Kornet Yelagin ishi (hikoya) [Ivan Bunin]
![Kornet Yelagin ishi (hikoya) [Ivan Bunin]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/kornet-yelagin-ishi-hikoya-ivan-bunin/kornet-yelagin-ishi-hikoya-ivan-bunin.jpg "Kornet Yelagin ishi (hikoya) [Ivan Bunin]")
| Kornet Yelagin ishi (hikoya) [Ivan Bunin] |
| I Bu ish dahshatli boʻlish bilan birga gʻalati va jumboqli, kalavaning uchini topib boʻlmaydigandek koʻrinardi. Bir tomondan, u judayam oddiydek koʻrinsa, ikkinchi tomondan – juda murakkab edi, bizning shahar tili bilan aytganda, xuddi tuturuqsiz romanlarga oʻxshardi, ayni damda esa unda chuqur ma’noli badiiy asar yozsa boʻladigan bir nimadir bor edi ... Nima boʻlganda ham himoyachi sudda haq gapni aytdi. – Bu ishda,– dedi u gap boshlab,– bu yerda xuddi men bilan ayblovchi oʻrtasida hech qanday bahsga oʻrin yoʻqdek tuyulishi mumkin: axir ayblanuvchi oʻz aybini boʻyniga oldi, uning jinoyati va izzat-nafsi haqorat qilingan qurbonining shaxsiyati kabi oʻzining shaxsiyati ham bu zalda oʻtirganlarning koʻpchiligiga harholda erish va ahamiyatsizdek tuyular. Bu faqat tashqaridan shunday koʻrinadi xolos, aslida unday emas: bahs va munozaralarga sabablar oshib-toshib yotibdi... U soʻzida davom etib, dedi: – Aytaylik, mening maqsadim – sudlanuvchiga shafqat koʻrsatishga erishish. Shunda koʻp gapga hojat qolmasdi. Qonun chiqaruvchi shunga oʻxshash hollarda sud nimaga amal qilib ish koʻrishi kerakligini koʻrsatmagan, u bunday paytlarda koʻproq aql-farosatga, vijdonga va ziyraklikka keng imkoniyat bergan va biz shu imkoniyatdan foydalanib, jinoyatchiga jazo berish uchun qonunning u yoki bu bandini tanlashimiz kerak boʻlardi. Men oʻsha aql-farosat, vijdon, ziyraklikni ishga solib, shu orqali ularga ta’sir oʻtkazib, sudlanuvchining aybini yengillashtiruvchi bor yaxshi sifatlarini yuzaga chiqarishga va shu orqali sudning unga munosabatini oʻzgartirishga astoydil harakat qilardim, axir u bir gapda mahkam turib olgan: men buni ataylab qilganim yoʻq, deyapti. Sudlanuvchini oz emas, koʻp emas, naq «odamxoʻr boʻri»ga chiqarilgan bunday vaziyatda ayblovchi bilan bahslashishdan oʻzimni qanday qilib tiya olishim mumkin, axir? Har bir ishni har kim oʻzicha tushunadi, uni har kim yo unday, yo bunday tarzda yoritishi, oʻziga xos u yoki bu tarzda taqdim etishi mumkin. Mana bu ishda hozir biz nimani koʻrib turibmiz? Nazarimda, yoʻq narsani, koʻrib turibmiz, ayblovchi bilan hamjihatlikda yoritib bera oladigan na bironta qarashimiz va na bironta tafsilot yoʻqki, dangal: «Ha, shunday!» yoki «Yoʻq, bunday emas!» deya olsak – qayoqda, men churq eta olmayapman. Ammo hammasidan muhimi shundaki, ishning ma’no-mohiyati «unday boʻlmagan»ga olib kelayapti... Bu ishning oʻzi boshlanishi vahimali edi. Oʻtgan yilning 19 iyun kuni. Erta tong, soat besh-oltilar chamasi boʻlishiga qaramay, leyb-gvardiya polkining rotmistri Lixarev ish xonasida allaqachon tong otib ulgurgan, shahar havosi yoz quyoshidan dim va quruq edi. Rotmistrning uyi shahar tashqarisida gusar kazarmalarining biridagi korpusda joylashgani uchun ham atrofda hali jimjitlik hukm surardi. Atrofdagi bu sokinlik va oʻzining navqiron yoshidan foydalangan rotmistr qattiq uyquda edi. Stol ustida likyordan boʻshagan shishalar, oxirigacha ichilmay qolgan qahva idishlari turardi. Qoʻshni xonadagi mehmonxonada esa boshqa zobit – shtab-rotmistri graf Koshits, undan nariroqdagi ish xonasida kornet Sevskiy uxlab yotishardi. Erta tong odatdagidek, joʻngina boshlandi, xuddi shunday joʻn kunlarda gʻalati voqealar sodir boʻlganidek, 19 iyunning ana shunday erta tonglaridan birida rotmistr Lixarevning uyida toʻsatdan aqlga sigʻmaydigan, hayratlanarli bir voqea boʻldi. Kutilmaganda eshik qoʻngʻirogʻi chalinib, xizmatdagi askarning oyoqyalang ohista va yengil yurib, eshik tomon borgani eshitildi, soʻng tashqaridan kimdir ataylab baland ovozda oʻkirdi: – Uyda kim bor? Eshikni lang ochdi-da, mehmon oshxonaga etigi bilan gurs-gurs bosib, shporlarini sharaqlatib shovqin solib bostirib kirdi. Rotmistr boshini koʻtarib, uyquli koʻzlari bilan hayron qarab turardi: roʻparasida polkdosh doʻsti kornet Yelagin turardi, u jikkak, oz-gʻindan kelgan, sochlari malla, sepkil yuzli, qiyshiq oyoqlari oʻziga mos, nimjon, egnida buni u har doim oʻzining eng «ojiz» tomoni deb qayta-qayta takrorlashni xush koʻradigan bashang ust-boshda edi. U yozgi shinelini tez yechib, uni stulga tashladi-da, baland ovozda: «Mana sizlarga mening pogonlarim!»—dedi. Soʻng devor roʻparasidagi divanga kelib choʻzildi va qoʻlini boshi orqasiga qoʻydi. – Toʻxta, toʻxta,– dedi mingʻirlab rotmistr loʻq koʻzlarini undan uzmay,– qayerdan kelayapsan, senga nima boʻlgan oʻzi? – Men Manyani oʻldirdim,– dedi Yelagin. – Mastmisan? Qanaqa Manya?– dedi rotmistr. – Mariya Iosifovna Sosnovskaya degan artistni. Rotmistr oyogʻini divandan tushirdi: – Nima, hazillashyapsanmi? – Afsuski, yoʻq, balki bu yaxshilikkadir, balki yomonlikka. – Kim u? Yana nima boʻldi? – qichqirdi graf mehmonxonadan turib. Yelagin choʻzildi-da, oyogʻi bilan eshikni yengil tepib, lang ochib yubordi. – Boʻkirma,– dedi u.– Bu men, Yelaginman. Men Manyani otib qoʻydim. – Nima?– dedi graf va bir lahza indamay turdi-da, birdan xoxolab kulib yubordi.– Mana, gap qayerda!– baqirdi u quvnoqlik bilan.– Jin ursin seni, bu gal uzringni qabul qilamiz. Yaxshiyamki uygʻotding, boʻlmasa yana uxlab qolgan boʻlardik, kecha yana soat uchgacha rosa koʻngilxushlik qilibmiz. – Chin soʻzim, uni oʻldirdim,– qat’iy turib takrorladi Yelagin. – Aldayapsan, ukajon, aldayapsan ! – dedi mezbon ham paypogʻini kiya turib baland ovozda. – Men boʻlsa rostdanam bir gap boʻlibdi-da, deb, vahimaga tushayotgan edim... Yefrem, choy qani! Yelagin shimining choʻntagiga qoʻlini suqib, undan uncha katta boʻlmagan bir kalitni oldi va uni yelkasi osha stolga uloqtirib, dedi: – Boring, ishonmasangiz oʻzingiz koʻring... Sudda prokuror Yelagin voqeasini tashkil etgan surbetlik, hayosizlik va shunga oʻxshash ba’zi dahshatli manzaralar haqida koʻp gapirib, asosiy e’tiborni koʻproq shu tomonga qaratishga urinardi. Oʻsha tong rotmistr Lixarev faqat dastlabki daqiqalardagina oʻzi aytganidek, hech qanday «gʻayritabiiylik»ni, Yelaginning oqarib ketgan yuzini, koʻzlarida hech bir «vahshiylik»ni payqamaganini, soʻngra esa «undanam-bundanam hayratdan yoqa ushlaganini» esdan chiqargandi... II Shunday qilib, oʻtgan yilning 19 iyun erta tongida mana bunday voqea yuz bergandi. Graf Koshits va kornet Sevskiy yarim soat ichida Sosnovskaya yashagan uyning yoʻlagi oldida hozir boʻldilar. Endi koʻngilga hazil sigʻmasdi. Aravakashni uchirib haydashga majbur qilishdi, yetib kelgach, aravadan otilib chiqib, shosha-pisha kalitni qulf teshigiga suqa boshlashdi, qoʻngʻiroqni ham zoʻr berib bosishdi, lekin kalit eshikka tushmadi, uyning ichidan ham hech qanday sado eshitilmadi. Toqatlari toq boʻlib, shoshib tashqariga chiqishdi-da, qorovulni izlay ketishdi. Qorovul orqa yoʻlakdan chopib oshxona tomonga oʻtdi, qaytib kelib, oqsoch xotinning aytishiga qaraganda, Sosnovskaya uyida tunamaganini – qoʻliga qandaydir oʻrogʻliq narsani koʻtarib, kech-qurun chiqib ketganini aytdi. Graf va kornet hayron boʻlib qolishdi: endi nima qilishadi? Oʻylab-oʻylab, yelka qisgancha qorovulni ham oʻzlari bilan birga olib, qismga joʻnadilar. Qismdan turib rotmistr Lixarevga qoʻngʻiroq qilishdi. Rotmistr telefondan baqirib berdi: – Bu tentakning dastidan dod solishga ham tayyorman, u Sosnovskaya turadigan uyga emas, ular uchrashib turadigan ishratxonaga borishlarini aytishi kerak edi: Starograd koʻchasi, oʻn toʻrt. Eshityapsizmi? Starograd koʻchasi, oʻn toʻrt. Xuddi Parij ishratxonalariga oʻxshab toʻgʻri koʻchadan kiriladi... Ular Starograd koʻchasi tomonga yugurib ketishdi. Qorovul izvoshchi oʻrniga oʻtirdi, oʻzini vazmin, erkin tutgan holda daha nazoratchisi ofitserlarning roʻparasiga choʻkdi. Havo issiq, koʻchalar sershovqin, odamga toʻla, shunday oftob charaqlagan, hayot qaynagan bir tongda qayerdadir odam oʻlib yotganiga ishonging kelmasdi. Nahotki yigirma ikki yoshli Sasha Yelaginning qoʻlidan shunday ish kelsa. Bunga uning qanday qoʻli bordiykin? Uni nima sababdan oʻldirdi? Qanday oʻldirdi? Hech nimani anglab boʻlmasdi, savollarning hammasi javobsiz qolardi. Starograd koʻchasidagi ikki qavatli, eski fayzsiz uy yoniga kelib toʻxtaganlarida, ularning aytishlaricha, «butunlay ruhlari tushib ketgandi». Nahotki bu ish shu yerda sodir boʻlgan boʻlsa? Nahotki bularni koʻrish shart boʻlsa? Shunday deysan-u, koʻrmasa boʻlmasdi ham. Biroq daha nazoratchisi birdan sergaklandi, oʻzini tetik va bardam tuta boshladi. – Kalitni bering-chi,– dedi u quruq va qat’iy ohangda. Zobitlar qorovullarga xos hadik bilan kalitni unga tutishdi. Uyning oʻrtasida darvoza bor edi, darvoza ortida yolgʻiz daraxt oʻsib turgan choqqina hovli, toʻq-kulrangdagi toshli devor oldida daraxt yanada yashilroq boʻlib koʻzga tashlanardi. Darvozadan oʻng tomonda toʻgʻri koʻchaga chiqadigan, haligi sirli eshik boʻlib, endi uni ochish kerak edi. Daha nazoratchisi qovogʻini uygancha kalitni qulfga solgan edi, eshik ochildi-qoldi va graf bilan kornet qandaydir qop-qorongʻi yoʻlakka oʻxshash bir nimani koʻrdilar. Nazoratchi yoritgichni qayerdan izlash kerakligini bilgandek, qoʻlini oldinga choʻzdi-da, devorga shap etib urdi, tor va huvillagan xona birdan yorishib ketdi. Xona oʻrtasida ikkita oromkursi, uning oʻrtasida stolcha, stolcha ustida esa tovuq goʻshti, meva qoldiqlari bilan toʻla likopchalar bor edi. Bundan ham dahshatlirogʻi hali oldinda edi. Yoʻlakning oʻng tomonida qoʻshni xonaga oʻtiladigan yoʻl boʻlib, u xona ham qop-qoron-gʻi edi, shiftiga qora shoyi soyabon tortilgan, tagidan esa sopol fonus oʻrnatilgan boʻlib, xuddi goʻrni yoritgandek yoritib turardi. Xona devorlarining tepasidan pastigacha qandaydir qora mato qoplangan boʻlib, hamma yogʻi berk, derazasiz edi. Bu yerda ham toʻrda katta, pastqam turk divani boʻlib, unda ichki koʻylakda koʻzlari va labi yarim ochiq, oyoqlari biroz kerilgan, yuzlari oppoq oqargan tengi yoʻq, yoshgina sohibjamol choʻzilib yotardi. Kirganlar taqqa toʻxtab, qoʻrquv va hayratdan bir zum qotib qolishdi. III Marhumaning noyob husn egasi boʻlishiga sabab, u oʻz noyobligi bilan, masalan, nuqsonsiz ayollarni tasvirlaydigan zamonaviy rassomlar oʻzlariga qoʻyadigan talablarni qondira olardi. Bu yerda luzumli hamma narsa muhayyo edi: sarvdek qaddi-qomat, tong kabi tiniq badan, ixcham, nuqsonsiz silliq oyoqlar, bolalarday ma’sum va jozibali lablar, bejirim, mukammal yuz-andom, zarrin, sochlar... Endi bularning hammasi jonsiz edi, barchasi toshday qotib, tusi oʻchib, bu goʻzallik marhumani borgan sari battar qoʻrqinchli qilib borardi. Soch turmaklari shunday saqlangandiki, shu alfozda ham bemalol balga kirib borsa boʻlaverardi. Boshi divanning koʻtarilgan yondoriga qoʻyilgan, sal-pal koʻkragiga tegib turgan iyagi, uning yarim ochiq koʻzlari va butun chehrasiga qandaydir oʻychanlik va hayrat bagʻishlab turardi. Shift tagidagi marhuma uzra qanotlarini keng yoyib turgan qandaydir yirtqich qushga oʻxshash qora soyabon tubiga osigʻliq shisha chiroq bularning barchasini gʻira-shira yoritib turardi. Xullas, bu manzarani koʻrgan daha nazoratchisi ham dong qotib qoldi. Soʻng bu ishni batafsilroq oʻrganish maqsadida, hammalari choʻchibgina unga yaqinlashdilar. Marhumaning nafis yalangʻoch qoʻllari boʻyi baravarida toʻgʻri, tekis choʻzilib yotardi. Koʻkragida, koʻylagining jimjimador toʻrida Yelaginga tegishli boʻlgan ikkita tashrif qogʻozi, yerda esa yalangʻoch oyoqchalarga nisbatan gʻoyatda qoʻpol tuyulib turgan gusarlar qilichi yotardi. Graf bema’ni xayolga borib, uni sopidan chiqarib qon izlari bor-yoʻqligini bilmoqchi boʻldi. Daha nazoratchisi uni bu noqonuniy harakatdan toʻxtatib qoldi. – Ha, albatta, albatta,– shivirlab mingʻirladi graf,– toʻgʻri, hali hech nimaga tegish mumkin emas. Meni hayron qoldiradigani shuki, hech qayerda hech qanday qonni, biron-bir jinoyat izini koʻrmayapman. Aftidan zaharlanish boʻlsa kerag-ov? – Sabr qiling,– dedi nasihatomuz ohangda daha nazoratchisi, — tergovchi va doktorni kutaylik. Lekin, zaharlanishga ham oʻxshab ketayapti... Zaharlangan boʻlishi aniqqa oʻxshaydi. Hech qayerda — na yerda, na divanda, na badanda, na marhumaning tungi koʻylagida qondan asar yoʻq edi. Divan yonidagi oromkursida ayollar pantaloni, tungi koʻylak, ularning tagida esa sadafdek tovlanib turgan moviy rang koʻylak, yaxshigina toʻq-kulrang matodan yubka va kulrang shoyi manto1 . Bularning hammasi divanda tartibsiz sochilib yotsa-da, lekin birontasi ham bir tomchi qon bilan bulgʻanmagandi. Divan tepasidagi tokchadan topilgan boʻsh shampan idishlar va poʻkaklar, sham qoldiqlari, soch toʻgʻnagʻichlari, yozib, yirtib tashlangan qogʻoz parchalari, yorligʻida «Or. Pulv» degan qop-qora vahimali yozuvli shisha idish ham zaharlanish boʻlsa kerak, degan fikrni tasdiqlab turardi. Daha nazoratchisi, graf va kornet birlari olib, birlari qoʻyib navbatma-navbat yorliqdagi yozuvni oʻqib turganlarida koʻchadan ekipajning shovqini eshitildi: doktor bilan tergovchi yetib kelgandi. Bir necha daqiqadan soʻng Yelaginning gaplari haqiqat boʻlib chiqdi. Sosnovskaya chindan ham revolverdan otib oʻldirilgandi. Koʻylakdan qon dogʻlari topilmadi. Ammo koʻylakning tagida, yurak atrofida koʻkishtob qontalash dogʻni topishdi. Dogʻning oʻrtasida chetlari kuygan, dumaloqlangan roʻmolcha bilan yopilgani uchun hech bir joyni bulgʻamagan qop-qora qon tomchilab turgan jarohat koʻrinib turardi. Shifokorlar tekshiruvi yana nimaga aniqlik kiritdi? Koʻp narsaga emas: marhumaning oʻng oʻpkasida sil xastaligidan qolgan izlar bor; yaqindan turib otilgani uchun oʻlim bir lahzaning oʻzida sodir boʻlgan; shu alfozda ham marhuma bitta-yarimta soʻz aytishi mumkin boʻlgan; qotil va uning qurboni oʻrtasida hech qanday kurash boʻlmagan; u shampan vinosini ichib, ketidan uncha koʻp boʻlmagan af’yunni porterga (zaharlanishga ozlik qilardi) qoʻshib ichgan, va nihoyat, uni bu mash’um kechada erishgani bir erkak bilan qovushgani boʻlgan... Bu erkak nimaga, nima sababdan ayolni oʻldirdi? Yelaginning bu savolga javobi bitta edi: ularning har ikkisi – u va Sosnovskaya – «fojiali ahvolda» edilar, ular bu ahvoldan qutulishning oʻlimdan boshqa chorasini koʻrmaganlar, Sosnovskayani oʻldirib, Yelagin uning buyrugʻini ado etgan, xolos. Marhumaning oʻlimi oldidan yozgan xatlari esa bularning barchasini inkor etardi. Uning koʻylagi koʻkragidan Yelaginga tegishli boʻlgan, marhumaning oʻz qoʻllari bilan polyak tilida (aytish kerakki, savodsizlarcha) yozilaverib, toʻlib, titilib ketgan tashrif qogʻozini topishdi. Shulardan birida bunday soʻzlar yozilgan edi: – Teatr boshqaruvi raisi general Konovnitsinga! Doʻstim! Bir necha yillik oliyjanob doʻstlik uchun sendan minnatdorman... Senga soʻnggi salomimni yoʻllay turib, mening oxirgi chiqishlarimdan tushgan pulning hammasini onamga berib qoʻyishingni iltimos qilardim... Boshqasida: – Bu odam meni oʻldirib, toʻgʻri ish qildi... Baxtsiz, bechora ona! Oʻz xohishim bilan oʻlmaganim bois meni afv etishingizni soʻrardim... Ona! Biz koʻrishamiz... u yerda, arshi a’loda... Sezayapman – bu oxirgi damim... Sosnovskaya shunga oʻxshash tashrif qogʻozlariga oʻzining oʻlimi oldidan bitgan boshqa maktublarini ham yozib qoldirgan. Ular tokchada mayda-mayda yirtilgan holda yotardi. Ularni yigʻib, yelimlab quyidagilarni oʻqishdi: – Bu odam mening va oʻzining ajalini talab qilyapti... Bu yerdan tirik chiqishga umid yoʻq... – Xullas, mening kunim bitdi... Xudoyim meni yolgʻiz qoldirma... Men soʻnggi xayolimni – onamga va muqaddas san’atga bagʻishlayman... – Oxiri yoʻq, tubsizlik! Bu odam mening taq... Meni qutqar,Xudoyim, oʻzing madad ber... Va nihoyat, eng sirlisi: – Quand meme pour bonjours...»1 Barcha maktublar – marhuma yonidan topilganlari ham, tokchada parchalangan holda yotganlari ham goʻyo Yelaginning soʻzlariga butunlay zid edi. Lekin, hamma gap oʻsha «goʻyo»da edi. Yelaginning taqdirini hal qiluvchi oʻsha Sosnovskayaning yonidan topilgan «Men oʻz hohishim bilan oʻlmayapman», degan soʻzlari yozilgan tashrif qogʻozi yirtilib tashlansa boʻlmasmidi? Yelagin xatlarni yirtib tashlamagangina emas, balki oʻzi bilan olib ketmagan ham edi, aksincha, oʻz qoʻli bilan (buni yana boshqa kim ham qilardi?) eng koʻrinarli yerga qoʻyib qoʻygan. Shoshib qolganidan ularni yirtmagandir. Bunday paytda yirtishni esdan chiqargan boʻlishi mumkindir. Ming shoshmasin, oʻzi uchun xatarli boʻlgan bunday maktubni u qanday qilib marhumaning koʻkragiga solib qoʻysin? U oʻzi, umuman shoshib qolganmikan? Aslo, u marhumaning u yoq-bu yogʻini tartibga keltirgan, ustini koʻylak bilan yopgan, yarasiga shunchayin roʻmolcha bostirib qoʻygan-da, oʻzini ham tartibga keltirgan... Yoʻq, bu yerda prokuror haq: bularni shoshganda qilib boʻlmasdi. IV Prokuror shunday dedi: – Jinoyatchilar ikki xil boʻladi. Birinchisi, tasodifiylar boʻlib, ular jinoyatni gʻazab va nafrat ustida, ishlari oʻngidan kelmay qolgan vaqtda sodir etadilar, bu ilmiy tilda «oniy aqlsizlik» deyiladi. Ikkinchisi, sodir etayotgan jinoyatini oldindan oʻylab, yomon niyatda qasddan sodir etadi: bular tugʻma jinoyatchilar boʻlib, jamiyatning, jamoat tartibining dushmanlari ya’ni «odamxoʻr jinoyatchi»lardir. Biz sudlanuvchi kursisida oʻtirgan odamni bu toifalarning qaysi biriga kiritsak boʻladi? Albatta, ikkinchisiga. U, shubhasiz, tajribali jinoyatchi, u jinoyat sodir etdi, chunki u yallo qilib yurib, axloqsiz va bebosh yashashdan quturib ketgandi... Bu tantanali nutq (Yelagin toʻgʻrisida shahrimizning umumiy fikrini ifoda etgan boʻlsa-da) favqulodda gʻalati edi. Yelagin sudda yuzini qoʻli bilan odamlardan pana qilib, tirsagiga suyanib oʻtirdi va savollarga qisqa-qisqa, gʻijinibgina, ma’yus javob berib turdi. Bir tomondan prokuror haq edi: sudlanuvchi oʻrnida oʻtirgan unaqa-bunaqa jinoyatchi emas, u hatto «oniy aqlsizlik»dan ham lat yemagan. Prokuror oʻrtaga ikkita savol tashladi: birinchidan, oʻzi jinoyat jazavada, ya’ni hayajonda sodir etilmaganmikan, ikkinchidan, u ixtiyorsiz ravishda qotillikka hamkor boʻlmaganmikan,– dedi va har ikkala savolga ham oʻzi toʻla ishonch bilan: yoʻq, aslo, – deya javob qaytardi. – Yoʻq,– dedi u birinchi savolga javob bera turib,– hech qanday jazava toʻgʻrisida gap ham boʻlishi mumkin emas, negaki, jazava holati bir necha soatga choʻzilmaydi. Yelagin nimadan ham jazavaga tushardi? Oxirgi masalani hal qilish uchun prokuror oʻziga juda koʻp savol berdi va shu ondayoq ularni rad etib, masxaraomuz kulib qoʻydi-da, dedi: – Oʻsha mash’um kunda Yelagin odatdagidan koʻproq ichmaganmikin? Yoʻq, u oʻzi koʻp ichadi, lekin oʻsha kuni ichmagan. – Uning salomatligi joyida boʻlganmi yo yoʻqmi? Uni tekshiruvdan oʻtkazgan shifokorlarning fikriga qoʻshilaman: u sogʻlom; lekin oʻzini tiyishni mutlaqo bilmaydi. – Agar u haqiqatan ham oʻsha ayolni sevgan boʻlsa, unda jazava sevgan ayoli bilan er-xotin boʻlolmasligi tufayli kelib chiqmadimikin? Yoʻq, bunday boʻlishi mumkin emas: chunki sudlanuvchi unga gʻamxoʻrlik qilmagan, birga boʻlish uchun biror-bir qat’iy chora ham koʻrmagan. Bundan keyin: — Balki Sosnovskayaning chet elga ketishi uni shu koʻyga solgandir? Yoʻq, ayolning joʻnab ketishini u avvaldan bilgandi. – Balki Sosnovskayaning chet elga joʻnashi tufayli aloqalariga darz ketgandir? Bunday ham emas, chunki aloqalarining uzilishi haqida bu kechadan avval ham koʻp marotaba gaplashilgan. Agar shunday boʻlmasa, unda nima axir? Nima, unda oʻlim toʻgʻrisida gaplashishganmi? Xonadagi gʻalati holat, shayton vasvasasi, umuman, oʻsha vujudni oʻrtaguvchi «qora» tundek unga azob berarmidi? Oʻlim haqidagi gap-soʻzlar Yelagin uchun yangilik boʻlolmasdi: bunday mish-mishlar oʻzi va ma’shuqasi oʻrtasida toʻxtovsiz boʻlib, koʻngilga ham urgandi. Shayton vasvasasi toʻgʻrisida soʻz ochishning oʻzi kulgili. Uni gʻoyatda zavqsiz narsalar: kundalik kechki ovqat, undan qolgan qoldiqlaru, boʻshagan shishalar, hatto afv etasizu, tungi hojatbaror idishlar ham batamom tiyib qoʻygandi. Yelagin yegan, ichgan, hojatxonaga borgan, goh vino deb, goh qalamtarosh deb boshqa xonalarga ham chiqqan... Prokuror shunday xulosa yasadi: – Bungacha Yelagin qotillik sodir etganmidi, agar bu marhuma xohishiga koʻra ijro etilgani inobatga olinsa, bahsni choʻzishga hojat ham qolmaydi. Yelagin Sosnovskaya oʻzini oʻldirishni soʻraganini aytib, uning «Oʻlayapman, lekin oʻz xohishim bilan emas» degan mazmunda yozilgan, oʻzi uchun fojiali yakun topgan maktubini taqdim etib, bizni asossiz ishontirmoqchi boʻlyapti. V Prokuror nutqidagi tafsilotlarning koʻpiga e’tiroz bildirish mumkin. «Sudlanuvchi mutlaqo sogʻlom...» Lekin, kasallik bilan salomatlikning, aql bilan aqlsizlikning me’yori qayerda? «U oila qurish haqida oʻylamasdi ham...» Oʻylamaganining boisi, avvalambor, bari behudaligiga ishonardi; ikkinchidan, nahotki sevgi va nikoh bir-biri bilan shunchalik bogʻliq boʻlsa? Yelagin Sosnovskaya bilan nikohdan oʻtganda, umuman, oʻrtadagi barcha fojialarga chek qoʻyib, bir yoʻla xotirjam boʻlarmidi? Har qanday kuchli, hattoki, umuman, unchalik oddiy boʻlmagan sevgida ham qanday qilib boʻlsa-da, nikohdan boʻyin tovlashdek antiqa bir xususiyat borligini nahotki hech kim bilmasa? Takror aytaman, bular tafsilot, xolos. Aslida prokuror haq gapni aytgandi: bu jazava natijasi emasdi. U yana shunday dedi: – Shifokorlar xulosasida Yelagin, jazavadan koʻra koʻproq xotirjam boʻlgan, men esa uni nafaqat xotirjam boʻlganini, xotirjamligi bilan hammani hayron qoldirganini tasdiqlayman. Biz bunga jinoyat sodir etilib, soʻng tartibga keltirilgan va u yerda Yelagin yana uzoq qolib ketgan xonani koʻzdan kechirganimizda amin boʻldik. Soʻng Yelaginning Starograd koʻchasidagi uydan xotirjam chiqib, eshikni shoshmay, yaxshilab qulflaganini koʻrgan tergovchi Yaroshenkoning koʻrsatmasi. Va nihoyat – Yelagin xulqi haqida rotmistr Lizarev fikri. Masalan, Yelagin kornet Sevskiy uni «aql-hushini yigʻib olishi»ga ishontirmoqchi boʻlib, Sosnovskaya oʻzini-oʻzi otmaganmi, shuni eslab koʻrishini soʻraganida, u nima degan? U: «Yoʻq, akaginam, hammasi juda yaxshi esimda!»– deya oʻsha zahoti qanday otganini tasvirlab bergan. Tergovchi Budbergni «Yelagin oʻz yoqimsizligi bilan hayron qoldirgan, ya’ni u iqroridan soʻng ham, sovuqqonlik bilan choy ichib oʻtirgan». Tergovchi Foxt esa hayratdan yoqa ushladi: «Janob shtab rotmistri,– kinoyali dedi Yelagin,– umid qilamanki, meni bugunoq oʻqishdan ozod qilasiz.– Bu shu qadar dahshatli ediki, – dedi Foxt, – kornet Sevskiy buni koʻtarolmay hoʻngrab yigʻlab yubordi...» Toʻgʻri, rotmistr polk komandiri huzuridan unga chiqarilgan buyruqni olib kelganida, Lixarev va Foxtning yuzidan, eng muhimi, endi u zobit emasligini tushunganida Yelagin yigʻlab yuborgan vaqtlar ham boʻlgan. Xuddi shunday damlarda u hoʻngrab yigʻlab yuborgan, – dedi-da, prokuror ham ishni shu joyda yakunlab qoʻya qoldi. Albatta, soʻnggi jumla yanada gʻalatiroq chiqdi. Shunga oʻxshash boshga tushgan musibat seni tarashadek qotirgan baxtsiz damlaringda, toʻsatdan uygʻonib ketish, hatto arzimas, mutlaqo ahamiyat kasb etmagan, tasodifan koʻzingga tushgan biror narsa ham, dabdurustdan senga avvalgi shodon hayotingni, umidsizlikka toʻla kunlaringni va shu damdagi ahvolingning bor dahshatini yodingga solishini kim bilmaydi deysiz? Barcha voqealar Yelaginga bu shunchaki, ahamiyatsiz va tasodifiy narsalar emasligini unga eslatib qoʻydi. Axir uni tugʻma zobit desa boʻlardi – uning oʻn ajdodi harbiy xizmatchilar boʻlgan. Endi esa u birdan zobit boʻlmay qoldi. Uning zobit emasligining sababi faqat bu emasdi, – u endi oʻz hayotidan ortiq koʻrgani, chin yurakdan sevgan ayolining bu yorugʻ olamda yoʻqligi uchun ham zobit boʻlmay qolgandi, bunday qabih ishni uning oʻzi oʻz qoʻllari bilan sodir etgandi. Biroq, bu ham tafsilot, xolos. Eng asosiysi, «oniy aqlsizlik» haqiqatan ham boʻlmagan. U holda nima sodir boʻlgandi? Prokuror tan olib aytdiki, «bu shubhali ishda asosiy e’tiborni birinchi navbatda Yelaginning fe’l-atvori muhokamasiga va Sosnovskaya bilan oralaridagi munosabatni qanday aniqlashga qaratish kerak! Soʻng prokuror qat’iy turib dedi: – Oralarida hech qanday oʻxshashlik boʻlmagan ikki shaxs topishishdi... Shunday boʻlganmikan? Hamma gap shunda edi... VI Yelagin haqida, men, avvalo shuni aytmoqchimanki, u endi yigirma ikki yoshga toʻldi: bu qaltis yosh, zamon esa notinch, bularning bari insonning kelajagini belgilaydi. Odatda, bunday paytda odam, tibbiyot tili bilan aytganda, balogʻat yoshini boshidan kechiradi, hayotda esa bu – ilk muhabbat koʻrinishida boʻlib, negadir, bunga doim shoirona, va umuman olganda, gʻoyat yengiltaklik bilan qaraladi. «Ilk muhabbat»ga tez-tez fojia, qaygʻu hamrohlik qiladi, lekin mutlaqo hech kim bunday paytda odamlarni shunchaki hayajon, azob emas, balki undan xiyla teran, murakkab bir hissiyot oʻrtayotgani haqida oʻylamaydilar; hali boshga tushmagan narsalar uchun kuyunishadi, balogʻat davrining vahimasi, oʻzni namoyon etishning mashaqqati, ilk jinsiy mayl. Agar men Yelaginning oqlovchisi boʻlganimda, suddan uning yoshiga aynan shu nuqtai nazardan kelib chiqib e’tibor qaratishlarini va qarshimizdagi odamni shu ma’nodan kelib chiqib, mutlaqo tengi yoʻqligini inobatga olishlarini oʻtingan boʻlardim. «Navqiron zobit, es-hushini yoʻqotib, aysh-ishratga berilgan», deya prokuror koʻpchilik fikrini takrorladi-da, haqligini isbotlash maqsadida hikoyani boshqa bir guvoh – artist Lisovskiyga oshirib yubordi: Yelagin bir kuni kunduzi teatrga kelib, artistlar mashq qilishga tarqalishayotganda, uni koʻrib qolgan Sosnovskaya chaqqon chetga oʻtdi-da, Lisovskiyning panasiga yashirinib: «Amaki, meni undan pana qiling!»— dedi. Men uni pana qildim, deya hikoyasini boshladi Lisovskiy, sharobga choʻmilgan bu zobit birdan toʻxtadi va gangib turgan joyida oyoqlarini kerdi-da, baqrayib: bu Sosnovskaya deganlari qayerga daf boʻldi? – dedi talmovsirab. Ha, aynan shunday: miyasi aynigan odam, lekin nimadan aynigan: nahotki «bebosh, bema’ni turmushdan boʻlsa?» Deyish mumkinki, Yelagin aslzoda va boy oiladan chiqqan. Onasi (qarangki, u ortiqcha hayajonga gʻoyat moyil toifadan boʻlgan) dan u juda erta yetim qolgan, otasi esa berahm, qattiqqoʻl odam boʻlgan. U doim shu qoʻrquv tufayli otasidan uzoqlashib turib katta boʻlgan. Prokuror ayovsizlarcha Yelaginning nafaqat axloqiy, jismoniy qiyofasini ham osongina chizib tashladi. Keyin shunday dedi: – Shunaqa janoblar, qahramonimiz mana shunday «koʻrkam» zobit libosida yurgan. Endi ahvoliga bir qarang-a. Endi uni bezaydigan hech vaqosi qolmagan; qarshimizda past boʻyli, bukir bir yigitcha, u malla moʻylovi, betayin, bee’tibor boqib turgan basharasi, egnidagi qop-qora kamzuli bilan bir oz Otelloni yodga soluvchi odamni koʻrib turibsiz. Menimcha, unda nasl buzilishining oʻziga xos belgilari yaqqol koʻzga tashlanib turardi. Zero, ba’zi hollarda, aytaylik, otasi koʻzidan narida oʻzini ozod his etganda, va yana qonunni chetlashga imkoniyat tugʻilganda, odamlar bilan munosabatda biror bir toʻsiq bilan hisoblashib oʻtirmaydi. Nima ham derdik, qoʻpoldan-qoʻpol berilgan bu baholarning koʻpi rost edi. Bularni eshita turib, men avvalo bir narsaga tushunolmadim, axir, qanday qilib oʻsha mash’um, oʻta chalkash bir fojiaga bu taxlit yuzaki yondashish mumkin: ustiga-ustak, unda nasldan-naslga oʻtib kelayotgan belgi ham shundaygina koʻzga tashlanib turgan bir paytda, yana uni nimasi bilan ajratib olish mumkin; ikkinchidan, aytilgan roʻyirost gaplarda men haqiqatning bir boʻlaginigina koʻra oldim, xolos. Toʻgʻri, Yelagin otasidan bezib oʻsdi. Lekin, bu jur’atsiz degani emas-ku, ayniqsa, ota-ona oldida. Ustiga-ustak ajdodlari, ota-bobolari bilan uni bogʻlab turgan meros atalmish rishtani teran his eta olish baxtiga muyassar boʻlgan bunday odam uchun. Ha, Yelagin zobitga xos koʻrkam tashqi koʻrinishdan bebahra edi, lekin bu ham uning favqulodda qobiliyatli ekanidan darak emasmi: sinchiklab bir qarang-a, degan boʻlardim men prokurorga, malladan kelgan, oyoqlari ingichka, bukir bu odamga, oʻshanda siz deyarli qoʻrquv bilan kichik koʻzlari moviy (uni sizdan olib qochayotgan) bu sepkilli yuzi uchun ahamiyatsiz narsaning oʻzi yoʻqligini koʻrasiz. Va yana siz oʻsha buzilgan naslning qudratiga bir e’tibor qiling-a: qotillik sodir etilgan kun, u ertalabdan oʻqishda boʻlgan – va nonushtada olti qadah aroq, bir shisha shampan vinosi, ikki qadah konyak ichib, shunda ham mutlaqo hushyorlikni yoʻqotmagan. VII Koʻpchilikning Yelagin haqida bildirgan chirkin fikrlariga qarama- qarshi oʻlaroq, polkdosh doʻstlari oʻz koʻrsatmalari bilan uni himoya qilishga tayyor turardilar. Doʻstlari u haqda faqat yaxshi gaplarni aytishdi. Masalan, eskadron komandiri u haqda fikr bildirib bunday dedi: – Yelagin polkka qadam qoʻygan kundan boshlab, ofitserlar orasida odob-axloqi bilan oʻzini koʻrsata oldi va doimo oʻta xushfe’l, gʻamxoʻr, kichik xodimlarga munosabatda ham odil boʻldi. U fe’lidagi bir jihat – betayinligi bilan ajralib turardi. Lekin buning hech kimga zarari tegmasdi. Faqat unda kayfiyat oʻzgarishi, ya’ni quvnoq odamdan ma’yusga, sergakdan indamasga, qat’iyatli odamdan birdan oʻz qadr-qimmatiga, kelajagiga ishonmaydigan odamga aylanib qolishi oson kechardi, xolos. Soʻng rotmistr Lixarev bunday fikr bildirdi: — Uning gʻalatiroq ekanini aytmasak, Yelagin gʻamxoʻr va yaxshi doʻst, kamtarin va kamgap, ba’zan shoʻx, bebosh, ba’zan esa zavq-shavqqa toʻlib-toshib bizni hayron qoldirardi. U yonimga kelib, Sosnovskayani oʻldirganiga iqror boʻlganida, Sevskiy bilan Koshitsa Starogradskiy koʻchasidagi uyga yugurishdi. U ba’zan qoʻrquvdan hoʻng-hoʻng yigʻlar, ba’zan yovuzlarcha zaharxandalik bilan kulib qoʻyardi. Uni qamoqqa olib ketishayotganda bizdan fuqaro kiyimiga qayerga buyurtma berishni soʻradi... Soʻzni graf Koshitsa davom ettirdi: – Yelagin tabiati toʻkis odam edi. U bir vaqtning oʻzida ham muloyim, ham asabiy, ta’sirchan va zavq-shavqqa toʻla odamga aylanib ulgurishi mumkin edi. U teatrdan, musiqadan oʻzgacha ta’sirlanar bir zumda yigʻlab yuborishi hech gap emasdi. U musiqa borasida ham ancha qobiliyatli boʻlib, deyarli barcha cholgʻu asboblarini bemalol chala olardi. Boshqa guvohlar ham taxminan shularni aytishdi: – U juda ishqiboz odam boʻlib, doim qandaydir chinakam, favqulodda bir narsani kutib yashardi... – Doʻstlar bazmida quvnoq, hatto joningga tegar darajada muloyim boʻlib, atrofidagi odamlardan shampan vinosidan koʻproq soʻrab olardi-da, toʻgʻri kelgan odamini shu bilan mehmon qilaverardi. Sosnovskaya bilan uchrasha boshlagandan beri hissiyotini iloji boricha sir saqlashga urinardi. U oʻzgargandi, xayolchan, gʻamnok yurardi. Bir kuni u oʻzini oʻldirishga qaror qilganini aytib qoldi... Yelagin bilan yaqindan tanish boʻlganlar shunday ma’lumot berishdi. Sudda oʻtirib, men uning portretiga bunday qora boʻyoqni prokuror qayerdan topgani haqida oʻyladim? Balki, unda biz bilmagan boshqa ma’lumot bordir? Yoʻq, bunday boʻlishi mumkin emas. Taxminimcha, prokurorning unga qora boʻyoq chaplashiga sabab, uning «baxtli yoshlar» toʻgʻrisidagi umumiy qarashlariga qoʻshimcha, yana, sudning ixtiyorida turgan, yagona, Yelaginni Kishinyovdagi doʻstiga yuborgan xatini oʻqib bilganlari sabab boʻlgandi. Xatda Yelagin oʻz hayoti toʻgʻrisida surbetlarcha soʻzlab: – Men, ogʻayni, butunlay loqaydlik qurshovida qoldim: menga endi hammasi baribir! Bugun yaxshi, xudoga shukur, lekin, ertaga nima boʻladi — tupurdim, kechasi yotib oʻyla – ertasi turib soʻyla. Uchchiga chiqqan aroqxoʻr, salkam dongʻi ketgan ahmoq degan nom orttirdim. Bunday oʻz-oʻziga baho chechangina prokurorning «Oʻz nafsini oʻylab, lazzat ketidan quvgan Yelagin, borini unga bagʻishlagan ayolni jamoat hukmiga tashlab, uni nafaqat umriga zomin boʻldi, hatto soʻnggi umidi – nasroniy urf-odatiga koʻra dafn etilishdan ham mahrum etdi...» – degan nutqiga aloqasi bordek tuyulardi. Chindan ham aloqasi bormidi oʻzi? Yoʻq, prokuror xatdan bir necha satrgina olgandi, xolos. Xatning toʻliq matni quyidagicha edi: «Azizim Sergey. Xatingni oldim, kech boʻlsa-da, javob yozyapman, nima ham qilardik? Xatimni oʻqib: «Buncha aji-buji, siyohga tushgan pashsha oʻrmalaganmi!»—deb oʻylasang kerak. Nima ham qilardik, buyam bir yozuv-da, aytishadi-ku, agar oyna degani boʻlmasa bormi, fe’l-atvoringga baho beruvchilar ham topiladi. Men oʻsha-oʻsha ishyoqmasligimcha qoldim, bilsang undan ham battar, ikki yillik mustaqil hayot va yana allanimalar menda oʻz izini qoldirdi. Shunday gaplar borki, hatto Hazrat Sulaymonga ham aytolmaysan! Agar bir kun kelib oʻzimni gumdon qilganimni eshitib qolsang, hayron boʻlma, deb aytib qoʻyayapman. Men, ogʻayni qandaydir loqaydlik domiga tushib qoldim: menga endi hammasi baribir! Bugun yaxshi, xudoga shukur, ertaga nima boʻlsa boʻlar, tupurdim, kechasi yotib oʻyla – ertasi turib soʻyla. Oʻzimga uchchiga chiqqan aroqxoʻr, dongʻi ketgan ahmoq degan nom orttirganim qoldi. Ishonasanmi, yoʻqmi, bilmadim? Ba’zan yuragimdagi kuchni, ogʻriqni, barcha goʻzal, dabdabali, umuman, jin ursin, qalbim nimaga talpinsa, oʻshanga maylni his etib turaman. Balki buni yoshlikka yoʻyarsan: nega endi men tengilar bunday holatlarni boshdan kechirmaydi? Men oʻlguday asabiy boʻlib qolganman: ba’zan qishda, kechqurun, boʻron, sovuq boʻlishiga qaramay, oʻrnimdan dast turaman-da, hatto hech nima bilan hayron qoldirib boʻlmaydigan shaharliklarni lolu hayron qilib, koʻchaga chiqaman-da, asta-sekin yuqorilab boraveraman – e’tibor qilyapsanmi, yana oʻsha qayerlardadir qulogʻimga chalingan ohangni tutish istagida oʻzimni mutlaqo hushyor va xotirjam tutgan holda. Qani endi, tutolsam! Mayli, senga yorilaman. Yuragimdan urib qoldi, unaqasi hech yerda yoʻq... Endi bu haqda bas qilaylik. Iltimos, menga xat yozib tur, manzilimni bilasan: Nima deganing yodingdami? «Rossiya, kornet Yelaginga...» Aqlga sigʻmaydi: hech boʻlmaganda bu xatlardan birontasi oʻqilganda ham mushtarak biror narsasi boʻlmagan ikki kimsa qanday qilib topishishdiykin, deb aytish mumkin boʻlarmidi? VIII Sosnovskaya haqiqiy polyak ayoli boʻlib, Yelagindan katta, yoshi yigirma sakkizda edi. Otasi mayda amaldorlardan boʻlib, qizaloq uch yoshdaligida oʻz joniga qasd qilgandi. Onasi anchagacha beva yashadi, soʻng xuddi oʻshanday mayda amaldorga turmushga chiqdi va yana beva qoldi. Koʻrib turganingizdek, Sosnovskayalar oilasi oʻrtahol oilalardan boʻlgan. Lekin boshqalarda topilmaydigan ajoyib samimiylikni va bizga ma’lum boʻlgan sahnaga bu darajada erta qiziqish unda qayerdan paydo boʻldi ekan? Bunga uning oiladan yoxud oʻzi oʻqigan xususiy pansiondan olgan tarbiyasi sabab boʻlolmaydi,. U juda yaxshi oʻqigandi, boʻsh vaqtlarida koʻp mutolaa qilardi. Oʻqigan kitoblaridan oʻziga yoqqan fikr va hikmatli soʻzlarni yozib olib, mudom oʻz hayotiga qiyoslab koʻrardi, umuman, u kundalikka oʻxshash qaydlar qilib borardi, agar oylab qoʻlga olmay tashlab qoʻyilgan, bu parcha-parcha qilib yirtilgan qogʻozlarni kundalik deyish mumkin boʻlsa. Axir u bu kundalikka oʻz orzu-umidlarini, hayotga qarashlarini yozib, koʻnglini boʻshatardi, yana kirxona, tikuvchi va boshqa allanimalarga ketgan xarajatlarni ham kiritib borardi-da. U aynan qanday gaplarni koʻchirib olardi? – «Birinchi baxt, bu – dunyoga kelmaslik, ikkinchisi esa fanoga ketish». Ajoyib fikr! – Yorugʻ dunyo oʻlgudek zerikarli, toqatni-toq qiladi, yurak xoriqulodda nimagadir talpinadi. – «Odamlar u dunyoga ravona qiladigan qiynoqlarnigina tushunishga qodir». Myusse. – Men hech qachon turmushga chiqmayman. Bu haqda hamma gapiryapti. Bunga Xudo va Ajal nomi bilan qasam ichaman. – Yo muhabbat, yo oʻlim.– Men sevadigan odam Yer yuzida bormikan oʻzi? Bundayi yoʻq, boʻlishi ham mumkin emas! Unda telbalarcha sevganim bu dunyoni qanday tashlab ketaman! – Qoʻrqinchli, maftunkor, sirli muhabbatni yerdan ham, koʻkdan ham topib boʻlmaydi... – Oyim boylik uchun erga tegishimni xohlaydi. Men, boylik uchun-a! Sevgi degan soʻz bu zaminga begona, unda azob-uqubat ham, joziba ham yetarli, afsus, men bunday tuhfadan benasibman! Hisobsiz yirtqich koʻzlar menga yeb qoʻygudek boqadi, men oʻzimni xuddi maxluqlar makonida boʻlgandek his etaman. – «Uning hayotdagi barcha toat-ibodatlari qalbi tubidagilarni pinhon saqlashga qaratilgan boʻlsa-yu, unga suqilib kira oldim, deya kim ham maqtana olardi?» Myusse. Sosnovskaya pansiondagi kursni tugatgach, onasiga oʻzini san’atga bagʻishlashini aytganda, mehribon katoliklardan boʻlgan onasi avval-boshda buni eshitishni ham istamadi, qizi esa boshqalarga oʻxshamasdi, birovga itoat etish u yoqda tursin, hatto onasiga ham elburutdan ta’sir oʻtkazib, Mariya Sosnovskayaning hayoti oddiy, shuhratsiz boʻlishi mumkin emasligiga uni koʻndirgandi. U oʻn sakkiz yoshida Lvovga joʻnadi va koʻp oʻtmay oʻz orzusini roʻyobga chiqardi: sahnaga ham biron-bir qiyinchiliksiz erishdi va tez orada nazarga tushdi. Omma orasida ham tez tanildi, ancha jiddiy boʻlgan teatr san’ati olamida xizmatining uchinchi yilida bizning shaharga taklif etildi. Lvovga kelgan kunidanoq, deyarli, avvalgidek, kundaligini yurita boshladi: – «U haqda gapirishyapti, kulishyapti, yigʻlashyapti, uning oʻzi kim, kim biladi?» Myusse. – Agar onam boʻlmaganida, oʻzimni oʻldirgan boʻlardim. Bu mening doimiy orzuim... – Men shahar tashqarisiga chiqqanimda, u yerdan tubsiz, ajoyib osmonni koʻraman va shu lahzada menga nima boʻlayotganini anglolmay qolaman. Shu payt ovozim boricha qichqirgim, kuylagim, biron nima oʻqigim, yigʻlagim, sevib qolgim va oxiri oʻlgim kelib ketadi! – Men oʻlimning eng goʻzalini tanlayman. Ixchamgina uy olaman-da, uni motam matosi bilan qoplayman. Devor ortida kuy yangraydi, men esa oddiygina oq koʻylakda, oʻz ifori bilan oʻldiruvchi atrofimdagi gullar ichida yotaman. O, bu qanday nash’ali! Keyin: – Hamma tanamga muhtoj, ruhimga emas... – Boy boʻlganimda butun dunyoni kezardim va undan muhabbatimni ayamagan boʻlardim... – «Inson nima istashini oʻzi bilarmikan, oʻylaganlariga oʻzi ishonarmikan?» Krasinskiy. Va nihoyat: – Yaramas! Qilgan ishini payqash uncha qiyin boʻlmagan bu yaramas yana kim boʻldi ekan? Anigʻi shuki, u bor, uning mavhum shaxs boʻlishi mumkin emas. «Lvovdayoq,– dedi tergovchi Zauze, Sosnovskayaning xizmatdoshi,– u kiyinmasdi, yechinib xizmatini ado etardi, tanishlariyu muxlislarini uyida, ochiq-sochiq tungi koʻylakda, yalangʻoch oyoqlarini koʻrsatib qabul qilardi. Uning goʻzalligidan hamma lol qolardi, bu, ayniqsa, yangi kelganlarga koʻproq ta’sir qilardi va ular bundan hang-mang boʻlib qolardilar. Sosnovskaya shunda: «Aslo hayron boʻlmang, bularning bari oʻzimniki»,– deya tizzasidan tepasini bemalol ochib koʻrsatardi. Shu bilan birga u tez-tez koʻz yoshi toʻkib,– uning muhabbatiga munosibi yoʻqligini va birdan-bir najoti oʻlim ekanini bot-bot ta’kidlardi... Mana, Konstantinopolga, Venetsiyaga, Parijga birga borgan, Krakov va Berlinda u bilan birga boʻlgan «yaramas» ham paydo boʻlib qoldi. Bu qandaydir galisiyalik yer egalaridan boʻlib, favqulodda badavlat odam edi. Sosnovskayani yoshligidan yaxshi bilgan tergovchi Volskiy u haqda shunday dedi: – Men Sosnovskayani hamisha axloqsiz ayol deb hisoblaganman. Oʻlkamiz fuqarosi va artist sifatida oʻzini qanday tutishni mutlaqo bilmasdi. U faqat pulni va erkaklarni xush koʻrardi, xolos. Bu beadab, qanday qilib qizaloq paytidayoq oʻzini keksa galitsiylik toʻngʻizga topshirdi ekan? Sosnovskaya oʻz oʻlimi oldidan Yelagin bilan qilgan suhbatida aynan shu «toʻngʻiz» haqida gapirib bergandi. Shu yerda u beparvolik bilan Yelaginga shikoyat qilib: – Men oʻz holimcha oʻsdim, menga hech kim qaramagan, men oʻz oilamda, butun yorugʻ olamda barchaga begona edim. Butun avlodi bilan la’natga uchragur bir xotin meni, ishonuvchan, pokiza bir qizni fahsh yoʻlga boshladi... Faqat dahshat bilan eslash mumkin boʻlgan, ablahlarning ablahi boʻlib chiqqan bir odamni men Lvovda xuddi oʻz otamdek yaxshi koʻrib qolgandim. U meni nashaga, vinoga oʻrgatdi va meni Konstantinopolga olib ketdi. U yerda uning butun boshli harami boʻlib, u oʻz haramida yotib, yalangʻoch joriyalarini tomosha qilardi-da, meni ham ulardek yechinishga majbur etardi, u shunday ablah va pastkash odam ediki... IX Shahrimizda Sosnovskaya toʻgʻrisida tezda mish-mish gaplar tarqaldi. – Lvovdayoq,– dedi tergovchi Meshkov,– koʻpchilikka bir kechaning oʻzidayoq u bilan birga boʻlishni taklif etgan va sevishga qodir boʻlgan qalbni izlayotganini aytgan. Sosnovskaya bunday qalbni sabot bilan izlagan. Oʻzi esa: «Mening asosiy maqsadim – yashash va hayotdan bahra olish» deya takrorlardi. Chashnagir barcha sharoblardan totishi lozim, lekin bironta xilidan mast boʻlishi mumkin emas. Ayol erkak bilan munosabatda ham shunday yoʻl tutishi kerak». Oʻzi xuddi shunday qilgan,– dedi Meshkov.– Sharobning baridan totib koʻrgan deb aytolmayman, biroq yoʻldan urganlarining sanogʻi yoʻqligini bilaman. Balki, u bularni eng asosiy ish – atrofida shovqin-suron koʻtarib, teatrga yollangan olqishchilarni toʻplash uchun qilgandir. «Pul,– derdi u,– qoʻlning kiri, men xuddi soʻnggi meshchanlardek mumsik, ba’zan ziqnaman, lekin, nimagadir pul haqida oʻylamayman. Muhimi – shuhrat, qolganlari asta-sekin boʻlaveradi». Sosnovskaya oʻlim haqida gapirganida ham aynan oʻzi toʻgʻrisida birovlarni gapirishga majbur qilishni koʻzlagan boʻlsa, ne ajab... Lvovda sodir boʻlganlari bizning shaharda davom ettirildi. Qaydlar ham deyarli xuddi shunday yozib borildi: – Xudoyim-ey, qanday zerikarli, qanday azob bu! Qani endi xammayoq ostin-ustin boʻlsayu, barini yer yutsa! – Bir kuni kechqurun qabristonga bordim: u yer shunday ajoyib ediki! Mening nazarimda... yoʻq, aslo, buni tasvirlashga ojizman. Menga qolsa tun boʻyi qabrlar ustida qolib, ularga obdon, tinkam quriguncha soʻzlarimni toʻkib-solgan boʻlardim. Ertasi kuni men oʻz rolimni har qachongidan ham yaxshi oʻynadim... Va yana: – Men kecha kechqurun soat oʻnlarda qabristonga bordim. Bu qanday ta’sirli manzara. Oy nuri qabr toshlari va xochlarga oʻz nurini toʻkib tashlagandi. Meni minglab marhumlar oʻrab olgandek tuyulardi. Oʻzimni shunday baxtiyor va yengil his qildimki. Men oʻzimni juda yaxshi his etardim... U Yelagin bilan tanishgandan soʻng bir kuni undan polkda otliq askarlardan birining oʻlganini eshitgan va Yelagindan uni ibodatxonaga, marhum yotgan yerga olib borishini soʻragan, keyin esa oydinda ibodatxona va marhumning koʻrinishi unda hayratlanarli taassurot qoldirganini yozgan. Shuhratga, odamlar e’tiboriga tashnalik bu vaqtga kelib dargʻazablikka aylanib ulgurgandi. Uning oʻziga munosabati yaxshi edi. Umuman olganda, uning chiroyida hech qanday oʻziga xoslik boʻlmasa-da, baribir, alohida, kam uchraydigan oʻzgacha maftunkorlik, ayyorona yovuzlik bilan qorishib ketgan soddadillik, ochiqkoʻngillik boʻlib, bu qorishiq samimiylikni doim oʻyinga chorlab turardi: portretlariga qarang, nigohlariga diqqat qiling, uning oʻziga xosligi, – bir oz ochilgan lablar, doimo xoʻmraygan, ma’yus nigoh yoqimli, oʻziga tortuvchi xuddi biror nima va’da qilayotgandek, qandaydir sirlilikka rozilik bildirayotgandek axloqsizlikning bir koʻrinishi bu. U oʻz goʻzalligidan qanday foydalanishni bilardi. U oʻz muxlislarini oʻzidagi bor goʻzalliklar – jarangli ovozi, kulgili va koʻz yoshga toʻla jonli sahna harakatlari bilangina emas, balki ularni oʻz badanini namoyish etadigan rollari bilan ham ushlab turardi. U uyida koʻngilni sust ketkazadigan sharqona va yunon liboslarida yurar va koʻplab mehmonlarini shu liboslarida kutib olardi. Har xil toʻpponchalar, xanjar, oʻroq va murvat koʻrinishidagi qilichlar, turli xildagi zaharlar solingan shisha idishlari boʻlgan, uning oʻzi aytganidek, qotillik uchun maxsus moʻljallangan bu xonaga ularni olib kirardi-da, bu yerda suhbatning jonini kirgizadigan doimiy narsa ajal derdi. Bu ham yetmagandek, tez-tez hayotdan voz kechishning turli usullari haqidagi suhbatlarida u devordagi oʻqlogʻliq revolverni olib, tepkisini koʻtarardi, stvoli ogʻzini ichib turgan viskisiga tirab turib: «Meni hoziroq oʻpinglar, boʻlmasa oʻzimni otib tashlayman?»–deya ogʻziga dumaloqlangan zahari kuchli dorini olardi-da, «Agar mehmon shu topning oʻzida tiz choʻkib, yalang oyoqlarimdan oʻpmasa, zaharni yutib yuboraman», — derdi. U barchasini shunday ishonarli qilib bajarardiki, mehmonning qoʻrquvdan ranglari quv oqarib, unga ikki karra maftun boʻlib qaytardi va butun shahar boʻylab aynan uning barcha hayajonga soladigan jihatlari haqida mish-mishlarni yoyar edi. – U, umuman, hech qachon oʻziga oʻxshamas edi, — dedi sudda uni uzoq vaqt yaqindan bilgan guvoh Zalesskiy.– Odamni mazaxlash, jigʻiga tegish – bular uning doimiy mashgʻuloti edi. U sirli va yoqimli qarashlari, ma’noli kulishlari ma’sum boladek ma’yus xoʻrsinishlari bilan odamning gʻazabini qoʻzgʻashga juda usta edi. U Yelagin bilan ham oʻzini shunday tutardi. U Yelaginni goh yondirar, goh ustidan sovuq suv quyardi... U asli oʻlishni istarmidi? U hayotning ashaddiy ishqibozi edi, ajaldan esa oʻlgudek qoʻrqardi. Umuman olganda, uning fe’lida xushchaqchaqlik, quvnoqlik koʻproq edi. Esimda, bir kuni Yelagin unga oq ayiq terisini sovgʻa qilib joʻnatdi. Bu vaqtda u uyida mehmon kutardi. Poʻstin uni shunday quvontirdiki, uyidagi mehmonlarni ham unutdi. U poʻstinni yerga tashladi-da, hech kimga e’tibor qilmay, ustida boshi bilan oʻmbaloq oshib, shunday harakatlarni koʻrsatdiki, bunga har qanday akrobat hasad qilgan boʻlardi. Nimasini aytasiz, ayolmisan ayol edi. Uni gʻam-gʻussa, umidsizlik holdan toydirganini, oʻsha bizga tanish Zalesskiy gapirib bergandi. Oʻn yildan beri bilgan shifokor Seroshevskiy u Lvovga ketishidan oldin uni davolaganda unda sil kasali alomatlari topilgandi. Yana oxirgi paytlarda u ruhiy tushkunlikdan, xotira pasayishidan, gallyutsinatsiyadan azob chekardi. Xullas, shifokor uning aqli rasoligidan ham xavotirda edi. Oʻz ajali bilan oʻlmasligiga, hatto uni asab kasalidan davolagan shifokor Shumaxerni ham ishontirolgandi. (Undan Shopengauerning ikki tomligini olib, uni diqqat bilan oʻqib chiqqan, ajablanarlisi shuki, keyin ma’lum boʻlishicha, u oʻqiganlari ma’nosiga juda yaxshi tushungan). U hammani oʻz ajali bilan oʻlmasligiga ishontirar, doʻxtir Shumaxer uni aynan shu asab buzilishidan davolagandi. Shifokor Nedzelskiy shunday koʻrsatma berdi: – Gʻalatiroq ayol edi. Undagi quvnoqlik, noz-karashma koʻproq uyida mehmon kutgandagina ayon boʻlardi: ba’zan hech narsadan hech narsa yoʻq, birdan jim qolardi, soʻng koʻzlari ola-kula boʻlib boshini stolga urardi yoki boʻlmasa narsalarni — bordoq bormi, qadah bormi, yerga ota boshlardi... Bunday vaqtda unga qancha tezroq: «Qani, yana»,– deya shoshiltirsangiz, u harakatini shuncha tezroq toʻxtatardi. Va, nihoyat aynan mana shu «gʻalatiroq va maftunkor ayol» bilan kornet Aleksandr Mixaylovich Yelagin uchrashishdi. X Bu uchrashuv qanday sodir boʻldi? Bular orasidagi yaqinlik qanday dunyoga keldi, ularning bir-birlariga boʻlgan tuygʻulari, munosabatlari qanday edi? Bu haqda Yelaginning oʻzi ikki marta hikoya qilib bergandi: birinchi marta qisqa, uzuq-yuluq, qotillikdan bir necha soat oʻtgach,– tergovchiga; ikkinchi marta – soʻroqda, birinchi soʻroqdan uch hafta oʻtgach. –Ha,– dedi u,– Sosnovskayaning hayotdan ketishiga men aybdorman, lekin uning oʻzining istagi bilan... Men u bilan yarim yil avval teatr kassasi oldida poruchik Budberg orqali tanishganman. Uni chin yurakdan sevib qolgandim, u ham mening his-tuygʻularimga befarq boʻlmas, degandim. Ba’zan u meni, men uni sevganimdan ham ortiq sevar deb oʻylardim, ba’zan esa buning aksi boʻlardi. Bundan tashqari, u doim muxlislari qurshovida boʻlar, ularga noz-karashmalar qilardi, men esa rashk azobidan adoi tamom boʻlib borardim. Nihoyat, bizning bunday fojiali ahvolimizga aslida bu emas, men tushuntirolmaydigan nimadir sabab... Nima boʻlganda ham qasam ichib aytamanki, men uni rashkdan oʻldirganim yoʻq... Aytganimdek, u bilan oʻtgan yilning fevral oyida teatr oldidagi kassa yonida tanishganman. Men unikiga borganman, lekin oktyabr oyigacha koʻp emas, oyda ikki marta boʻlganman, u ham boʻlsa kunduz kunlari. Oktyabrda men unga sevgi izhor etdim, u menga uni oʻpishimga ruxsat berdi. Bu voqeadan bir hafta oʻtgach, u, men va doʻstim Voloshin bilan shahar tashqarisidagi restoranga kechki ovqatga bordik-da, u yerdan faqat ikkimiz qaytdik, u xursand, mehribon, ozgina kayfi ham bor edi. Men oʻshanda oʻzimni shunday jur’atsiz his etdimki, hatto uning qoʻlini oʻpishga ham qoʻrqardim. Keyin u mendan Pushkinni soʻradi va «Misr kechalari»ni oʻqib, dedi: birgina kechani sevgan ayolingizga bagʻishlash uchun hayotingizdan kecharmidingiz? Men «ha» deb javob berishga shoshganimda, u sirli jilmaydi. Men uni juda sevib qolgandim, bu sevgi falokat keltirishini aniq koʻrib, his etib turardim. Imkon qadar yaqinlashganimizdan soʻng, unga muhabbatim, nimani his qilayotganimu dardida ado boʻlayotganim, otam unga uylanishimga ruxsat bermasligi, nikohsiz men bilan yashashning ilojsizligi, polyaklar jamiyati uni artist sifatida rus zobiti bilan nikohsiz ochiqdan-ochiq aloqa qilmasligini bir amallab ayta boshladim. U ham oʻz qismatidan, tushunib yetolmagan qalbidan shikoyat qildi, mening izhori dilimga, sukut ichidagi savolimga, meni sevadimi, yoʻqmi, bularga javobdan oʻzini olib qochdi, uning qilgan shikoyatlari esa ikkimiz yaqin boʻlishimiz mumkinligiga menda umid uygʻotdi... Keyin shu yilning yanvaridan boshlab har kuni unikiga boradigan boʻldim. Men unga teatrga, uyiga guldasta yuborardim, sovgʻalar qilardim... Men unga mandolina, oq ayiq terisi, uzuk va olmos koʻzli bilaguzuk sovgʻa qildim, yana bosh suyagi shaklida yasalgan toʻgʻnogʻich ham tuhfa etdim. U ajal ramzli narsalarni xush koʻrardi va u menga bir necha bor mendan aynan xuddi shunday fransuz tilida «Quand meme pour toujours!» soʻzlar yozilgan toʻgʻnogʻich olish orzusi borligini aytgandi. Shu yilning yigirma oltinchi martida u meni kechki ovqatga taklif etdi: kechki ovqatdan soʻng u ilk bor oʻzi yaponcha xona deb ataydigan yotoqxonasida menga oʻzini bagʻishladi. Keyingi uchrashuvlarimiz ham aynan shu xonada oʻtadigan boʻldi, u kechki ovqatdan soʻng xizmatkorni uxlashga joʻnatardi. Keyin, u menga oʻz yotoqxonasining toʻgʻri zinaga olib chiqadigan tashqari eshigi kalitini berib qoʻydi. Yigirma oltinchi mart xotirasiga uning istagi bilan ismi sharifimiz, ilk yaqinligimiz sanasi oʻyib yoziladigan nikoh uzugiga buyurtma berdik... Shahar tashqarisiga qilgan safarlarimizning birida qishloq ibordatxonasi yonida joylashgan xoch oldida turib, Xudo huzurida uni mangu sevishim, u mening xotinim ekanligi, to oʻlguncha unga sodiq qolishim haqida ont ichdim. U ma’yus va oʻychan jim turardi. Soʻng oddiy, lekin, qat’iy turib: «Seni sevaman!» «Quand meme pour toujours!»– dedi. Bir kuni mayning boshlarida, unikida kechki ovqat paytida u af’yun kukunini oldi-da: «Oʻlish qanday oson-a! Bir chimdim kifoya, keyin hammasi tamom!»—dedi. Soʻng kukunni shampan vinosi solingan qadahga sepib, uni ogʻziga olib bordi. Men qadahni qoʻlidan tortib olib, vinoni tosh ustiga sepib yubordim, qadah etik tepkisiga urilib, chil-chil boʻldi. Ertasi kuni u menga: «Kecha fojia oʻrniga, kulgili ish boʻldi!»— dedi. Va: «Nima qilsam ekan, jur’atim yetmayapti, sen ham eplolmaysan, qoʻlingdan kelmaydi... Qanday sharmandalik!» – deya qoʻshib qoʻydi. Shundan soʻng biz juda kam koʻrishadigan boʻldik: endi meni kechqurunlari boshqa qabul qilolmasligini aytdi. Nega endi? Men bundan jinni boʻlayozdim, rosa qiynaldim. Bundan tashqari, u, menga sovuq, masxaraomuz munosabatda boʻla boshlagandi, oʻzini men bilan xuddi kecha tanishgandek tutar va tayinim yoʻqligidan meni tahqirlardi... Birdan yana hammasi oʻzgarib qoldi. U sayrga chiqish uchun oldimga kelardi, endi u tilyogʻlamalik qilishga oʻtgandi, balki bu uning oldida oʻzimni sovuqqon tutishni oʻzlashtira bosh-laganimdandir. Oxiri u uchrashib turishimiz uchun xuddi oʻzi buyurgandek xilvat koʻchalardan birida joylashgan, mutlaqo koʻzdan nari, qorongʻi, alohida uy yollashimni soʻradi... Bu uy qanday qilib tartibga keltirilganini bilasizmi... Men oʻn oltinchi iyun soat toʻrtlarda uyiga borib, unga uy olganimni aytib, qoʻliga bitta kalitni tutqazdim. U jilmayib turib kalitni qaytararkan: «Bu haqda keyinroq gaplashamiz»,— dedi. Shu vaqt eshik qoʻngʻirogʻi chalinib, qandaydir Shklyarevich degan odam keldi. Men kalitni shosha-pisha choʻntagimga yashirib, allanimalarni gapira ketdim. Uydan Shklyarevich bilan birga chiqqan ham edik, Sosnovskaya yoʻlakdan turib: «Dushanba kuni keling»,– deya qichqirdi-da, menga asta: «Ertaga soat toʻrtda kel», deb shipshigandi boshim gir aylanib ketdi... Ertasiga roppa-rosa soat toʻrtda yetib keldim. Eshikni oshpaz ayol ochib, Sosnovskaya meni qabul qilolmasligini aytib, maktub tutqazganida hayratdan yoqa ushladim. U maktubida oʻzini noxush his qilayotganini, onasini koʻrgani dala hovliga borishini aytgan, «endi kech» deb yozgandi. Bundan qonim qaynab, birinchi uchragan qandolat doʻkoniga kirdim-da, «endi kech» deganing nimasi, hoziroq tushuntir, deya zaharxanda maktub yozib, xat tashuvchidan joʻnatdim. Xat tashuvchi uni uyda yoʻqligini aytib, maktubni qaytarib olib keldi. Shunda men u bilan aloqani butunlay uzishga qaror qildim. Uyga qaytib, uning uchun balki shunchaki hazil-mazax boʻlib tuyulgan, lekin men uchun esa oʻzim bilan narigi dunyoga olib ketishim mumkin boʻlgan, hayotimdagi birdan-bir aziz narsa – nikoh uzugini oʻzimga qay-tarishini soʻrab ta’na-dashnomli yangi maktubimni yozdim: shu bilan bari tugadi, menga oʻlimdan oʻzga yoʻl yoʻq, demoqchi boʻlgandim. Maktub bilan birga uning menda saqlanayotgan suratini, xatlarini, yana mayda-chuyda narsa – qoʻlqoplari, toʻgʻnagʻichlar va shlyapasini ham oʻziga qaytarib yubordim. Xizmatkor kelib, uning uyda yoʻqligini, xat bilan joʻnatilgan narsalarni qorovulga qoldirib kelganini aytdi. Kechqurun sirkka bordim, u yerda menga uncha tanish boʻlmagan oʻsha Shklyarevichni uchratib qoldim, zerikib qolmaslik uchun, u bilan birga shampan vinosi ichdik. Birdan Shklyarevich: «Menga qarang, koʻrib turibman, azob chekyapsiz, buning sababini ham bilaman. Ishonavering, u bunga arzimaydi. Buni hammamiz boshimizdan oʻtkazganmiz, u burnimizdan ip oʻtkazib olgandi...»—deb qolsami. Qilich olib, boshini qoq ikkiga boʻlgim keldi-yu, ammo-lekin oʻzimdan oʻtganni oʻzim bilardim, bunday qilish u yoqda tursin, hatto suhbatimizni ham boʻlolmasdim, undan aslida ichimda xursand edim, chunki menga hamdard topilganidan quvonardim, menga nima boʻlganini bilmadim-u, lekin men unga miq etmadim, Sosnovskaya toʻgʻrisida-ku, ogʻiz ham ochmadim, lekin, uni Starogradskiy koʻchasiga olib borib, uchrashuvimiz uchun oʻzim yoqtirib tanlagan uyni koʻrsatdim. Bu uyning kasridan ahmoq boʻlganimdan oʻlgudek uyalardim, ham alam qilardi. U yerdan aravakashni Nevyarovskiy restorani tomon shoshirdim: yomgʻir shivalar, arava uchib borardi, meni yomgʻir ham, qarshimdagi meni yondirib kul qilayotgan alanga ham azoblardi, undan qoʻrqardim. Tungi birlarda men Shklyarevich bilan restorandan qaytib, endi yechinib turgandim, xizmatkor xat tutqazdi: u meni koʻchada kutardi, tezda tushishimni soʻragandi. U xizmatchi ayol bilan birga kelib, mendan xavotirlanganini, shuning uchun ayolni oʻzi bilan olib kelganini aytdi. Men ayolni uyiga kuzatib qoʻyishni buyurib, oʻzim karetaga oʻtirdim, biz Starogradskiy tomon joʻnadik. Har doimgidek uning hozirgi xotirjam holati menga ham koʻchdi. Yetib kelganimizda, ancha oʻziga kelib qoldi, uy unga juda yoqdi. Men uni qoʻlidan ushlab, ta’na-dashnomlarimni kechirishini, achchiq ustida berib yuborgan portretini va boshqa buyumlarni qaytarishini soʻradim. Biz tez-tez janjallashib turardik, bunda men oʻzimni aybdor his qilardim va oxirida undan uzr soʻrardim. Yarim kechasi soat uchda uni uyiga olib borib qoʻydim. Yoʻl-yoʻlakay suhbatimiz yana janjalga aylandi. U toʻgʻriga qarab oʻtirardi, yuzi menga koʻrinmasdi, faqat atir isiyu, sovuqdan-sovuq zahar ovozini his etar edim: «Sen erkak emassan,– derdi u,– senda xarakter degan narsaning oʻzi yoʻq, men xohlaganimda jigʻingga tegib, xohlaganimda yupatishim mumkin. Agar men erkak boʻlganimda bunday ayolni burda-burda qilgan boʻlardim!» Shunda men qichqirib: «Unday boʻlsa uzugingizni qaytarib oling!» – dedim-da, uzukni zoʻrlab qoʻliga taqib qoʻydim. U menga oʻgirildi-da, xijolat boʻlgandek kulib: «Ertaga kel»,– dedi. Men endi nima boʻlganda ham bormasligimni aytdim. U qoʻrqa-pisa, uyalib: «Yoʻq, sen Starogradskiyga kelasan, kelasan...» dedi. Soʻng qat’iy qilib: «Yoʻq, men kelishingni oʻtinib soʻrayman, men yaqinda chet elga ketaman, men seni soʻnggi bor koʻrib, senga muhim gapni aytishim kerak»,– deb qoʻshib qoʻydi. Va yana yigʻlab: «Meni hayron qoldirgani, seni sevaman, sensiz yasholmayman deb oʻzingni otishga ham tayyorsanu, lekin soʻnggi bor koʻrging kelmayapti!..»– deya yana qoʻshib qoʻydi. Shunda men oʻzimni qoʻlga olib, ertaga qay paytda boʻsh boʻlishim xabarini yetkazishimni aytdim. Biz yomgʻirda turib, uning yoʻlagi oldida ajralisharkanmiz, yuragim unga boʻlgan sevgidan va rahm-shafqatdan yorilay derdi. Uyga qaytgach, menikida bemalol uxlab yotgan Shklyarevichni koʻrib hayron qoldim va undan jirkanib ketdim... Dushanba oʻn sakkizinchi iyun kuni ertalab unga soat oʻn ikkidan keyin boʻshligimni aytib xat yubordim. U: «Starogradskiyda soat oltida», – deb javob yubordi. XI Sosnovskayaning oqsochi Antonina Kovanko, oshpazi Vanda Linevich oʻn oltinchi shanba kuni Sosnovskaya sochini jingalak qilaman, deb spirt lampasini yoqa turib, parishonlikda gugurtni tungi koʻylagiining etagiga tashlab yuborgan, koʻylak birdan yonib, Sosnovskaya dahshatdan qichqirib, egnini yechib otgan va qoʻrquvdan ahvoli yomonlashib unga doktor chaqirishganini aytib koʻrsatma berishgan. Soʻng takrorlab: – Bu yaqinlashib kelayotgan falokatdan darak...— deyavergin. U baxtiqaro boʻlsa-da, yoqimtoy ayol edi! Uning bolalarcha vahimasi va tungi koʻylakning yonib ketgani menga favqulodda ta’sir qiladi, tashvish-lantiradi. Bu arzimas narsa u oʻlgandan buyon odamlar orasida gap-soʻzga sabab boʻlgan, sudda quloqni qomatga keltirgan, bir-birini inkor etuvchi dalillari bilan uzuq-yuluqligicha qolib ketgan oʻsha jumboqli voqeaga aloqasi bordek, uni yoritib berishi mumkindek, nazarimda. Soʻnggi kunlarigacha mish-mishdan boshi chiqmagan, birgina tilagi uni tushunish, koʻnglini zabt etishlarini istagan, qiziqishlari doim namoyon boʻlib turgan, deyarli hech bir kimsa, jumladan, Yelagin ham tushunmagan, his etolmagan oʻsha haqiqiy Sosnovskayaning menda jonli sezgilar uygʻotishi hayron qolarli hodisa edi. Yana qaytaraman: inson mulohazasi hayratlanarli darajada ojiz, notavon: hammavaqt boʻlganidek, mana hozir yana sodir boʻldi, qachonki odamlar, hatto andakkina boʻlsa-da, roʻy berayotgan hodisalarning muhimligini tushunib yetishlari kerak boʻlib qolsa, koʻrib koʻrmaslikka, eshitib eshitmaslikka olishlari ma’lum gap. Ularga Yelaginning Sosnovskayaning, umuman, ular oʻrtasida boʻlib oʻtgan, aniq-ravshan koʻrinib turgan munosabatni shu darajada haqiqatga xilof ravishda, atayin, notoʻgʻri talqin qilish kerakmidi? Xuddi qabihlikdan boshqasiga miq etmaslikka kelishib olishgandek: bittasi aysh-ishratga berilgan, aroqxoʻr, rashkchi bir gusar boʻlsa, yana biri oʻzining axloqsiz, pala-partish hayoti bilan oʻzi ham chalkashib yotgan bir artist ayol boʻlsa... – Alohida xonalar, vino, fohishalar, urish-janjal,— mana, u haqda nimalarni gapirishadi. – Qilichning jarangi undagi oliy tuygʻularni soʻndirdi... Sharob, mana oliy tuygʻu! Yelagindek odam uchun sharob degani nima edi oʻzi? «Ba’zan azobni his etaman, ba’zan esa yaxshi va baland turadigan narsalarga intilaman, umuman, jin ursin, yuragimni bekorga zirqiratish nima zaril menga! Qayerdadir qulogʻimga chalingan, lekin, hamon yoʻq, ushlab boʻlmaydigan bir ohangni tutib olgim keladi. Kayfda nafasni yengil, bemalol olasan, oʻsha tutqich bermas kuy ham kayfda aniq va yaqindan eshitila boshlaydi. Musiqa, sevgi, kayf — bular seni yoʻldan uradi, ular oʻtkir va ortiqcha, dunyoni, hayotni his etishni haddan tashqari murakkablashtirib yuboradi. — Ayol Yelaginni sevmasdi, – deyishardi u haqda. – U Yelagindan qoʻrqardi xolos, chunki Yelagin oʻzimni oʻldiraman deb unga doim tahdid qilib kelardi, – ya’ni u nafaqat oʻz oʻlimi bilan Sosnovskayaning yuragini ogʻritib kelgan, uni katta mojaroning asosiy qahramoniga aylantirmoqchi boʻlgan. Dalillar shundan guvohlik beradiki, Sosnovskaya hatto unga nisbatan nafrat tuygʻusini his etgan. Sosnovskaya oʻzi uniki boʻlganmidi? Nahotki, bu narsa ishni oʻzgartira olsa? U oʻzi kimlarga tegishli boʻlmagan! Hatto Yelagin Sosnovskaya sevib ijro etgan ishqiy komediyani fojiaga aylantirishiga sal qolgan... Yana: – Sosnovskaya oʻsha kundan-kun avj olib borayotgan dahshatli va tiyiqsiz rashkdan oʻlgudek qoʻrqardi. Bir marotaba Sosnovskayanikida artist Strakun mehmon boʻlgandi. Yelagin avval-boshda tinchgina oʻtirdi, faqat rashkdan yuzi oqargandi, xolos. Soʻng bexos otilib oʻrnidan turdi-da, qoʻshni xonaga chiqdi. Sosnovskaya ham izma-iz uning ortidan chiqib, qoʻlidagi revolverni koʻrib qoldi-da, oʻziga, Sosnovskayaga rahm qilishini soʻrab, tiz choʻkib yalindi. Bunday oʻyinlar, deyarli tez-tez boʻlib turgan. Sosnovskaya, nihoyat, Yelagindan butunlay qutulish maqsadida chet elga ketishga qaror qilgan va u oʻlimi oldidan bu safarga tayyor boʻlgan – buni anglash nahotki qiyin boʻlsa? Yelagin Starograd koʻchasidagi, Sosnovskaya chet elga ketishini bahona qilib, safaroldi uni qabul qila olmaydigan oʻsha uyning kalitini olib kelgandi. U kalitni olmadi, Yelagin kalitni majburlab tiqishtirmoqchi boʻldi. Sosnovskaya: Endi kech, uni olishdan hech qanday ma’no yoʻq, men joʻnab ketyapman, deya ma’lum qildi. Yelagin unga burab-burab shunday xat yozdiki, Sosnovskaya maktubni olaroq, uni murda holida topishidan qoʻrqib, yarim kechasi boʻlishiga qaramay, oyogʻini qoʻliga olib unikiga yugurdi. Mayli, shundoq ham deylik (biroq bu mulohazalar Yelaginning tavba-tazarrulariga mutlaqo qarshi), harholda, nima uchun Yelagin Sosnovskayani bunday «vahimali», «haddan ziyod» rashk qilib, tinch hayotini fojiaga aylantirmoqchi boʻlgan ekan? Unga bu nima uchun kerak boʻldi ekan? Nega endi Yelagin rashkdan gʻazabi zoʻraygan bir paytda uni shunday otib tashlamadi ekan? Nima sababdan «qotil va qurbon oʻrtasida kurash boʻlmagan?» Keyin: «Sosnovskaya goho undan jirkanardi ham»... U begonalar oldida Yelaginga har xil haqoratli laqablar qoʻyib, uni xoʻrlar, hatto bir gal uni maymoq kuchuk bolasi deb ham chaqirgandi. Ey, xudoyim, Sosnovskaya shunisi bilan Sosnovskaya-da... Sosnovskaya yana boshqa kimdandir nafratlanishi haqida Lvov xotiralarida shunday yozadi: «U meni hali ham sevadi! Men-chi? Men nimani his qilayapman? Sevgini ham, nafratni ham!» U oʻzi Yelaginni haqoratlaganmidi? Ha, bir marta urishib qolishgandi, ana oʻshandan keyin bu hol ular orasida tez-tez takrorlanib turardi, – Sosnovskaya oqsochini chaqirib, nikoh uzugini yerga uloqtirdi-da, turib baqira ketdi: «Mana bu matohni oʻzingga ola qol!» Bundan avvalroq nima roʻy bergandi? Bundan avvalroq Sosnovskaya oshxonaga yugurib borib: – Men seni chaqiraman-da, mana bu nikoh uzugini yerga uloqtiraman va uni oʻzingga olib qoʻyishingni aytaman. Esingda boʻlsin – bu hazil, xolos. Keyin uni oʻzimga yana qaytarasan, chunki shu uzuk bilangina men u bilanman, oʻsha esi past bilan, nikohlanganman, u men uchun dunyodagi barcha narsadan qimmatli... – dedi. Sosnovskayani bekorga «engiltabiat» deyishmasdi, katoliklar cherkovi ham uni «beadab, buzuq ayol» sifatida nasroniy urf-odatlari boʻyicha dafn etishni rad etgandi. U butkul erkin sevgini oʻziga kasb qilib olgan va shunga xizmat qiluvchi ayollar toifasidan edi. Bu yana qanaqa toifa boʻldi ekan? Bunday mijozli jins vakillari yaqqol koʻzga tashlanib turadi, uning nafsini qondirib boʻlmaydi, u qoniqmaydi ham. Sababi nima? Sababini men qayoqdan bilay? Qarangki, nimalar sodir boʻlmaydi: oʻsha oʻta murakkab, oʻziga maftun etuvchi nusxa erkaklar orasida (u yoki bu darajada) tajovuzkor nusxalar ham uchraydi. Mohiyatan, bundaylar nafaqat ayollar bilan boʻlgan munosabatda, balki, ular oʻz dunyoqarashlariga koʻra barcha narsalarga ta’sirchanligi oʻtkir boʻlib, butun jon-tanini berib boʻlsa-da, aynan shunday ayollar toifasiga intiladi va shov-shuvli sevgi fojialari qahramoniga aylanadi-qoʻyadi. Nimaga? Bu didning oqsoqligimi yoki yoʻldan ozganlikning sharofatimi, balki, bunday ayollarga erishish osonligidandir? Albatta, yoʻq, ming karra yoʻq. Shuning uchun ham yoʻqki, bunday erkaklar Sosnovskayadek ayollar toifasi bilan yaqin aloqada boʻlish qanchalik azobligiyu ba’zan rostdanam vahimali, hatto halokatli yakun topishini oldindan sezadilar va aniq koʻra oladilar. Buni koʻrib, bilib tursalar-da, baribir, koʻproq, aynan, ana oʻshanday ayollarga talpinib, oʻzlariga balo-qazoni sotib oladilar.U, albatta, oʻlimi oldidan xat yozayotganda, soʻnggi dami kelganiga oʻzini ishontirmoqchi boʻlib, kulgili bir sahnada rol ijro etgandi, xolos. Kundalikdagi yozuvlar oz boʻlsa-da, buning aksi ekaniga ishontirolmaydi,– u gʻoyat siyqasi chiqqan, sodda bitilgan, qabr ziyorati toʻgʻrisida hech qanday soʻz yoʻq... Kundalikdagi soddalikni, yasamalikni, qabr ziyoratini hech kim inkor etmaydi, xuddi u Mariya Vecherova va Mariya Bashkirsevaga oʻxshashligiga ishora qilishni yaxshi koʻrgandek. Nima uchun u aynan oʻsha xildagi kundalikni tanladi ekan, balki u shu toifa ayollarga oʻxshashni xohlagandir? Unda goʻzallik ham, yoshlik ham, shuhrat, pul, yuzlab muxlislar — hammasi bor edi-ku. U bulardan ehtiros va zavq bilan foydalanardi. Uning hayoti muttasil azobga aylanib borardi, har doim hamma odamlar va hamma narsa u kutgandagidek boʻlib chiqavermaganidan keyin koʻngilga urgan bu olamni tashlab ketish ishtiyoqi unga tinchlik bermay qoʻygandi. Bu nimaning kasridan? Bu uning boshiga bitgan baloning kasridan. Nima uchun aynan shu baloni boshiga sotib oldi, boshqa narsani emas? Bularning barchasi, ularning aytishlaricha, oʻzini san’atga fido qilgan bunday ayollar uchun oddiy holmi? Nimaga bu shunchalik joʻn? Nimaga? XII Dam olish kuni ertalab soat sakkizlarda uning yotoqxonasidagi stol qoʻngʻiroqchasi jiringladi: u uygʻondi-da, oqsochini odatdagidan ertaroq chaqirdi. Oqsoch xotin barkashda suyuq shokolad solingan finjon olib kirdi-da, deraza pardasini surib qoʻydi. U oʻrinda har doimgidek xoʻmraygancha lablarini yarim ochib, oʻychan va parishonxotir uni kuzata turib: – Bilasanmi, Tonya, kecha men doktor ketganidan keyin darrov uxlab qoldim. Voy, xudoyim-ey, shunaqangi qoʻrqib ketdim! Yelagin kelishi bilanoq oʻzimni qushday yengil va yaxshi his qildim. Yarim kechasi uygʻonib, oʻrnimda tiz choʻkib, bir soat Xudoga iltijo qildim... Oʻzing oʻylab koʻr, butunlay yonib ketganimda nima boʻlardi-a! Koʻzlarim oq tushgan, lablarim shishib ketgan boʻlardi. Menga qarab boʻlmasdi... Aft-basharam paxta bilan qoplanardi-qolardi. U shokoladga qoʻl ham tekkizmay, nimalarnidir uzoq xayol surib oʻtirdi. Keyin shokoladni ichdi-da, vannada choʻmildi va choʻmilish xalatida yoyib tashlangan sochlarida oʻzining ixchamgina yozuv stolida motam romiga solingan qogʻozga bir necha xat yozdi: u oʻzi uchun bunday qogʻozga ancha avval buyurtma berib qoʻygandi. Kiyinib, nonushta qildi-da, joʻnab ketdi: u dala hovlida onasinikida boʻldi va uning doimiy ishongan odami aktyor Strakun bilan kech soat oʻn ikkilarda qaytdi. – Ikkovi xursand qaytishdi,– deya hikoya qildi oqsoch xotin. —Ularni yoʻlakda kutib oldim-da, Sosnovskayani yonimga chaqirib, Yelagin u yoʻqligida berib yuborgan narsani va xatni unga berdim. Narsalar borasida: «Tezda bularni yashir, Strakun koʻrmasin!» deya shipshidi, soʻng shosha-pisha xatni ochdi-yu, birdan rangi oqarib ketdi, oʻzini yoʻqotgancha, Strakunning mehmonlar xonasida oʻtirganiga ham qaramay: «Xudo haqqi, tez karetaga yugur!»– deb baqirdi. Men kareta olib kelishga ketdim. Kareta kelganida, u yoʻlakda tayyor turardi. Biz bor kuchimiz bilan chopdik, u bechora esa yoʻl-yoʻlakay choʻqinib: Ey xudoyim, ishqilib tirik boʻlsin-da,»– deya takrorlardi nuqul. U dushanba ertalabdan choʻmilish kiyimida daryoga ketdi. Oʻsha kuni unikida Strakun bilan ingliz ayoli tushlik qilishdi (unikiga har kuni inglizchadan dars bergani kelardi-yu, deyarli hech nima oʻtmasdi). Tushdan keyin ingliz ayoli ketdi. Strakun esa yana yarim soatlar turib, sigaret chekdi, soʻng oyogʻiga yapon tuflisini ilgancha divanda yotgan bekaning tizzasiga boshini qoʻyib yotdi. Oxiri Strakun ketdi, ketish oldidan Sosnovskaya undan «bugun kech soat oʻnda» kelishini oʻtindi. – Bu juda tez emasmi?– kulib dedi Strakun yoʻlakda asosini qidira turib. – Voy, yoʻq, iltimos!– dedi u. – Bordi-yu, kelganingda men boʻlmasam, xafa boʻlma, xoʻpmi... Keyin u kaminda qandaydir xat va qogʻozlarni uzoq yoqdi. Soʻng oqsoch xotin bilan hazillashib oʻtirib, xirgoyi qilishdi: – Oʻzim yonmaganimga yarasha, endi hammasiga oʻt qoʻyaman! Bundan yonib ketgani ming marta yaxshi edi. Yonsam yonib, bir yoʻla kulga aylanay... Keyin yana dedi: – Vandaga ayt, kechki ovqatni soat oʻnga tayyorlab qoʻysin. Hozir esa men ketyapman... U soat oltilarda qogʻozga oʻralgan revolverga oʻxshash narsani oʻzi bilan olib chiqib ketdi! U Starogradskiyga ketdi, yoʻlda shanba kungi voqeadan soʻng etagi yonib ketgan tungi koʻylagining etagini kestirish uchun tikuvchi Leshinskiyning uyi tomonga burildi, tikuvchining aytishiga qaraganda, oʻsha kuni u quvnoq va yoqimtoygina koʻringan. Sosnovskaya tungi koʻylagining u yer-bu yerini koʻzdan kechirgan-da, qogʻozga oʻragan va uyidan avvalroq olib chiqqan boʻgʻchasiga joylab, ustaxonada chevar qizlar bilan uzoq suhbatlashib oʻtirgan va: «Ey, xudoyim, men endi ketishim kerak, kech qoldim, mening farishtalarim!»–deya qayta-qayta takrorlagan, oxiri bir xoʻrsinib, oʻrnidan dast turdi-da, quvonch bilan: – Xayr, pani Leshinskaya, xayr, singiljonlarim, farishtalarim, men bilan gurunglashib oʻtirganingiz uchun rahmat sizlarga, sizlar bilan ayollar davrasida oʻtirish qanday maroqli, hadeb erkaklar bilan boʻlaverish ham jonga tegar ekan. U yana bir marta ostonadan turib, kulib, boshini irgʻadi-da, chiqib ketdi. Nega u revolverni oʻzi bilan olib oldi? Revolver oʻzi Yelaginniki edi, u, Yelagin oʻzini otib qoʻyishidan qoʻrqib, revolverni oʻzida saqlardi. «U bir necha kundan soʻng chet elga ketishi munosabati bilan revolverni oʻz egasiga qaytarishni niyat qilgandi»,–dedi oqlovchi va qoʻshib qoʻydi: – Shunday qilib, u mash’um, lekin uning uchun qasddan uyushtirilmagan uchrashuvga joʻnadi. U soat yettida Starograd koʻchasidagi 14-uyning 1-xonadoniga yetib bordi,– mana, bu uyning eshigi ham yopildi, eshik faqat 19 iyun kuni ertalab qayta ochildi, xolos. Tunda u yerda nimalar sodir boʻldi? Buni Yelagindan boshqa hech kim bizga hikoya qilib berolmaydi. Uni yana bir marta eshitib koʻraylik-chi... XIII Prokuror bizning xotiramizda yana bir bor jonlantirishni lozim topgan, oʻsha ayblov bayonnomasi sahifasi boʻlmish va shu bilan oʻz nihoyasiga yetgan Yelaginning hikoyasini sud zalini toʻldirgan odamlarning barchasi chuqur sukut bilan tingladi: – Men oʻn sakkizinchi iyun dushanba kuni ertalab unga soat oʻn ikkidan keyin boʻsh ekanligimni bildirib, maktub joʻnatdim. U: «Starogradskiyda soat oltida», – deya javob yubordi. Men oʻn besh daqiqasi kam oltida oʻsha yerda edim, oʻzim bilan yengil ovqat, ikki shisha shampan vinosi, ikki shisha porter, stakancha va bir shisha atir olib bordim. Uni uzoq kutishimga toʻgʻri keldi: u soat yettilarda yetib keldi... Uyga kirib, meni parishon holda oʻpdi, soʻng keyingi xonaga oʻtib, oʻzi bilan qoʻlida olib kelgan oʻrogʻliq narsani divanga tashladi.– «Chiqib tur,– dedi u fransuzchalab,– men yechinishim kerak». Men chiqib ketdim. Yana uzoq bir oʻzim yolgʻiz oʻtirdim. Men mutlaqo hushyor, lekin juda dilgir edim, munosabatimiz nihoyalab borayotganini gʻira-shira his etib turardim... Ustiga-ustak, muhit ham gʻalatiroq boʻlib borardi: xuddi tundagidek, men olov yonida oʻtirardim, holbuki, bu qorongʻi xonaning gung devorlaridan tashqarida hali yorugʻ va ajoyib yoz kuni hukm surayotganini sezib, bilib turardim... U meni uzoq vaqt yoniga chaqirmadi, men ham uning nima bilan band ekanini bilolmadim. Eshik orqasida tiq etgan tovush eshitilmasdi.Oxiri: «Endi kiraverishing mumkin...»,– deb baqirdi u. U divanda bitta tungi koʻylagining oʻzida, paypoqsiz, tuflisiz yalangʻoch oyoqlarini koʻrsatib, xoʻmraygancha shiftdagi fonarga jim tikilib yotardi. Oʻzi bilan olib kelgan boʻxcha ochilib, unda men oʻz revolverimni koʻrdim-da: «Buni nega olib yuribsan?»– deb soʻradim. U bir ozdan soʻng: «Oʻzim, shunday... Axir, men joʻnab ketayapman... Yaxshisi, sen buni uyingda emas, shu yerda saqla...– deb javob qaytardi u. Xayolimdan: «Yoʻq, bu bekorga emas!» – degan dahshatli bir fikr oʻtdi. Bundan keyingi suhbatimiz uzoq, lekin zoʻrma-zoʻraki, sovuqqina oʻtdi. Ichimda oʻlguday qoʻrqib turardim, – miyamga biror aqlli gap kelib qolarmikin, deb kutardim, – mana, hozir, fikrimni bir yerga jamlayman-da,oxiri eng muhim qarorimni aytaman deb intiq edim, – chunki men bu uchrashuv biz uchun soʻnggisi ekanini yoki harholda bizni uzoq muddatli ayriliq kutayotganini anglab tursam-da, hech narsa qilolmadim, oʻzimni butunlay kuchsiz va ojiz his etardim. U: «Chekking kelsa, chekaver..» – dedi. – «Senga yoqmaydi-ku! – dedim men. – «Endi menga baribir, – dedi u. – Menga shampan vinosidan ber...» Bundan men shunday xursand boʻldimki, zero, bu men uchun najot edi. Biz bir necha daqiqa ichida bir shisha shampan vinosini boʻshatdik, men uning yoniga oʻtirdim-da, qoʻllaridan oʻpa turib, bu ayriliqni koʻtara olmasligimni aytdim. U sochlarimni toʻzgʻita turib, parishon holda: «Ha, ha... Xotining boʻlolmasligim, bu qanday baxtsizlik... Barchasi, bari bizga qarshi, yolgʻiz Yaratganning oʻzigina bizga xayrixoh... Men sening qalbingni, tasavvuringni sevaman...» Bu soʻnggi soʻzlari bilan nima demoqchi boʻldi, bilmadim. Men yuqoriga – soyabon tepasiga boqib: «Qara, sen bilan bu yerda xuddi sagʻanada turgandekmiz. Qanday sukunat!»– dedim, u bunga ma’yus jilmayib qoʻydi... Soat oʻnlarga borib, u ochiqqanini aytdi. Biz oldingi xonaga oʻtdik.U juda kam ovqat yedi, men ham,– biz koʻproq ichdik. Birdan koʻzi men olib kelgan yengil ovqatga tushdi-yu, «tentak, yana nimalarni koʻtarib yuribsan! Boshqa bunday qilma»,– dedi. «Bu «boshqa» deganing qachon boʻlarkin?» – dedim. U bir gʻalati qarash qildi-da, soʻng boshini egib, qovogʻi ostidan koʻzlarini olaytirib qaradi. «Iso, Maryam, – deb pichirlardi u,– biz endi nima qilamiz? Men telbalarcha seni xohlayapman! Yura qol...» Bir muncha muddatdan soʻng men soatimga qaradim, soat ikki boʻlgandi. «Oʻ-hoʻ, kech boʻlib qolibdi,– dedi u.– Hoziroq uyga ketishim kerak». Ammo, u joyidan ham qoʻzgʻalmay, qoʻshib qoʻydi: «Bilasanmi, bu yerdan juftakni qancha tez rostlasak, shuncha yaxshi, lekin joyimdan qoʻzgʻalolmayapman. Xuddi bu yerdan chiqib ketolmaydigandek his etyapman oʻzimni. Sen Xudoning xohishi bilan mening yozmishim, qismatimsan...» Hattoki shuni ham tushunishni istamayapman. Ehtimol, u, keyin yozib qoldirgan: «Oʻlayapman, lekin oʻz xohishim bilan emas»,– degan soʻzlar bilan bogʻliq biror narsa demoqchi boʻlgandir. Bu soʻzlar bilan u mening oldimda oʻzini kuchsiz, himoyasiz his etgan deb oʻylaysizmi? Menimcha, u boshqa narsani: bizning tolesiz bu uchrashuvimiz – taqdir, Xudoning istagi, u oʻz ixtiyori bilan emas, Xudoning xohishi bilan oʻlayapman, degan soʻzlarni aytmoqchi boʻlgan. Vaholonki, men oʻshanda bu soʻzlarga koʻpam e’tibor bermaganman, uning gʻalatiroqligiga koʻnikib ham qolgandim. Keyin u dabdurustdan: «Qalaming bormi?»– deya soʻrab qoldi. Men yana hayron boʻldim: unga qalam nega kerak boʻlib qoldi ekan? Yon daftardagi qalamni olib berishga shoshildim. U tashrif qogʻozimni ham soʻradi. Unga nimalarnidir yozayotganda: «Menga qara, tashrif qogʻozga xat yozish noqulay-ku»,–dedim. «Yoʻq, bu shunchaki oʻzim uchun»,– deb javob berdi.– Men oʻylab, ham uxlab olaman, meni yolgʻiz qoldir». Yozilaverib toʻldirib tashlangan tashrif qogʻozini koʻkragiga qoʻydi-da, koʻzini yumdi. Hammayoq shunday tinchidi-qoldiki, bundan esing ogʻib qolishi hech gap emasdi... Shu alpozda yarim soatdan koʻproq vaqt oʻtdi. U birdan koʻzini ochdi-da: «Yodimdan chiqayozibdi, men uzugingni qaytarib bergani kel-gandim. Kecha oʻzing hammasiga nuqta qoʻymoqchi eding-ku», – dedi sovuqqina qilib. U qaddini bir oz koʻtardi-da, uzukni devorga qarab uloqtirdi. «Nahotki, sen meni sevasan?– deyarli qichqirib dedi u. —Tushunolmayman, qanday qilib sen meni bu yorugʻ olamda yashashimga yoʻl qoʻyib beryapsan! Men ayolman, menda subut yoʻq. Men oʻlimdan qoʻrqmayman – azob chekishdan qoʻrqaman, xolos, lekin sen bitta oʻq bilan meni, soʻng oʻzingni marhumga aylantirishing mumkin». Menga shu yerda ayanchli ahvolimizning dahshatli bir haqiqati ayon boʻlgandi, endi qanday yakun topmasin, buni nima bilandir hal etish vaqti kelgandi. Lekin uni oʻldirish – yoʻq, aslo, bu ish mening qoʻlimdan kelmasligini sezib turardim: men his etayotgan narsa boshqa edi: men uchun hal qiluvchi lahzalar yetib kelgandi. Men revolverni oldim-da, tepkisini koʻtardim. U hayqirib: «Nima? Faqat oʻzingni otasanmi?–deya irgʻib oʻrnidan turdi.– Yoʻq, Iso nomi bilan qasam ichamanki, bunday qilmaysan!» – dedi va revolverni qoʻlimdan yulqib oldi. Yana oʻsha yurakni oʻrtovchi jimjitlik. Men choʻnqayib oʻtirardim, u esa qimir etmay yotardi. Bir vaqt u oʻziga-oʻzi polyakchalab nimanidir gapirdi-da, keyin: «Uzugimni bu yoqqa ber», – dedi menga. Men unga uzukni uzatdim. «Oʻzingnikini ham!» – dedi u. Men bu buyruqni ham bajarishga shoshildim. U oʻzinikini qoʻliga taqdi-da, menga ham uzugimni taqishimni buyurdi, keyin gapira ketdi: «Men seni hamisha sevganman, hozir ham sevaman. Seni aqldan ozdirdim, azob berdim, nima qilay, fe’lim shunaqa ekan, qismatimiz shunaqa boʻldi. Menga yubkamni uzatib yubor-da, qora vino olib kel...» Unga yubkasini uzattim-da, vinoga ketdim, qaytib kelganimda yonida zahar solingan shisha idishni koʻrdim. «Menga qara,– dedi u qat’iy ohangda.– Oʻyin-kulgilar shu bilan nihoyasiga yetdi. Sen mensiz yashay olasanmi?» Men, yoʻq, deb javob berdim.– «Ha»– dedi u,– men qalbingni, fikrlaringni butunicha oʻzimniki qilib olganman. Endi oʻzingni oʻldirish uchun ikkilanmaysanmi? Agar shunday qilolsang, meni ham oʻzing bilan olib ket. Mening ham sensiz yashashimdan ma’no qolmaydi. Meni oʻldirganingdan soʻng, oʻlayotganingda va nihoyat men endi toabad, butunlay seniki ekanimni bilib oʻlasan. Endi men senga oʻz hayotimni soʻzlab beraman...» U bir oz dam olib, oʻziga keldi-da, shoshmasdan, bolaligidan boshlab butun hayotini menga hikoya qilib berdi... XIV Men hatto qaysi birimiz yozishni avvalroq boshlaganimizni ham yaxshi eslayman... Oʻshanda qalamni ikkiga boʻlgandim.. Biz yozishni boshladik va hammavaqt jim oʻtirib yozdik. Yanglishmasam, men eng avval otamga xat yozdim... Siz, nima uchun men otam «mening baxtli boʻlishimni istamayapti» deb ularga qilgan ta’namni, mening esa biror marta boʻlsa-da, nikohimizga otamning roziligini olishga harakat qilmaganimni bilmoqchimisan? Qaydam... Baribir ular bu nikohga rozi boʻlmasdilar... Men keyin polkdagi doʻstlarimga xat yozib, ular bilan vidolashganman. Yana kimga deysizmi? Ha, tuzukroq qilib koʻmishlarini aytib, polk qoʻmondoniga xat yozgandim. Demak, men oʻzimni oʻzim oʻldirishimga ishonardim — siz shunday demoqchisiz-da? Albatta. Xoʻsh, nima uchun endi buni qilmadim? Bu yogʻini bilmayman... U, esimda, shoshmasdan, toʻxtab-toʻxtab, har tomonini oʻylab yozardi; soʻzni yozardi-da, xoʻmrayib devorga qarab qoʻyardi... Xatlarni uning oʻzi yirtib tashlardi, men emas. Yozardi-da, yirtardi, toʻgʻri kelgan tomonga itqitardi... Nazarimda, hatto qabr ham oʻsha soʻnggi soatlarda, oʻsha jim-jitlikda, mana shu fonus ostida yozgan bekorchi maktublarimchalik qoʻrqinchli boʻlmasa kerak. Men oʻsha kecha u menga nimani buyurgan boʻlsa, hammasiga soʻzsiz itoat etganman. U toʻsatdan: «Yetar, boʻladigan ishni tezroq boʻlgani yaxshi. Menga vinodan uzat, meni duo qil, ey Xudo!»—deb qoldi. Stakanga vino quyib, unga uzatdim, u qaddini bir oz koʻtarib, vinoga bir chimdim kukunni tashladi. U vinoning yarmidan koʻpini ichib, qolganini ichib qoʻyishimni soʻradi. Men ichib yubordim. U toqatsizlana boshladi-da, qoʻlimdan mahkam ushlab: «Endi meni oʻldir, oʻldir meni! Sevgimiz haqqi, oʻldir meni»,– deya yalina boshladi. Buni qanday eplashim mumkin edi? Nazarimda, uni chap qoʻlim bilan quchdim,– ha, albatta, chapi bilan – va lablariga yopishdim. U: «Alvido, alvido... Yoʻq, yoki boʻlmasa: Assalom, endi bunisi to abadga... Bu yerlarda biror narsaga erisholmadim, demak, endi bari u yerda, arshi a’loda...» Uni mahkam qisib turardim, lekin barmogʻim revolverni bosishga shay turardi... Esimda, butun a’zoi badanim qaltiroq bosganini his etardim. U polyakchalab: «Aleksandr, sevgilim mening!» – deyishga ulgurdi, xolos. Bu soat nechada sodir boʻldi deysizmi? Uchlarda, shekilli. Undan keyin men yana ikki soat nima ish qildim? Lekin men soat birdan boshlab Lixarev tomonga keta boshlaganman. Qolgan vaqt uning yonida boʻlganman va oʻzim bilmagan holda narsalarni tartibga sola boshlaganman... Men nega oʻzimni otmadim? Men bu haqda oʻylamasdim. Uning jonsiz jasadini koʻrdim-u, barchasini unutdim. Men undan koʻz uzolmasdim. Keyin hushimni yoʻqotgan holda uni va xonani tartibga keltira boshladim... Men sendan keyin oʻzimni oʻldiraman, deb bergan va’damni buzishim mumkin emasdi, lekin loqaydlik meni butunlay domiga tortgan edi... Men hozir oʻz hayotimga ham xuddi shunday loqaydlik bilan qarayman. Ammo meni jallod deb oʻylashlariga hech chidolmayman. Yoʻq, yoʻq! Balki, men qonun oldida, Xudo oldida gunohkordirman, lekin zinhor uning oldida emas! |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62384 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57604 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40481 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 36529 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23274 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23158 |
| 7 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21568 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19505 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18632 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri