koʻplarining yerga oʻtirib olib, koʻz yoshi toʻka-toʻka marxumning arvoxini yodlab qaygʻurayotganini koʻrdi, illo, biror kimsaning xun olish niyatida ekanini payqamadi. Suiqasd xususidagi ertalabki shov-shuvu dahshatli gapsoʻzlar alangasi ancha pasaygan, hatto qotillar ham, buyogʻiga janjal koʻtarilsayam mushtlashuvdan nariga oʻtmaydi, deb oʻylashardi. Bundan tashqari, yuz yoshlik kampirsho Suseme Abdul qizi egizaklarga achchiq ermon va yoki sachratqi bargi qaynatmasini ichirish kerakligini aytibdi, bu dorilarni ichgach, Pablo Vikarioning ich ketari taqqa toʻxtadi va aksincha, bu Pedro Vikarioning boʻshalishiga yordam berdi. Soʻngra Pedro Vikarioni mudroq bosdi, yurakburugʻidan qutulgan Pablo Vikario esa, joni oromu osudalik topib, uch kundan soʻng ilk bor koʻzi ilindi. Shahar hokimi Purisima Vikarioni farzandlari bilan xayrlashmoqqa ertalabki soat uchda hibsxonaga olib kirganida, ona oʻgʻillarini ana shu ahvolda koʻrdi.
Polkovnik Apontening taklifiga koʻra, Vikariolar oilasi — hatto katta qizlari va ikkovishshg eri ham shaharni tark etishdi, hech kimga bildirmay joʻnab kolishdi; biz esa, oʻsha kuni oʻlarday charchagan, Sant'yago Nasarni dafn etgan, mutlaqo koʻz yummagan edik. Shahar hokimining aytishicha, Vikariolar bu yerdagi gʻalvalar tinib, alamzadalar hovuridan tushmagunicha kaytmasligi lozim edi. Pura Vikario sharmandai sharmisor qizining betidagi koʻkargan dogʻ-dugʻlar koʻrinmasin deb unga roʻmol oʻratib qoʻydi, soʻngra, soʻyilgan xushtoriga aza tutyapti deb oʻylashmasin, deya xavotirlapib, qiziping vujudini qizil, yaltiroq kiyimlarga burkab tashladi. Pura Vikario joʻnab ketishdan avval padar Amadorni yoʻqlab, undan oʻgʻillarini turmaga borib koʻrishini, tavba qildirishini oʻtingan, ammo Pedro Vikario bunga koʻnmagan, tavba qiladigan gunohlari yoʻqligiga birodarini ham inontirgan. Mahbuslar yolgʻiz qolishgan; Rioachadagi qamoqda olib ketiladigan kuni salloxlar ancha oʻzlarini tutib, hushyor tortishgach, xotirjamlik bilan haq ekanliklarini ta’kidlashar, urugʻlarimiz ta’qibdan qoʻrqib kechasi joʻnashgan, biz bunday sharmisorlikdan or kilamiz, bizni kunduzi, ochiq-oydin olib ketishsin, deya talab etishar edi. Ularning otasi shu kunlarda qazo qildi. «Otaginam gʻam-gʻussadan kuyib oʻldi», dedi menga Anxela Vikario. Birodarlar turmadan ozod boʻlishgach, Rioachada muqim yashab qolishdi, oila a’zolari kun kechirayotgan Manauradan bu yer bir kunlik yoʻl edi.
Pablo Vikario otasining doʻkonida zargarlik hunarini' egallagandi, Rioachada shu ishning boshini tutib, anchagina oyoqqa turib oldi, Prudensiya Kotes unga tegish maqsadida shu yoqqa keldi. Pedro Vikarioning muhabbatda ham, kasbu korda ham omadi yurishmadi, oʻsha voqealardan uch yil oʻtgach, u yana harbiy xizmatga bordi, katta serjantlik unvoniga ham yetishdi; kunlarning birida uning soqchilar boʻlinmasi buzuq xotinlar haqidagi qoʻshiqni aytganicha partizanlar egallagan oʻrmon ichkarisiga kirib ketib kolib, birortasiyam qaytib chiqmadi. Xaloyiqning gap-soʻziga qaraganda, oʻsha mash’um hodisaning birinchi va yagona qurboni Bayyardo San Roman edi. Aytishlaricha, bu fojianing boshqa ishtirokchilari cheklariga ne tushgan — oʻshanga chidab berishdi, qismatlari neniki taqozo etsa, shuni amalga oshirishdi. Sant'yago Nasar sharmandalikning asl sifatida xun toʻladi, jonidan ayrildi, aka-uka Vikariolar chin yigit ekanliklarini isbotlashdi va singillari sha’nidagi dogʻni yuvib tashlashdi. Bor-budidan mosuvo boʻlgan odam birgina Bayyardo San Roman edi. Odamlar, «bechora Bayyardo», deya koʻp yillar unga achinib yurishdi. Oʻsha qonli ayyomdan soʻng, oy tutilgan shanba oqshomiga qadar, u biror inson zotining esiga kelmagan, Ksius shahar hokimiga tushida sotib yuborgan uyining tepasida bir yonar-qush uchib yurganini, oʻsha qushni xotinining hissatalab arvohi boʻlsa kerak, deb oʻylaganini aytganida, polkovnik Aponte peshonasiga shapatilagan va birdan anavi shoʻrlikni xotirlagan:
— E, xomkalla! — deya xitob qilgan u. — Bechorani mutlaqo unutib qoʻyipman-a, qarang-a!
U soqchi mirshab bilan birgalikda balandlikdagi uyga yetib borgach, uy oldida tepasi ochiq turgan avtomobilni koʻrgan, faqat xobxonaning chirogʻi yoniq boʻlgan, ammo polkovnikning chorloviga hech kim javob bermagan. Axiyri, ikkovlon eshikni buzib ichkariga kirishgan, oy yorugʻida barcha xonani birma-bir aylanib chiqishgan. Keyinchalik shahar hokimi menga: «Hammayoq suv quyganday jimjit, bino xuddi suv ostiga choʻkkanday edi», dedi. Pura Vikario seshanba tongotarida uni qay ahvolda koʻrgan boʻlsa, u aynan oʻsha alpozda — egnida rangin shim, shohi koʻylak, karavotda behush yotar edi, faqat poyabzaligina koʻrinmasdi. Yerda bir necha boʻshatilgan may shishasi, sal narida, koʻrpa ustida yana allaqancha ochilmagani koʻzga tashlanar edi, lekin oziq-voqat asari, biror non ham yoʻq edi. Uni oʻsha holatida tekshirib koʻrgan doktor Dionisio Iguaran keyinchalik menga: «Uning ichkilikdan zaharlanib oʻlishiga bir bahya qolgandi», dedi. Biroq bir necha soatdan soʻng Bayyardo San Roman hushiga qaytib, hammani ogʻziga kelgan soʻz bilan soʻkib, haydab solgan. «Men bilan hech kimning ishi boʻlmasin, birorta it ostonamniyam hatlab oʻtmasin! Otam, oʻsha sasigan chol ham kelmasin!» degan u.
Shahar hokimi darhol general Petronio San Romanga telegramma berib, uni ahvoldan boxabar etgan, oʻgʻlining oxirgi soʻzini ham aynan yozib yuborgan. Aftidan, general Petronio San Roman oʻgʻlining jahl ustidai aytgan gaplarini toʻppa-toʻgʻri tushungan va shu sababdan, arazlaganmi, oʻzi yoʻklab kelmay, xotinini, ikki qizini va ikkita olmaqoqi singillarini joʻnatgan. Zaifalar shaharchaga yukchi kemada yetib kelishdi, ular Bayyardo San Roman boshiga tushgan falokat va baxtsizlik bois motam tutib, sochlarini yoyib quloqlarigacha aza kiyimiga oʻranib olishgandi. Qirgʻoqqa oyoq qoʻyishdan avval poyabzallarini yechib, yalang oyoq boʻlishdi, to balaidlikdagi uygacha jaziramada choʻgʻday kizigan qumni bosib, tovonlari kuyib, sochlarini toʻzgʻitib, ovozlarinipg boricha boʻzlab borishdi, shunaqayam qiy-chuv solishdiki, ovozlari xuddi shodlikdan baqirib-chaqirayotgai odamning tovushiga oʻxshab ketdi. Esimda, oʻshanda Magdalena Oli-verning uyidagi peshayvondan ularni kuzatib turarkanman, bundayin yolgʻondakam qaygʻukashlik, sharmandalik ustiga sharmandalik ekani xususida oʻylagaidim.
Polkovnik Lasaro Aponte ularni tepagacha kuzatib bordi; keyin darxol kelsin, deb chaqirilgani uchun doktor Dionisio Iguaran ham xachirni qichab, ularning ortidan balandlikka yoʻnaldi. Kun qaytib, sal salqin tushgach, mahalliy hokimiyatning ikki xizmatchisi bir juft tayoqqa toʻrbelanchakni bogʻlab, unda Bayyardo San Romanni osiltirib olib oʻtishdi; u boshigacha jun namat bilan oʻrab qoʻyilgan, orqasida bir necha zaifa uv-uv yigʻlab kelardi. Magdalena Oliver uni, oʻlipti, deb oʻyladi.
— Ey falak! — deya u qoʻllarini osmonga silkitib chinqirdi. — Bu yana qanday falokat, bu jabring ham bormidi?!
Bayyardo San Roman esa qip-kizil mast edi, u oʻlikday qimirlamay yotar, koʻrgan mardum uni jonsiz deb oʻylar edi: oʻng qoʻli osilib tushib, yer chizib borardi. Onasi uning qoʻlini koʻtarib, jun namat ostiga tiqib qoʻygandi, tagʻin osilib tushdi, shu alpozda jarlik yonidan langargohgacha boʻlgan yoʻlda yer chizib bordi. Ana shu chiziqlar uni koʻrganlarning yodida soʻnggi xotira kabi saqlanib qoldi.
Yigitging urugʻlari uyga tegishmadi, hech narsa olishmadi. Ba’zan, dam olish kunlarida, oʻyin-kulgi qilishib, balandlikdagi oʻsha uyga yoʻlimiz tushardi, har safar xonadondagi tashlab ketilgan qimmatbaho narsalarning, jihozlarning kamayib borayotganini sezardik. Bir gal biz Anxela Vikario nikohning birinchi kechasi onasidan soʻrattirib yuborgan oʻsha jomadonchaga koʻzimiz tushdi, ammo e’tiborga loyiq biror narsa topmadik. Unda ayollarning pardoz-andoziga asqotadigan oddiy matohlardan boshqa hech vaqo yoʻq edi, biroq bir necha yil oʻtgach, Anxela Vikario menga jomadonchadagi narsalarning asl mohiyatini — erini aldab, oʻzini qiz koʻrsatishga kerakli vositalar ekanini aytgandagina bildim. Jomadon — uning besh soatlik uyi boʻlmish xonadondan kolgan yakkayu yagona yodgor edi.
Koʻp yillar oʻtib, mazkur hodisaga oid bir yuzaki tafsilotni aniqlash maqsadida bu yerga kelganimda koʻrdimki, bir mahallar Yoʻlanda de Ksiusning baxtxonasi boʻlmish oʻsha uy qup-quruq, huvillagan motamxonaga aylangan edi. Polkovnik Lasaro Aponte har qancha zoʻr berib urinmasin, u yerdagi bor narsalar birin-ketin yoʻqolavergan; hatto bir paytlar eshikka sigʻmaganidan uyga olib kirilib, Mompos ustalari tomonidan yigʻib oʻrnatilgan olti koʻzguli javonni ham azamatlar urib ketishibdi. Boshida beva Ksius bu ishlardan mamnun boʻlib yurdi, narsalarni xotinimning arvohi tashib ketyapti, deya taskin topdi. Polkovnik uning soddaligidan kulib, rosa mazax qildi. Ammo bir gal kechasi uning kallasiga Yoʻlanda de Ksiusning arvohi bilan gaplashib, haqiqatni bilib qoʻya qolay, degan fikr keldi, polkovnikning soʻziga qaraganda, narsalarni aynan oʻsha xotinning arvohi goʻriga tashib ketayotgan ekan. Uy nurab, yiqila boshladi. Toʻydagi avtomobil' deraza yonida toʻkilib-sochilib, chirib yotardi, oxiri uning zanglagan tomiyu tagligi qoldi, xolos. Mashina egasidan uzoq yillar davomida darak boʻlmadi. Sud xujjatlari ichida uning arizasi bor ekan, lekin arizada shu qadar poyma-poy, uzuq-yuluq soʻzlar yozilganki, unga qarab turib, shunchaki rasmiyat uchun birovning qoʻli bilan yozdirilibdi-da, deya oʻyladim. Rosa 23 yil oʻtgach, men bir martagina Bayyardo San Romanni uchratib, suhbatlashmoqqa urindim, ammo u meni tajovuzkorona qarshilab, oʻsha kunlar xususida, oʻzining u mash’um xunrezlikka aloqasi borasida biror ogʻiz gap aytishni istamasligini bildirdi. Uning ota-onasidan ham bu borada biror ma’noli soʻz eshitmadim, chunonchi oʻgʻillari ne balolar yondoshibki, oʻsha gadoytopmas shaharchaga borib qolganiyu qay jafokor damlarda iblis yoʻliga kirib, oʻsha xotinga uylanish fikriga tushganiga hamon aqllari bovar etmas edi. Xayriyatki, yaxshi kishilar menga Anxela Vikario haqida goh-goh xabar yetkazib turishdi, bu kaminani ajab bir zaifa siymosini yaratishga ilhomlantirdi. Rohiba singlim Guaxiraning shimolidagi butnarastlarni nasroniylik mazhabiga kirishga tashviq qilib oʻsha yerlarda bir muncha muddat kezib yurdi, u joydagi bir qishlokda Anxela Vikarioni uchratibdi, bir necha bor u bilan suhbatlashibdi, uning aytishicha, oʻsha makon Karib dengizi qirgʻogʻida ekan, onasi Anxelani dengizga tiriklayin choʻktirib yubormoqchi ham boʻlganmish. U har gal murid ovlashdan qaytganida, menga: «Tutingan singling salom dedi», derdi. Singlim Margot ham birinchi yillari Anxela Vikarioni yoʻqlab turdi, uning soʻziga qaraganda, ular hayhotday hovlisi bor bir uy sotvolishibdi, toʻrt tarafidan shabada esib turarmish, suv toshqiniyu hojatxonadan shamol surib keladigan badboʻyni hisobga olmasa, ularning toʻlkin hovliga va yotoqxonaga uloqtirgan baliqlarni terishdan boshqa tashvishi yoʻq emish. Oʻsha vaqtda Anxela Vikarioni koʻrganlarning aytishicha, u judayam chevar boʻlib ketibdi, molu obroʻ topib, shunga ovunib, rohat-farogʻatga yetishibdi.
Oʻshandan bir necha yil soʻng, u falokat haqidagi tasavvurim tiniqmay, bir toʻxtamga kelolmay, ammo bu baxtsizliklarning sababu oqibatlarini anglashga uri-nib, Guaxira qishloqlarida qomuslar, tibga oid kitoblar sotib yurgan kezlarim, ittifoqo hindular yashaydigan bir maskanga yoʻlim tushdi. Singillarim tavsiflashgan xuddi oʻsha dengiz boʻyidagi uyni koʻrdim: jazirama payti edi, chokmashinada nenidir tikib oʻtirar-di — uning azadorlik libosi, yuzidagi temir bandli koʻzoynagi, sochlarini qoplagan oq, sargʻish tolalar, bosh ustidagi osigʻliq qafasda tinimsiz sayrayotgan sariq sa’va — barchasi koʻz oldimda uni boshqacha bir siymo tarzida gavdalantirdi. Uning deraza koʻzlari ortida shu alpozda oʻtirganini koʻrib, nahotki, shu oʻsha Anxela Vikario, deya xayron boʻldim, u tasavvurimda mutlaqo oʻzgacha edi, bechorani shu qadar notavonu abgor holatda uchratib, koʻnglim buzildi, charxi oʻyinkor bir inson umrini shunchalik bema’ni afsonaga aylantirib, oxiri xoru xaqir etganidan ich-ichimdan ezilib ketdim. Ha, bu xotin xuddi oʻsha Anxela Vikario edi, oradan 23 yil oʻtgandi.
U meni odatdagiday uzoq qarindoshiday kutib oldi, savollarimga oʻylab, jiddiy javob berdi. U kechgan yillar mobaynida salobat va aqlu idrok kasb etgandi, qarab turib, oʻsha Anxela Vikario shumi, deya tagʻin hayratlandim. Oʻz xayoti xususida biram oqilona xulosalar chiqaribdiki, buni eshitib, unga qoyil qoldim. Bir oz vakt oʻtgach, u menga avvalgiday qarimsiq emas, balki aksincha, xuddi xotirotim koʻzgusidagi kabi yosh, jozibador bir juvon singari koʻrina boshladi; yigirma yoshidagi — muxabbatsiz turmush qursang, oʻlmaysan, deya zoʻrlab erga berilgan davridagi maxzun holatlaridan asar ham qolmagan edi. Uning onasi, bir oyogʻi toʻrda, bir oyogʻi goʻrda boʻlgan bir kampir meni narigi dunyodan kelgan arvohday kutib oldi, oʻtmishni eslashni istamadi, bu asarni yozishda men uning onam bilan soʻzlashgandagi ba’zi uzuq-yuluq gaplariga, asosan yodimda qolgan esdaliklarga tayandim. Kampir koʻzi tirikligidayoq shumoyoq qiziniig oʻlimini ollodan yolvorib tilagan, ammo munojotini falakning kar qulogʻi hech tinglamagan, qizi esa, oʻsha manfur voqealarni eshitgan qulokqa uyalmasdan, oqizmay-tomizmay aytib, bemalol yashab yuravergan. Biroq eng muhim sir sirligicha qolgan — u fojianing asl sababchisi kim, ya’ni, uni kim, qachon, qayerda yoʻldan urgani xususida lom-mim demagan. Sant'yago Nasarningg oʻsha zoniy ekaniga esa hech kim ishonmasdi.
Zotan, Sant'yago Nasar bilan Anxela Vikario ikki olam edi. Ikkovining birga yurgani yoki xilvatda birga turganini hech zot koʻrmagan. Sant'yago Nasar juda nazari baland yigitlardan edi, tabiiyki, unga qiyo ham boqmagan. Bir gal shu qiz haqida gap ketganda, aniq esimda, u: «Sening anavi qarindoshing qip-qizil tentak», degan edi. Sant'yago Nasar qizlar borasida dovi yurishgan yigit sanalardi, qurdoshlari uni makiyonlarni qiyratadigan qirgʻiy deyishardi. Otasiga oʻxshab u ham togʻma-togʻ yolgʻiz kezib yurar, biror daraxt shoxida osilib, pishib turgan mevani — shu deparada biror koʻzga ilinarli qizni koʻrdi deguncha oʻylab-netib oʻtirmay, hech kimga bilintirmay shartta uzardi-ketardi; ammo shaharliklarga uning atigi ikkita jazmani borligi ayon edi, xolos: Flora Migel' bilan don olishib yurishi eski gap edi; oʻn toʻrt oydirki, Mariya Alexandrina Servantesning domiga tushib, yana ishqu junun koʻchasiga kirganiyam xaloyiqqa ma’lum edi. Koʻpchilikning oʻylashicha, aslida Anxela Vikario boshqa birovni sevgan va oʻsha noma’lum bilan ayshini surib yurgan, nozik payt kelib qolganda esa, dabdurustdan Sant'yago Nasarning ismini tilga olgan, akalarim unga qoʻl koʻtarolmaydi, deya xayolidan kechirgan va suvdan quruk chiqmoqchi boʻlgan. Ikkinchi daf’a uni yoʻqlab borganimda, men ham xuddi shu fikrni ta’kidlab, dalilu asoslarni taxlab tashladim, xotinning oʻz tilidan haqikatni eshitmoqni istadim, biroq u bir zumga nigoxini chokdagg koʻtarib, menga tikdi-da:
— Koʻpam kavlashtiraverma, qarindosh, — dedi. — Oʻsha edi.
Soʻng u menga qolgan hamma gapni, jumladan, nikohning ilk kechasida nimalar boʻlganigacha aytib berdi. Shum dugonalarining unga: eringni rosa ichirib gʻisht qilib qoʻygin yoki oʻzingni uyatchanlikka solib chiroqni oʻchirishga majbur etgin, eng muhimi, badaningni achchiqtosh bilan yuv, ertasiga ertalab choyshabingni hovliga opchiqib yoyishganda, qip-qizil boʻlib koʻrinadi, qizligingni ana shu belgilaydi, deya oʻrgatishganigacha yashirmay aytdi. Ammo Anxelaning maslahatgoʻylari ikki narsani hisobga olishmagandi: Bayyardo San Roman ichkilik bobida pishib ketgandi, uncha-muncha mayni koʻrdim demasdi; zohiran soddayu goʻl koʻrinsa-da, xurofot ta’siridanmi botinan toza, begunoh, yosh boladay pokruh edi. «Dugonalarim oʻrgatgan narsalarning birortasiniyam qilmadim, — dedi menga Anxela Vikario. — Bu haqda oʻylaganim sari bunchalik tubanlikqa bormaslik lozimligini, bu ish gʻirt choʻchqalik ekanligini angladim, axir u bechorada nima gunoh, - badbaxtning boshiga shundogʻam balo togʻi agʻdarilgani, menday qizga uylanish savdosi tushganining oʻzi katta fojea-ku, deb oʻyladim». Qisqasi, u hech qanaqa qiliq koʻrsatmay, ixtiyorini eriga topshirgan, u chirogʻi yoniq yotoqxonada uning kiyimlarini bir-bir yechgan, allaqachon hayoyu iffat pardasi koʻtarilgan Anxela zarracha qoʻrqmagan, zotan, gʻisht qolipdan koʻchgan, qoʻrqishga hojat qolmagan edi. «Hammasi oddiygina, osongina boʻlib oʻtdi-ketdi, — dedi u menga, — toʻgʻrisi, oʻlimimgayam rozi edim».
U ich-etini yeyayotgan alamni berkitish niyatida boshidan kechgan azobu baxtsizliklarni tortinmasdan, batafsil bayon qildi. Bayyardo San Roman uni onasinikiga olib kelib tashlab ketgach, oʻsha soniyadan e’tiboran u juvonning dil uyiga kirib mangulik makon qurgan, — bu gaplarni Anxela Vikarioni oʻz ogʻzidan eshitib, hayron qoldim, bunday boʻlishi xayolimgayam kelmagandi. Oʻshanda juvonning yuragiga ajal oʻqi sanchilganday boʻlgan. «Onam meni oʻyib-chimdilab ura boshlaganda, birdan uni oʻyladim», dedi u menga. Onasi oʻzini bechora yigitni badbaxt qilgani uchun kaltaklayotganiga aqli yetgach, ogʻriqni his etmay qoʻygan. Oshxonadagi divanda oʻpkasini bosolmay xiqillab yotarkan, yana Bayyardo San Roman toʻgʻrisida oʻylagan va oʻz-oʻzidan hay-ratga tushgan. «Men oʻshanda badanim ogʻriyotganidan yoki boʻlib oʻtgan sharmandalikdan yigʻlamayotgandim, — dedi u menga. — Anavi bechorani oʻylab yigʻlayotgandim». Onasi uning yuziga arnika tomizgʻi dorisidan surayotganda ham juvon uni oʻylab sitam chekayotgan edi, keyin koʻcha tarafdan odamlarning baqiriq-chaqirigʻi, jomning haybatli jarangi eshitildi, shu payt onasi oshxonaga kirdi va unga, endi boʻlar ish boʻldi, uxlab, sal oʻzingga kelib ol, dedi.
U uzoq vaqt, garchi zarracha umid boʻlmasayam, Bayyardo San Romanni xotirlab, uni koʻrishni orzu qilib yurdi. Bir kuni onasining koʻzi ogʻrib, uni Rioachidagi kasalxonaga olib borishdi, yoʻlda «Bandar mehmonxonasi»ga kirishdi, mehmonxona xoʻjayini ularga tanish edi. Pura Vikario bir stakan suv soʻradi. U qizga orqasini oʻgirib suv icharkan, hashamatli xona devoridagi sanoqsiz toshoynalarga qarab turgan Anxela Vikario kutilmaganda necha yillarki xayol koʻzgusida asrab, termilib yurgan aziz odamining aksini oynada koʻrib qoldi. Nafasini yutib, sekingina qayrilib, oʻsha tomonga boqdi, u juvonni sezmagan holda uning yonidan oʻtib, mehmonxonadan chiqib ketdi. U koʻngil oynasi chil-chil sinib, onasi yoqqa mahzun koʻz soldi. Pura Vikario suvini ichib boʻlib, lablarini yengi bilan artarkan, qiziga mayingina jilmaydi, yangi koʻzoynagi yaltilladi. Ana shunda Anxela Vikario onasining asl qiyofasini hayotida birinchi marta yurak-yuragidan his etdi: qarshisida, mayxona peshtaxtasi yonida, butun umrini baxtsizliklar, turmush tashvishlari yeb bitirgan tolesiz ayol turadi. «He, sasimay oʻl!» dedi Anxela Vikario ichida. U bu holatdan shu kadar mutaassir boʻldiki, qaytishda uyiga yetguncha ovozining boricha qoʻshiq aytib keldi, soʻngra oʻzini koʻrpaga otdi-da, uch kun oʻrnidan turmay yigʻladi.
U goʻyo qaytadan tugʻilgandi. «Unga boʻlgai ishqim alangalangandan alangalanardi, aqlimdan ayrilib, telbaga aylandim», dedi u menga. U koʻzini yumishi bilanoq Bayyardo San Romanni koʻrardi. Dengiz shovqini uning ovoziday, nafasiday tuyulardi. Kechalari esa, u xuddi yonida yotganday, badanining haroratini his etar va shu zahoti oʻzi ham qizib, yonib, toʻlgʻona-toʻlgʻona uygʻonib ketardi. Oromu osudaligini yoʻqotgan Anxela Vikario bir haftaga arang chidadi, oxiri sabri tugab, Bayyardo San Romanga birinchi maktubini yozdi. Bu qisqagina xatda juvon uni mehmonxonadan chiqib ketayotganda koʻrganini, agarda u ham uni ilgʻab, qaraganida, bu holdan bagʻoyat quvonajagini hayo bilan ifodalagan edi. U nomaning javobini toqati toq boʻlib kutdi. Ikki oy oʻtgach, qanoatdan dil oʻti ustun chiqib, ikkinchi xatini yozdi, u ham avvalgisiday muxtasar, bohayo bitilgandi, juvon yigitning e’tiborsizligidan gina qilgan edi, xolos. Olti oy keyin unga yana oltita maktub yubordi, xammasi javobsiz, sasiz-sadosiz ketdi, biroq u Bayyardo San Roman xatlarni olayotganiga ishongani uchun bundan ogʻrinmadi, aksincha, koʻnglini toʻq tutdi.
Anxela Vikario oʻz takdirining xoʻjayini oʻzi ekanini umrida birinchi marta his etdi va muhabbat xamda nafrat bir-biriga bogʻliq tuygʻuligini anglab yetdi. Juvon unga qanchalik koʻp xat yoʻllasa, yuragidagi ishq oʻti shunchalik ortar, alamzada dilidagi badxoxlik battar alangalanar edi. «Onamga koʻzim tushdi deguncha ichim yonaverardi, — dedi u menga, — chunki onamga karab turib xar gal uni eslardim». U eri tashlab ketgan xotin boʻlsa-da, hayoti avvalgiday — qizligidagiday oddiy bir tarzda davom etardi: u dugonalari bilan birga chok tikardi; oldinlari esa u eski oʻrtoqlari bilan qiyqimlardan lolalar, qogʻoz parchalaridan qushchalar yasar edi. Onasi uxlagani xonasiga kirib ketgach, Anxela Vikario eshikni berkitib olib, ertalabgacha oʻzining bedaraklikka mustahiq xatlarini yozardi. U idroku irodasini yana qoʻlga oldi, yana — faqat Bayyardo San Roman bois — qizligiga qaytganday boʻldi va oʻzidan oʻzga qudratni, ehtirosu xayolotidan boshqa jobiru jabrkorni sezmay qoʻydi.
Umrining yarmi xazonga yuz tutguncha, u har hafta bittadan xat yozib yurdi. «Ba’zida nima deb yozishniyam bilmasdim, — dedi u menga kulgidan zoʻrgʻa oʻzini tiyib, — ammo u xatlarimni olayotganini aniq bilganimdan, boshqa xech narsani umid qilmasdim». Boshida juvon unashilgan qayliqlarnikiday qisqa-qisqa maktublar bitdi, keyinroq eri uzoq safardagi tashna kelinchakday ishqu ehtiros, va’dayu noz-istigʻnoga toʻla intizorona nomalar joʻnatdi, nihoyat, oxirgi paytlarda mahrami tagalab ketgan bechora bevaning erini qaytarish gʻarazida qiladigan yolgʻondakam xasratlariyu kasalman, oʻlaman kabi oh-vohlaridan dudlangan maktublar yoʻlladi. Bir safar tunda odatdagiday noma bitib oʻtirardi, nimadandir azbaroyi sevinganidan siyoxni varaqqa toʻkib yubordi, uni yirtib tashlash oʻrniga, xatni: «Ishqimning guvoxi sifatida ssnga qogʻozga duv-duv toʻkilgan koʻzyoshlarimniyam yuboryapman», degan chuchmal soʻzlar bilan tugalladi. Goho yigʻlab-yigʻlab charchaganda, qilayotgan ishlarining tentaklik ekanini oʻylab, oʻzini oʻzi mazaxlab kulardi. Faqat bir narsa — hammasining bahridan oʻtish zarurligi uning xayoliga kelmasdi. Bayyardo San Roman oʻzini mutlaqo beparvo, bepisand tutardi, juvonning xat yozishi qorongʻiga kesak otganday behuda bir ish edi.
Oʻshandan oʻn yil keyin — fojealar unutilib, hamma gaplar esdan chiqayozganda — noxush bir tongda Anxela Nikario seskanib uygʻonib ketdi: Bayyardo San Roman kpp-yalangʻoch toʻshakda, uning yonida yotganday tuyulib, nafasi tiqildi. Shu kuni uning dardi-dunyosi ostin-ustin boʻlib, talvasaga tushganicha yigirma varaqli xat yozib, unda oʻsha mash’um kechadan beri oʻtgan davr mobaynida koʻnglida toʻplangan bor xasratini toʻkib soldi, mogʻor bosib yotgan haqiqatlarni uyatu andishani yigʻishtirib koʻyib, bir-bir bayon etdi. Bagʻrini u bir umrga poralab ketganini, jismu jonidagi yaralar abadiy bemalham qolajagini, uning tili zaharligiyu qaddi qomatida ehtiroslar quyoshi mujassamlanganini ochiq yozdi. Juvonning har jumada keladigan chevar dugonasi bor edi. Xatni oʻshandan berib yubordi; Anxela Vikario, bu maktub telba ruhimdagi soʻnggi chayqalish boʻlsa kerak, deb oʻylagandi, biroq u shundan keyin ham ne haqda va kimga yozayot-anini anglamagan holda tagʻin oʻn yetti yil davomida muttasil noma bitdi.
Avgustning charogʻon kunlaridan birida, chogagohda, Anxela Vikario dugonalari davrasida chok tikib oʻtirarkan, eshik yoniga kimningdir kelganini payqadi. U qayrilib qaramasa xam, kim kelganini — bu oʻsha ekanini sezgandi. «U semiribdi, sochi toʻkila boshlabdi, koʻzi xiralagaib, koʻzoynak taqibdi, — dedi juvon menga. — Ammo bu ayni oʻgaa edi, quribgina ketsin! Oʻsha!» Anxela Vikario oʻziyam unga oʻxshab qarib qolganini, shubhasiz, uyam koʻradi, deya oʻylab, birdan koʻnglini hadik qoplagan, uni sevganimchalik meni sevolmaydi, degan ishtibohga borib, yana bagʻri-dili oʻrtangan. Egnidagi koʻylagi terdan hoʻl boʻlgandi — uni bozorda birinchi marta shunday holatda koʻrgandi — belidagi qayishi ham qoʻlidagi kumush bezakli charmxaltasi ham oʻsha ilk uchrashuvdagiday edi, faqat charmxalta anchagina unniqqan edi. Bayyardo San Roman chevarlarning hayratdan ogʻizlari lang ochilib, hang-mang boʻlib qolganlariga e’tibor bermay, shitob yurib kelib, xaltasini chokmashina ustiga qoʻygan.
— Ha, durust, durust, — degan u, — mana, men keldim.
Uning ikkita jomadoni boʻlib, biriga kiyim-kechak solingan, boshqasiga Anxela Vikarioning ikki mingga yaqin xati taxlangan ekan. Maktublar sanama-sana, batartib dastalangan, shohi bogʻichlar bilan bogʻlangan, birortasiyam ochilmagan ekan.
Koʻp yillar mobaynida biz faqat oʻsha voqea xususida gapirib yurdik. Oʻsha mash’um kungacha har birimiz oʻzimizcha yashab, peshonamizdagini koʻrib kelayotgandik, hammaning koʻngliga gʻulgʻula solgan u hodisa esa fikru zikrimizni oʻz komiga tortdi, goʻyo har yoqda sochilib oqayotgan umrimiz irmoqchalari kutilmaganda oʻsha voqea girdobiga quyildi. Xoʻrozlar qichqirgan zahoti, saharmardonlab barcha baravariga uyqudan uygʻongan, xayolida tasodifning bir zarbi tufayli ochilajak fojea eshigini va uning ortidagi qator badbaxtliklarni tasavvur etardi; ommaning ogʻzida shu gap edi, ammo biror inson zotining dilida sirni ochib, qurbonni suiqasddan ogohlantiriga istagi yoʻq edi, inchunun, hech bir kishi falokat roʻy bergan, unga nechogʻli aloqador boʻlmogʻi va keyin taqdiri qanday kechajagi bobida biror aniq fikrga ega emasdi.
Bu holning tub sababiyatini koʻpchilik anglay olmasdi, albatta. Keyinchalik jarroh sifatida nom qozongan Kristo Bedoyya ham oʻshanda nechun dastlabki fikridan qaytganiyu nechun oʻz uyiga borib yotish va ota-onasini suiqasddan xabardor qiliga oʻrniga buvasinikiga kirib, ikki soatcha qariyalar bilan valaqlashib, yeiiskopning kelishini kutib oʻtirganiga — bu holning asl boisiga xamon tushunolmaydi. Biroq suiqasddan voqiflar xam kosidlarga xalakit berib, niyatini chippakka chiqarishi mumkin bir paytda hech bir ish qilmagan, bu — iffatu nomus masalasi, unga aloqasizlarning aralashuvi nojoizdir, degan aqidaga borib, shu bilan oʻzlarini aldab-ovutib qoʻya qolishgan. «Nomus — muhabbat demak», degandi oʻshanda onam menga. Ortesiya Baute sallohlarning ikki xunrez pichogʻini qonga botmasdan avval koʻrgandi — shu boshiga bitgan balo boʻldi, u oʻngidayam, tushidayam qonli pichoqlarni koʻraverib, azobu oʻkinchdan savdoyiga aylandi, bir kuni shir-yalangʻoch holida oʻzini tosh yotqizilgan koʻchaga otib, yer yuzi bilan xayrlashdi. Sant'yago Nasarning qayligʻi Flora Migel' gʻaddor falakning bu koʻrgiliklariga achchiqma-achchiq bitta chegarachi harbiy yigit bilan qochib ketdi, da’yus eri uni oxir-oqibatda gʻarga aylantirib, Vichadadagi kauchuk oʻradigan barzangilarga sotib yurib, rasvoyi jahon qildi. Nasarlarning uch avlodiga enagalik qilgan doya Aura Vil'eros esa, Sant'yago Nasarning soʻyilganini eshitgan hamoni vahimadan qovugʻi tortishib qoldi va oʻla-oʻlguncha badaniga suqilgan rezina ichakdan peshob qilib oʻtdi. Klotil'de Armentaning oliyjanob eri umrining vafosi bois 86 ga kirgan don Roxelio de la Flor uyida, eshigi yopiq narigi xonada Sant'yago Nasarni toʻrt pora etilayotganini koʻraman deya oʻrnidan soʻnggi marta qoʻzgʻoldiyu doʻzaxiy manzaradan qayta oʻziga kelolmay, olamdan oʻtdi. Oʻgʻli kiradigan eshikni berkitib qoʻygan Plasida Linero vaqt oʻtgan sayin gunohini unutib yubordi. Menga u oʻzini oqlab: «Divina Flor, oʻgʻling uyga kirib ketdi, degani uchun eshikni zanjirlab qoʻygandim. Ammo u yolgʻon aytgan ekan». Biroq Plasida Linero tushga kirguvchi daraxtning xayrli ekani bilan qushlarning yomonlik darakchisi ekanini almashtirib yuborgani uchun bir umr oʻzini kechirolmadi, shuni oʻylayverib, zamonasining goʻr yoʻliga yetaklovchi dorisi — zanjabil donasini chaynashga duchor boʻldi.
Tergovchi falokatdan oʻn ikki kun keyin keldi, shahar ahlining yoppasiga talvasaga tushganini, tartibsizlik koʻpganini koʻrib, boshi qotdi. U shaharning yogʻochdan qurilgan bosh mahkamasidagi isliqi xonada satilda qaynatilgan qahvaga shakarqamish sharobidan qoʻshib ichib oʻtirarkan, toʻs-toʻpolon va jazirama kun tufayli koʻz oldidan ketmayotgan arabiy manzarani unutishni, orom olishni istar edi. Mahkama yonida olomon pashshaday gʻujgʻon oʻynar, oʻzining 6u falokatga nechogʻli daxldorligini, nimalarni bilishini aytmoqni istagan izzatparast dovdir odamlar shu qadar koʻp ediki, ular soʻramasdan ham eshikdan yopirilib kirishga tirishar, shovqin solishar edi; tergovchi bebosh xaloyiqdan muhofaza etsin uchun madadkor askarlarni chaqirtirdi. U yaqindagina xuquqshunoslik boʻlimini tugatgan, egnidagi huquqshunos toliblarning qora movut kostyumi, yengida bitiruvchilarning xalqasimon ham bor edi; uning yurish-turishidan endi yoʻlga kirgan adliya xodimining faxru shiddati, gʻururu viqori yogʻilib turardi. Ammo u hech bir e’tiborga loyiq ish koʻrsatmadi, nomu nasabi noma’lumligicha qoldi. Uning qanday odamligi xususidagi biz bilgan gaplar u yozgan, Rioachidagi Adolat saroyida saqlanayotgan, men yigirma yil soʻng oʻqib-oʻrganganim sud hujjatlari asosida tugʻilgan muloxazalardir. Asralayotgan hujjatlar judayam betartib ahvolida edi, oʻzimga kerakli manbalarni allaqancha kishining koʻmagi bilan arang-arang topdim; mustamlaka zamonidan meros bu binoda qachondir ikki kechayu kunduz Frensis Dreyk ning qarorgohi boʻlgan, endilikda bu yerdagi xonalarda togʻ-togʻ qogʻoz uyulib yotardi. Dengiz toʻlqinlari pastki qavatlarni bosgan, dasta-dasta hujjatlar kimsasiz boʻlmalar boʻylab suzar edi. Ana shu vokeanomalar koniga aylangan koʻlda oʻzim ham toʻpigʻimgacha suvga botib, juda koʻp azob chekdim, besh yillik axtarishlarim natijasida, nihoyat, oʻsha tergovchi yozgan 500 sahifali sud hujjatining dengiz suvida shoʻrlagan 322 varagʻini topdim.
Tergovchining ismini biror joyda uchratmadim, yozuvidan oʻqib anglashimcha, u ashaddiy adabiyot jinnisi ekan. Shubhasiz, u ispanlarning, lotinlarning qator salaf adiblari ijodini, ayniqsa oʻsha davrda oʻqish rasm boʻlgan Nitsshe asarlarini yaxshigina oʻrgangan ekan. Sahifalar hoshiyasidagi belgilar, izohlar — siyoxning rangidan qat’i nazar — xuddi qon bilan bitilganga oʻxshardi. Tergovchi zimmasiga yuklangan ishdan shu qadar dovdirab qolganki, voqea, holatlar sharhida kasb-koriga mutlaqo zid ravishda tez-tez lirik chekinitilarga — koʻnglidan kechgan mulohazalarga — yoʻl qoʻygan. Ayiiqsa, taqdir taqozosi yuzasidan roʻy bergan tasodiflar shunchalik koʻp va chalkash ediki, hatto adabiyotda ham ifodalash amrimahol boʻlgan bunday qotillikning amalga oshganiga — suiqasddan shuncha olomon xabardorligiga qaramay bir odam oʻlib ketaverganiga hecham aqli bovar etmas edi. Biroq u koʻp sermashaqqat izlanishlar oqibatida, mayda-chuyda tafsilotlargacha aniqlab, Sant'yago Nasar — fojianing bosh sababchisi, degan xulosaga kelgandiki, bu fikri unga hech tinchlik bermay qoʻygandi. Anxela Vikarioning dugonalari — oʻsha aldoq ishtirokchilari ham necha yillar davomida u toʻydan oldin ularga oʻz sirini ochganini, ammo zinokorning nomini bekitganini aytib yurishdi. Tergovchiga bergan javoblarida esa bari bir soʻzni takrorlashgan: «U bizni moʻ’jizadan voqif etdi, lekin moʻ’jizakorini sir tutdi». Anxela Vikario ham dugonalariga oʻxshab bir gapni chaynashdan nariga oʻtmagan. Tergovchi oʻziga xos quvlik bilan marhum Sant'yago Nasarning kimligini soʻraganida, u kiprik qoqmasdan:
— U mening koʻz ochib koʻrganim edi, — degan.
Bu ishora shundayligicha— yigit uning koʻzini qachon, qayerda, qay holatda ochganini tafsilu isbotlar bilan koʻrsatilmay yozib qoʻyilgan, xolos. Bor-yoʻgʻi uch kunga choʻzilgan sud jarayonida oqlovchilar mahkamasi raisi bu aybning asossiz ekanini, isbotlanmaganini koʻp bor ta’kidlagan. Tergovchi Sant'yago Nasarning gunohini dalillovchi jinoyat belgilari nixoyatda kamligidan shunchalik oʻzini yoʻqotib, umidsizlikka tushganki, aloha butun qilgan ishi puchday tuyulgan. Shuning ta’siridami, u 416-saxifa hoshiyasiga qizil siyohda shularni yozgan: «Meni ishontiring — aqidaparast eting, dunyoni oʻzgartirib yuboraman». Bu tashbehli, purma’no ibora ostiga u umidsizligi va nochorligi ifodasi oʻlaroq, oʻsha qonrang siyohda yurakka sanchilgan kamon oʻqini tasvirlagan. Sant'yago Nasarning barcha doʻstlari kabi u ham qurbonning oʻlimi oldidagi holatlari begunohligining birdan-bir ishonchli asosi, deya hisoblagan.
Darhaqiqat, Sant'yago Nasar umrining oʻsha qazo tongida, garchand unga yopishtirilayotgan ayb yengil emasligini, bir korihol yuz berishini anglasa ham, ayni biror xavfni sezmagan. U, oʻzi yashayotgan muhitning naqadar riyokorligiyu zamondoshlarining nechogʻli ikkiyuzlamachiligini yaxshi tushungai odam, soddadil sallohlar oʻz oilasi boshiga tushgan bu musibat, bu dogʻ tufayli har qanaqa bema’nilikka beixtiyor qoʻl ura olishiga aqli yetishi lozim edi. Bayyardo San Romanning qanday yigitigini hech kim bilmasdi, lekin uning ham barcha oqsuyaklar kabi kiborona xatti-harakati, fe’l-atvori zaminidagi poydevor — xurofiy aqidalardan iborat ekanini Sant'yago Nasar bilgan, albatta. Shunday kilib, uning ongli loqaydligi oʻz joniga zomin boʻlgan. Bunday tashqari, eng soʻnggi daqiqalarda, aka-uka Vikariolar uni oʻldiramiz deb kutib turishganini aytishganida, koʻpchilik ta’kidlaganiday, oʻzini yoʻqotib qoʻymagan, balki begunoh odam bunday damda nechogʻli dovdirab qolsa, oʻshanday bir sarosimaga tushgan, xolos.
Menimcha, Sant'yago Nasar oʻzining nega oʻlayotganini anglamagan holda jon uzgan. U singlim Margotga biznikiga nonushta qilgani kirajagini aytgan, soʻngra Kristo Bedoyya bilan qoʻltiqlashganicha qirgʻoq boʻylab yurib ketishgan, ikkovlon shu kadar xotirjam, beparvo koʻrinishganki, atrofdagilar vahimali shov-shuvni unutib, hammasi bekor gap ekan-da, degan xayolga borishgan. «Ularni mamnun, begʻam qiyofada koʻrib, tangriga shukrona aytdim va xayriyat-e, falokatlari aripti, deya koʻnglimdan kechirdim», dedi menga Meme Loaisa. Tabiiyki, Sant'yago Nasarni hammayam birday yaxshi koʻravermas edi. Elektrostansiya xoʻjayini Polo Kardil'onning aytishicha, Sant'yago Nasarning beparvoligi uning begunohligidan emas, balki surbetligidan dalolat berarmish. U men bilan suhbatlashganida esa: «Yigitni pul qutirtirvorgandi, pul bilan ajalni sotib olaman, deb oʻylardi», dedi yozgʻirib. Uning xotini Fausta Lopes: «Oʻzi xamma turklar ham shunaqa», deya erining soʻzini ma’qulladi. Indalesio Pardo Klotil'de Armentaning doʻkoniga kirganda, sallohlar unga, yepiskop hazrat joʻnab ketgan zahoti Sant'yago Nasarniyam narigi dunyoga joʻnatamiz, deyishgan. U ham boshqa odamlarday birodarlarning soʻziga e’tibor bermagan, uyqudan qolgan yigitchalar aljirashyapti-da, deb oʻylagan, ammo Klotil'de Armenta ularning gapi rost ekanligini ta’kidlab, undan Sant'yago Nasarni ogohlantirishini oʻtingan.
— Bekorga ogʻzingni charchatma, — degan shunda Pedro Vikario, — bari bir uni soʻyamiz, oʻlganlar qatoriga koʻshib qoʻyaver.
Bu ochiqdan-ochiq, surbetlarcha dagʻdagʻa edi. Birodarlar Indalesio Pardoning Sant'yago Nasarga doʻstligini, bu soʻzlar shak-shubhasiz uning jigʻiga tegishini bi-lishardi, aftidan, ana endi u bor gapni doʻstiga borib aytadi, keyin bizni yarashtiradi, sharmandalikdan ham qutulamiz, qoʻlimizni ham qonga boʻyamaymiz, deb oʻylashgan. Indalesio Pardo oldiniga Sant'yago Nasarni suiqasddan boxabar etmoqchi boʻlgan, biroq uning Kristo Bedoyya bilan qoʻltiqlashgancha bandargohdan kelayotgan xaloyiq ichida beparvo borayotganini koʻrib, fikridan qaytgan. «Oʻshanda negadir hovrimdan tushib, bari oʻtrik gap ekan-ku, deb oʻylab, indamadim», dedi u menga. U ikkala oʻrtoqning yelkasiga qoqib, mamnunona jilmayib qoʻygan. Ular esa, azbaroyi toʻyning sarfu xarajatlarini hisoblash bilan band boʻlganlaridan unga e’tibor ham bermay, yoʻlda davom etishgan.
Olomon safida ikkovlon ham maydon tomon yoʻl olishgan. Odamlar toʻdasi juda zich boʻlgan, lekin Eskolastika Sisnerosga ikkala doʻst bemalol, hech qiynalmasdan odim tashlayotganday — hamma Sant'yago Nasarning oʻlimga ketayotganini bilganidan unga teginmasdan, ular atrofida boʻshliq paydo etayotganday tuyulgan. Kristo Bedoyya ham oʻsha soniyalarni xotirlarkan, xaloyiq ikkovlonga gʻalati nazar bilan qaraganini esladi. «Xuddi falokat peshonamizga yozib qoʻyilganday rosa baqrayishgandi», dedi u menga. Oʻshanda Sora Noriyega poyabzal doʻkonini ochayotgan ekan, Sant'yago Nasarning boʻzday oqarib ketganini koʻrib, xavotirga tushgan va buning sababini soʻragan.
— E, Soraginam, koʻp narsaga aqling yetavermaydi-da, — degan unga Sant'yago Nasar yoʻlida toʻxtamasdan. — Shuncha ichkilikdan keyin nafaqat odam, hatto tosh ham oqarib ketadi!
Seleste Dangond koʻcha eshigi ogʻzida uyda kiyadigan xalatiga burkanib, yepiskopni kutgani chiqqan nodonlarni mazax qilib kuzatib oʻtirarkan, Sant'yago Nasarga koʻzi tushib, kel, men bilan qahva ich, deya taklif etgan. «Men atayin vaqt oʻtsin, falokat roʻy bermasidan avval biror fikrga kelaylik, degan niyatida uni toʻxtatmoqchi edim», dedi u menga. Sant'yago Nasar uyiga shoshayotganini, kiyimini almashtirishi lozimligini, singlim Margot uni biznikiga nonushtaga chaqirganini aytgan. «U shunchalik xotirjam, qilmoqchi boʻlgan ishlari shunchalik tayin ediki, men sarosimada qoldim, — deya izoh berdi yana Seleste Dangond. — Nazarimda, sallohlar uni oʻldirolmaydiganday tuyuldi». Ana shu olatasiru shovqin-suronlar ichra ikkilanmay, koʻnglida neki tugʻilgai boʻlsa, hech shubxalanmay amalga oshirgan inson Jamil Shayyum edi. Uzunquloq gaplar daragini eshitgan zaxoti u oʻzining gazmol doʻkoni eshigiga chiqib, suiqasddan ogoxlantirish maqsadida Sant'yago Nasarni kuta boshlagan. U bu makonga Ibrohim Nasar bilan birga kelgan va endilikda uch-toʻrttagina qolgan arablardan biri edi; u Ibrohim Nasarning qimordagi doimiy sherigi, u oʻlgach, yetimchalarining madadkori, maslahatgoʻyi boʻlib qolgan edi. Sant'yago Nasar bagʻoyat izzat qiladigan va nasihatiga quloq tutadigan hurmatli odam xam shu Jamil Shayyum edi. Biroq pgu inson ham ayni kerakli paytda taraddudlanib, mabodo eshitganlarim yolgʻon chiqsa, Sant'yago Nasarni bexudaga tashvishga qoʻyaman, yaxshisi, Kristo Bedoyyadan soʻrayin, balki u anigʻini bilar, degan andishaga borgan. Ikkovlon oʻtib ketishayotganda, u Kristo Bedoyyani yoniga chorlagan. U Sant'yago Nasarpipg yelkasiga doʻstona qokib — bu paytda ular burchakka yetib borishgandi — keyin Jamil Shayyum tomonga yoʻnalishdi.
— Shanbada koʻrisharmiz, — deya u xayrlashgan.
Sant'yago Nasar unga javob bermagan, Jamil Shayyumga qarata arabchalab nimadir degan, gazmolfurush kulgidan ichagi uzilib, unga ham arabchalab bir nimalar deb qichqirgan. Jamil Shayyum buni izohlab: «Ikkovimizning oʻrtamizda shunaqa payrov boʻlib turardi, bir qiziq gap bor edi — faqat ikkovimiz tushunardik», dedi mepga. Sant'yago Nasar ularga xayrlashganday koʻl silkigan-da, maydon muyulishidan burilib, koʻzdan gʻoyib boʻlgan. Ikkovi uni oxirgi marta ana shu xolatda koʻrishgan.
Kristo Bedoyya Jamil Shayyumning soʻzlarinn eshitiboq, Sant'yago Nasarni kuvnb yetish niyatida peshtaxtadan sakrab, eshikka otilgan. U doʻstini muyulishdan shundoqqina burilayotganini koʻrgandi, ammo maydonga yoyilib borayotgan kishilar ichidan uni topolmagan. Bir necha odamdan Sant'yago Nasarni soʻraganda, ular:
— Hozirgina sen bilan birga koʻrgandik, — deya bir xil javob qaytarishgan.
Kristo Bedoyyaga bu qisqa muddatda Sant'yago Nasar uyiga yetib kelishi nomumkinday tuyuldi, biroq, shunga qaramay, u uyga kirib, uni surishtirmoqqa qaror qildi; koʻcha eshik u oʻylaganday qulflogʻlik emas, balki qiya ochilib turar edi. Tong qorongʻisida u ostonada yotgan xatni ilgʻamadi, bemahalligi uchun oyoq uchida yurib mehmonxonadan oʻtdi; uy ichkarisidan itlarning bezovtalanib gʻingshigani eshitildi, soʻng maxluqlar unga sari chopib kelishdi. U xuddi uy egasiday kalitlarii shiqirlatdi-da, itlarni tinchitdi, keyin galani ergashtirib oshxonaga yoʻnaldi. Yoʻlakda mehmonxona polini yuvgani paqir, latta koʻtarib kelayotgan Divina Florga urilib ketayozdi. U Sant'yago Nasar qaytmaganini aytdi. Kristo Bedoyya oshxonaga kirganida Viktoriya Gusman quyon goʻshtini qozonga solib, tagiga oʻt yoqqan edi. U yigitning koʻzlaridan ahvol nihoyatda qaltisligini anglagan. Yuragi hapriqib, ogʻziga kelib qolayozgandi», dedi u menga. Kristo Bedoyya undan, Sant'yago Nasar uydami, deb soʻraganida, yolgʻondakam takalluf bilan, u hali uxlagani qaytmadi, deya javob bergan.
— Hazilning vaqti emas, — degan unga Kristo Bedoyya. — Uni oʻldiramiz deb qidirib yurishibdi.
— U badbaxt bolalar hech kimni oʻldirolmaydi, — degan u.
— Axir, shanbadan beri uchib, tishlarini qayrab, payt poylab yotishibdi-ku, — degan dargʻazab boʻlgan Kristo Bedoyya.
— Bari bir bunga qoʻli bormaydi, — dsgan u, — ulariing hushi joyida, hanuzgacha birorta mastning oʻz najasini oʻzi yeganini eshitmaganman.
Kristo Bedoyya mehmonxonaga oʻtganida Divina Flor endigina derazalarni ochib, uyni shamollatayotgan edi. «Oʻsha kuni yomgʻir yogʻmagandi, — dedi menga Kristo Be-doyya, — aniq esimda. Vaqt yettiga yaqinlashib qolgan, deraza koʻzida quyosh nurlari jilvalanardi». U Divina Flordan, Sant'yago Nasarning mehmonxonadan yotoqxonaga oʻtib ketmaganiga imoning komilmi, deb yaia soʻragan. Bu gal qiz tayinli bir gap aytolmay, dovdirab kolgan. Soʻng yigit undan Plasida Lineroni soʻragan, qiz bir daqiqa avval uning xonasiga qahva olib kirganini, ammo uni uygʻotgani botinolmaganini aytgan. Odatda Plasida Linero rosa yettida oʻrnidan turar, xonasida qahva ichgach, pastga tushib, tushlikka qanday ovqat pishirish lozimligi xususida buyruq berar edi. Kristo Bedoyya soatiga qarasa, 6-yu 56 ekan. Shunda u Sant'yago Nasarning uyga qaytmaganiga yana bir bor ishonch hosil qilmoq niyatida ikkinchi qavatga koʻtarilgan.
Yotoqxona eshigi ichidan berk edi, chunki Sant'yago Pasar tashqariga onasining xobxonasi orqali oʻtib ketgandi. Kristo Bedoyya bu xonadonniig eng yaqin kishilaridan boʻlib, uni oʻz uyiday yaxshi bilardi. U doʻstinipg xonasiga Plasida Lineroning yotogʻi orqali oʻtmoq niyatida eshikni ohista itardi. Derazaning tepa koʻzidan tongotar oftobining oʻtkir, qiyrixon yogʻdulari xonaga bir zaylda yogʻilar, toʻrbelanchakda xuddi kelinchakday yuzini yostiq qilingan qoʻllariga bosgancha bir ayol shiringina uxlab yotar edi — bu manzara yigitga roʻyodsk tuyuldi. Oʻsha holatni eslarkan, Kristo Bedoyya menga: «Tushdagiday edi», dedi. U bir daqiqacha ayolga mahliyo termilib qolgan, soʻng sekingina yurib xopadan chiqqan, gʻuslxonadan oʻtib, Sant'yago Nasarning yotogʻiga kirgai. Karavotdagi oʻringa hech kim teginmagandi, oromkursi suyanchigʻiga dazmollangan suvoriy qora kostyum osigʻliq edi, teparoqda suvoriy qalpoq ilingandi, yerda bir juft uzun etik, yonida otning uzangisi turardi. Sapt'yago Nasarning javondagi soati 6-yu 56 raqamini koʻrsatardi. «Men birdan, u uyga kelib, qurolini olib chiqib kstsa, yaxshi boʻlardi, deya oʻyladim», dedi menga Kristo Bedoyya. Javoning tortmasini ochib, u «magnum» toʻpponchasini koʻrgan. «Hech qachon toʻpponcha otmagandim, — dedi menga Kristo Bedoyya. — Sant'yago Nasarga eltib beraman, degan fikrda qurolni oldim». U toʻpponchani koʻylagi ostidan beliga qistirib qoʻygan, shu boʻyicha tegmagan, jinoyat sodir etilgach, birdan toʻpponchani eslagan, uni qoʻliga olib, oʻqlanmaganini bilib qolgan. Oʻshanda javon tortmasini yopayotganda, eshikdan qoʻlida qahva tutgan Plasida Linero kirib kelgan.
— Voy tavba! — deya u xitob etgan. — Senmiding, oʻtakamni yorib yubording-a!
Kristo Bedoyya ham choʻchib tushgan. U qarshisida sochlari yoyiq, toʻrgʻaygulli zarxalat kiygan ayolni koʻrib, yorqin tong yogʻdusidan koʻzlari qamashib, hafsalasi pir boʻlgan. Yigit sarosimalanib, bu yerga Sant'yago Nasarni izlab kirganini aytgan.
— U yepiskopni kutgani ketgandi, — degan Plasida Linero.
— Yepiskop bizning bandargohda toʻxtamadi, — degan yigit.
— Shunday boʻlishini bilardim, — degan u. — Otasining tayini yoʻq odamda subut nima qilsin!
Ayol birdan soʻzini toʻxtatib, Kristo Bedoyyaning oʻzini qoʻyarga joy topolmay, alang-jalang boʻlayotganini sezib qolgan. «Ishqilib oʻzi kechirsin meni, — dedi ayol menga, — bola bechora shunday dovdirardiki, oʻshanda miyamdan, bu oʻgʻrilikka kiribdi-yov, degan fikr oʻtgandi». U Kristo Bedoyyadan, ha, tinchlikmi, deya soʻragan. Yigit oʻzining qay ahvolda ekanini anglaganu, ammo gap nimadaligini ochiq aytishga jur’at etmagan.
— Bir daqiqayam koʻz yummadim, uyqusizlikda, garangsib qopman, — degan u.
Kristo Bedoyya boshqa hech narsa demay chiqib ketgan. «Bu xotinning nazarida har doim oʻgʻrilar uning uyini tunashayotganday tuyulaverardi», dedi menga Kristo Bedoyya. Yigit maydonda yepiskopsiz ibodat oʻtkazolmasdan rohiblarni ergashtirib qaytayotgan padar Amadorni uchratgan, unga bir nima demoqqa taraddudlanganu ammo indamagan: kashishning qoʻlidan duo qilishdan oʻzga ish kelmaydi, deb oʻylagan. U yana bandargox sari oshiqqan va birdan orqadan, Klotil'de Armentaning doʻkonidan oʻzini chaqirishayotganini eshitgan. Devor yonida yuzlari oqargan, yoqavayron yenglari shimarilgan qoʻllarida dastarradan yasalgan qoʻpol dudama iichoq tutgan Pedro Vikario turardi. U oʻzicha qattiq xezlanib, niyatini oshkor etishga, xunrezlikka tayyorlanayotganini hammaga bildirishga intilardi; albatta, buni u atayin qilar, biror insof egasi kelib, uni yomon yoʻldan qaytarishiga umid bogʻlar edi.
— Kristobal'! — deya qichqirgan yaltoqi ovozda Pedro Vikario. — Sant'yago Nasarga aytib qoʻy, biz uni oʻldirish uchun poylab turibmiz.
Kristo Bedoyya ularga yoʻliga boʻlsayam xalaqit berganidami, ikkovlon uning bu yaxshiligini bir umr eslab yurishardi. «Toʻpponchani otishni bilganimdaydi, Sant'yago Nasar ham behudaga oʻlib ketmasdi», deya oʻkindi u menga. U toʻpponcha oʻqining afsonaviy qudrati xususidagi gaplarni eshitgandayoq badanida titroq turgan.
— Bilib qoʻy, uning «magnum»i bor, oʻqi avtomobilniyam ilma-teshik qilib yuboradi, — deya qichqirgan Pedro Vikarioga qarab.
Pedro Vikario uning aldayotganini sezgan. «Agarda u ot minib chiqmasa, qurolini olib yurmasdi», dedi menga Pedro Vikario. Shunga qaramay, singlisining sha’nini oqlamoqqa va qon toʻkmoqqa qat’iy ahd etgach, u mabodo Sait'yago Nasarning qoʻlida qurol boʻlsa ne chora koʻrmoqni ham oldindan oʻylab qoʻygan.
— Jonsiz jasad toʻpponcha otolmaydi, — deya javoban baqirdi u.
Shu payt eshik yonida Pablo Vikario koʻringan. U ham ukasiga oʻxshab rang-quti oʻchgan, egnida toʻyda kiygan qora movut kostyumi, qoʻlida roʻznomaga oʻrogʻliq pichoq bor edi. «Agarda shu voqeaning shohidi boʻlmaganimda, oʻlsamam ularning qay biri kimligini ajratolmay, dunyodan oʻtib ketardi», — dedi menga Kristo Bedoyya. Pablo Vikarioning orqasidan Klotil'da Armena chiqib kelgan va Kristo Bedoyyaga, tezroq borib doʻstingni falokatdan qutqar, xotinchalishlarga toʻla bu shahar oʻlgurda fojianing oldini olishga qodir birdan-bir erkak kishi oʻzingsan, deya chinqirgan.
Keyin nimaiki roʻy bergan boʻlsa, hammasini shahar ahli oʻz koʻzi bilan koʻrib turgan. Bandargohdai qaytayotgan odamlar bir-biriga baqirib-chaqirishib, boʻlajak tomoshani — xunrezlikni koʻrish uchun maydondan joy tanlab, oʻrnatib olish taraddudiga tushgan. Kristo Bedoyya qaysiki tanishi uchramasin, undan Sant'yago Nasarni soʻragan, barcha birday, koʻrmadik, degan. U Kiborlar uyi eshigi oldida polkovnik Lasaro Apantega duch kelgan, unga Klotil'de Armentaning doʻkoni roʻparasida boʻlib oʻtgan gap-soʻzlarni aytgan.
— Behudaga vahima qilma, — degan unga polkovnik Aponte, — hozirgina ikkoviniyam, joʻna endi, uyingga borib uxlagin, deb haydavorgandim-ku!
— Yoʻq, ular ketishmapti, qoʻllarida choʻchqa boʻgʻizlaydigan pichoqlariyam bor, — deya e’tiroz bildirgan unga Kristo Bedoyya.
— Dovdirab qolipsan-ku, a, bola, axir men ularning pichogʻini uyiga ketishidan avval olib qoʻygandim, — deya shahar hokimi soʻzida qat’iy turgan. — Balki ikkovini sen mendan oldin koʻrgandirsan?
— Ularni bundan rosa ikki daqiqa burun uchratdim, har birida bittadan pichoq bor edi, — javob bergan Kristo Bedoyya.
— Obbo, nahs bosganlar-ey! — xitob etgan polkovnik. — Demak, u bachchagʻarlar boshqatdan pichoq opkelishibdi-da!
U bu ish bilan darhol shugʻullanajagini ta’kidlab, kechqurun domino oʻynamoqchiligini aytib qoʻygani Kiborlar uyiga kirib ketgan, qaytib chiqqanida esa, xunrezlar yigitni soʻyib boʻlishgan edi. Kristo Bedoyya birgina, ammo juda katta xatoga yoʻl qoʻygandi: u oʻsha soʻnggi daqiqalarda Sant'yago Nasar kiyimni almashtirib, biznikiga nonushtaga kirib ketgan, deb oʻylagan. U daryo chetidagi yoʻldan shitob odimlab borarkan, har bir yoʻliqqan kimsadan, Sant'yago Nasarni koʻrmadingmi, deya soʻroklagan, biroq oʻtkinchilardan birorta ma’nili javob eshitmagan. Bari bir u bundan unchalik hadiksiramagan, binobarin, biznikiga boriladigan bir necha yoʻl bor edi. Xuddi shu payt unga Prospero Arango degan gadoy duch kelib, yepiskopning oniy duolariga qaramasdan, otasining tobora oʻlim changaliga tushib borayotganini aytib, madad istab yolvorgan. «Oʻpga yerdan oʻtayotib cholni koʻruvdim, — dedi menga singlim Margot, — yuzida jon asorati yoʻq edi».
Kristo Bedoyya Prospero Arango bilan cholni karavotga olib borib yetqizguncha toʻrt daqiqa oʻtib ketgan. U koʻchaga chiqib, uzoqdan odamlarning shovqinini eshitgan, nazarida maydon tarafda mushaklar otilganday tuyulgan. U yugurmoqchi boʻlgan, ammo beliga notavonlarcha qistirilgan toʻpponcha botib, chopishga xalaqit bergan. Muyulishdan burilgach, kichik ukamni qoʻlidan ushlab, dikonglatib shoshib borayotgan onamga orqadan koʻzi tushgan.
— Luisa Sant'yago! — deya qichqirgan u onamga. — Qarindoshingni koʻrmadingmi?
Onam toʻxtab, koʻzyosh yuvgan yuzini unga oʻgirib:
— Voy, bolam! — degan. — Uni oʻldirishganmish. Darhaqiqat shunday edi. Kristo Bedoyya uni axtarib yurganda, Sant'yago Nasar qayligʻi Flora Migelning muyulishdagi uyiga kirib ketgandi, yotganida oxirgi marta koʻrgandi. «Oʻsha yerdaligi xayolimgayam kelmagandi, dedi meiga Kristo Bedoyya. — Axir, u uydagilar choshgoxgacha koʻpib uxlab yotishadi-da». Shahardagilarping aytishicha, arablar jamoasining fozili Noir Migelning buyrugʻiga binoan, bu oilaning barcha a’zolari ham kunduzi soat oʻn ikkigacha uxlashardi. «Ana shuning uchun Flora Migel' gulday yashnab, semirib, yaltillab ketgandi», dedi menga Mersedes. Aslida esa, aksincha edi. Bu goʻshadagilar ham barcha arab qavmiga mansub kishilar kabi juda erta turar, pokta’b, mehnatkash iisonlar edi, faqat choshgohgacha eshiklarini ochishmasdi. Flora Migel' bilan Sant'yago Nasarning otalari ularning yoshligidayoq quda boʻlishga ahd bogʻlashgandi. Sapt'yago Nasar bu ahd xususida oʻsmirligidayoq eshitgandi, kattalar neniki lozim koʻrsa, barchasini sidqidildai bajarardi, zotan, oila va nikoh borasida otasi manfaat nuqtai nazaridan fikr yuritganidek, oʻgʻlining aqidasi ham aynan shunday edi. Flora Migel' doʻmbillagai jonona boʻlsa-da, faxmu farosatdan, nazokatu latofatdan bebahra edi, shuning uchunmi, oʻz tengdoshlariniig orasida, toʻylarda, qizlarniig onasi boʻlib oʻtirardi, shu jihatdan olib qaraganda, unipg Sant'yago Nasarga unashilgani osmondan yokqan ehsopday bir gan edp. Boʻlajak kelin-kuyovlar rasmiy bordi-keldilarsiz, xilvatda uchrashishlarning tashvishu ozorisiz oʻzlaricha farogʻatda umr kechirishardi; toʻy oqshomi bir necha bor tayin etilib, buzilib, nihoyat, kelayotgan rojdestvo hayitida oʻtkazishga kelishilgan edi.
Oʻsha dushanba Flora Migel' yepiskop tushgan kema ilk bor ovoz bergandayoq oʻrnidan turgandi, bir necha fursat oʻtib, aka-uka Vikariolar Sant'yago Nasarni oʻldirish qasdida uni poylashayotganipi eshitgan edi. Falokat roʻy bergach, u bilan faqat mening rohiba singlim soʻzlashgan, Flora Migel' unga shumxabarni aynan kimning ogʻzidan engatganini eslay olmayotganini aytgan. «Ertalabki soat oltigacha bu gapdan xamma xabardor boʻlgandi, mana shunisi yodimda qolgan, xolos», degan u rohiba singlimga. Sant'yago Nasarni oʻldirishlarini bechora qiz hecham tasavvuriga sigʻdirolmagan, ustiga ustak, endi ular oila sha’niga tushgan dogʻdan foriq boʻlish uchun yigitni majburan Anxela Vikarioga uylantirishadi, degan vahmakor fikrdan miyasi gʻovlab ketgan. Xoʻrligi kelib, ezilib, oʻzini yoʻqotib qoʻygan. Yotoqxonaga kirvolib, nima qilarini bilmasdan, Sant'yago Nasar maktabda oʻqib yurgan chogʻlarida unga yozgan xatlarini olib, boshqatdan taxlayotganida, shaharliklarning deyarli yarmisi yepiskopga peshvoz chiqib, bandargohga toʻplangan edi.
Sant'yago Nasar Flora Migelning eshigi yonidan oʻtarkan, har doim, hatto hech kim boʻlmasayam, derazaning tunuka rahiga kalit bilan urib-urib tiqillatar edi. Doʻndiqcha xuddi oʻsha kuniyam maktubli qutichani tizzasiga qoʻyib, qayligʻini intizor kutib oʻtirgan edi. Sant'yago Nasar koʻcha tarafdan uni koʻrolmasdi, ammo Flora Migel'ning uylari tomonga kelayotganini sim toʻr orqali koʻrgan, derazaning tunuka rahiga kaliti bilan urib ovoz qilganini ham eshitgan.
— Kiraver, — degan qiz unga.
Ertalabki soat 6-yu 45 da bu uyga xech kim, hatto davolovchi hakim ham qadam bosmagan edi. Sant'yago Nasar Jamil Shayyumning doʻkoni roʻparasida Kristo Bedoyya bilan xayrlashgach, maydon toʻla olomon kutib-kuzatib turgan bir paytda, yigitning qayligʻi uyiga kirib ketganini hech kimning koʻrmay qolishi juda gʻalati, aql bovar etmas bir hol edi. Tergovchi uni oʻsha hovliga kirayotganini koʻrgan shohidni oʻlib-tirilib izlagan, surishtirgan, biroq topolmagan, nechogʻli urinmayin, menga ham oʻshanday odam bilan suhbatlashish nasib qilmadi. Tergov xujjatlarining 382-varagʻi hoshiyasiga u kizil rangli siyohda yana bir fozilona fikrni yozib qoldiribdi: «Taqdir bizni koʻzga koʻrinmas qilib qoʻya oladi». Axir, Sant'yago Nasar hammaning koʻz oldida eshikdan oʻpta uyga kirgan va oʻzini bilintirmaslik uchun hech bir harakat qilmagan boʻlsayu, unga biror kishining nazari tushmaganini, umumning gʻaflatda qolganini ne soʻz bilan tasviru ne aql bilan tasavvur etasiz?! Flora Migel' tantanali ayyomlarida kiyadigan guldor koʻylagini egiga ilib, alamu fisqdan koʻkarib, pishillab, uni kutib mehmonxonada oʻtirgan edi, u kirgan zahoti zardasi qaynab, qutichani yigitga tutqazgan-da:
— Ol, matohingni! — degan. — Endi seni oʻldirsalar ham parvoyimga kelmaydi!
Sant'yago Nasar dovdirab qolgan, azbaroyi garangsiganidan qoʻlidagi qutichani ham tushirib yuborgan, muhabbatu mehru e’tibordan xoli xatlar yerga sochilgan. Flora Migel' yotogʻiga dargʻazab holda yoʻnalgan, yigit xay-haylab uning orqasidan chopgan, lekin pandavaqi qiz eshikni qarsillatib yopib, ilgagini solib, berkitib olgan. u bir necha marta eshikni taqillatgan, keyin qattiq ovozda qayta-qayta chaqirgan, shunda, qizimizni bemahalda kim yoʻqlayapti, deya bezovtalanib, uydagilarning hammasi baravariga yugurib chiqishgan. Bu uyda turadigan yoshu qari, qarindoshu jigargoʻshalarning barchasi oʻn toʻrt kishi edi. Oxiri qizning otasi Noir Migel' chiqqan, uning soqoli sargʻish, boʻyalgan edi; egniga odatda doim uyda kiyadigan, olis yurtidan olib kelgai tabarruk gʻalabiyasi uni nihoyatda basavlat koʻrsatar, oʻziyam ulugʻsifat moʻysafid edi. Uni har koʻrganimda, salobati bosib, oʻzimni yoʻqotib qoʻyardim.
— Flora! — degan u oʻz ona tilida. — Och eshikni!
Chol qizining yoniga kirib ketgach, qolganlarning hammasi Sant'yago Nasarga baqrayishganicha, endi nima boʻlarkin, deya tashqarida kutib turishgan. Yigit yerga tizzalagancha shoshib-pishib xatlarni tergai, qutiga solgan. Oʻtianda uni koʻrgan kishilar: «Tavbasiga tayaiganday boʻlib koʻrindi bizga», deyishdi menga. Bir ozdan keyin Noir Migel' qizining yonidan qaytib chiqqan va avlodlariga, bizni xoli qoʻying, deganday ishora qilgan, hamma nari ketgan.
Soʻttgra u Sant'yago Nasarga arabchalab nimalardir degan. «Avvalo u mening ayni paytda nima deyotganimni mutlaqo fahmlamayotganini angladim», dedi Noir Mi-gel'. U yigitdan, birodar Vikariolar seni oʻldiramiz deb poylab yotishganmish, shundan xabaring bormi, deb soʻragan. «U birdan oqarib ketdi, shunchalik sarosimalandiki, rangi-roʻyi va turqiga qarab, oʻzini goʻllikka solyaptiyov, deb oʻylash mumkin edi», dedi menga yana Noir Migel'. Moʻysafidning fikricha ham, Sant'yago Nasarning holatida qoʻrquvdan koʻra sarosima ustun boʻlgan.
— Qassoblar haqmi-nohaqmi, buni oʻzing hammadan koʻra yaxshi bilasan, — degan chol yigitga. — Endi ssning oldingda ikki yoʻl qoldi xolos, oʻgʻlim; mana shu xonadon sening ham uying, yo shu yerga yashirin, yo miltigʻimni olib, keyin koʻchaga chiq.
— E, hech narsaga tushunmay qoldim oʻzi, — deya gʻudrangan Sant'yago Nasar.
Tili faqat shu gapgagina kelgan, buniyam ispanchalab aytgan Noir Migel' menga: «U boyaqish suvga tushgan joʻjaday nochor edi», dedi. Sant'yago Nasar qoʻlidagi qutichani qayerga qoʻyishini bilmay hayron turganda, chol qutini olgan, u esa eshikni ochgan.
— Bitta oʻziga ikki kishi-ya, iomardlar! — degan Noir Migel'.
Sant'yago Nasar tashqariga chiqqan. Xaloyik xuddi namoyishta kelganday maydonii saf-saf boʻlib egallagan edi. Sant'yago Nasarning chiqqanini hamma koʻrgan, oʻzini ikki salloh chavaklaymiz deb poylayotganidan xabardorligini va shuning uchun rangida rang qolmay, oʻz uyigayam yoʻl topolmayotganini ham xaloyiq tushungan. Aytishlaricha, kimdir peshayvondan turib: «Hey turk, uyoqqa borma, eski bandar tomondan yur!» dsb qichqirgan. U ovoz egasini axtarib alanglagan. Jamil Shayyum esa unga, doʻkonimga berkinib tur, deganu oʻzi ov miltigʻini olib kelgani joʻnagan, ammo oʻqni qayerga yashirganini eslay olmay, rosa qidirgan, orada vaqt oʻtib ketgan. Olomon chor tarafdan unga qarata qichqiravergan, yigit, ularning baqirigʻidan qulogʻi bitib, goh oʻngga, goh chapga yurgai. Nixoyat, oʻz uyib tomonga yoʻnalgan, oshxona eshigi orqali kirarman, deb oʻylab borayotib birdan koʻcha eshikning ochiq turganiga koʻzi tushgan.
— Ana, u kelyapti, — degan Psdro Vikario. Ikkovlon Sant'yago Nasarni baravariga koʻrishgan. Pablo Vikario kamzulini yechib, kursiga tashlagan-da, yatagʻansifat pichogʻini qoʻliga olgan. Birodarlar doʻkondan chiqishdan avval indamasdan choʻqinib olishgan. Shunda Klotil'de Armenta Pedro Vikarioning yoqasidan boʻgʻib ushlagan-da, Sant'yago Nasarga qarata, tezroq qochib qol, boʻlmasa seni oʻldirishadi manavilar, deya qichqirgan. Uning chinqirigʻi shunchalik purtahlika ediki, olomon birdan jimib, atrofga bir lahzagina sukunat choʻkkan. «U avvaliga qoʻrqib ketdi, — dedi menga Klotil'de Armenta. — Chunki kim, qaysi joydan qichqirayotganini bilmagan edi». Sant'yago Nasar bir vaqtning oʻzida ayolni ham, uni bir turtib nariga uloqtirgan Pedro Vikarioni ham, uning akasini ham koʻrgan. Yigit uyidan ellik qadam chamasi berida turardi. U shoshib koʻcha eshik tomon chopgan.
Shundan besh daqiqa avval Viktoriya Gusman oshxonaga kirgan Plasida Lineroga hammaga ma’lum shumxabarni yetkazgan. Plasida Linero bosiq, farosatli xotin edi, koʻnglidagi gʻuluvni sezdirmagan. U Viktoriya Gusmandan bu gapni oʻgʻliga aytgan-aytmaganini soʻragan, oqsoch esa, oʻgʻling qahva ichgani kirganida bundan bexabar edim, deya onani aldagan. Mehmonxonani supurib-sidirayotgan Divina Flor Sant'yago Nasarning maydon tarafdan qaytib kelganini, aylanma zinadan yurib, yotogʻiga chiqib ketganini aytgan. «Tushdagiday koʻz oldimdan bir lahzada oʻtdiyu ketdi, — dedi menga Divina Flor. — U oppoq kiyimda edi, qulida bir narsa bor edi, nimaligini koʻrolmagandim, menimcha, bir dasta atirgul edi». Shu boisdanmi, bilmadim, Plasida Linero Divina Flordan oʻgʻlini soʻraganida, qiz uni tinchlantirgan:
— Bir daqiqa oldin yotogʻiga chiqib ketgandi, -degan u.
Xuddi shu asnoda Plasida Linero yerda yetgap xatni koʻrgan, lekin uni qoʻliga olib oʻqimagan, faqat keyinroq, umumiy olagʻovurda kimdir unga qogʻozni ochib koʻrsatganida, unda nimalar yozilganidan xabar topgan. U ochiq eshikdan tashqariga boqib, oʻz hovlisi tomon iichoqlarini yaltillatib chopib kelayotgan aka-uka Vikariolarga koʻzi tushgan. U turgan joydan faqat qosidlar koʻringan xolos, mutitipar ona maydonning narigi sgʻidan ochik eshik sari jon halpida intilayotgan oʻgʻlini koʻrolmagan. «Men bu rasvolar uyimizga bostirib kirib, uni shu yerda oʻldirishmoqchi, deb oʻylapman», dedi u menga. Shundan soʻng Plasido Linero chopib eshik yoniga borgan-da, bir zarb bilan uni qarsillatib yopgan. Tambani qoʻyarkan, avvalo Sant'yago Nasarning faryodli ovozini, keyin eshikni kimdir jon talvasasida ketma-ket qoqqanini eshitgan, biroq u oʻgʻlining tepada — yotogʻida ekaniga, uning oʻsha joydan turib sallohlarni soʻkayotganiga ishongan. Oʻziyam qassoblarning adabini bermoq niyatida oʻgʻlining yotogʻiga yoʻnalgan.
Uyiga qochib kirib, qazodan qutulmoq uchun Sant'yago Nasarga atigi ikki soniyagina kerak edi, xuddi shu fursatda eshik yopib qoʻyilgandi. U bir necha bor eshikni mushtlab, itarib koʻrdi, najot yoʻqligini anglab, dushmanlarni yuzma-yuz qarshilash maqsadida darhol orqasiga oʻgirildi. «Uning roʻparamda turganiga koʻzim tushgan zahoti qoʻrqib ketdim, — dedi menga Pablo Vikario. — U nazarimda asliga nisbatan ikki baravar kattarib ketganday tuyuldi». Pedro Vikario birinchi boʻlib uning oʻng tarafidan tikkasiga pichoq solgan, u zarbani qaytarmoqqa taraddudlanib, qoʻli bilan himoyalanmoqqa intilgan.
— Qanjiqlar! — deya qichqirgan soʻng Sant'yago Nasar.
Pichoq oʻng qoʻlining kaftini tilib, biqiniga bor boʻyi sanchilgan. Hamma uning:
— Vo-oy, onajo-o-o-on! — degan faryodini eshitgan. Pedro Vikario, berahm salloh, pichogʻini sugʻurib olib, yana oʻsha joyga qaytadan tiqqan. «Ikkinchi bor tigʻ urgach ham pichoqning top-tozaligicha qaytib chiqqanini koʻrib, hayron qoldim, — degan tergovchiga. — Men unga yana uch marta tigʻ urdim, pichoqqa bir tomchiyam qon yuqmadi». Ikkinchi zarbadan soʻng Sant'yago Nasar qornini ushlab, yarador buzoqday boʻkirib, ingranib egilgan-da, sallohlarga orqasini oʻgirib, oʻzini olib qochmoqchi boʻlgan. Yatagʻan pichoq tutgan Pablo Vikario uning chap yonida turgandi, shu damda u yigitning qoq beliga pichoq sanchdi, uning badanidan otilib, toshib oqqan qon oppoq koʻylagini qizilga boʻyadi. «Koʻylagidan ham, qonidan uning hidi kelardi», dedi menga Pablo Vikario. Uch bor qattiq tigʻ yeb, fano ostonasiga borib qolgan Sant'yago Nasar tagʻin xunrezlar sari yuz burdi-da, onajonisi bilmasdan beixtiyor yopib qoʻygan eshikka tislanib borib, goʻyo qassoblar uni soʻyib-soʻyib, osonlikcha jonini olib qoʻya qolishlarini istaganday majolsiz turib qoldi. «Soʻng u ortiqcha oʻkirmay qoʻydi, — degan Pedro Vikario tergovchiga. — Aksincha, nazdimda u endi kulayotganga oʻxshardi». Odamkushlar Sant'yago Nasarni eshikka qisib olib, ikki tomonidan basma-basiga pichoq uraverishgan, dahshatu vahshiyat ichra nestlanib, ne qilayotganlarini-da unutishgan, bu qattollikdan qattiq ta’sirlangan olomonning vahimali nidosini ham eshitishmagan. «Men oʻshanda oʻzimni xuddi otda uchib borayotganday his etdim», dedi Pablo Vikario. Nihoyat, ular toliqishib, birdan hushyor tortishgan, ikkovigayam Sant'yago Nasar hech qachon oʻlmaydiganday, yiqilmasdan shunday turaveradiganday tuyulgan. «E, har kimniyam shunaqa rasvo ishdan asrasin, ogʻayni, — dedi menga Pablo Vikario. — Odam oʻldirish — eng ogʻir ish ekanini tasavvur kilolsayding?!» Oxiri Pedro Vikario Sant'yago Nasarning yuragiga pichoq urib yiqitib, qutulib qoʻya qolay, degan oʻyda, choʻchqa soʻyayotganida hayvonning qoʻltigʻi ostidagi yuragiga tigʻ sanchib oʻrganganidanmi, yigitning qoʻltigʻiga pichoq solgan. Birodarlar biri qoʻyib, biri urib eshikka suyab turishgani uchun Sant'yago Nasar yiqilmagan. Toqati toq boʻlgan Pablo Vikario boyaqishning qorniga pichogʻini suqib, burab-burab yuborgan, shunda uning yorilgan qornidan ichak-chavagʻi tashqariga otilib chiqqan. Pedro Vikario ham akasiga taqlid qilib qurbonning qornini moʻljallab zarb bergan, ammo qoʻllari qoʻrquvdan titrab, oʻziga boʻysunmay qoʻygani uchunmi, pichoq yigitning sonini tilib oʻtgan. Sant'yago Nasar yana bir muddat eshikka osilganicha tek turgan, soʻngra, quyosh shu’lalari tushayotgan, yorilgan qornidan ajralib chiqqan koʻkimtir, top-toza ichak-chavagʻini koʻrib, tizzalab yiqilgan.
Plasida Linero jigargoʻshasini chaqirganicha yotokda aylanib yurib, kimningdir — oʻgʻlining emas — qichqirganini eshitganu derazadan maydonga qaragan: cherkov tomonga qochib ketayotgan aka-uka Vikariolarni, ularni quvib borayotgai miltiqli Jamil Shayyum hamda bir gurux qurolsiz arablarga koʻzi tushgan. U xavf-xatardan qutulibmiz, deya oʻylagan, keyin yotoqxonaning peshayvoniga oʻtganu uyga kiraverishda yuztuban stgan oʻgʻlini koʻrgan. Sant'yago Nasar chang-toʻzonga, qora qoniga belangan yuzini yerdan uzib, zoʻrriyatla oʻrnidan turmoqqa urinar edi. Nihoyat, u oʻrnidan turib, qaddkni rostlab, osilinqiragan ichak-chavagʻini hovuchlaganicha yura ooshlagan. Hovlini aylanib oʻtib, oshxona eshigidan uyga kirish uchun rosa yuz qadamcha yoʻl bosgan. Oʻsha holatdayam fikri ravshan boʻlgan, koʻchadagi yoʻl uzoqligiga, qoʻshnikidan aylanib oʻtish qulayroq ekaniga aqli yetgan. Ularning hamsoyasi Poncho Lanao, xotini, besh bolasi uylaridan yigirma odim narida boʻlayotgan ishlarni bilishmagan. «Biz gʻala-gʻovurni eshitdik, — dedi xotin menga, — ammo odamlar yepiskopni kutib olishyapti shekilli, deb oʻyladik». Qonqushiga boʻyalgan Sant'yago Nasar ularnikiga kirib borganida endigina nonushtaga oʻtirishgan ekan. «Men oʻshanda dimogʻimga urilgan badboʻyni hecham unutolmayman», dedi menga Poncho Lanao. Uning toʻngʻich qizi Arxenida Lanaoning ta’kidlashicha, Sant'yago Nasar odatdagiday tekis, zalvorli odim tashlab kirib borgan, uning qadimiy saratsin qavmiga xos yuzi, jingalak sochlari bagʻoyat xush, goʻzal boʻlgan. Yigit ular oʻtirishgan stol yonidan oʻtayotib jilmayib qoʻygan, soʻng orqa eshikdan chiqib kstgan. «Qoʻrqqanimizdan toshday qotib qoldik», dedi menga Arxenida Lanao. Xolam Venefrida Markes oʻshanda oʻzining daryo boʻyidagi hovlisining yalangida baliq tozalayotgan ekan. U Sant'yago Nasarning langargohdagi zinalardan pastga tushayotganini, uyi tomonga yoʻl olganini koʻrgan.
— Sant'yago, bolajonim! — deya kechirgan u. — Senga nima qildi-a?
Sant'yago Nasar uni tanigan.
— Meni soʻyishdi, oʻldirishdi, Vene xola, — deya javob bergan u.

U eng soʻnggi zinaga qoqilib ketgan, biroq darhol oʻzini oʻnglab olgan. «Hatto ichagiga yopishgan tuproqni erinmay artib tashladi», dedi menga Vene xola. Keyin u ertalabki soat oltidan beri ochiq turgan orqa eshikdan uyiga ostona xatlab oʻtganu jonsiz holda yuztuban yiqilgan.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Atirgulning tikoni (hikoya) [Gabriel Garsia Markes] 1584
2	Атиргулнинг тикони (ҳикоя) [Gabriel Garsia Markes] 545
3	Moviy rang itning koʻzlari (h... [Gabriel Garsia Markes] 759
4	Мовий ранг итнинг кўзлари (ҳикоя) [Gabriel Garsia Markes] 501
5	Ошкора қотиллик қиссаси (қисса) [Gabriel Garsia Markes] 1148
6	Unutilmas kun (hikoya) [Gabriel Garsia Markes] 744
7	Унутилмас кун (ҳикоя) [Gabriel Garsia Markes] 529

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62547
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 58806
3	Gʻazallar [Nodira] 40550
4	Guliston [Sa’diy] 36890
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23450
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23259
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 22859
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19678
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18786
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14541