Xilvat xiyobonlar (hikoya) [Ivan Bunin]

Xilvat xiyobonlar (hikoya) [Ivan Bunin]

Kuzning sovuq, yogʻin-sochinli pallasida yomgʻirdan shiltasi chiqib, egri-bugri, qoramtir gʻildirak izlaridan toptalib yotgan Tulaning keng yoʻllaridan birida tebranib borayotgan toʻrt gʻildirakli soyabon arava uzun yogʻoch uy qarshisiga kelib toʻxtadi: uyning bir tarafida podsholik tasarrufidagi pochta bekati, narigi tomonida esa yoʻlovchilar hordiq chiqarib tunab qolishi yoki samovar qaynattirib, tamaddi qilib olishi mumkin boʻlgan xususiy musofirxona joylashgan. Loyga botgan aravaning soyaboni tepaga yarim koʻtarilgan, izvoshga qoʻshilgan uchta jaydari otning dumi balchiq sachramasligi uchun tugib qoʻyilgan edi. Izvoshchining joyida — Oʻrindiqda belini mahkam sirib olgan, qoramagʻiz gazi tund va jiddiy chorpahil mujik oʻtiribdi; kamdan-kam kishilarda uchraydigan qop-qora, quyuq soqoli uni qadimgi qaroqchilarga oʻxshatib turardi; soyabon ostida katta shalkali, nikolaycha qunduz yoqali kulrang shinel kiygan basavlat harbiy qariya oʻtirar, uning qoshlari hali tim-qora boʻlsa ham, moʻyloviga tuteshgan chakka soqoli oppoq oqarib ketgan edi; iyagi za bagʻbaqasi tozalab qirilgan, umuman, u tashqi koʻrinishdan Aleksandr II ga shunday oʻxshab ketardiki, bu oʻxshashlik Aleksandr II davrida yashagan harbiy kishilarning deyarli barchasida uchrar-di; uning qarashlari ham qat’iy, savolomuz, shu bilan birga, birmuncha horgʻin edi. Otlar toʻxtagan zahoti u tik, tekis qoʻnjli harbiy-cha etikdagi oyoqlarini aravadan pastga osiltirdi-da, bugʻu terisidan tikilgan qoʻlqopli qoʻllari bilan shinelining etaklarini tutgan koʻyi yogʻoch uy yonidagi maydonchaga sakrab tushdi. — Chapga yuring, zoti oliylari,— deya izvoshchi oʻrindiqdan turmay dagʻal tovush bilan qichqirdi; harbiy kishi ostonadan hatlarkan, baland gavdasini sal engashtirgancha, avval dahlizga, keyin meqmonxonaga kirdi. Mehmonxoia ozoda, saranjom aa issiqqina edi. Chap tomondyagi devorga zar halli avliyo suvrati osilgan, uning ostida top-toza, dagʻalroq matodan tikilgan dasturxon yozigʻliq stol, stol tegrasida yaltiratib yuvib qoʻyilgan taxta xarraklar. Xonaning oʻng burchagi-da yaqinda boʻr bilan oqlangan leshxona pechkasi; yon gomonda ola-bula ot yopqichi yopilgan kat — suyanchiqsiz divanga oʻxshash bir narsa pechkaning biqiniga taqashtirib joylashtirilgan; pechka tarafdan koʻk shoʻrvaning, hil-hil pishib yotgan qoʻy goʻshti, karam va dafna bargining qorishiq, lazzatbaxsh hidi taraladi. Mehmon shinelini yechib taxta oʻrindiqqa qoʻydi, mundiri, poʻrim harbiy etiklari yaqqol koʻzga tashlanib, gavdasi yanada basavlat tus oldi, keyin qoʻlqop aa bosh kiyimini yechdi-da, ozgʻin, rangpar qoʻllari bilan sochini ketma-ket horgʻin taradi — oppoq, quyuq sochlari ikkala chakkasi uzra fatila-fatila boʻlib tushdi, bilinar-bilinmas chechak asorati qolgan choʻzinchoq, chiroyli yuzida, qora koʻzlarida favqulodda bir jon-lanish paydo boʻldi. Mehmonxonada hech kim koʻrinmasdi, u dahliz eshigini ocharkan, ovozini baralla qoʻyib qichqirdi; — Hoy, odam bormi bu yerda? Shu zahotiyoq mehmonxonaga qora sochli, qora qoshli, yoshi oʻtinqirab qolganiga qaramay, hali-hamon dilovar, keksa loʻli xotinlarga oʻxshagan bir ayol kirib keldi. Uning yenoq chakkalari, dudogʻining ustki qismi nafis tuklar — irnlar bilan bezangan edi. Qomati toʻla boʻlsa ham, qushdek yengil va nozik odimlar, boʻliq koʻkraklari qizil koftasini turtib turar, qora jun yubkasi ostidagi qorni esa, xuddi gʻozning qorniday, uchburchak bir tarzda koʻrinar edi. — Xush kelibsiz, zoti oliylari,— dedi u.— Tamaddi qilmoqchimilar yoki samovar qoʻyishni buyuradilarmi? Musofir kishi ayolning dum-dumaloq yelkasiga, toʻzgʻibroq qolgan qizgʻish tatarcha boshmoqli xushbichim oyoqlariga birrov koʻz yugurtirdi va e’tiborsizlik bilan qisqa-qisqa qilib dedi: — Choy ichmoqchiman. Bu yerning bekasimisan, xizmatkormisan? — Bekaman, zoti oliylari. — Demak, mehmonxonani yolgʻiz oʻzing boshqarasan? — Xuddi shunday, zoti oliylari, oʻzim. — Bu qanaqasi boʻldi, a? Hamma ishni qoʻlingga olvolibsan, yo tulmisan deyman? — Er qilmadim, zoti oliylari, ammo — sababi tirikchilik, qolaversa, oʻzim ham xoʻjalik ishlari bilan shugʻullanishni yaxshi koʻraman. — Ha-ha, shunday degin. Koʻp yaxshi. Uyni pokiza tutarkansan, bu ishiig menga ma’qul. Ayol sinovchan nigohini harbiy kishidan bir nafas boʻlsin uzmas, andak qisilgan, xayolchan koʻzlari unga qadalgan edi. — Pokizalikni ham jokimdan ortiq koʻraman,— deya javob berdi u.— Axir, aslzodalar xonadonida oʻsdim, tarbiyat topdim, shunday boʻlgach, roʻzgʻor tutishim ham shunga yarasha boʻladi-da, Nikolay Aleksoevich. Musofir ilkis qaddini rostladi, koʻzlari katta-katta ochilib, yuzlari qizarib ketdi. — Nadejda! Senmisan?— dedi u shosha-pisha. — Menman, Nikolay Alekseevich,— deya javob berdi ayol. — Yo rabbiy, yo rabbiy, buni qara-ya!—dedi musofir taxta oʻrindiqqa oʻtirarkan, koʻzlarini hamon ayoldan uzmay.— Kim ham shunday boʻlishini oʻylabdi deysan? Koʻrishmaganimizga necha yil boʻldi ekan-a? Oʻttiz besh yilmi? — Oʻttiz yil, Nikolay Alekseevich. Men qirq sakkizga kirdim, siz ham oltmishga borib qolgandirsiz? — Shunga yaqinroq... Yo tavba, juda qiziq boʻldi, a? — Nimasi qiziq, taqsir? — Hammasi, hammasi-da... Nahotki tushunmayotgan boʻlsang! Musofirning horgʻinligi va parishonligidan asar ham qolmagan, endi u yerga tikilgancha mehmonxona boʻy-lab keskin odimlar edi. Bir payt u shartta toʻxtadi, yuzlari lov-lov yonib, soʻz boshladi: — Oʻshandan keyin sen toʻgʻringda hech narsa eshitmadim. Qanday qilib bu yerlarga kelib qolding? Nega aslzodalar xonadonidan ketding? — Siz ketganingizdan keyin ular menga ham javob berib yuborishdi. — Keyin qaerlarda yashading? — Siz soʻramang, men aytmay qoʻyaqolay, taqsir. — Erga ham chiqmadim, dedingmi boya? — Ha, taqsir. — Nima uchun? Shunchalik husni latofating boʻlatu-rib-a? — Jur’at qilolmadim, taqsir. — Nega jur’at qilolmadim, deysan? Nima deganing bu? — Nimasini ham aytay endi? Balki yodingizdadir, axir sizni qanchalar yaxshi koʻrardim... Musofir bu soʻzlardan behad mutaassir boʻldi, azbaroyi qizarib ketganidan koʻzlariga yosh qalqdi, soʻngra qovoq uyib, yana xona boʻylab nari-beri odim-lay boshladi. — Hamma narsa oʻtkinchidir, azizim,— deya gʻudrandi u.— Muhabbat, yoshlik — hamma-hammasi foniydir. Nima boʻlgan boʻlsa, oʻtdi-ketdi. Hammasi dahmazayu bemazagarchilikdan iborat. Vaqti xelib, bari unutiladi. Iovning muqaddas kitobida bu xususda nima deyilgan, bilasanmi? «Oqib ketgan suvlar yangligʻ xotirlagaysan». — Nima boʻlsayam, peshonada bori boʻlarkan, Nikolay Alekseevich. Yoshlik-ku, hech kimsaga vafo qilmaydi, ammo muhabbat — boshqa narsa. Nikolay Alekseevich boshini xiyol koʻtarib, yurishdan toʻxtadi-da, hasratli kulimsirab qoʻydi: — Sen meni bir umr sevolmasding-ku, axir! — Yoʻq, sevishim mumkin edi; oʻshandan buyon qancha yillar oʻtdi, ammo men yolgʻiz muhabbatim bilan yashadim. Sizning avvalgiday emasligingizni, oramizda neki oʻtgan boʻlsa, barini unutmogʻingiz mumkinligini, bu bilan hech narsa yoʻqotmasligingizni ham bilardim... Lekin, hozir... Endi gina-kudurat qilib oʻtirishdan hech qanday naf yoʻq, albatta; ammo, toʻgʻrisini aytganda, oʻshanda siz meni juda shafqatsizlarcha tashlab ketgan edingiz — mana shuning uchun ham oʻzimni oʻzim bir necha bor oʻldirmoqchi boʻlganman, sizni deb chekkan azoblarimni aytib ado qilib boʻlmaydi. Nikolay Alekseevich, yodingizdami, qanday davrlar ediki, oʻshanda sizni Nikolenka deb chaqirardim, siz esa meni, eslaysizmi, nima deb atardingiz? Aytganday, mendan lutfingizni darigʻ tutmay, qandaydir «Xilvat xiyobonlar» toʻgʻrisidagi she’rlarni oʻqisam ham indamas edingiz,— deya noxush jilmaygancha qoʻshib qoʻydi ayol. — Eh-he, sen haqiqatan ham ajoyib eding!— dedi mehmon armon bilan bosh chayqarkan.— Qanday jozibador, qanday dilovar eding-a! Koʻzlaring yonib turardi, juda xushqomat eding. Esingdami, seni koʻrganda hamma ortingdan nihoyasiz hayrat bilan termilib qolardi? — Esimda, taqsir. Ammo siz ham oʻshanda gʻoyat ajoyib edingiz-da. Ana shuning uchun ham men bor husni latofatimni, butun yoshlik jozibamni sizga fido qilgan edim. Axir, bularni unutib boʻlarkanmi! — Ha-ha! Hammasi oʻtarkan. Hammasi unutilarkan. — Toʻgʻri, hamma narsa oʻtadi-yu, ammo hamma narsa ham unutilavermas ekan-da. — Bas, bas, meni xoli qoʻy,— dedi mehmon toʻsatdak va qayrilib deraza yoniga bordi.— Iltimos, chiqib ket bu yerdan,— deya yolvordi u, soʻng dastroʻmolini olib, ohista koʻzlariga bosdi-da, bidirlagancha:— Ishqilib: meni xudo kechirsin,— dedi.— Sen-ku kechirgan koʻrinasan-a... Ayol eshik oldiga yetganda taqqa toʻxtadi: — Yoʻq, Nikolay Alekseevich, men sizni kechirmaganman. Modomiki, gap hissiyotlarimiz haqida borarkan, toʻgʻrisini aytmay ilojim yoʻq gunohingizdan oʻtishni harchand istasam-da, hargiz kechirolmadim. Oʻsha paytlarda siz men uchun yorugʻ dunyodagi eng aziz kishi edingiz, keyin ham shunday boʻlib qoldingiz. Shu vajdan ham sizni kechirolmadim. Keling, yaxshisi, shularni eslab oʻtirmaylik, goʻrga kirgan qaytib chiqarmidi hech jahonda! — Ha-ha, toʻgʻri, oʻtgan ishga salovat; buyur, otni qoʻ-shishsin,— dedi musofir deraza oldidan nari jilar-kan, birmuncha jiddiy, sovuqqon ohangda — Ammo, men senga aytsam, hayotda sira omadim yurishmadi, baxtiyor boʻlolmadim, tagʻin boshqacha oʻylab yurma iltimos. Balki mening gaplarim sendagi xudkashlik, izzattalablik hissiyotiga ziddir; balki ular seni tahqir etar, biroq men ochigʻini aytaman: xotinimni koʻr-koʻrona, telbalardek sevar edim. U esa, avval xiyonat qildi, soʻng men seni tashlab ketgandagidan koʻra ham battar tah-qirlab, tashlab ketdi. Oʻgʻlimga qattiq mehr qoʻygan edim — voyaga yetgunicha unga ne-ne umidlaru ne-ne orzularimni bogʻlagan edim-a! U esa odam emas, isrofgar, surbet, imonsiz, vijdonsiz, yaramas bir hayvon boʻlib chiqdi... Sirasini aytganda, bularning hammasi turmushdagi oʻsha dahmazayu bemazagarchilikning bir koʻrinishi xolos. Xoʻp, mayli, omon boʻl, azizam, Oʻylab qarasam, sendan ayrilib, men ham hayotdagi eng bebaho gavharimdan judo boʻlgan ekanman Ayol unga yaqin keldi, egilib qoʻlini oʻpdi; Nikolay Alekseevich ham uning qoʻllaridan oʻpdi. — Buyur, otlarni qoʻshaverishsin...— dedi u. ...Soyabon arava xususiy musofirxonadan olislab borarkan, Nikolay Alekseevich xomush oʻylar edi: «Ha, judayam chiroyli edi, goʻzal edi, sohira edi!» U xayrlashayotib aytgan soʻnggi soʻzlarini esga oldi va Nadejdaning faqat qoʻllaridan oʻpganini eslab uyaldi, ammo shu zahotiyoq uyatchanligidan xijolat chekdi. «U menga umrining eng goʻzal davrini, oltin daqiqalarini baxsh etgani rost emasmi, axir?!» Soʻnik quyosh endigina ufqqa bosh qoʻygan edi. Iz-voshchi ham allanarsalarni oʻylagan koʻyi otlarni yoʻrttirib borar, arava katta yoʻldagi son-sanoqsiz, qop-qora gʻildirak izlari boʻylab shaloplagancha tebrana-tebrana yelar edi. Nihoyat, izvoshchi qoʻpol, toʻpori tovush-da soʻz qotdi: — Anavi xotin, zoti oliylari, joʻnashimiz bilanoq deraza oldiga kelib orqamizdan termilib qoldi. Avvaldan tanishligingiz boʻlsa kerak-da, zoti oliyla-ri? — Ha, Klim, tanish edik. — Aqli raso xotin u. Juda boyib-bitib ketayotganmish — hammaning ogʻzida shoʻ gap. Qarzga pul ham berib turadi. — Shuyam martaba boʻpti-yu! — Martaba boʻlmay-chi! Toʻkin-sochin yashash kimgayam yoqmaydi! Ammo, rostini aytganda, oʻzi juda yaxshi xotin-da. Birovga zigʻircha yomonlik qilganini hali hech kim eshitmagan. Jaraq-jaraq pulni qarzga beradi-yu, ba’zi boyvuchchalarday tirriqlik qilmaydi. Lekin, oʻz ishiga pishiq — qattiq xotin! Landavurlik qilib qarzni vaqtida toʻlamasang, oʻzingdan oʻpkala, ayab oʻtirmaydi. — Ha-ha, oʻzingdan oʻpkala... Tezroq hayda, muncha imillamasang, poezddan kechikib qolmaylik tagʻin... Ufqqa choʻkib borayotgan quyoshning kahrabo yogʻdulari kimsasiz dalalarda tanhogina jilvalanar, otlar oʻtloq yoʻldan, xuddi suzib ketayotgandek, bir maromda chopib borar edi. Nikolay Alekseevich otlarning yalt-yult koʻzga chalinayotgan taqalariga termilib oʻtirarkan, qora qoshlarini chimirgancha oʻylar edi: «Ha, oʻzingdan oʻpkala. Ajoyib damlar edi-da oʻshanda! Nainki ajoyib, chinakam afsungar damlar edi! «Atrofda na’matak gul ochmish alvon, xilvat xiyobonlar shivirlar tanho...» Yo rab, yo rab, keyin nima boʻlgan edi oʻzi? Agar Nadejdani tashlab ketmaganimda nima boʻlardi? Qanday bema’nilik, qanday bemazagar-chilig-a! Axir, mana shu Nadejda xarob bir musofirxona sohibasi boʻlmay, mening xotinim boʻlishi, Peterburgdagi xonadonimga beka, bolalarimga ona boʻlishi ham mumkin edi-ku?!» U koʻzlarini behol yumib, boshini ohista chayqab qoʻydi.

Muallif: Ivan Bunin