Aqlli tulki (hikoyat) [Jaloliddin Rumiy]

Aqlli tulki (hikoyat) [Jaloliddin Rumiy]

Arslon, boʻri va tulki uchovlon birga ov ilinjida oʻrmonga borishdi. Aslida arslon tengi boʻlmagan tulki bilan boʻrini ovda sherik qilishi toʻgʻri emasdi. Ammo «jamoat boʻlishda baraka bor» deyilgani uchun bu safar shuni ixtiyor qildi. Uchta boʻlishdimi, endi ulardan biri boshliq boʻlishi lozim. Arslon oʻzi boshliq boʻlishini bilgani uchun bu haqda tulki bilan boʻriga maslahat solib oʻtirmadi. Tushgacha ular bir yovvoyi eshak, bir yovvoyi echki va semizgina bir quyon ovlashdi. Ovlari baroridan kelgan edi. Ovlarini tishlab sudraganlaricha bir gʻorga olib kelishdi. Ular juda ham ochqashgan, qorinlari tatalab borar edi. Oʻljalarni oʻrtaga qoʻyishdi. Endi buni taqsimlash kerak edi. Aslida, kim boshliq boʻlsa, oʻsha taqsim qilishi kerakligini arslon yaxshi bilardi, lekin sinash uchun boʻriga qarab, dedi: — Qani, tajribali doʻstim boʻri, shu ovlaganlarimizni oʻrtamizda bir taqsimlab ber-chi? Shunday taqsimlaki, koʻnglingdagidek boʻlsin. Boʻri darhol ishga kirishdi. — Bosh ustiga! Birpasda hal qilaman. Avvalo sizning ulushingizni beraman... Mana shu yovvoyi eshak eng katta ovimiz. U sizniki. Kattakon gavdangizga munosib tushlik. Echkiga kelsak, u menga tegishli. Menga shu ham boʻlaveradi. Quyonni boʻlsa, tulkiga beramiz. Aslida, uni... Mana, boʻldi, ruxsat bersangiz, yeyishni boshlasak. Arslonga boʻrining taqsimi as-lo yoqmadi. Birinchidan, u boʻrining: «Yoʻgʻ-e, biz kim boʻpmiz. Oʻzlari taqsimlasalar tuzuk, bermasalar oʻzlaridan qolgan sarqitga ham rozimiz», deyishini kutgan edi. Ikkinchidan, boʻrining oʻzini katta tutgani ensasini qotirdi. Unga qolsa, tulkiga hech narsa bergisi yoʻq. Arslon qattiq gʻazablanib, boʻriga hayqirdi. — Ey ahmoq! Sen kim boʻpsanki, oʻzingni odil taqsimchi his qilyapsan. Mening kimligimni unutib qoʻyibsan, soʻtak! Axir, men hayvonlar podshohiman. Sen ahmoqqa men turib, ulush taqsimlashni kim qoʻ-yibdi? Ahmoqliging boshingga yetdi! — dediyu boʻriga tashlandi va birpasda uni tilka-pora qilib tashladi. Aqli-hushi boshidan uchib, qoʻr-qib ketgan tulki qotib qolgan, na gapira olar, na oʻrnidan jila olar edi. Boʻrining ishini bitirgan arslon joyiga kelib oʻtirgach, dir-dir titrayotgan tulkiga qarab: — Senga nima boʻldi? Nega qotib qolding? Yaqinroq kel-da, ovlarni taqsimla! — deb buyurdi. Tulki amrga muvofiq yaqinroq surildi. Soʻng tili zoʻrgʻa kalimaga kelib: — Xoʻp boʻladi, sultonim! Toʻgʻrisi, ulush taqsimlash men bechoraning ishi emas. Bu ishga faqat Siz loyiqsiz. Ammo... Oʻzingiz buyuryapsiz. Na chora... — dediyu jim oʻylanib qoldi. «Shunday taqsimlayki, jonim omon qolsin», deb oʻyladi u. — Nega jim boʻlib qolding? — dedi arslon oʻrnidan turib. — Hozir... hozir... Yaxshilab oʻylab oldim-da... Xoʻsh... ojiz fikrimcha, bu yovvoyi eshak nonushtalik ovqatingiz boʻlgani ma’qul. Axir, ertalabdan beri tuz totganingiz yoʻq. Buning ustiga, charchadingiz. Aslida katta gavdangizga bu urvoq ham boʻlmaydi... Echkiga kelsak, uni tushlik ovqat oʻrnida tanovul qilsalar, juda yaxshi boʻladi. Oʻziyam sizbop tushlik. Taningizga kuch-quvvat boʻlib singsin!.. Quyonga kelsak, kattagina va semizgina narsa. Buni kechki ovqatingiz uchun saqlab qoʻ-yamiz. Axir, kechqurun ham nimadir yeyishingiz kerak-ku... Tulki shunday deya moʻltirab arslonga qarab qoldi. Arslonning bu taqsimdan kayfi chogʻ boʻldi, gʻazabi tarqab, dili xotirjam, mamnun boʻlib, tulkiga qaradi. Tushlik qilishga kirishar ekan: — Barakalla, tulkivoy. Mana buni odil taqsim desa arziydi. Baloday aqling bor ekan-a! Bunaqa taqsimni sen qayoqdan oʻrganding? — dedi. Tulki bir chetda burda-burda boʻlib yotgan boʻriga ishora qilib: — Manavi shoʻrlikning holidan, — dedi. — Ofarin... Bundan buyon menga qanday muomala va xizmat qilish lozimligini boshqalarga oʻrgatasan. Uqdingmi?! — dedi arslon yovvoyi eshakning sonini paqqos tushira turib. — Bir ogʻiz soʻzingiz, — dedi tulki hozirjavoblik bilan. «Nonushta»ni tugatgan arslon tulkiga oʻzidan ortgan mayda-chuydalarni yeyishni ishora etdi. Yovvoyi eshakning boshini gʻajiyotib tulki holiga shukr qilar va: «Yaxshiyam taqsim navbati menga boʻridan keyin keldi. Uning oʻrnida boʻlganimda hozir..» deya oʻylardi. Qissadan hissa: Yoʻlga chiqish oldidan yoʻldoshlik uchun yaxshi, bama’ni kishilarni tanlash lozim. Chunki haqiqiy doʻst safarda bilinadi. Donolar aytganlar: «Sen menga yoʻldoshing, doʻsting kimligini ayt, men senga kimligingni aytaman»; «Yaxshi bilan yurdim, qand yedim. Yomon bilan yurdim, pand yedim». Kishi uchun eng zarur narsa har yerda oʻz haddini bilish, aql bilan ish tutishdir. Aqlli odam har narsadan bir ibrat olgay. Kishi oʻzidan oldin yashab oʻtganlar boshiga kelgan balolarni unutmasligi, shunga koʻra harakat qilishi darkor. Oʻtmishdan agar ibrat olmasa kishi, Kelajagi boshqalarga ibrat boʻlgʻusi... «Hidoyat» jurnalining 2004-yil, 6-sonidan olindi

Muallif: Jaloliddin Rumiy