Musavvirning yoshlikdagi shamoili (II- qism) [Jeyms Joys]

Uchinchi Bob
Qaygʻuli kun oʻtib, dekabrning tezkor shom qorongʻusi, alang-bilang masxarabozday, bir zumdayoq yerni qopladi, u sinf xonasida derazaning toʻrtburchak xira oynasiga termulib oʻtirib, qorni ovqat talab qilib tatalayotganini his qildi. U kechki taomga sabzi, sholgʻom solingan va achchiq murch sepilgan unli qayla ustiga kartoshka pyuresi va yogʻli qoʻy goʻshti bostirib solingan qovurdoq boʻlar, deb umidlandi. Bularning barini joyla, derdi goʻyo qorni qutqi solib.
Oqshom qop-qorongʻi boʻladi, zim-ziyo tun. Biroz qorongʻi tushishi bilan isqirt kvartaldagi islovatxonalarning u yer-bu yerida sargʻish fonuslar miltillab yonadi. U tor koʻchalarda sanqiydi, oʻsha tarafga intilib boraveradi, oyoqlari oʻsha qorongʻi burumga boshlab olib kirib ketmaguncha hayajon va qoʻrquvdan qaltiraydi. Ayni payt fohishalar ham kunduzgi uyqudan turishib, esnashib, sochlaridagi toʻgʻnagʻichlarni tuzatishib, tungi uchrashuvlarga chogʻlangani koʻchaga chiqishadi. U xotinlarning favqulodda imo-ishora qilib qolishlaridan yoki gunohga koʻnikib qolgan yuragini oʻrtaydigan atir hidi anqigan biror-bir momiq badanning chorlovidan umidvor boʻlib, ularning oldidan xotirjam yurib oʻtadi. Va bu chorlovni u sergak kutarkan, tiyiqsiz mayillariga erk bergani oqibatida zaiflashib qolgan his-tuygʻularini yerga urib, nafsoniyatini toptayotgan narsalarga behad diqqat boʻlib e’tibor qiladi: koʻzlari — yalangʻoch stolga toʻkilgan pivoning halqa-halqa koʻpiklariga, harbiychasiga gʻoʻddayib turgan ikki askarning suratiga, tumtaroq afishaga tushadi; quloqlari — baqirib-chaqirgan, qiyqirib hol soʻrashishgan tovushlarni eshitadi.
— Xello, Berti, xoʻsh, nima bilan xursand qilasan, azizim?
— Ha, senmisan, doʻndiqcha?
— Oʻninchi nomerga kir, jajji Nelli koʻzlari teshilib kutayapti.
— Bu oqshom bir yayray depsan-da, a, yigitcha?
Uning daftaridagi tenglama, darajalarni bildiradigan koʻzcha va yulduzchali belgilar bilan tovusning serhasham dumiday yoyilib tarvaqaylab ketdi; darajalarning koʻzchalari va yulduzchalar oʻzaro chogʻishtirilib qisqartirilgach, dum asta-sekin ixchamlasha boshladi. Darajalar xuddi bir ochilib, bir yumilib turgan koʻzchalardek paydo boʻlib va yoʻq boʻlib turar, koʻzchalar yonib-oʻchib turgan yulduzchalarday ochilar va yumilardi. Yulduzli hayotning ulkan girdobi uning toliqqan aql-hushini bir chetga surib ketar va yana hayal oʻtmay ortga qaytarib olib kelar va uzoqdan elas-elas eshitilayotgan musiqa sadosi bu harakatga joʻr boʻlardi. Bu qanday musiqa boʻldi ekan? Kuy ohangi yaqinroqdan eshitila boshladi va u Shellining qorongʻu osmonda tanho kezib yurgan, toliqib rangi siniqqan oyga bagʻishlangan misralarini esladi. Yulduzlar uvalanib keta boshladi va yulduzlar changining yupqa pardasi koinot qa’riga singib ketdi.
Boshqa bir tenglama yoyilib, sekin dum chiqara boshlaganda varaqdagi yorugʻ nur xira tortdi. Bu uning tomir yoyib, gunohlarga botib, yoniq yulduzlarday uchqun sachratib va yana yigʻilib, ohista soʻnib, oʻzining otash-alangasini oʻchirib — shu zayil hayot yoʻliga tushayotgan qalbi, ruhiyati edi. Uning yuragini oʻrtagan otash-alangalar oʻchib-bitdi va boʻshab qolgan sovuq zim-ziyo qalbini loqayd mubhamlik egalladi.
Uning borligʻini sovuq sergak befarqlik egallab oldi. Birinchi marta gunohga yoʻl qoʻyganidan qattiq iztirobga tushganida yuragining tub-tubidan vulqonday qaynab-toshib kelgan gʻazab va nafrat otashin tanini yo boʻlmasa ruhini kuydirib, bir umrga majruh qilib qoʻyadiganday tuyulib, qattiq qoʻrqqandi. Biroq hayot toʻlqini uni goh gʻarq qilib, goh pasayib-tushib asta-sekin oʻziga keltirdi. Bu talotoʻmdan uning tani, ruhi omon qoldi va ular oʻrtasida soʻzsiz-soʻroqsiz bitim—murosa paydo boʻldi. Yuragidagi behalovat tuygʻularga barham bergan mubhamlik bir qadar befarq boʻlib, sovuqqonlik bilan oʻzini-oʻzi anglashga aylandi. U bir emas, bir necha marta ogʻir gunohga qoʻl urgan edi va birinchi qilgan gunohining oʻzi uchun abadiy la’natga qolishi tayinligini bilar, keyingilari esa tortajak azoblariga yana azob qoʻshardi, xolos. Oʻtayotgan kunlar, mashgʻulotlar va azobli oʻylar endi uning gunohlarini yengillatmas — ob-hayot bulogʻining huzurbaxsh suvi endi uning qashshoq ruhiga, ruhiy tashnalikdan qaqragan vujudiga tiriklik shavqini bagʻishlamas edi. Endi u gadoylarga sadaqa berganida bir zum toʻxtab, ularning duolarini eshitib oʻtirmas, burilib ketib qolar va horgʻin xayol surib, balki shunday qilsam ozgina boʻlsa-da savob olarman, deb umidlanardi. Xudojoʻylikni butunlay tark etgandi. Qilgan ogʻir gunohlari uchun doʻzax olovida yonadigan boʻlganidan keyin toat-ibodatdan nima foyda? Garchi uyqusida ham jonini olish va doʻzax oloviga tashlash Yaratganning irodasiga bogʻliq ekanini, bunday paytda hatto rahm-shafqat tilashga ham ulgura olmay qolishini bilsa-da, yuragidagi kibr va azbaroyi ixlos bilan qoʻrqishi uning ogʻiz ochib duo oʻqishiga monelik qilardi. Oʻzining gunohlarini kibr bilan tan olishi va koʻnglidagi Yaratganga muhabbatdan xoli qoʻrquv qoʻl urgan jinoyati behad kattaligini, hamma narsadan ogoh va hamma narsani bilguvchi zotga munofiqlarcha tavba-tazarru qilgan bilan gunohlardan xalos boʻlishining iloji yoʻqligini mudom uqtirib turardi.
— Bilasizmi, Ennis, sizning yelkangizdagi bu kalla emas, shunchaki oshqovoq, desa ham boʻlaveradi. Sizga nima boʻldi oʻzi — nahotki irratsional miqdor nimaligini bilmasangiz?
Betayin javobdan sinfdoshlariga nisbatan uning koʻnglida gʻimirlagan bepisandlik battar kuchaydi. Endi u boshqalar oldida uyalib-netib oʻtirmas edi. Yakshanba kunlari ertalab, cherkov yonidan oʻtayotib, ibodat qilayotganlarga beparvo qarab qoʻyardi; odamlar toʻrttadan tizilishib, boshlarini egishib, cherkovning eshigi oldida itoatkor turishar, ichkaridagi ibodatni koʻrmayotgan va eshitmayotgan boʻlishsa-da, oʻzlarini marosimda ishtirok etayotganday tutishardi. Ularning ma’yus xudojoʻy qiyofalari va sochlariga surtishgan arzon moyning koʻngilni aynitadigan hidi bu muqaddas joydan uning ixlosini qaytarardi. U ham boshqalar qatori riyokorlikka yoʻl qoʻyar, biroq avomning soddadilligiga, shunday osongina aldanishiga mutlaqo ishonmasdi.
Uning yotadigan xonasi devorida unga kollejdagi Bibi Maryam birligi jamoasining prefekti unvoni berilgani haqidagi chetlari naqsh bilan bezatilgan yorliq osigʻliq turardi. Shanba kunlari, jamoa a’zolari ibodat xizmatini oʻtash uchun cherkovga yigʻilishganda, u mehrobdan oʻng tomondagi faxrli joyni egallar, mato qoplangan kichkina oʻrindiqqa tizzasini bukib oʻtirib, marosim payti xorning oʻziga tegishli qanotini boshqarardi. Bu soxta holat uning vijdonini qiynamas edi. Ba’zi daqiqalarda uning faxrli oʻrindan sakrab turib, hammaning oldida riyokorligi uchun tavba-tararru qilib, cherkovni tashlab chiqib ketgisi kelar, biroq tevaragidagi odamlarning yuzlariga bir qarashning oʻzi qalbidagi bu gʻalayonni bosish uchun yetarli boʻlardi.
Oyatlardagi obrazli bashoratlar uning nafsiz gʻururiga oʻzgacha zeb berardi. Maryamni sharaflovchi balandparvoz hamdu sanolar: xushboʻy nardin, miro va ladan — Bibi Maryamning ilohiy nasl-nasabi belgilari, kech gullaydigan daraxt va kech ochilgan gul — asrlar osha uning ulugʻvorligini odamlar ongiga singdirib kelgan timsollar Stivenning qalbini asir etardi. Va ibodat yakunida Muqaddas bitikni oʻqish navbati unga yetganda, Stiven boʻgʻiq ovozda, soʻzlar ohangi bilan vijdonini yupatib, allalayotganday bir maromda oʻqiy boshlardi:
«Quasi cedrus exaltata sum in Libanon et guasi cupressus in monte Sion. Quasi palma exaltata sum in Gades et quasi piantatio rosae in Jericho. Quosi uliva speciosa in campis et quasi plaranus exaltata sum juxta aquam in plateis. Sicut cinnamomum et balsamum aromatisans odorem dedi et quasi myrrha elesta dedi suavitatem odoris»[1].
Ilohiy siymoning undan yuz oʻgirishiga sabab boʻlgan gunoh uni beixtiyor jami gunohkorlar gʻamxoʻriga yaqin qilib qoʻydi. Bibi Maryamning koʻzlari unga mehr bilan yuvosh qarab turganday tuyular, nozikkina jussasini chulgʻagan ilohiy yogʻdu najot istab oʻzi tomon talpingan gunohkorlarni hecham tahqirlamasdi. Agar qachondir uning yuragida: endi hech qachon gunohga qoʻl urmayman, tavba qilaman, degan xolis xohish uygʻongan boʻlsa, bu shubhasiz, oʻzini Bibi Maryam xizmatiga bagʻishlash istagidan edi. Agar qachondir uning ruhi, tanini junbishga keltirgan behalovat mayllar bosilgach, uyat va alam bilan oʻz dargohiga qaytib va unga tomon — timsoli «koʻk toqidagi yorqin, ohanrabo, samo sirlaridan ogoh etib, olamga osoyishtalik bagʻishlovchi« tong yulduziga talpingan boʻlsa, bunday lahzalarda Bibi Maryamning ismi, hali bema’ni va uyat soʻzlar va tanigagina rohat bagʻishlagan beandisha oʻpichlar ta’mi arimagan lablaridan chiqar edi.
Bu, chindan gʻalati edi. Bunday holatlar qanday yuz berishini u oʻzicha tushunishga urindi. Biroq sinf xonasini qoplagan gʻira-shira qorongʻulik uning fikrlarini ham chulgʻadi. Qoʻngʻiroq chalindi. Oʻqituvchi topshiriq berib, chiqib ketdi. Stivenning yonida oʻtirgan Kuron soxta ohangda xirgoyi qildi:
Mening doʻstim, goʻzal Bombados.
Tashqariga chiqib ketgan Ennis, sinfga kirib, yangilikni xabar qildi:
— Xizmatkor keldi, rektorni soʻrab.
Stivenning orqasidagi boʻychan oʻquvchi qoʻllarini bir-biriga ishqab, dedi:
— Yashasin! Endi bir soat mazza qilib laqillashsa boʻladi. Soat ikki yarimgacha qaytib kelmaydi. Keyin sen unga katexizisdan3 savol berib, gapni aylantirasan, xoʻpmi Dedalus.
Stiven kiftini partaning suyanchigʻiga tashlab, yastanib, qoʻlidagi qalamni daftar ustida parishonxotir yugizib oʻtirgancha, safsatalarga quloq solar, tutruqsiz gap-soʻzlarni Kuronning ora-sira qichqirgan ovozi boʻlib turardi:
— Sekinroq gapirsanglar-chi! Shunaqayam shovqin koʻtarasizlarmi!
Cherkovning qat’i aqidalarining tub ildizlariga, sirli tomonlariga nazar tashlash va oʻzining ana shu qoidalarga koʻra qoralanganini eshitish, buni chuqur his etishga boʻlgan ishtiyoqi koʻngliga allaqanday qaygʻuga qorishgan sevinch ulashishi ham Stivenga juda gʻalati tuyulardi. Avliyo Ya’qubning bitta muqaddas oʻgitga zid ish qilgan kishi barcha oʻgitlarni buzgan, muqaddas oʻgitlarning hammasiga qarshi gunoh qilgan boʻladi, degan hikmati unga, qalbining qorongʻu burchaklariga zehn solib qaramaguncha, balandparvoz gapday tuyuldi. Barcha ogʻir gunohlar: manmanlik va boshqalarni nazar-pisandga olmaslik, pulga hirs qoʻyish va uning vositasida aysh-ishratga qoʻl urish imkoniga ega boʻlish, buzuqlikda oʻzidan omadliroq kimsalarga havas bilan qarash va yaxshi xulqli kishilar ustidan igʻvo yuritish, ochkoʻzlik, beta’miz oʻy-xayollarga berilib, uningday ehtiros olovida yonish, ruhan va jismonan karaxtlik botqogʻiga botib, oqibatda vujudini nahs bosib ketgani, aslida, axloqsizlikning bema’ni urugʻidan urchigan gunohlardir.
Koʻpincha u partada, rektorning qat’iyatli jiddiy yuziga xotirjam qarab oʻtirib, har xil tagdor savollarni oʻylab topib, shu bilan vaqtini chogʻ qilar edi. Agar kishi yoshligida pul oʻgʻirlasa va shu oʻgʻirlagan pulidan katta boylik orttirgan boʻlsa, gunohidan xalos boʻlishi uchun qancha qaytarishi kerak — oʻgʻirlagan miqdordagi pulni foyizi bilanmi yoki jami yiqqan boyliginimi? Agar oddiy odam goʻdakni choʻqintirayotib aytishi lozim boʻlgan duo soʻzlarini aytmay turib suv purkasa, goʻdak choʻqintirilgan hisoblanadimi? Mineral suv bilan choʻqintirilsa ham hisobga oʻtadimi? Nima uchun birinchi oʻgitda moʻmin-qobil kishilar, beva-bechoralarga jannat va’da qilinadi-yu, ikkinchi oʻgitda yer yuziga yuvvosh, beozor bandalar voris boʻladilar deyiladi? Ilohiy qovushish marosimida ham non, ham vino iste’mol qilinishining boisi nimada, Isoning vujudi va qoni, ruhi va ilohiy mohiyati faqat nondami yoki faqat vinodami? Isoning vujudi va qoni tabarruk qilingan non ushogʻida bus-butunicha mavjud boʻladimi yoki qisman qoʻshilgan boʻladimi? Mabodo, tabarruk qilingandan keyin vino aynib sirkaga aylansa, non mogʻor bosib, uvalanib qolsa, shunda ham Iso iloh va inson sifatida ularda mavjud boʻlaveradimi?
— Kelayapti, kelayapti!
Derazadan poyloqchilik qilib turgan oʻquvchilardan biri rektorning bosh binodan chiqqanini koʻrib qichqirdi. Katexizislar ochildi va bolalar muk tushib kitob oʻqishga kirishdilar. Rektor kirib, minbarda oʻz joyini egalladi. Boʻychan oʻquvchi rektorga biror-bir qiyin savol ber, degan ma’noda sekingina Stivenni turtdi.
Biroq rektor odatdagiday katexizisni berib turishni soʻramadi va darsni ham surishtirmadi. U qoʻllarini stolga qoʻyib, dedi:
— Chorshanba kuni biz avliyo Fransisk Ksaveriy sharafiga bagʻishlangan diniy mashgʻulotlarimizni boshlaymiz, uning xotirasiga atalgan bayram shanba kuni boʻlib oʻtadi. Diniy mashgʻulotlar chorshanbadan jumagacha davom etadi. Juma kuni, kunduzgi ibodatdan keyin shomgacha cherkovda ibodat qilinadi. Gunohini kechuvchi oʻz ruhoniysi bor oʻquvchilarga ularni almashtirmaslikni maslahat beraman. Shanba kuni soat toʻqqizda ibodat va butun kollej uchun umumiy ilohiy qovushish marosimi boʻladi. Shanba kuni mashgʻulotlar yoʻq. Shanba va yakshanba bayram, biroq bundan dushanba ham bemalol ekan, degan fikrga bormaslik kerak. Bunday adashishlarga yoʻl qoʻymaysizlar, degan umiddaman. Menimcha, Dedalus, siz koʻproq adashib qolishga moyilroqsiz.
— Menmi, ser? Nega, ser?
Rektorning qahrli jilmayishidan sinfda yengil kulgi koʻtarildi. Stivenning yuragi, soʻligan gulday, sekin junjikib, uvisha boshladi.
Rektor boyagiday jiddiy, qat’iyatli ohangda davom etdi:
— Kollejimiz homiysi avliyo Fransisk Ksaveriyning hayoti tarixini yaxshi bilasizlar, deb oʻylayman. Avliyo Fransisk qadim ispan urugʻlaridan va sizga ma’lumki, u avliyo Ignatiyning eng toʻngʻich shogirdlaridan edi. Ular Parijda tanishishgan, oʻsha paytda Fransisk Ksaveriy universitetda falsafadan dars bergan. Bu olijanob yosh zadagon, olim, adib kollejimizning buyuk asoschisi ta’limotini butun qalbi bilan chuqur his etgan va albatta, xabaringiz bor, u oʻz xohishiga koʻra, avliyo Ignatiy tomonidan hindlarga Iso ta’limotini yoyish uchun Hindistonga joʻnatilgan. Shu boisdan ham uni Hindiston havoriysi, deyishadi. U butun Sharqni kezib chiqqan: Afrikadan Hindistonga, Hindistondan Yaponiyagacha borgan, ma’jusiylarni xristianlikka da’vat etgan. Bir oy ichida oʻn ming budparastni choʻqintirgan. Ularning boshi ustida koʻtaraverib, tinimsiz choʻqintirganidan oʻng qoʻli ishlamay qolgan. Shundan keyin ham koʻp odamlarni dinga kiritmoqchi boʻlib, Xitoyga joʻnashni moʻljallagan edi, biroq San’sizyan orolida bezgakka chalinib qazo qilgan. Fransisk Ksaveriy ulugʻ avliyo edi! Isoning buyuk askari edi!
Rektor bir muddat jim qoldi, keyin, barmoqlari chalishtirilgan qoʻllarini sermab, davom etdi:
— U togʻni oʻrnidan jildirishga qodir boʻlgan kuchli e’tiqod sohibi edi! Bir oy ichida oʻn ming jonni dinga kiritishning oʻzi boʻladimi! Mana chin fotih, ordenimiz shioriga chinakam sadoqat: ad majorem Dei gloriam. Shuni unutmanglarki, samoda bu avliyoning hukmi barhaqdir! Uning qudrati musibatlarimizga tangridan ijobat soʻraydi, ibodatlarimiz ijobat boʻlib, tilagimiz, magar bizning baxtimizga xizmat etsa, qondirilishini soʻraydi, va tagʻin, eng muhimi, gunoh qilgan boʻlsak, tavba-tazarrularimizni yetkaradi. Ulugʻ avliyo Fransisk Ksaveriy! Odamlar qalbining buyuk sayyodi!
U qoʻllarini sermashdan toʻxtatib, ularni manglayiga bosdi va qoramtir qahrli koʻzlari bilan tinglovchilarga sinchiklab qarab chiqdi.
Koʻzlarining qoramtir yolqini gʻira-shira yorugʻlikda choʻgʻday yaltiradi. Stivenning yuragi, uzoqdan kelayotgan garmselni sezgan choʻl qizgʻaldogʻiday junjikib ketdi.

* * *
— «Bilginki, barcha kor-a’molingda oxiratingni yodingda tutmogʻing joiz va aslo gunohga qoʻl urmagaysan» — ushbu kalom, mening ahli Iso birodarlarim, Ekklesiast kitobidan olingan, yettinchi bob, qirqinchi misra.
Stiven cherkovda birinchi qatordagi oʻrindiqda oʻtirardi. Hazrat Arnoll kichkina stol ortida mehrobdan chap tarafda oʻtirardi. Ogʻir plash uning yelkasidan sirgʻalib tushib borar, yuzi soʻlinqiragan va tumovligidan tovushi xirillab chiqardi. Keksa oʻqituvchining yuzi, bunday kutilmagan vaziyatda uning qarshisida paydo boʻlgani, Stivenga Klongous hayotini eslatdi: katta sport maydonlari, toʻpirlashib yurgan bolalar, hojatxonaning teshigi, oʻzining dafn etilishini orzu qilgan bosh argʻuvonzor xiyobon ortidagi moʻ’jaz qabriston; u betob boʻlib yotgan kasalxona devorida bilanglab oʻynagan kamin alangasi aksi, Maykl ogʻaning gʻamgin chehrasi. Bu xotiralar koʻz oʻngidan birma-bir oʻtgani sayin, uning ruhi tozarib goʻdaknikiday pokiza boʻlib borardi.
— Biz bugun, mening aziz ahli Iso inilarim, qisqa bir muddatga, foniy dunyo tashvishlaridan xoli bu maskanda yigʻilgan ekanmiz, murodimiz ulugʻ avliyolardan biri, Hindiston havoriysi, bizning kollejimizning homiysi avliyo Fransisk Ksaveriy xotirasini yodga olmakdir. Har yili, mening azizlarim, juda uzoq zamonlardan beri, buning qachon boshlangani na sizga va na menga ma’lum, kollej tarbiyalanuvchilari ayni mana shu cherkovga oʻz homiylari sharafiga oʻtkaziladigan ayyom arafasida yillik diniy mashgʻulotlarga jam boʻlishgan.
Oʻshandan buyon koʻp zamonlar oʻtdi va koʻp narsalar oʻzgardi. Hattoki, soʻnggi yillar ichida, oʻzingiz guvohligingizda qancha oʻzgarishlar yuz berdi. Hali-zamon bu oʻrindiqlarda oʻtirganlarning ayrimlari endi bizdan olisdalar — allaqaylardagi jazirama madorlarda; kimdir xizmat joyida, kimdir oʻzini ilm-ma’rifatga baxshida etgan, boshqa birov uzoq mamlakatning koʻz koʻrib, quloq eshitmagan puchmoqlarida sayru sayohatda, kimdir balki tangri irodasi bilan dorilbaqoga rixlat qilgandir va uning huzurida hisob berar. Xullaski, yillar oqar suvday oʻtib borayotir, oʻzi bilan yomonni ham, yaxshini ham oqizib ketayotir, ulugʻ avliyoning xotirasini esa kollej tarbiyalanuvchilari hanuz e’zozlab kelishayotir va bizning bir necha kun davom etajak diniy mashgʻulotlarimiz katolik ispan oʻlkasining mustahiq oʻgʻlonlaridan birining muborak nomini va shon-sharafini abadiyatga doxil etish maqsadida muqaddas cherkovimiz tayin etgan ayyom arafasida oʻtadi.
Endi oʻzimizdan soʻraylik: xoʻsh, «diniy mashgʻulotlar» nimani anglatadi va tangri hamda insonlar nazarida chin nasroniycha umrguzaronlikka intilganlar uchun bu mashgʻulotlarning, ayniqsa, basavob ham joiz sanalishi boisi nimada? Diniy mashgʻulotlar, azizlarim, bu tiriklik gʻamidan, foniy dunyoning kundalik tashvishlaridan muayyan muddat chekinish va shu yoʻsin iymonimizni bir imtihon qilib olsak, muqaddas din siru sinoatlari borasida fikrlamak va bu dunyoda mavjudligingiz mohiyatini anglab olmakdir. Mana shu sanoqli kunlar mobaynida men sizga toʻrt Oxirgi Unsurga taalluqli fikrlarni bayon qilishga harakat qilaman. Bular esa sizga katexizisdan ma’lum boʻlgan: qazo, mahshar, doʻzax va jannat. Biz mana shu kunlar mobaynida ularni imkon boricha yaxshiroq fahmlab olishga urinamiz, fahmlab olish asnosida ruhiyatimiz abadiy huzur-halovatga doxil boʻlajak. Bilingkim, azizlarim, biz bu dunyoga yakka-yolgʻiz maqsad ilinjida chorlanganmiz: murodki, tangrining muqaddas irodasini ado etmak va ruhiyatimiz boqiyligini asramak. Qolgan barchasi — foniydir. Muhimi bitta — ruhoniyatimizni asramak. Inson, magar u yer yuzini qoʻliga kiritsa-yu, biroq ruhoniyatining boqiyligini yoʻqotsa — undan ne foyda? Hayhot, azizlarim, bu oʻtkinchi dunyoda bundayin ayriliqning oʻrnini bosadigan nimarsa yoʻqdir.
Shu vajdan, aziz birodarlarim, mening sizdan oʻtinchim shulki, bir necha kunga bu dunyoga bogʻlangan oʻy-rejalaringiz, saboqlar, koʻngilxushliklaru izzattalab ishtiyoqlarni bir chetga qoʻya turing, ruhoniyatingiz ahvolini oʻylang. Sizga eslatib oʻtishimning hojati yoʻqdir, darvoqe diniy mashgʻulot kunlari ruhiyatingiz xotirjamlik va xudojoʻylikda ustuvor boʻlajak va siz nomunosib koʻngilochar shovqin-suronlardan tiyilib turishingiz lozimdir. Yoshi kattalaringiz kuzatib bormogʻingiz joizki, toki bu qoidalar buzilmasin. Ayniqsa, mening iymonim komilki, bizning Bibi Maryam birligi jamoasi prefektlari va a’zolari hamda muqaddas farishtalar birligi jamoasi oʻz birodarlariga munosib namuna boʻlajaklar.
Avliyo Fransisk sharafiga bagʻishlangan mazkur marosimni chin yurakdan va oʻy-xayolimizni toʻla-toʻkis safarbar etib, ado etaylik. Yaratganning oʻzi sa’y-harakatlaringizdan marhamatu madadini darigʻ tutmasin. Ammo ba’d eng zaruri va eng muhimi shuki, bu diniy mashgʻulotlarni siz oradan yillar oʻtib, butkul oʻzga shart-sharoitlarda yurgan chogʻlaringizda, bosib oʻtganingiz umr yoʻliga bir qayrilib qaraganingizda koʻnglingiz yorishib, parvardigorga shukronalar aytasizki, sizni tavfiqli, mustahiq, gʻayratli umrguzaronlikning ilk tamal toshini qoʻyishga muyassar etibdi. Va mabodo ayni shu lahzalarda orangizda koʻngli faqir, ruhiyati qashshoqlar ham ishtirok qilayotgan boʻlsa, mudhish koʻrgulik ular boshiga tushib, tangri marhamatidan benasib qolib — ogʻir gunohga botgan boʻlsalar, men parvardigorga oʻtinaman va ibodat qilib soʻrayman, bu diniy mashgʻulotlar oʻsha boyoqishlarning qashshoq ruhiyatida ezgulik tomon oʻzgarish sodir etgay. Parvardigorga, uning gʻayratli quli shohidu madadkor Fransisk Ksaveriyga ibodat qilamanki, oʻsha gʻarib jonlarni chin yurakdan tavba-tazarruga chorlagay va minbad muqaddas marosim vositasi ila ular Fransisk ayyomi kuni Yaratganning oʻzi bilan yakdil boʻlgay. Taqvodoru dinsiz, avliyo-yu gunohkor — barcha uchun bu ruhoniy mashgʻulotlar umr boʻyi nurli xotira boʻlib qolgay.
Menga koʻmaklashing, aziz ahli Iso inilarim! Oʻzingizning e’tiqod nuridan yorishgan idrokingiz bilan, gʻayratli sa’y-harakatingiz bilan, odobu axloqingiz, xush fe’lingiz bilan menga koʻmaklashing. Miyangizdan nojoiz oʻy-fikrlarni haydab-quving va faqat Oxirgi Unsurlar: qazo, mahshar, doʻzax va jannat haqida oʻy suring. Kimda kim bularni yodida tutgan ekan, gunohdan abadiy xolidir, deydi Ekklesiast. Kimda kim bularni yodida tutgan ekan, neki sa’y-harakati, fikr-xayoli bor — barisida ular koʻz oʻngida muqim turgay. U iymonli umr koʻrgay va iymon bilan ketgay, zero, uning koʻngli iymon va ishonch nuri bilan toʻlugʻdirki, foniy dunyoda chekkan jami jabru jafolari chin dunyoda yuzlar va minglar karra rohat va farogʻatga aylanib qaytajak, abadiy huzur-halovat ato etajakki, men sizning hammangizga va har qaysingizga, aziz doʻstlarim, tangri taolodan shuni tilayman. Omin!
Vazmin boʻlib qolgan doʻstlari toʻdasida uyga qaytarkan, Stiven aqlini allaqanday qalin tuman pardasi qoplab olayotganini his etdi. Tuygʻular iskanjasida u bu tumanning koʻtarilishini va uning ortida yashiringan siru sinoatdan voqif boʻlishni kutdi. Ovqatni u bosh koʻtarmay, yutoqib yedi, tushlik tugab dasturxon usti yogʻli taxsimchalarga toʻlib ketdi, u ogʻzidagi yogʻ yuqini tili bilan sidirib yaladi, tamshanib oʻrnidan qoʻzgʻaldi va deraza yoniga keldi. Uning oʻljasini yeb bitirib, tumshugʻini tili bilan yuvayotgan yirtqichdan farqi yoʻqday edi. Bu tamom degani; qoʻrqinch, xavotir sharpalari aqlini chulgʻagan tuman pardasini yirtib, miyasida gʻimirlay boshladi. U yuzini deraza oynasiga bosdi va qorongʻu tusha boshlagan koʻchaga qaradi. U yer-bu yerda yoʻlovchilarning qorasi koʻrindi. Hayot deganlari shumikan. «Dublin» soʻziga uyushayotgan harflar qoʻrslik bilan bir-birini itargilab sarkashlik qilar, uning miyasini sirqiratib siqar edi. Yuragi yogʻga boʻkib qalqib-qalqib suzar va boʻgʻilar, ma’nisiz xavotirdan mash’um girdobga tushib ketar, vujudini — lanj, jirkanch, nochor tanini allaqanday shahvat ilohasi oʻziga tamom boʻysundirib olgan edi.
Ertangi kungi va’z qazo va roʻzi mahshar haqida boʻldi va uning ruhi mudroq umidsizlikdan asta-sekin uygʻona boshladi. Ruhoniyning hirqiroq ovozi oʻlim vahshatini koʻngliga solganida uning yuragidagi xavotir qoʻrquvga aylandi. U ajal talvasasini tuydi. Ajalning sovuq sharpasi uning oyoq-qoʻllaridan ohista sirgʻalib, yuragi tomon oʻrmalayotganini, qorongʻu tumanday koʻz oldini qoplab, hali-zamon tafakkur yolqinidan yorishgan miyasidagi nurafshon fikrlarni fonuslarni oʻchirganday birin-ketin oʻchirib, idrokini chulgʻab oldi; badaniga jonchiqar terlar tepchiyotir; muskullari paxtaday boʻshashib jonsizlanayotir, tili kesakday qurib, ogʻzida qotdi, yuragi tobora sekin-sekin urayotir, mana, urishdan toʻxtab ham qoldi, nafasi, nochor nafas, ojizu notavon tanda joni entikib tipirchilab xirillaydi va boʻgʻziga tiqilib talvasaga tushadi. Najot yoʻq! Yoʻq! U, uning oʻzi, shahvoniy mayllariga boʻysungan tani oʻlayotir. Lahadga elting uni! Yogʻoch qutiga joylang, yollangan tobutkashlar yelkasiga ortib, uydan olib chiqib keting. Chuqurga, odamlar koʻzidan uzoqroqqa daf qiling, goʻrga tiqing, u yerda chiriydi, qurt-qumursqalarga, ochofat kalamushlarga yem boʻladi.
Doʻstlari koʻzlarida yosh bilan uning jasadi ustida bosh egib turishgan bir pallada, gunohkorning jonini hakam soʻroqqa torta boshlaydi. Soʻnggi lahzalarda foniy dunyodagi hayoti bir sira ruhi qarshisida namoyon boʻladi va ruh bir qaror topib ulgurmay, tan oʻladi, qoʻrquvga chulgʻangan ruh titrab-qaqshab tangri soʻrogʻiga doxil boʻladi. Shuncha vaqt rahm-shafqatini darigʻ tutmagan tangri endi qilmishiga yarashasini in’om etadi.
U uzoq sabr bilan kutdi, gunohkor bandasini iymonga chorladi, tavba-tazarruga imkon berdi, shafqat, muruvvatlar qildi. Biroq endi fursat oʻtdi. Gunoh ishga qoʻl urib, nafs yoʻliga kirgan, tangri va uning muqaddas cherkovi oʻgitlariga kulib qaragan, qudratidan gumonsiragan, muqaddas hikmatlarini pisand etmagan,tevarak-atrofdagilarni aldagan, gunoh ustiga gunoh qilib, buzuqliklarini oʻzgalar nazaridan yashirgan vaqtlar endi oʻtdi-ketdi. Barchasi uchun yaratganning huzurida javob berish fursati yetdi: tangrini chuv tushirishning ham, aldam-qaldam bilan qutulishning ham iloji yoʻq. Bu yerda tangri irodasiga boʻysunmagan gʻayur isyonkorona va bandai ojizning noravo buzuq tabiatiga xos oʻta sharmandali hamda eng mayda qusurlaru jirkanch zoʻravonlikkacha — har bir qilingan gunoh roʻyobga chiqadi. Modomiki, ahvol shundoq ekan, buyuk imperatormiding, sarkarda va yoki gʻaroyib ixtirochi yo tengi yoʻq olim boʻlganmiding — befoyda. Tangri hukmi oldida barcha baravar. U iymonli bandalarini siylaydi, gunohkorlarni jazoga mustahiq etadi. Odam ruhini taftish etmoqqa bir daqiqalik fursat kifoya. Oʻsha bir daqiqagina — jon tanani tark etgan, ruh adolat tarozusiga qoʻyilgan oniy lahza! Hukm oʻqiladi va ruh rohat-farogʻat quchogʻiga yoki arosat sahrosiga yoxud ohu-figʻon bilan doʻzax qa’riga ravona boʻladi.
Biroq bu hali hammasi emas. Tangrining adolatli hukmi bandalari qulogʻiga yetib bormogʻi lozim, zero, bu hukmdan keyin navbat boshqasiga. Ya’ni, oxirgi kun — Roʻzi mahshar keladi. Koʻk toqidagi yulduzlar shamol qoqqan anjir daraxtining mevalariday toʻpirlab yerga toʻkiladi. Olam chirogʻi quyosh gadoning egnidagi jandaday abgor holga keladi; oy qontalash tus oladi. Osmon yirtilib, oʻralgan qogʻozday yigʻilib qoladi. Arshi - a’lo lashkari sarkardasi ulugʻ va qudratli maloik Mikoil osmondan tushadi. Bir oyogʻi bilan dengizga, ikkinchisi bilan yerga qadam qoʻyadi va u tortgan sur sadosi oxir zamondan darak beradi.U uch bora tortgan sur ohangi olamga taraladi.
Zamon bor, zamon bor edi, biroq endi zamon barham topdi. Surning soʻnggi sadosi bilan bani odamzod—boy va kambagʻal, yaxshi va yomon, oqil va ahmoq, olijanob va razil oyoqqa qalqib, Iosafat vodiysi tomon irgʻishlaydi. Qachondir umr koʻrgan, dunyoga kelmoq nasib etgan Odam Atoning jamiki oʻgʻil qizlari — hamma-hammalari bu ulugʻ kunda hozir boʻladilar. Ana shunda oliy hakam hozir boʻladi! Na tangrining itoatkor qurbonlik qoʻzisi, odamovi nasrolik Nabi Yasu, na odamning ma’sum oʻgʻli va na ezgu qoʻychivon najotga keladi. U bulutlar ustida ilohiy qudrat, shon-shavkatlarga burkanib paydo boʻladi va tevaragida toʻqqiz mulozimi hoziru nozir: farishtalar va maloiklar, taxtlar, boyonlar, qudrat, samo kuchlari, oliy va eng yuqori martabali farishtalar. U aytadi va uning ovozi olamning hamma burjiga, jahannam qa’rigacha yetib boradi. Oliy hakam u, ugina hukmni oʻqiydi, bu hukm eng soʻnggisi. U iymonli moʻminlarini oʻz panohiga oladi va sizlar uchun bunyod etganim —boqiy huzur-halovat saltanatiga kiring, deydi. Iymonsizlarni esa quvib haydaydi va ilohiy gʻazab bilan xitob qiladi: «Koʻzimdan nari keting, betavfiqlar, olovda kuyingiz, iblis va uning malaylari yonajak olovda». Eh, badbaxt gunohkorlar uchun bu naqadar ogʻir azob! Birodarlar bir-biridan, farzand ota-onadan, erlar ayollaridan ayri tushadilar. Baxtiqaro gunohkor banda yolvorib qoʻl choʻzadi, talpinadi, balki foniy dunyoda uning uchun aziz, bir paytlar sodda va samimiyligidan oʻzi kulgan kishiga talpinar, balki diyonatli yoʻlga da’vat etgan, pand-nasihat qilgan kishiga intizor boqar, bagʻrikeng birodariga, mehribon opasiga va yo unga jon-dilini baxshida etgan otasiga, onasiga iltijo etar. Nadomatlar boʻlsinki, kech! Diniga sodiq odamlar iymoni kuygan, mahkum jonlardan yuz oʻgiradilar, chunki bunday jonlar qabihliklari bilan bandai moʻminlar koʻz oldida jazoga tortiladilar. Oʻ, siz, riyokorlar, siz, oxirati kuyib ketganlar! Siz, foniy dunyoda shirin tabassumli qiyofada koʻrinish berib yurganda ruhingiz gunohlarning badboʻy oʻrasiga aylanganlar — bu qahrli kunda holingiz ne kechadi?
Bu kun keladi, kelishi muqarrar, kelishi shart—qazo kunining, Roʻza mahsharning! Bandasining qismati—jon taslim etmak va qazosidan soʻng parvardigor soʻrogʻiga doxil boʻlmakdir. Qazoimiz muqarrarki, buni biz bilamiz. Bu qachon va qanday roʻy beradi, uzoq davom etuvchi kasallikdan keyinmi yo baxsiz tasodif oqibatidami — bunisi bizga noayon. Inson oʻgʻlining qay mahal paydo boʻlishi, qaysi kun, qaysi soatda — bundan-da voqif boʻlolmaymiz. Hushyor turingiz va unutmangizkim, siz xohlagan daqiqada oʻlishingiz mumkin. Qazo—hammamizning qismatimizda bor. Odam qavmi boshida turganlarning gunohidan yoʻgʻrilgan oʻlim va soʻroq — mavjudligimizda bekiladigan va qazo qilgach bandasiga noayon xilqat tomon yoʻl ochadigan qorongʻu eshikki, neki jon bor, yakka-yolgʻiz, bir oʻzi, faqatgina qila olgan ezgu ishlaridan boshqa har qanday ilinju tayanchdan —doʻstu birodaru qondosh-jondosh, ustoz marhamatidan tamom mahrumlikda bu eshikdan qadam qoʻyadi. Illo, bu hikmat tunu kun yodimizni tark etmagaykim, shundagina gunohga qoʻl urishdan oʻzni saqlagaymiz. Qazoyi muhaqqaq — osiy bandalar uchun azobu uqubatlar koni boʻlsa, iymoni butun, tangri yoʻlidan tonmagan, tirikligida bandasiga yuklangan qiyomat qarzini ado etgan, ibodatlarini bajo keltirgan, sirli marosimlarni kanda qilmagan — parvardigor marhamatiga noil boʻlgan, xayrli ishlarga bosh qoʻshgan moʻminga esa osoyish-oroyish lahzalaridir. Xudojoʻy, taqvodor katolik uchun, dinu e’tiqodda sobit inson uchun oʻlim vahshati begonadir. Buyuk ingliz adibi Addisonning oʻlim toʻshagida yotgan chogʻida badaxloq yosh graf Uorvikka odam yuborganini va bu gunohkorning kelib, tangrining chin nasroniy bandasi oʻz ajalini qay tariqa qarshi olayotganini koʻrib qoʻyishga imkon tugʻdirganini bir eslang. Ha, faqat xudojoʻy, e’tiqodli katolikkina chin yurakdan shunday xitob qilmogʻi mumkin:
Ajal! Qani nishtaring sening?
Doʻzax! Qani zafaring sening?
Bu va’zning har bir soʻzi unga qarata aytilgan edi. Tangrining qahru gʻazabi uning razil, pinhona kufru gunohlarini nishonga olgan edi. Voizning pichogʻi uning fosh boʻlayotgan vijdonining tub-tublariga qadalar va u oʻz qalbining gunohlar maddalab ketgan fasod uyasiga aylanganini his etdi. Yo rabbim, voiz haq! Tangri fursati yetdi. Ungurga tushib ketgan hayvonday, uning ruhi razolat botqogʻiga botib qoldi, biroq maloik tortgan sur tovushi uni zalolat zulmatidan yoruqqa chorladi. Farishta keltirgan Roʻzi mahshar haqidagi vahiy bir lahzayoq uning fe’lidagi kalondimogʻ xotirjamlikni barbod qildi. Oxirat kuni vahimasi ongiga toʻfonday koʻchdi. Va kufru gunohlar, koʻzlarida shahvat olovi yongan bu fohishalar toʻfonda misoli jonsarak sichqonlarday chiyillashib, tum-taraqay boʻlib ketdi.
U uyiga qaytarkan maydonni kesib oʻtdi, qizib ketgan quloqlariga ayolning qoʻngʻiroqday kulgisi chalindi. Bu yuvvosh, shoʻx kulgi uning yuragini surning tovushidan-da battarroq sarosimaga soldi; u boshini koʻtarib qarashga jur’at etolmadi, yuzini chetga burdi va uning yonidan oʻtayotib, tarvaqaylab ketgan butazorning soyasiga koʻz qirini tashladi. Uning iztirobda ezilgan yuragidan toshgan uyat hissi butun vujudini qamrab oldi. Koʻz oldida Emmaning qiyofasi jonlandi va qizning gʻoyibona qiyo boshqishi yuragidan toshgan oriyat toʻlqinini battar kuchaytirdi. Uning tiyiqsiz oʻy-xayollarida Emma oʻzning nechogʻli toptalganini, bokiraligi naqadar tahqirlanganini bilarmikin! Shumidi yoshlikda bergan koʻngil deganlari! Yigitlik sha’ni qani? Poyeziya havasi-chi? Tubanlikka tushgan damlarining jirkanch tafsilotlari oʻzining badboʻy havosi bilan nafasini boʻgʻa boshladi. Bir dasta, qorakuya surkalib bulgʻangan, kamin panjarasining tagiga yashirib yuradigan behayo suratlarga soatlab oshkora yutoqib termilar, ham oʻy-xayollari, ham nomatlub harakati bilan gunohga yoʻl qoʻyar edi; tushiga nuqul maymunsifat maxluqlar kirardi; qontalash koʻzlari chaqchaygan ayollar xayolidan ketmas, hirsu havasini oshkora ifodalagan uzundan-uzoq qabih xatlar yozar, ularni pinjida yashirib olib chiqib kun boʻyi izgʻir, ba’zan oʻt-oʻlanlar orasiga tashlasa, ba’zida biror-bir eshik tirqishigami, devor kavagigami qistirib ketar, birorta qizning koʻzi tushsa olib jimgina oʻqiydi, deb xayol qilardi.
Naqadar pastkashlik! Nahot shular rost boʻlsa, nahot shu qilgʻiliklarini u qilgan boʻlsa? Miyasida chuvalashgan bu uyatli xotiralardan manglayiga sovuq ter tepchidi.
Uyat azobi biroz bosilgach, u choʻkib qolgan ruhini koʻtarishga urindi. Tangri ham, Bibi Mariyam ham undan juda olisda. Tangri behad ulugʻ va shafqatsiz, Bibi Mariyam esa oʻta bokira va benuqson. Biroq u koʻz oldiga keltirdi: Emma bilan bepoyon dalada yonma-yon turishibdi va u itoatkorona, koʻzlarida yosh bilan egilib, qizning tirsagiga tushgan yengini oʻpayotir.
Bepoyon dalada, mayin shaffof shom osmoni ostida, bulutlar nim koʻkimtir samo dengizi boʻylab gʻarbga tomon ohista suzib ketayotgan bir pallada ular — tangrining yoʻldan ozgan bolalari yonma-yon turishibdi. Ular oʻz gunohlari bilan tangri gʻazabini qoʻzgʻashdi, garchi bu gunohlar, yaratgan egamning ikki bolasiniki boʻlsa-da. Biroq ular qilgan gunoh «husni jamolida samoviy sehr mujassam, chiroyi koʻzga xatarli, ammo timsoli—tong yulduziga monand, yorqin va tarovatli»1 Bibi Mariyamni gʻazablantirmadi. Ilohaning unga tikilgan koʻzlari qahrsiz va ta’na-dashnomsiz qarab turardi. U ikkalasining qoʻllarini qovushtiradi va ularning yuraklariga murojaat etib deydi:
—Stiven va Emma, bir-biringizning qoʻllaringdan ushlanglar, samoda ayni osuda shom pallasi. Sizlar yoʻldan adashdinglar, lekin siz — mening bolalarimsiz, axir. Mana, oʻzga yurakka muhabbat rishtasi bilan bogʻlangan yurak. Qoʻl ushlashing, mening aziz bolalarim, siz birgalikda baxtli boʻlasiz va yuraklaringiz bir-birini sevajak.
Cherkov sahni panjarali parda tirqishidan sochilib turgan soʻlgʻin alvon nurga chulgʻangan, parda bilan deraza romining torgina oraligʻidan misoli nayzaday sanchilgan xira yorugʻ nur mehrobdagi shamdonlarning boʻrttirib ishlangan, farishtalarning jangu jadallarda urinib, siri koʻchgan aslahalariday xira yiltillab turgan hoshiyalarida aks etadi.
Cherkovga, bogʻga, kollejga yomgʻir quyib yogʻayotir. Yomgʻir sassiz-sadosiz, tinimsiz quyadi. Suv tobora koʻtariladi, oʻt-oʻlanni, butalarni bosadi, uylarni qishloqlarni gʻarq qiladi, haykallarni va togʻ choʻqqilarini qoplaydi. Jami tirik jon borki, sassiz-sadosiz mahv boʻladi: qushlar, odamlar, fillar, choʻchqalar, bolalar choʻkib ketadi; barham topayotgan bani bashar vayronalari orasida jasadlar qalqib-boʻkib suzib yuradi. Qirq kechayu qirq kunduz, toki yer yuzi suv ostida qolguncha, yomgʻir yogʻadi.
Axir, shunday boʻlishi mumkin-ku. Nega boʻlmas ekan?
—«Jahannam qa’ri tobora kengaydi va oʻz komini behad katta ochdi». Bu soʻzlar, mening qadrdon ahli Iso birodarlarim, paygʻambar Isha’yo kitobidan, beshinchi bob, oʻn toʻrtinchi oyat.
Voiz toʻnining ichki choʻntagidan zanjirsiz soatini chiqardi va unga jimgina qarab oldi, keyin uni ehtiyotlab yoniga, stolga qoʻydi.
U bir maromda gapira boshladi:
—Ma’lumingizkim, mening qadrdon birodarlarim, Odam Ato va Momo Havo bizning ilk ajdodlarimiz va yodingizdakim, ularni tangri yaratgan, ular Iblis va uning qutqusi bilan isyon koʻtargan farishtalar qulagach, samodagi boʻsh qolgan oʻrinni band etishgan. Iblis, bizga ma’lum, tong oʻgʻli, yorqin va qudratli farishta boʻlgan, biroq baribir u halokatga yuz tutdi. U quladi va u bilan birga samo lashkarining uchdan bir qismi mahv boʻldi, oʻzining isyon koʻtargan farishtalari bilan u doʻzaxga tashlandi. Uning qanday gunohga yoʻl qoʻygani bizga qorongʻu. Aqoid ulamolari ta’kidlaydilarkim, bu gunoh takabburlikdandir, non serviam — itoat etmayman, degan oniy kufrli oʻy-niyatdandir. U bir lahza kufru shubhaga berilib, parvardigori olamning ulugʻligiga shak keltirgan va tangri uni samodan olib, jahannam qa’riga abadul-abadga uloqtirdi!
Shunda tangri Odam Ato va Momo Havoni yaratdi va ularni Damashq vodiysidagi Adanga, gʻaroyib, nurafshon, turli ranglar barq urgan, ming xil ziynatli oʻt-oʻlanlarga toʻlib - toshgan bogʻga joyladi. Hosildor zamin ularga oʻz ne’matlarini in’om etdi; parrandayu darrandalar ularning tasarrufida boʻldi, ularga itoatda boʻldi. Bizning tanimizga meros boʻlib oʻtgan dardu sitamlar—kasalliklar, muhtojligu oʻlim Odam Ato va Momo Havoga begona edi. Qudratda tengsiz parvardigori olam oʻz ilki-imkonida neki boʻlsa barchasini ularga muhayyo qilgan edi. Biroq tangri ularga bir yagona shart qoʻydi —soʻziga itoat etmoqni amr etdi. Ular taqiqlangan daraxt mevasini yeb qoʻymasliklari lozim edi.
Afsuslar boʻlsinkim, mening qadrdon birodarlarim, ular ham tubanlikka yuz tutdilar. Bir paytlar nurday balqigan farishta, subhi sodiq oʻgʻloni, oqibatda esa makkor yov —Iblis jami jondorlar ichida eng gʻoddori boʻlmish ilon qiyofasida ularga namoyon boʻldi. Iblis ulardan suqlanardi. Koʻshki samodan qulagan bu sarkardai shayotin xoki turobdan yaratilgan odamning bir paytlar oʻzi ega boʻlib, soʻng kufru gunohi bois mahrum etilgan imkonlarga ega boʻlishini zinhor-bazinhor hazm eta olmasdi. U Momo Havoga, jinsi ojizaga yaqin keldi va qulogʻiga shirin soʻzlari bilan zahru zaqqumini quydi, ya’ni va’da qildikim, — oh, kufrona ahdu paymon!—magar U bilan Odam Ato taqiq etilgan mevadan tatib koʻrsalar, ular ham yaratganning oʻzi kabi, ya’ni tangri sifatini kasb etajaklar. Momo Havo olmaga ogʻiz soldi va uni Odam Atoga ham uzatdiki, Odam Atoda Momo Havoning qoʻlini qaytarmoqqa loyiq jur’at yetmadi. Iblisning zahri zaqqum suyaksiz tili oʻz korini qildi.Ular mahv boʻldilar.
Va shu chogʻ bogʻda tangrining amri yangrab, oʻzi yaratganni,odamni soʻroqqa tortdi. Va Mikoil, samo lashkari sarkardasi qoʻlida olov shamshir bilan jinoyatkor juft qoshida hoziru nozir boʻldi va ularni jannatdan olamga,kasalliklaru muhtojliklar, shafqatsizligu ranj-alamlar, mashaqqatu mahrumliklar olamiga haydab soldiki, minbad ular rizq-roʻzini peshona teri bilan topgaylar. Hatto ana shunda ham tangri mehr-muruvvatini darigʻ tutmadi! U bizning bechora gunohkor ajdodlarimiz — Odamato va Momohavoga shafqat koʻrsatdi va va’da qildiki, vaqt- soati yetgan pallada samodan yer sari ularni tagʻin tangri farzandlari, samo taxti vorislari martabasiga koʻtarguvchi zotni safarbar etajak; va tangrining yolgʻiz oʻgʻli, muqaddas uchlikdagi ikkinchi zot, boqiy soʻz gunohkor bandaning xaloskori boʻlajak.
U keldi. U bokira Bibi Maryamdan, ona-xudodan tugʻildi. U Yahudiyada, vayrona bir kulbada tavallud topdi va oʻttiz yoshga kirguncha, vaqt-soati kelgunga qadar duradgorlik qilib qanoat bilan yashadi. Fursati yetib, odamlarga mehr-muhabbati toʻlib-toshgan palla ularga tangri shohligining Xushxabarini yetkazmoqqa bel bogʻladi.
Xoʻsh, uning soʻziga quloq tutishdimi? Ha, quloq tutishdi, xolos, biroq uqishmadi. Misoli bir jinoyatchi kimsa qatori uni tutib olishdi va bandi etishdi, telbani masxaralaganday tahqirlashdi, uning oʻrniga isyonchi va qotil kimsani afu etishni lozim topishdi, taniga besh ming bor kaltak urishdi, boshiga tikanli chambarni qoʻndirib qoʻyishdi; yahudiya avomi va rim askarlari koʻcha-koʻylardan uni sudrab oʻtishdi, egnidagi kiyimini yulib olishib, oʻzini xochga mixlashdi, qovurgʻasi orasiga nayza sanchib teshishdi va tangrimizning yarador tanidan qon suv bilan qoʻshilib oqdi.
Biroq shunday musibatli, mislsiz azob-uqubatli damlarda ham mehribon xaloskorimiz odamzod ahvoliga kuyundi. Va oʻsha joyda, Goʻlgotada muqaddas katolik cherkovini tayin etdi. Cherkovni u abadiy qoyalar ustida tikladi va va’da qildiki, agar odamlar uning cherkovi pand-nasihatlariga quloq osishsa boqiy hayotga muyassar boʻlajaklar, ammo ularni deya chekilgan shuncha ranju alam, mehnatu mashaqqatlardan keyin ham oʻzlarining qusur va illatlaridan voz kecholmasalar — ularning yozigʻi mangu azob: jahannam boʻlajak.
Ruhoniyning ovozi tindi. U jim qoldi, kaftlarini qovushtirdi, keyin ularni yoydi. Va yana gapira boshladi:
— Endi, imkonimiz darajasida bir daqiqa gunohkor bandalarni abadiy jazoga mustahiq etmoq uchun qahrlangan tangri hukmi-qaroridan yaralmish bu qiynoqlar makonini koʻz oldimizga keltirib koʻraylik. Doʻzax — bu tor, qop-qorongʻu badboʻy zindon, alanga va tutun qoplagan iblis va gunohkor ruhlar makoni. Tangri bu zindonni uning qonunlariga boʻysunmoqni ravo koʻrmaganlarga munosib jazo boʻlsin, deya tor qilib yaratgan. Bu dunyoda esa bechora mahkumda, juda boʻlmaganda, qimirlash imkoni bor, garchi u kameraning toʻrt devori ichida yoki qamoqxona hovlisida boʻlsa-da. Doʻzaxda butkul boʻlakcha. Doʻzaxda mahkumlar chunonam koʻpki, ular dahshatli zindon qa’rida bir-birlariga qapishib yotishadi, jahannam devorlarining qalinligi ayrim joylarda toʻrt ming milgacha keladi, mahkumlar chunonam zich qalashgan va shu qadar nochor ahvoldaki, ulugʻ rahnamo Anselm bu haqdagi kitobida zikr etishicha, ular hatto koʻzlarini kemirayotgan qurtlarni olib tashlash uchun qoʻllarini qimirlata olishmaydi.
Mahkumlar qorongʻuda qalashib yotishadi. Tagʻin shuni unitmanglarki, doʻzax olovi yoritmaydi, yorugʻlik taratmaydi. Xuddi tangri irodasi bilan Bobil oʻchogʻi olovi haroratini yoʻqotib, yorugʻini saqlaganiday, doʻzax olovi, tangri irodasi bilan, haroratini saqlab yorugʻini yoʻqotadi. Bu — qorongʻulikning, qora alanga va qora tutunning hamda olovlangan oltingugurtning quturib buriqsigan mangu toʻfoniki, qalashib yotgan jasadlar bir yutum havodan ham mosuvodirlar. Fir’avnlar zaminini tangri duchor etgan jamiki jazolar ichida eng dahshatlisi qorongʻulikdir. Uch kun emas, balki azalu abad davom etajak doʻzaxning zimiston tunini nimaga qiyoslash mumkin? Bu tor qorongʻu zindon azobi chidab boʻlmas qoʻlansa hiddan battar kuchayadi.
Zikr etilganidek, yer yuzining jamiki axlati, kir-chir va toʻkindisi, misoli oqava xandakka yigʻilganday, shu makonga yigʻiladiki, toki Roʻzi mahsharning ayovsiz olovi bu najas koʻlini oʻzining poklantiruvchi otashida butkul yoqib yoʻq qilmasin. Bu joyni yonayotgan oltingugurtning togʻday uyumi dahshatli badboʻy hidga toʻldiradi va mahkumlarning tanasi ham oʻzidan shu zaharli hidni chiqaradiki, avliyo Bonaventura aytmoqchi, bu jasadlarning bittasiyoq butun bir olamni zaharlamoq uchun kifoyadir. Magar uzoq muddat harakatsiz holatga tushguday boʻlsa, sayyoramiz havosi, bu musaffo tabiat ham dimiqib, ayniydi. Shunday ekan, endi jahannam qoʻlansasi qanaqaligini tasavvur qilavering! Lahadda yiring boylab balchiqqa aylanib yotgan, sasib irigan murdalarni koʻz oldingizga keltiring. Va tasavvur etingkim, bu murda olov oʻljasiga aylangusi, yonayotgan oltingugurtning mahv etguvchi alangasi komiga tortilgusi; va bungacha oʻlaksalar chor-atrofga nafasni boʻgʻuvchi, koʻngilni aynitguvchi qoʻlansa hid tarqatib yotadi. Siz ana shu jirkanch manzarani — qoʻlansa zimistonda qalashib yotgan son-sanoqsiz murdalarning badboʻy fasodi yigʻilgan ulkan oʻrani tasavvur eting. Bularning barini xayolan koʻz oldingizga keltiring, shunda siz jahannam azobini qisman tasavvur eta olasiz.
Biroq bu qoʻlansa hid, garchi nechogʻli uqubatli boʻlmasin, mahkumlar duchor etilajak azoblarning dahshatlisi hali oldinda. Zero, olov bilan qiynash — buyuk azobdirki, zolim hukmdorlar oʻz qoʻl ostidagilarni ana shunday jazoga tortganlar. Barmogʻingizni sham alangasiga bir zum tutib koʻring va oʻt bilan azoblash nimaligini shunda anglaysiz.
Bizning yerdagi olovimiz tangri tomonidan odam uchun, uning hayotini charogʻon etish, mehnatu mashaqqatlarini yengillatishday ezgu niyatda yaratilgan, ammo jahannam olovi mutlaq oʻzgacha xususiyatdadirki, bu olov tangri irodasi bilan tavbadan yuz oʻgirgan gunohkorlarga jazo oʻlaroq paydo etilgan. Bizning yerdagi olov yoʻnaltirilgan narsani tezda pishiradi, kuydiradi yo eritadi, zero, uning harorati yuqori. Va boz, odam bolasi tadbirkorligi bois olovning yonish jarayonini kuchsizlantiradigan yoki toʻxtatib qoʻyadigan kimyoviy vosita-usullarni ixtiro eta bildi. Ammo doʻzaxdagi zaharli oltingugurt shundayin moddaki, u abadiy alangalanib, yonib yotish uchun yaralgan. Boz ustiga, bizning yerdagi olov yondirib yoʻq qiladi, gurillab avj olib yongani sari tez soʻnadi, lekin doʻzax olovi yoʻq qilmay, muttasil kuydiradi, garchi shiddatli alangalansa-da, hech qachon oʻchmaydi, soʻnmaydi.
Bizning yerdagi olov, uning alangasi nechogʻli vahimali va shiddatli esa-da, doimo muayyan chegaraga ega, biroq jahannamning olov koʻli cheku chegarasiz, na qirgʻogʻi, na tag-tubi bor. Ma’lumingizkim, shaytonning oʻzi qaysidir jangchi savoliga javob qilarkan, magar butun bir togʻ qoyasini qoʻporib doʻzax oloviga otsalar u misoli mum tomchisiday lahzada yonib ketajagini aytgan. Va bu ajdarho-olov mahkumlar tanini sirtdangina kuydirmaydi! Har qaysi mahkum ruh oʻzi bir doʻzaxga aylanadi va uning botinini yonayotgan oʻchoqqa mengzagulik. Oʻ, bu badbaxt gunohkorlar qismati naqadar ayanchli! Tomirlarida qon qaynaydi, biqirlab oqadi, miya bosh suyagi ichida eriydi, yurak oʻt oladi, koʻkrak qafasida yoriladi; ichki a’zolar olovlangan laxcha goʻshtga, koʻzlar, bu nozik toʻqima, qip-qizil soqqaday choʻgʻga aylanadi.
Biroq bayon etayotganim — doʻzax olovining qahr-u zapti-yu uzluksizligi tangri irodasini ado etguvchi qurol boʻlmish jon va tanlarni azoblaguvchi cheksiz qudratga teng kelolmaydi. Tangri gʻazabidan bino boʻlgan bu olov oʻz-oʻzicha emas, balki ilohiy qasos quroli oʻlaroq harakatlanadi. Choʻqintirilgan suv ruh va badanni vobasta poklagani misol qasoskor olov jonni tana bilan birga azoblaydi. Tanadagi har bir a’zo uqubat tortadi va ular bilan yakbora ruh-da qiynoqqa giriftordir. Koʻz zim-ziyo qorongʻulikdan koʻrmay qoladi, burun—jirkanch hiddan, quloq—ohu-faryoddan, sezgilar—choʻgʻ-mixlar va temir xivichlar zarbidan, olovning ayovsiz tillaridan zir qaqshaydi. Va bundayin jismoniy qiynoqlar ichida oʻlmas ruh alanganing behisob tillari vositasida abadiy qiynoqqa solinadi.
Yana shuni unutmangizkim, jahannam zindonidagi ushbu qiynoqlar mahkumlarning bir-birlariga baqamti yotgani bois zoʻraygandan-zoʻrayadi. Yerda ziyon-zahmatli unsur yaqin boʻlsa xavflidir, zero, hatto giyohlar ham, savqitabiiy tarzda, oʻzlari uchun halokatli, xatarnok nimarsalardan chetroqda koʻkaradi. Doʻzaxda-chi, doʻzaxda bu qonun amal qilmaydi, oila, vatan, birodarlik, qon-qardoshlik aloqalari kabi tushunchalar yoʻq. Nola-yu figʻon qilayotgan, faryod chekayotgan gunohkorlarning qalashib yotishi ularning azobu uqubatlarini dubora kuchaytiradi. Jamiki insoniy tuygʻular unitiladi, mahkumlarning ohu zorlari jahannamning eng cheka burjlarigacha borib yetadi. Ularning ogʻzidan tangriga qarshi koyinishlar, tevaragidagi oʻzi kabi gunohkorlarga gʻazabnok soʻzlar, kufrga bosh qoʻshgan sheriklariga la’natlar yogʻiladi. Qadim zamonda shundayin qoida amal qilgan: padarkushni, otasiga qoʻl koʻtargan oqpadarni bir qopga xoʻroz, maymun va ilonlar bilan qoʻshib joylashib, qopning ogʻzini tikishib dengizga uloqtirishgan.
Bizga oʻta shafqatsizlikday tuyuluvchi bu qoida mohiyatiga koʻra, jinoyatchiga alamzada, vahshiy jonzotlarni qoʻshib, biryoʻla ulardan shu zayl qasos olingan. Biroq tilsiz-jagʻsiz jonzotlarning jon talvasasi jahannamda qurib qaqragan dahanlardan, kuyib yonayotgan boʻgʻizlardan otilayotgan achchiq alamlarga qiyosan hechdir. Gunohkor bandalar doʻzaxda azob chekayotganlar orasida oʻzlarini gunohga boshlagan, shunga koʻmak koʻrsatganlarni, buzuq oʻy-xayollar, badaxloq qiliqlarga chorlagan soʻzlarni miyasiga quyganlarni, oʻzlarini kufrga yoʻllaganlarni taniydilar va ularga jon-jahdlari bilan qahru gʻazablarini sochadilar, haqoratu la’natlarga koʻmadilar.
Va nihoyat, gunohkor ruhlar—yoʻldan ozdiruvchilar va yoʻldan ozganlar—jinlar bilan birga nechogʻli dahshatli qiynoqlarga duchor boʻlishini-da bir tasavvur eting. Jinlar mahkumlarni dubora qiynoqqa soladi: ham oʻzlarining ishtiroki va ham ta’na-yu dashnomlari bilan. Biz jinlarning naqadar ayanchli ekanini aqlga sigʻdirolmaymiz. Bir bor jinni koʻrgan avliyo Yekaterina Siyenskaya: bu dahshatli maxluqqa tagʻin koʻzim tushganidan koʻra umrimning oxirigacha choʻgʻ ustida yalangoyoq yurganim ma’qul, deb yozgan. Nega imonli hayotdan, ezgu amallardan yuz burding? Nega gunohlardan saqlanmading? Nega yaramaslar bilan tanishishdan qochmading? Nega buzuqliging va badaxloqligingga qarshi kurashmading? Nega ruhoniy rahnamoying pand-nasihatiga quloq osmading? Nega bir marta, ikki marta, uch, toʻrt va yuzinchi marta gunohga yoʻl qoʻyib ham razil amallaring uchun tavba qilmading va afsus-nadomatlaringni kutgan, seni gunohlardan xalos etmoqchi boʻlgan egamdan shafqat tilamading? Ammo endi tavba-tazarruning vaqti oʻtdi. Vaqt bor, vaqt bor edi, biroq endi vaqt yoʻq. Pinhona gunoh qilmoqqa, takabburligu yalqovlikka, gʻayriaxloqiy ishratu halovatlarga berilmoqqa, tananing hayvoniy mayllariga boʻysunmoqqa, oʻrmon jondorlari, yoʻq, jondorlardan-da battar kun kechirmoqqa vaqt bor edi! Zero, ularda, nari borsa, fahm yoʻqki, toʻgʻri yoʻlga boshlasa.
Vaqt bor edi, ammo endi yoʻq. Tangri sen bilan behisob ovozlarda gaplashdi, turli yoʻsinlarda senga uqtirdi, biroq sen eshitishni xohlamading. Sen takabburligingdan qolmading, yuragingdagi keku adovatdan kecholmading, ezgu tuygʻularga yuragingdan hatto joy topolmading, muqaddas cherkov da’vatlariga quloq osmading, urf-odatlarga itoat etmading, nomussiz sheriklaringdan ajralmading, gumonlardan qutulmading. Qiynogʻu qistovga olguvchi shaytanat va’zi shunaqa: tahqiromuz va ta’na-dashnomlarga, adovatu, nafratga toʻla. Ha, aynan nafratga toʻla, zero, ularning oʻzlari gunoh qilishgan, ya’ni faqat farishta tabiatliklariga xos gunohga — aql isyoniga yoʻl qoʻyishgan esa-da, ana shu jirkanch jinlar ham nochor bandaning muqaddas qasrini tahqirlagan, xoʻrlagan, oʻzini-oʻzi toptagan, oru nomusdan ayirgan gunohlaridan nafratlanadi, jirkanadi.
Oʻ, mening aziz ahli Iso inilarim, bizni bundayin tahqiromuz va’zni tinglamoqdan asrasin! Hech birimizni bundayin mudhish qismatga roʻbaru etmasin. Men tangriga iltijolar qilib, ayni damda ibodatxonada hozir boʻlganlarning jonlari oxirgi dahshatli intiqom kuni badbaxtlar qatorida turmasligini oʻtinaman. Ulugʻ hakam qahru gʻazabiga uchrashdan, «Mendan nari ketingiz, la’natilar, iblis va farishtalariga hozirlangan abadiy olovda yoning!», deya amr etilguvchi shafqatsiz hukmi qay birimizga-da boʻlmasin oʻqilishidan asrasin!
U cherkovdan chiqdi; oyoqlari darmonsizlanib chalishdi; boshining terisi, goʻyo arvohning barmoqlari tekkanday junjikdi. U zinadan koʻtarilib dahlizga kirdi, devorlarda qatlga hukm etilgan mahbuslar — boshsiz, qon joʻshagan, shaklsiz yovuz kimsalarday palto va makintoshlar osilgan edi. Qadam tashlagani sayin uni qoʻrquv battar chulgʻab olardi: u allaqachon oʻlgan, joni tanini tark etgan va shitob bilan tubsiz chohga tushib borayotir.
Oyogʻi ostida yer sirgʻaladi va u partaga ogʻir choʻkdi, qarab oʻtirmay qandaydir kitobni ochib, muk tushdi. Har bir soʻz — u haqda. Ha, shunday. Tangri—mislsiz qudratli. Tangri uni shu daqiqada, hoziroq, partada oʻtirgan joyida, nima boʻlayotganini anglab ulgirmayoq huzuriga chaqirib olishi mumkin. Tangri uni chaqirdi ham. Qanday? Shunchalik tezmi? Uning vujudi kichraydi, goʻyo alanganing ochofat tillari yaqinlashganini his etganday, goʻyo olov boʻroni kuydirgan bargday bujmaydi. U oʻldi. Ha. Uni sud qilishayotir. Olov seli koʻtarildi va uning tanini kuydirdi! Tagʻin olov seli, tagʻin. Miyasi qiziy boshladi. Yana sel yopirildi. Miyasi qaynayapti, tandirday qizigan bosh suyagining ichida biqirlayapti. Alanga tili bosh suyagidan olovli halqa boʻlib otilib chiqdi va minglab ovozlarda chinqirdi:
— Doʻzax! doʻzax! doʻzax! doʻzax!
Uning yonida ovozlar eshitildi:
— U doʻzax haqida gapirdi.
— Nima boʻpti? Sizlarga hammasini uqtirdimi?
— Uqtirganda qandoq. Qoʻrquvdan oʻlib qolay dedik.
— Sizlarga faqat shunday qilish kerak. Tez-tez qoʻrqitib nasihat qilib turilsa, shunda, ehtimol, yaxshi oʻqirsizlar.
Madori qurib, u partaning suyanchigʻiga tayandi. U oʻlmadi. Tangri unga bu safar ham shafqat qildi. U hali ham har doimgiday maktabda. Deraza oldida ezib yogʻayotgan yomgʻirga qarab mister Teyt va Vinsent Kuron turishibdi: gaplashayapti, hazillashishayapti, boshlarini silkishayapti.
— Sayr qilolsang edi. Men oshnam bilan Malaxaydga velosipedda sayr qilishga kelishgandim. Biroq yoʻllar tizza boʻyi loy boʻlsa kerak.
— Ehtimol, hali sayr qilishga ulgirarsizlar, ser.
Tanish ovozlar, odatdagi gap-soʻzlar, ovozlar tinganda sinfga choʻkkan jimjitlik, ovqatlanayotgan toʻdaning xotirjam chalpillatib chaynashi — bular bari uning ezilgan ruhiga taskin berardi.
Hali vaqt bor. Oʻ, Bibi Maryam, gunohkorlar rahnamosi, oʻzing qoʻlla! Oʻ, bokira ayol, ajal girdobidan oʻzing asra!
Ingliz tili darsi tarixiy mavzudagi suhbat bilan boshlandi. Qirollar, erkatoylar, firibgarlar, yepiskoplar, misoli sharpasiz arvohlarday, ismlar ogʻushida oʻtishdi. Ular bari oʻlib ketishgan va hammasi hukm etilgan. Olamga ega boʻlmoqdan odamga ne foyda, modomiki u oʻz jonini boy bergan ekan? Nihoyat u tushunib yetdi: odamzod hayoti uning tevaragida misoli vodiyday yastanib yotibdi, unda odam-chumolilar mehnat qilishadi, oʻlganlari esa doʻppaygan qabrlar tagida. Yonidagi bolaning tirsagi unga tegib ketdi va u yuragida tebranish sodir boʻlganini his etganday boʻldi. Oʻqituvchining savoliga javob bera turib, oʻzining itoatkorona xotirjam ovozini eshitdi.
Uning ruhi tobora tazarru holatiga uygʻunlashib borar, azob-uqubat dahshatini eslashga ortiq madori qolmagan va itoatkorona duoga yuz burgan edi. Ha, u oqlanajak: u chin dildan tavba qiladi va afu etiladi va shunda u yoqda, boshi ustida, samoda uning oʻz oʻtmishini — gunohlarini qanday yuvganini koʻrishadi. Umr boʻyi, har bir soati tavba-tazarruda oʻtadi! Faqat fursat bering, fursat!
— Hammasi uchun, tangrim! Hamma-hammasi uchun!
Kimdir eshikni qiya ochdi va cherkovda tavba marosimi boshlanib ketganini aytdi. Toʻrt nafar bola sinfdan chiqishdi va u boshqalar ham dahlizdan yurib oʻtishganini eshitdi. Yuragini yengil esgan shabadaday bilinar-bilinmas salqin chayqab oʻtganday boʻldi. Biroq iztirob ichida shunday tuygʻuni his etdiki, goʻyo yuragiga qulogʻini qoʻygan, yuragi esa siqilayotir, tobora sekin urayotir, toʻxtab qolayotganday, tomirlari titrayotir.
Najot yoʻq. U tavba qilmogʻi kerak, hammasini — nima qilgani-yu nimalarni oʻylaganini, barcha gunohlarini aytib bermogʻi zarur. Biroq qanday aytadi? Qanday?
— Taqsir, men...
Tavba-tazarru! Bu fikr sovuq yaltiragan xanjarday uning kuchsiz badaniga qadaldi. Biroq faqat bu yerdamas, maktab cherkovidamas. U hammasi uchun, har bir gunoh qilmishi va kufrona oʻy-xayollari uchun chin dildan tavba qiladi, faqat bu yerda — oʻrtoqlari oldidamas. Bu yerdan nariroqda, biror-bir kishibilmas joyda oʻzining benomusligini fosh etadi; va u tangriga itoatkorona duo oʻqib, maktab cherkovida tavba qilishga jur’ati yetmayotgani bois undan gʻazablanmasligini oʻtindi.
Vaqt esa oʻtib borardi.
U yana cherkovda birinchi qatorda oʻtiribdi. Deraza ortida kunduzning yorugʻi sekin soʻndi, oftob urgan qizil parda orasidan koʻringan quyosh soʻnggi kun — hammaning ruhi chaqirib olinadigan Roʻzi Mahshar kunining quyoshiday tuyuldi.
— «Koʻzingdan judo boʻldim», bu soʻzlar, mening ahli Iso inilarim, hazrati Dovudning Sanolar kitobi 30-sano 23-oyatdan. Ota, oʻgʻil va muqaddas ruh nomi ila. Omin.
Ruhoniy xotirjam, yoqimli ovozda gapirdi. Uning chehrasi ochiq edi, u qoʻllarini koʻksiga qoʻydi, barmoqlarining uchlarini beozor jipslashtirdi va bu moʻ’jizgina omonat katakka oʻxshardi.
— Bugun ertalab siz bilan doʻzax haqida suhbatlashdik, uni tasavvur qilishga yoxud jamoamizning avliyo asoschisi oʻzining kitobida aytganidek, ruhiy mashqlar qilishga, uning oʻrnini belgilashga urinib koʻrdik. Boshqacha aytganda, biz ongimizning ehtiroslarga moyil tomoni bilan, aql-shuurimiz orqali bu dahshatli zindonni va unga tushganlar duchor boʻlishadigan mislsiz jismoniy azob-uqubatlarni tasavvur etishga harakat qildik.
Yodingizda saqlang, gunoh — ikki karra jinoyatdir. Bir tarafdan, bu gunohga moyil tabiatimizning chirkin mayllariga, har qanday hayvoniy xohish-istak va iflosliklarga razilona erk berish boʻlsa, boshqa tarafdan, pok tiynatimiz ovoziga, oʻzimizda mavjud jamiki sof va bokira tuygʻular sasiga quloq osmaslikdirki, buning oʻzi aziz yaratguvchiga boʻyin bermaslik bilan barobar. Shu bois, kechirilmas gunoh jahannamda ikki xil: jismoniy va ruhiy jazolarga tortiladi.
Shunday qilib, ruhiy azoblar ichida eng dahshatlisi — mahrumlik azobidir. U shu qadar ulugʻki, qolgan barcha uqubatlardan ustun. Cherkovning buyuk muallimi farishtasifat olim avliyo Foma deydiki, eng ogʻir la’nat — odam fahm-farosatining ilohiy nurdan mosuvo boʻlmogʻi, zero, bundayin kimsaning oʻy-xayollari tangri marhamatidan tiyiladi. Yodingizda saqlangki, tangri — cheksiz marhamatli mavjudot va shu bois undan mahrum boʻlmoq adoqsiz uqubatdir. Bu foniy dunyoda ana shunday mahrumlikning oqibatlarini biz aniq tasavvur eta olmaymiz, biroq doʻzaxga hukm etilganlar chekajak azob-uqubatlari poyonigacha oʻzlarining nimadan mahrum boʻlishganlarini anglab yetadilar va biladilarki, bu mahrumlikning sababkorlari faqat ularning oʻzlari.
Ajal yetgan lahzadayoq vujudning uzvlari ajraladi va shu lahza ruh tangri sari, oʻzining mavjudlik makoniga yoʻl oladi. Yodda tuting, mening aziz birodarlarim, bizning ruhimiz tangri bilan birlashmoqni qoʻmsaydi. Biz tangriga mansubmiz, tangri tufayli tirikmiz, tangriga tobemiz; daxlsiz unga tobemiz. Tangri har qaysi insoniy ruhni ilohiy muhabbat bilan suyadi va har qaysi insoniy ruh ana shu muhabbatda barhayotdir. Boshqacha boʻlishi ham mumkinmi, axir? Har bir nafasimiz, har bir fikrimiz, tirikligimizning har bir lahzasi tangrining bitmas-tuganmas marhamatidan. Modomiki, onaning goʻdagidan ayrilib qolishi, kishining oilasidan, goʻshasidan ajralishi, birodarlik iplarining uzilishi naqadar ogʻir judolik ekan, fikr qiling, bechora ruhning oʻzini yoʻqdan bor etgan, tirikligini ta’minlagan, uni cheksiz muhabbat bilan sevgan yaratuvchisidan ayri tushmogʻi qanchalar azobli ekanini. Xullas, oliy marhamatdan mosuvo qolmoq, tangridan ayri tushmoq, bu judolik azobini chekmoq, boz ustiga, ayriliqning abadiyligini tuymoq buyuk azobdirki, bundayin mahrumlik uqubatini faqat yaratilmish ruhgina — poyena damni — koʻtarishga qobil.
Doʻzaxda mahkumlar ruhini qiynoqqa soladigan ikkinchi jazo — vijdon azobidir. Chirigan oʻlik tanada qurt paydo boʻlganidayin, gunohning maddalab ketishi oqibatida gunohkorlarning ruhida bitmas-tuganmas azob, vijdon azobi yoxud papa Innokentiy III ta’biri bilan aytganda, uch nishtarli gazanda paydo boʻladi. Bu berahm jondor jonga sanchadigan birinchi nishtar — tiriklikda oʻtgan koʻngilxushliklar xotirasi.
Oʻ, bu qandayin dahshatli xotira! Olov dengizining yutoqqan toʻlqinida qovrilayotgan qirol oʻz toj-taxtining dabdabali ulugʻvorligini eslaydi; aqlli, biroq axloqi buzuq odam — kitoblari va asbob-anjomlarini; san’atni qadrlaguvchi — suratlarni, haykallar va boshqa qimmatbaho buyumlarni; shinam dasturxonlarga oʻch kimsa — toʻkin-chochin bazmlarni, mazali taomlarni va oʻtkir vinolarni; qurumsoq kimsa esa tilla solingan sandiqlarini; bosqinchi — zoʻravonlik orqasidan orttirgan boylikni; alamzada, qasoskor, berahm qotillar — oʻzlarining qonli qilmishlarini; ishratparastlar va kajraftorlar — nopok, fahshga botgan huzur-halovatlarni xotirlashadi. Ular buning barini eslashadi va oʻzlarini ham, kufrona qilmishlarini ham la’natlashadi. Zero, jahannam olovida mangu yonishga mahkum etilganlarga oʻtkinchi hoyu-havaslarning nechogʻli arzimasligi butkul ayon boʻladi! Ular samo saodatini dunyo ermaklariga, bir hovuch temir-tersakka, vaqtinchalik dovruqqa, tana-yu tomirlarning bir necha daqiqalik oroyishiga almashganlarini anglashganda ranju alamlari, gʻazabu nafratlari qaynab-toshadi! Ular cheksiz afsus-nadomatlar chekishadiki, ayni shu nadomatlar — vijdon qurtining ikkinchi, ya’ni gunohlar uchun kechikib, behuda chekilayotgan afsuslar nishtari. Ilohiy intiqom mahkumlarning aql-idroki muntazam tarzda gunohlariga qaratilmogʻini zarur deb hisoblaydi, boz ustiga, tangri, avliyo Avgustin urgʻulaganidek, ularga gunohni oʻz nuqtai nazaricha anglatadi va mahkumlar koʻz oldida gunoh butun illatu zalolatlari bilan namoyon boʻladi. Ular oʻz gunohlarining jamiki qabihliklaridan ogoh boʻlishadi va nadomatlar chekishadiki, biroq endi juda kech. Va imkon borida harakat qilmaganlaridan qattiq oʻkinishadi. Bu esa oxirgi, vijdon qurtining eng zaharli va berahm nishtaridir. Vijdon deydi: senda vaqting bor edi, imkoning bor edi, biroq tavba-tazarru qilmading. Ota-onang seni tavfiqli qilib tarbiyalashdi. Senga koʻmak uchun muqaddas in’omlar, tangri marhamati va gunohingni kechirish haqida yorliq berilgan edi. Tangri xizmatkori yoningda edi, toki da’vat va qistovlar bilan seni haq yoʻliga boshlasa, seni gunohlardan, ular qanchalik koʻp va ogʻir boʻlmasin, xalos etsaki, faqat sen badbaxt tavba qilsang, rahm-shafqat tilasang.
Yoʻq. Sen buni xohlamading. Sen muqaddas cherkov xizmatkorlariga mensimay qarading, tavbadan yuz oʻgirding, gunoh botqogʻiga botaverding. Tangri seni chorladi, ogoh etdi, oʻzidan begona boʻlmaslikka da’vat etdi. Oʻ, bu qandayin sharmandalik, qandayin mudhish kulfat. Olam hoqoni senga — tuproqdan yaratib, tiriklik nafasini bergan bandasiga, uni sevishni, qonunlariga boʻysunmoqni oʻtindi. Yoʻq! Sen buni xohlamading. Endi esa, agar sen yigʻlay bilsang va jahannamni koʻz yoshlaringga choʻktirsang-da, baribir bu nadomatlar okeani yerdagi hayoting chogʻida chin dildan afsus chekib toʻkilgan bir tomchi yoshning bergan koʻmagini yetkazolmaydi. Endi sen tavba-tazarru qilish uchun yerdagi hayotingning bir nafaslik vaqtiga zor-nolonsan. Befoyda. Vaqt oʻtdi, abadul abadga kech qolding endi.
Jahannamda gunohkorlarning yuragini kemiradigan bu gazandaning uch tigʻli nishtari ana shunaqa. Doʻzax qiynogʻida mahkumlar oʻzlariga, oʻzlarining bemaza oʻy-xayol bilan yoʻl qoʻyishgan qilmishlari-yu yoʻldan ozdirgan ahmoq sheriklariga tigʻ urishadi, hayotlarini barbod etgan shaytonlarga tigʻ urishadi, biroq endi befoyda, ular oʻzlarini tahqirlayotgan abadiyat qarshisida tangriga isyon qiladilar va la’natlar yogʻdiradilarki, egamning rahm-shavqati va sabr-toqatini ular unutgandilar, ammo uning hukmu hokimiyatidan qochib qutulolmadilar.
Mahkumlar jahannamda tortilajak navbatdagi ruhiy qiynoq — bu azob-uqubatlarning muqarrarligidir. Banda yerdagi hayoti mobaynida bir qancha yovuz ishlarga qoʻl urishi mumkin, biroq zaharni zahar kesganidayin, bir yovuz qilmish boshqasiga xalal beradi va aks ta’sir koʻrsatadi. Jahannamda esa aksincha, bir azob boshqasiga xalal bermaydi, balki uni kuchaytiradi. Bu ham kam: bizning ruhiy xususiyatlarimiz tanamizdagi tuygʻulardan koʻra nisbatan mukammalki, shu bois ular chekadigan uqubatlar kuchli boʻladi. Shu zayl, ruhning har bir xususiyati, his-tuygʻu kabi, oʻziga xos azobga duchor etiladi: tasavvurni vahimali qoʻrquvlar bosadi, his etish qobiliyati — goh afsus-nadomat, goh gʻazabga minadi, ong va aql — tashqi qorongʻulikdan ortiq dahshatli botiniy zulmatga botadi. Gunohkor ruhlar duchor boʻlgan achchiq alam, garchi kuchsiz boʻlsa-da, na makon va na zamonga boʻysunadi, oʻldirib oʻldirmaydi, tinch ham qoʻymaydi. Bu mash’um holatni, magar gunohning butun qabihliklari-yu tangrining nafrati ayovsizligini anglanmas ekanmiz, tasavvur etishimiz mushkul.
Qiynoqlarning muqarrarligi qatori, bir qarashdan uning ziddiday tuyuluvchi, keskinligi azobi ham mavjud. Doʻzax — bu yomonlik jam boʻlgan joy, va sizga ayonki, markaz sari yaqinlashgan sayin keskinlik ortib boradi. Doʻzaxdagi azob-uqubatlarni, bir bahyaga boʻlsin, hech qanday tashqi va qarshi turuvchi kuch kamaytira olmaydi. Hatto oʻz-oʻzicha yaxshilik hisoblangan narsa ham jahannamda yomonlikka aylanadi. Badbaxtlar uchun yerda taskin omili boʻlgan dardkashlik u yoqda tuganmas qiynoqqa aylanadi; oliy saodat hisoblanmish aql intilgan bilim u yoqda nodonlikdan koʻra ortiqroq nafaratga loyiq topiladi; jamiki jonzotlar — tabiat podshosidan oʻrmondagi arzimas giyohgacha talpinadigan nur — u yoqda kuydiruvchi gʻazab alangasiga duchor etadi.
Yerdagi hayotimizda bizning azob-uqubatlarimiz behad bardavom va haddan tashqari katta boʻlmaydi, zero, kishi tiriklikda ularni odatidan kelib chiqib unutadi yoki chidash berolmay holdan toyadi va shunda bu azoblar tugab bitadi. Biroq doʻzaxdagi azoblarga odatlanish mumkin emas, chunki ular keskinligi barobarida oʻta xilma-xildir: bir qiynoq boshqasidan alanga oladi va yonib gurkirayotgan olovga ulashib ketadi. Bu xilma-xil keskin azoblardan gunohkorlarning qanchalik tinka-madori qurimasin, buning oxiri boʻlmaydi, zero, gunohkor bandaning ruhi, azob-uqubatlari ortib borishi uchun bu badbaxt yomonlik chohida yotaveradi. Azoblarning muqarrarligi, qiynoqlarning keskinligi, uqubatlarning soʻngsiz almashib kelishi — tangri buyukligiga qilingan shakkoklikning qasosi, samo shohligining talabi ana shunday; mana, gunohkorlarni poklash yoʻlida toʻkilgan tangrining begunoh qoʻzichogʻi qoni ne oqibatlarga olib keladi.
Va doʻzaxning barcha azoblari ichida eng ogʻir azob — bu uning manguligidir. Mangulik! Naqadar qoʻrqquli, naqadar vahimali soʻz! Mangulik! Inson ahli uning mohiyatiga yeta olarmikan? Oʻylang: azoblar mangu! Magar doʻzax azoblari dahshatli boʻlmagan taqdirda ham, baribir ular uzluksizki, zotan, ularga mangu davomiylik buyurilgan. Bu azoblar mangu, biroq ayni damda ular oʻzining xilma-xilligida muqarrar, keskinligida chidab boʻlmasdir. Hasharot chaqqandagi ogʻriqning mangu davom etishi hatto aqlga sigʻmas azob, deyish mumkin. Doʻzax azobining manguligiga qanday chidash mumkin? Uzluksiz! Abadiy! Bir yilmas, yuz yilmas, mangu. Siz bu soʻzning mohiyatini bir zum tasavur qilib koʻring. Albatta, dengiz qirgʻogʻida qumloqni koʻp koʻrgansiz. Uning mayda qum zarralaridan tashkil topganini bilasiz. Oʻynab oʻtirgan bolaning qoʻlidagi bir siqim qumdagi zarralar soniga yetib boʻlmaydi. Endi, millionlab mil baland, yerdan osmon qadar koʻtarilgan eniga millionlab milga choʻzilgan, qalinligi millionlab milga teng qum togʻini koʻz oldingizga keltiring; behisob qum zarralarining mahobatli togʻini tasavvur qiling va bu zarralarga oʻrmonlardagi daraxtlar barglari sonini, behudud okeandagi suv tomchilarining sonini, qushlarning patlari sonini, baliqlar tangalari sonini, hayvonlar tuki sonini, havo boʻshligʻidagi atomlar sonini qoʻshing va kichkina qushcha million yilda bir marta bu qumtoqqa uchib kelib, tumshugʻida bir dona qum zarrasini olib ketishini ham tasavvur eting.
Qushcha atigi bir kvadrat fut qumni tashib ketishi uchun necha million-million asrlar oʻtadi? Hammasini tashib ketguncha qancha asrlar kechadi? Bu aql bovar etmas vaqt mobaynida mangulikning bir lahzasi ham oʻtib ulgirmagan boʻladi. Bu billionlab va trillionlab yillar oxriga boribgina mangulik ibtidosi boshlanadi. Va agar bu qum togʻi yana paydo boʻlsa va yana qushcha uchib kelib uni zarralab tashisa va bu togʻ osmondagi yulduzlar qadar, koinotdagi atomlar qadar, dengizdagi tomchilar qadar, daraxtlardagi barglar, qushlarning patlari-yu, baliqlarning tangalari, hayvonlarning tuki qadar yoʻq boʻlib qayta paydo boʻlsa-yu, hatto shundan keyin ham, ya’ni son-sanoqsiz marta shunday boʻlgach ham, mangulikning bir daqiqasi hali oʻtmagan boʻladi, hatto shunda, shu qadar nihoyasiz vaqt mobaynida, nihoyasizligidan aqlimiz shoshadiki, mangulik endi boshlangan boʻladi.
Bir avliyo (xotiram aldamasa, bizning ordenimiz asoschilaridan biri) doʻzaxni koʻra olish marhamatiga sazovor boʻlgan. Unga shunday tuyulganki, goʻyo ulkan qorongʻu dahlizda turibdi, bu yerdagi sukunatga faqat juda katta soatlarning chiqqillagani xalal beradi. Soatlar tinimsiz chiqqillaydi va avliyoga ular bir maromda: har doim hech qachon, har doim hech qachon, degan soʻzlarini takrorlayotganday tuyuladi. Har doim doʻzaxda boʻlmoq bor, hech qachon — samoda; har doim tangri jamolidan benasib boʻlmoq bor, hech qachon bu huzur-halovat nasib etmagay; har doim olovga mubtalo, qurtlarga va qizdirilgan sim chiviqlarga qurbon boʻlmoq bor, hech qachon ulardan qochib qutulib boʻlmas; har doim vijdon azobida qiynalmoq, xotiralar olovida kuymoq, zulmat va afsus-nadomatlardan boʻgʻilmoq bor, hech qachon ulardan xalos boʻlmoq yoʻq; har doim oʻzining qurbonlari chekayotgan uqubatlardan iblisona quvonch tuyayotgan razil jinlarni la’natlamoq va ulardan nafratlanmoq bor, hech qachon farahbaxsh ruhlar jamoliga bir qarash imkoni yoʻq; har doim olov qa’rida yonib tangriga nola etmoq, bir lahzalik dam, soʻngsiz azoblardan bir zum nafasni rostlab olgudek hordiq soʻrab iltijolar qilmoq bor, hech qachon kiprik qoqqulik fursatga tangri ijozatini olmoq yoʻq; har doim azob chekmoq bor, hech qachon halovat topmoq yoʻq; har doim la’natga duchor boʻlmoq bor, hech qachon xalos boʻlmoq yoʻq; har doim, hech qachon! Har doim, hech qachon!
Oʻ, naqadar dahshatli jazo! Tuganmas azoblar manguligi, tuganmas tana va ruh uqubatlari — na yilt etgan umid uchquni, na bir lahzalik tinim, faqat azoblar, keskinligining cheku chegarasi, xilma-xilligining hisobi yoʻq, qurbonining ich-etini abadiy kemiradigan azoblar; ruhni kuydirib, tanani tilkalaydigan mangu alam, har bir lahzasi abadiy uqubat boʻlmish azob — ogʻir gunohlar bilan qazo qilganga qudratli va adolatli tangrining rostlagan dahshatli jazosi bu.
Ha, adolatli. Odam bolasining cheklangan aqli bilan fikrlashga qobil kishilar birgina ogʻir gunoh uchun tangri jahannam olovining mangu, muqarrar azobiga duchor etishini tushunishga ojizlik qilishadi. Chunki ular tana mayllariga va insoniy aql noqisligiga asir boʻlishib, gunohning behad qabihligini tushunib yetmaydilar. Ular yuzaki oʻylashadi, zero, bir yengil xatolikning qanchalik jirkanch va qabih boʻlishini anglashga qodir emaslar. Agar qudratda mislsiz yaratguvchi oʻz kuchi bilan, faqat yolgʻiz birgina nojoʻya ish — yolgʻonni, gʻarazli nazarni, bir daqiqali loqaydlikni jazosiz qolishi sharti bilan dunyodagi jamiki razillik va baxsizliklarni: urushlarni, kasalliklarni, bosqinchilikni, jinoyatni, oʻlimni, qotillikni toʻxtatsa, tangrining tangriligi qayda qoladi, u bunday qilmaydi, u oʻz qonunlariga boʻysunmaganni jazolaydiki, zero, har qanday xato amal va kufrona oʻy uning qonunlariga xilofdir.
Birgina gunoh — aqlning bir lahzalik takabburona isyoni Iblisni va farishtalar lashkarining uchdan birini yakson qildi. Birgina gunoh — bir lahzalik aqlsizlik va ojizlik oqibatida Odam Ato va Momo Havo behishtdan quvildilar va olamga oʻlimni, azob-uqubatlarni olib keldilar. Ana shu gunohlarni oxir-oqibat yuvmoq niyatida tangrining yolgʻiz oʻgʻli yer uzra tushdi, yashadi, azob tortdi va chormix qilingan xochda uch soat buyuk azoblardan soʻng qazo qildi.
Oʻ, mening ahli Iso inilarim, nahotki biz karami keng xaloskorimizni tahqirlasak va uning nafratini qoʻzgʻasak? Nahotki, tagʻin uning chormix qilingan, qiynoqqa solingan tanini toptasak? Muhabbat va gʻam balqigan bu chehraga tupurmoqqa jur’at etsak? Nahotki biz, berahm murtad munofiqlar va toʻpori askarlar singari, ma’sum, koʻngli yumshoq, biz uchun azob-uqubatlarni oxirigacha tortgan xaloskorimizni xoʻrlasak? Har qanday gunohli kalom — uning nozik taniga yetkazilgan jarohatdir. Har qanday kufrona amal — uning manglayiga botgan tikandir. Biz ongli tarzda beriladigan har qanday nopok oʻy-fikr — bu sevguvchi yurakka sanchilgan oʻtkir nayzadir. Yoʻq, yoʻq. Biror-bir odam bolasi tangri buyukligini bu qadar qattiq tahqirlamoqqa jur’at etmagay, zero, bundayin gunoh mangu abadiy azob bilan jazolangusi, chunki u tangri oʻgʻlini tagʻin xochga mixlaydi va uni tagʻin tahqirlarga duchor etadi.
Tangriga iltijolar qilamanki, mening nochor pand-nasihatlarim haq yoʻlidan borayotganlar diyonatini quvatlagay, ikkilanganlarni qoʻllab-quvvatlab, adashgan bechora qalblarni diyonatga boshlagayki, agar oramizda bundaylar bor boʻlsa. Tangriga iltijolar qilaman — siz ham men bilan birga duo qilingiz — u bizga gunohlarimiz uchun tavba qilishga koʻmak bersin. Endi hammangizni bu joyda, mana shu oddiy cherkovda tangri nigohida tiz bukib, mening ortimdan tavba duosini takrorlashga chorlayman. U shu yerda, najot kemasida, odam qavmiga mehr-muhabbatga toʻlugʻ va azobda qolganlarga taskin berishga tayyor. Qoʻrqmang. Gunohlaringiz naqadar koʻp va ogʻir boʻlmasin, agarda tavba qilsangiz, kechirilgusidir. Bekorchi sharm-hayo sizga monelik qilolmaydi. Axir, yaratgan egam — bizning rahm-shafqatli yaratguvchimiz gunohkor bandasiga abadiy halokatnimas, balki tavba-tazarruni va taqvoli hayotni istaydi.
Sizlarni u oʻziga chorlaydi. Siz — uning bolalari. Sizni u yoʻqdan bor qildi. U sizni yaxshi koʻradi, faqat tangrigina chin muhabbat sohibi. Sizni quchishga uning quchogʻi ochiq, garchi siz unga zid gunoh qilgan boʻlsangiz-da. Unga talpin shoʻrlik gunohkor, nochor, notavon, adashgan banda. Ayni payti, tangriga matlub muddat bu.
Ruhoniy oʻrnidan turdi, mehrobga yuzlandi va qorongʻulikda tiz choʻkdi. Hammaning tiz choʻkishini va shitirlagan tovushlar butkul tinchishini kutib turdi. Shundan soʻng, boshini koʻtarib, gʻayrat bilan tavba-tazarru duosini oʻqiy boshladi. Bolalar uning aytganlarini soʻzma-soʻz takrorlashardi. Tili tomogʻiga yopishib qolgan Stiven boshini quyi egdi va ichida duo oʻqidi.
— Tangrim, yaratgan egam,
— Men chindan gʻam chekayotirman,
— Negaki, sening qahringni qoʻzgʻadim, tangrim,
— Va qilgan gunohlarimdan jirkanaman,
— Ular har qanday badbaxtlik va yovuzlikdan-da mudhishdir,
— Chunki men sening muqaddas irodangga zid ish qildim,
— Sen esa, yaratgan egam, qudratda mislsiz va marhamatlisan,
— Va har qanday yuksak hamdu sanolarga munosibdirsan,
— Bu mening iltijolarim, parvardigor,
— Qutlugʻ karamingdan benasib etmagaysan,
— Soʻnggi kunimga qadar sening qahringni qoʻzgʻamagayman,
— Va umrim boʻyi gunohlarimni yuvib oʻtgayman.

* * *
Ovqatlanib boʻlgach, u yuqoriga oʻzining xonasiga chiqdi, shu yerda yuragi bilan yolgʻiz dardlashgisi keldi va har bir zinani bosib koʻtarilganda yuragi bir toʻlgʻanar, toʻlgʻanib, gʻira-shira qorongʻulikda u bilan birga tepaga koʻtarilardi.
U eshik oldidagi maydonchada toʻxtadi, keyin tutqichni ushlab bosdi va eshikni ildam ochdi. Qoʻrquv ichida sust qimirlar, yuragi ham butun vujudi bilan birga azoblanardi; u ovozini chiqarmay duo oʻqidi, boʻsagʻadan hatlaganda manglayi ajalga roʻpara kelmasligini, qorongʻi burchakka jam boʻlgan jinlar oʻzini bandi etmasligini soʻrab oʻtindi. U boʻsagʻada, goʻyo allaqanday qorongʻu gʻor ogʻziga roʻpara kelganday, qotib kutdi. Gʻorda uning payiga tushgan qoʻrqinchli basharalar va chaqchaygan koʻzlar poylab turishibdi.
— Biz, albatta, juda yaxshi bilardikki, garchi bu, shubhasiz, oydinlashishi kerak edi, unga juda qiyin boʻladi bu urinish, oʻzini majbur etish, ma’naviy vakilni tan olishga urinib koʻrish va biz, albatta, juda yaxshi bilardik...
Shivirlab gapirayotganlar koʻzlarini chaqchaytirib poylashadi, sirli ovozlar gʻorni qoplaydi. Tan va jonga tushgan qattiq qoʻrquv borligʻini siquvga oladi, biroq u boshini dadil koʻtarib qat’iyat bilan xonaga qadam tashlaydi. Tanish xona, tanish deraza. U oʻzini qorongʻulikdan kelayotgan vahimali shivir-shivirlar mutlaqo bema’niligiga ishontiradi. U oʻzini derazalari lang ochiq bu xona oʻziniki ekaniga ishontiradi.
U eshikni yopdi, karavotga tomon tez yurib borib, tiz choʻkdi va yuzini qoʻllari bilan bekitdi. Uning qoʻllari sovuq va hoʻl edi, butun badani titroqdan zirqirardi. Jismoniy charchoq, titroq va horgʻinlik uning madorini quritgan, fikrini yigʻib ololmasdi. Nega u tunda chuldirab duo oʻqiyotgan goʻdakka oʻxshab tiz choʻkib oʻtiribdi? Yuragi bilan yolgʻiz dardlashish uchun, vijdoniga quloq tutish, gunohlarini rostgoʻylik bilan tan olib, qayerda, qanday sharoitda ularga qoʻl urganini eslash va qilmishlaridan gʻamga botib yigʻlash uchun. Biroq u yigʻlay olmadi. U hatto gunohlarini eslay olmadi ham. Faqat ogʻriqni sezdi, ruhi va tani azob chekayotganini, butun borligʻi—xotirasi, irodasi, ongi va badani holdan toyganini his etdi.
Bu jinlar, uning fikrlarini chalgʻitishga, vijdonini uxlatishga, gunohga botgan qoʻrqoq vujudiga ega boʻlib olishga urinayotir; u boʻshangligi uchun tangridan yuragi dov bermay izn soʻrab iltijo qilib, oʻrnidan turdi va karovatga choʻzilib koʻrpaga burkandi-da, tagʻin yuzini qoʻllari bilan bekitdi. U gunoh qildi, U tangri irodasiga, samo saltanatiga qarshi ogʻir gunoh qildi, minbad tangrining oʻgʻli deb atalishga nomunosib.
Nahotki u, Stiven Dedalus, shu qilmishlarga qoʻl urdi? Bunga javoban vijdoni tilga kirdi. Ha, u yashirincha, qabihlik bilan, bir necha bor gunoh qildi. Eng yomoni, boshdan-oyoq gunohga botganiga, ruhi kufr botqogʻiga belanganiga qaramay, mehrob roʻparasida yuziga farishta niqobini tutishga jur’at etdi. Tangri esa unga rahm qildi. Gunohlar, xuddi moxovlar toʻdasiday, uni qurshab oldi, nafaslari yuziga urildi, toʻrt tomondan bosib keldi. U duo oʻqib gunohlarini unutishga chirandi va qoʻllari bilan bosib, koʻzlarini mahkam bekitdi. Biroq yuragi tinchimadi. Uning koʻzlari bekilgan edi, biroq u oʻzi gunoh qilgan joylarni koʻrdi; quloqlari mahkam bekitilgan edi, biroq u hammasini eshitdi. Butun kuchini yigʻib hech narsani koʻrmaslikka, eshitmaslikka urindi. Zoʻr berib uringanidan badani titradi va tuyqusdan ruhi xotirjam tortdi, biroq bu bir lahza davom etdi. Shunda uning koʻziga bir nimalar koʻrindi.
Qushqoʻnmasning qotgan tomirlari, qichitqining butalari sochilgan xarobazor. Bu mudhish changalzorda pachoq tunukalar, kesaklar, qurib qolgan axlat uyumlari yotibdi. Najasdan oqish hovur koʻtarilib, tikanli sargʻimtil-yashil tomirlardan tepaga oʻrlaydi. Tunukalardan, qotgan tezakdan xuddi botqoqdan anqiganday kuchsiz va qoʻlansa achchiq hid ufuradi.
Dalada allaqanday mavjudotlar sangʻiydi: bitta, uchta, oltita. Ular u yoq, bu yoqqa bemaqsad sandiraqlaydi. Yuzi oʻliknikiday jonsiz odambashara, shoxli, siyraksoqol echkinusxa maxluqlar. Qahru gʻazabga mingan bu maxluqlar uzun dumlarini sudrab nari borib, beri kelib, tentiraydi. Qoqsuyak qarimsiq yuzlarida zaharxanda irjaygan badxohlik alomatlari kezinadi. Biri patli gazlamadan tikilgan juldur nimchaga burkangan, boshqa biri — soqolchasi burganning qabzasiga ilashganda bir maromda angillaydi. Ularning qaqragan lablaridan tushunarsiz soʻzlar chiqadi. Ular maydonni aylanaveradi, tomirlarni oralab oʻtadi, dumlariga ilashgan tunukalar shaqirlaydi, yovvoyi oʻtlar oralab zir yuguradi. Ular asta-sekin oʻrab, tobora unga yaqinlashib keladi. Lablaridan tushunarsiz soʻzlar uchadi; havoni hushtak chalib kesib tushayotgan dumlariga sassiq axlat yopishgan, qoʻrqinchli basharalar yuqoriga choʻziladi...
— Qutqaring!
U dahshatga tushib koʻrpani uloqtirdi, yuzini va boʻynini boʻshatdi. Mana uning doʻzaxi. Tangri unga gunohlari uchun hozirlangan jahannamni koʻrsatdi — jirkanch, badboʻy, buzuqlarning, badbin va echkinusxa jinlarning hayvoniy doʻzaxi. Uning, uning doʻzaxi!
U karavotdan irgʻib turdi: ichak-chavogʻini agʻdar-toʻntar qilgan badboʻy zardob tomogʻiga tiqildi. Havo! Osmon havosi! U sudralib derazagacha zoʻrgʻa yetib keldi, koʻngli aynishidan hushini yoʻqotar ahvolda edi. Yuvinadigan tos oldida uni qaltiroq bosdi va hushidan ayrilib, qoʻlini muzday manglayiga bosgancha, jon azobida qusaverib bukchayib qoldi.
Biroz oʻziga kelgach, u mashaqqat bilan derazagacha borib oldi, deraza tavaqasini ochib, bir amallab tokchaning chetiga oʻtirdi. Yomgʻir tindi. Tuman uyumlari bir yorugʻ nuqtadan boshqasi tomon suzar, goʻyo shahar tevaragida pilla yigirayotganga oʻxshardi. Osmon sokin, havo xuddi yomgʻirga chumilgan oʻrmon havosiday, nafas olish huzurli; va shu jimlik, jimirlagan yogʻdular ichida va sokin huzurbaxsh havoda u oʻz yuragiga va’da berdi.
U duo oʻqidi:
«Bir gal u osmon shavkati-la yerga tushmoqni istadi, biroq biz gunohga yoʻl qoʻydik. Va u bizga ulugʻligini, ziyosini yashirmay koʻrina olmasdi, zero, u tangri. Va u oʻzini namoyon etdi, qudratda mislsiz shuhrati bilan emas, ma’sumligi bilan va seni, oʻz qoʻli bilan bino etganlarga nigohimizning imkoni darajasida moʻminlik shukuhi va yogʻdusiga chulgʻab bizga yubordi. Va endi ayni qiyofang va sening vujuding bizga yerdagiday koʻzga xatarnok goʻzallik haqida emas, balki nishonang boʻlgan ayni tong yulduziga mengzaguli mangu kun haqida gapiradi. Oʻ, oʻsha kunning darakchisi! Oʻ, ziyoratchi yoʻlini yorituvchi quyosh! Bizga ayni burungiday yoʻl koʻrsataver. Tun zulmatida, najotsiz sahroda bizni xaloskorimiz Iso Masihga, boshpanamiz va manzil-makonimizga yetkar!»
Uning koʻzlari yoshga toʻldi va itoatkorona nigohini osmonga tikdi, u oʻzining boy berilgan bokiraligiga qaygʻurib yigʻlab yubordi.
Butunlay qorongʻu tushgandan soʻng u uydan chiqdi. Tashqariga chiqqanda nam va qorongʻu havodan olgan birinchi nafas va ortidan yopilgan eshikning taqillashi duo oʻqigandan va koʻz yosh toʻkkanidan keyin xiyla xotirjam tortgan qalbini tagʻin alagʻda qildi. Tavba qil! Tavba qil! Qalbni faqat duo va koʻz yoshlar bilan xotirjam qilib boʻlmaydi. U muqaddas ruh xizmatchisi roʻparasida tiz choʻkmogʻi va unga oʻzining pinhona gunohlarini roʻy-rost oshkor etib, tavba qilmogʻi lozim. Kiriladigan eshik unga ichkariga kirishi uchun yoʻl ochayotib ochilgunga qadar, oshxonada kechki ovqat tortilgan dasturxonga koʻzi tushgunga qadar, u tiz choʻkib tavba-tazarru qiladi. Axir, bu juda oson.
Vijdon azobi tinchidi va u qorongʻu koʻchalarda ildam yurib ketdi. Bu koʻchalarga toʻshalgan toshlar nechta, bu shahardagi koʻchalar, dunyodagi shaharlar qancha! Mangulikning intihosi yoʻq. U esa ogʻir gunohlarni koʻtarib yuribdi. Bir martagina kufrga yoʻl qoʻyish — bu ham ogʻir gunoh. Bu bir lahzada roʻy berishi mumkin. Qanday qilib bir lahzada? Bir qarashda, bir kufrona fikr oqibatida. Sen koʻrishni istaganingcha koʻzing koʻrib ulguradi va bir lahzada gunoh qilib qoʻyasan. Biroq tananing bu a’zosi biror nimani idroklaydimi? Ilon — yerdagi gazandalarning eng makkori. Bir lahza ichida u oʻzining nimani xohlayotganini tushunib yetadi va keyin lahzama-lahza gunohkor qilmishini amalga oshiradi. Buni u his etadi, tushunadi va qoʻmsaydi. Naqadar dahshatli bu! Uni kim bunday qilib yaratgan, vujudning bu hayvoniy qismini, hayvoniy tushunish qobiliyatini va hayvoniy qoʻmsash tuygʻusini? Bu nima: uning oʻzining yoki allaqanday gʻayriinsoniy noayon ruhning amali oqibatimi? U ilonning lanj hayotiga oʻxshagan, uning vujudidagi sharbatni soʻradigan va shishib, kufrona shahvatga botadigan bu hayotni tasavvur etganda yuragi seskandi. Oʻ, nega bu shunday? Nima uchun?
Tangri oldida, jamiki tiriklik va borliqni yaratgan parvardigori olam qarshisida itoatkorona xoʻrlik va qoʻrquvda xayolidan kechgan bu nojoiz savollar zulmatidan kichrayib, junjayib qoldi. Telbalik bu! Unga bunday kufrona fikrni kim aytishi mumkin? U qorngʻuda gumranib, ezilib, oʻzining xaloskor farishtasiga ovoz chiqarmay iltijo qildi, qilichi bilan uning qulogʻiga kufrona gaplarni shivirlayotgan shaytonni quvib solishini oʻtindi.
Pichirlagan ovoz tindi va shunda u aniq tushundiki, uning oʻzining ruhi yoʻldan ozgan, ham soʻz, ham amal, ham oʻy-xayollar bilan gunohga yoʻl qoʻygan, tani esa gunohning vositasi boʻlgan. Tavba qil! Har bir gunohing uchun tavba qil. Ruhoniyga qilgan qilmishlarini qanday yuz bilan aytadi? Biroq u aytishi kerak, albatta, aytishi kerak. Uyatdan yuzi kuyib, qanday tushuntirar ekan? Buni uyalmay turib amalga oshirishning iloji bormikan? Nodon! Tavba qil! Ehtimol, shundan soʻng u chindan ham yana emin-erkin va gunohlardan butkul xoli boʻlar. Ehtimol, ruhoniy ruhini ogʻir yukdan yengillatar! Oʻ, karami keng tangrim!
U xira yorugʻ koʻchalardan, ikkilanib biror-bir lahzaga toʻxtab qolishdan choʻchib, ildam yurib borardi. Ezgulikka yoʻgʻrilgan tangrining mehrli nigohi nazar etgan qalb behad goʻzal boʻlsa ajabmas!
Befarq sotuvchi ayollar oʻzlarining savatlari bilan kursichalarda oʻtirishibdi. Ularning yogʻ bosgan sochlari tutam-tutam boʻlib manglayida osilib turibdi. Ular kir-chir kiyimda, bukchaygan koʻyi loy koʻchada oʻtirishibdi. Biroq ularning qalbi tangriga ochiq va agar ularning qalbi ilohiy yogʻdudan bahramand boʻlsa, ular oʻzidan nur taratadi va tangri mehrli nigohini ulardan darigʻ tutmaydi.
Xoʻrlik tuygʻusi uning ruhini choʻktirdi. Modomiki, uning emas, mana bu yurgan qizlarning qalbi tangriga xush kelgan ekan, u juda tuban ketgani ayon! Ularning boshlari uzra esib oʻtgan shamol boshqa son-sanoqsiz qalblar tomon yoʻnaladi, ular tangri marhamati bilan goh kuchli, goh kuchsiz, xuddi bir yonib, bir nursizlangan yulduzlarday, yorishadi. Miltillagan kuchsiz qalblar parvardigor marhamatidan benasib qoladi, chetlashib ketadi, ular xira nurlanadi va kuchli shamoldan oʻchib-soʻnib qoladi. Mana, bittasi halok boʻldi: ushshoqday yurak yolqini oʻchdi, bu uning qalbi. U bir lovullab soʻndi, unutildi, halok boʻldi. Endi tamom: bu yogʻi zulmat, qahraton, boʻm-boʻshlik, yoʻqlik.
Aqli bovar qilmagan, yashab koʻrmagan cheku chegarasiz mangu vaqtdan mavjud voqelikka qaytish, tevaragidagi hayotni his etish tuygʻusi unga asta-sekin qaytdi. Hanuz atrofda oʻsha nochor turmush davom etar: odatdagi baqiriq-chaqiriqlar eshitilar, doʻkonlarning gaz chiroqlari xira yorishib turar, baliqning, spirtning va nam tortgan taxta qirindisining hidi anqir, oʻtkinchilar — erkaklar va ayollar borib-kelib yurardi. Qoʻlida kerosin idish koʻtarib olgan qari kampir koʻchani kesib oʻtmoqchi boʻldi. U egilib kampirdan, shu yaqin orada cherkov bormi, deb soʻradi.
— Cherkovmi, ser? Ha, bor, Cherch-stritda.
— Cherch-stritda.
Kampir idishni boshqa qoʻliga oldi va unga yoʻlni koʻrsatdi. Roʻmolining popuklari tagidan terisi burishgan, kerosin hidli qoʻlini chiqarganda Stiven kampirga yaqinroq egildi, uning ovozidan yuragi orziqib, yengil tortdi.
— Tashakkur.
— Marhamat ser.
Mehrob oldidagi sahnda shamlar oʻchirilgan, biroq nim qorongʻu burchaklardan ladanning xushboʻy hidi taralib turibdi. Soqolli, xudojoʻy qiyofali xizmatkorlar yon tarafdagi eshik orqali taxtiravonni koʻtarib chiqishayotir, ruhoniy ularni bosiqlik bilan imo-ishora qilib, maslahat berib boshqarayotir. Cherkov qavmining bir necha tirishqoq a’zolari yonboshdagi sahnda tiz choʻkishgancha ibodat qilishayotir. U tortinib kirdi va ichkaridagi oxirgi oʻrindiq oldida tiz choʻkdi, koʻksi gʻira-shira yorugʻ cherkovning sokin, jimjit va xushboʻy havosidan toʻlib-toshdi. U tizzalarini qoʻygan tosh taxta ensiz va ishqalanaverib yeyilib ketgan, yonida tizzalarini bukib ibodat qilayotganlar esa Isoning itoatkor izdoshlari. Iso ham kambagʻal muhitda tugʻilgan va oddiy duradgor boʻlib ishlagan — taxta arralangan, randalagan, u ilk bor tangri saltanatidan saboq bergan kishilar kambagʻal baliqchilar boʻlishgan, ularni Iso itoatkorlikka va beozorlikka oʻrgatgan.
U qoʻlini boshiga qoʻydi, yuragiga yolvorib itoatkor va beozor boʻlishga oʻtindi, toki yonida tizzalarini bukib oʻtirganlar singari moʻmin, ibodati ham ularnikiday yaratganga matlub boʻlsin. U oddiy odamlar qatorida ibodat qilar, biroq bu juda ogʻir kechardi. Uning qalbi gunohdan badboʻylashgan va u Masihning tangriga xos karam bilan birinchilar qatori oʻziga chorlaganlari — duradgorlar, baliqchilar, daraxtni arralab taxta tayyorlaydiganlar, qanoat bilan erinmay toʻr yamaydigan kambagʻal avom kabi chin dildan ibodatga kirishib, tavba qilolmasdi.
Zinadan baland boʻyli jussa tushib keldi, ibodatxonadagilar gʻimirlab qoldi. U boshini koʻtarib, uzun oppoq soqolga va jigarrang ruhoniycha libosga koʻzi tushdi. Ruhoniy tavba-tazarru xonasiga kirib, koʻzdan gʻoyib boʻldi. Ikki kishi oʻrnidan turib, ikki tarafdan oʻsha yoqqa oʻtishdi. Eshik darchasi bekildi va past shivirlagan tovush jimlikni buzdi.
Uning tomirlarida qon gupurdi, bu xuddi gunohga botib gʻaflatda yotgan shahar qoʻqqisdan uygʻotilgan va oʻziga oʻqilgan oʻlim hukmini eshitgandagiday bir holat edi. Alanganing tillari bilanglaydi, tomlarni kul va qurum bosadi. Uyqudagilar choʻchib uygʻonadi, tandirday qizigan havodan boʻgʻilishib, jon holatda oyoqqa qalqishadi.
Darcha ochildi. Tavba-tazarru qilgan kishi chiqdi. Narigi tarafdagi darcha ham ochildi. Xotirjam qiyofadagi ayol chaqqon yurib oʻsha, boyagina birinchi boʻlib tavba qilgan kishi tiz choʻkib oʻtirgan tarafga oʻtdi. Tagʻin kuchsiz shivirlagan tovush eshitildi.
Hali ham bu yerdan ketishi mumkin. Oʻrnidan turadi, bir qadam tashlaydi, keyin sekingina chiqib, ortiga qaramay yugurib ketadi. Hali ham sharmanda boʻlishdan qutulish mumkin. Bu, ehtimol, oʻta dahshatli jinoyatdir. Hatto qotillik qilishdan-da battardir. Baribir uyat hissi uni oyogʻidan boshigacha, xuddi qizib turgan kul-qurumga belanganday, koʻmib yubordi. Qilmishlarini birma-bir soʻzlab berishi naqadar ogʻir! Uning zada yuragi chidolmaydi bunga, oʻlib qoladi.
Darcha yana ochildi. Tavba-tazarru xonasidan kimdir chiqdi. Beriroqdagi darcha ham ochildi. Ikkinchi boʻlib tavba qilgani kirgan kishi chiqib, navbatdagi kirdi. Endi xonadan mayin chuldiragan tovush eshitildi. Ayol kishi tavba-tazarru qilayotir. Mayin shivirlagan hovur koʻtarildi, beozor shivirlab beozor soʻnadigan sas.
U yogʻoch oʻrindiqqa qapishgancha, xoʻrligi kelib koʻkragiga mushtlardi. Minbad u odamlarga oʻzini yaqin oladi va tangrini taniydi. Oʻz yaqinini yaxshi koʻradi. Tangrini, oʻzini bino qilgan va yaxshi koʻruvchi egamni deydi. Tiz choʻkadi, hamma qatori ibodat qiladi va shunda, albatta, baxtli boʻladi. Tangri unga muborak nazarini tashlaydi, hammalarini koʻradi va hammalarini suyadi.
Yaxshi odam boʻlish qiyin emas. Tangrining yuklagan tashvishlari shirin va ularni ado etish yengil kechadi. Muhimi, hech qachon gunoh qilmaslik, doimo goʻdakday begʻubor, pok boʻlib qolish, chunki tangri goʻdaklarni suyadi va ularni oʻziga yaqin oladi. Gunoh qilish juda ogʻir yuk va oqibati dahshatli. Biroq tangri, chin dildan tavba-tazarru qilganlardan, mushfiq gunohkorlardan mehr-shafqatini darigʻ tutmaydi. Oʻ, bu naqadar chin! Mana, chinakam mehribonlikning tub mohiyati!
Darcha tuyqusdan ochildi. Ayol chiqib keldi. Endi uning navbati. U titrab-qaqshab oʻrnidan turdi va xuddi tush koʻrayotganday, hech nimani ilgʻamay, tavba-tazarru xonasiga oʻtdi.
Uning fursati yetdi. Jimjit xira yorugʻlikda u tiz choʻkdi va boshini koʻtarib roʻparasidagi oq butga qaradi. Uning tavba qilayotganini tangri koʻradi. U oʻzining qilgan barcha gunohlarini toʻkib-soladi. Uzundan-uzoq tavba-tazarru qiladi. Cherkovdagilarning barisi uning qanaqa gunohkor ekanini bilib olishadi. Mayliga bilishsin, bu haqiqat boʻlganidan keyin. Biroq tangri, agar u tavba qilsa, gunohidan oʻtishni va’da qilgan, mana, u tavba qilayotir. U qoʻllarini choʻzdi va oq butdan tavof oldi. U jazavaga tushib ibodat qildi: koʻzlarini yosh qopladi, lablari titradi, badani jimirlab ketdi; alam bilan boshini u tomondan bu tomonga sermab, duo soʻzlarini hayajon bilan ayta boshladi.
— Pushaymonman, pushaymonman, oʻ, pushaymonman!
Darcha qiya ochildi va uning yuragi shuv etib ketdi. Panjara ortida unga yarim burilgan, qoʻliga tayangan holda, keksa ruhoniy turardi. U choʻqindi va ruhoniydan oʻzini duo qilishini soʻrab, gunohga yoʻl qoʻyganini aytdi. Keyin, boshini quyi solib, qoʻrquv ichida «Confiteor»1ni oʻqidi. «Mening eng ogʻir gunohim» degan soʻzda toʻxtadi, uning nafasi tiqildi.
— Qachon oxirgi marta tavba qilgan eding, boʻtam?
— Ancha burun, taqsir.
— Bir oy burunmi, boʻtam?
— Koʻp boʻldi, taqsir.
— Uch oy boʻldimi, boʻtam?
— Koʻproq, taqsir.
— Olti oymi?
— Sakkiz oy, taqsir.
Mana — boshlandi. Ruhoniy soʻradi:
— Bu muddat ichida qanday gunohlarga qoʻl urding?
U birin-ketin sanay boshladi: ibodatlarni oʻtkazib yuborgani, duolarni oʻqimagani, yolgʻon gapirgani — barisini aytdi.
— Yana-chi, boʻtam?
Adovat, hasad, xushomad, shuhratparastlik, itoatsizlik gunohlariga yoʻl qoʻygan.
— Yana qanday, boʻtam?
— Men... zinoga yoʻl qoʻydim, taqsir.
Ruhoniy boshini burib qaramadi.
— Oʻzing bilan oʻzingmi, boʻtam?
— Boshqalar bilan ham.
— Ayollar bilanmi, boʻtam?
— Ha, taqsir.
— Eri bor ayollar bilanmi, boʻtam?
U bilmaydi. Gunohlar uning labidan birin-ketin oqib chiqaverdi, uning madda boylagan yaraday qalbidan yiringga qorishgan qon misol tomchiladi va goʻyo irkit boʻtana oqimga aylandi. U ichidagi eng uyatli, qabih gunohlarini ham soʻnggi tomchisigacha siqib chiqardi. Boshqa aytadigan gap qolmadi. Uning tinka-madori qurib, boshi osilib qoldi.
Ruhoniy biroz jim turdi. Keyin soʻradi:
— Yoshing nechada, boʻtam?
— Oʻn oltida, taqsir.
Ruhoniy bir necha marta yuzini qoʻli bilan siladi. Keyin boshini kaftiga tirab, panjaraga engashdi va hanuz unga qaramay, sekin gapira boshladi. Uning ovozi horgʻin va qariyalarga xos edi.
— Sen hali juda yoshsan, boʻtam, — dedi u, — men sendan oʻtinib soʻrayman, bu gunohdan voz kech. U ruhni oʻldiradi, tanani xarob qiladi. U — jamiki jinoyatlar va baxsizliklarning sababchisi. Undan voz kech, bolam, xudo haqqi voz kech. Bu nomaqbul va tuban mayil. U seni qayoqqa boshlashini bilmaysan va bir kun oʻz oyogʻing bilan jar labiga borib qolganingni sezmay qolasan. Hozircha bu gunoh seni asir qilib olibdi, mening notavon bolam, shu bois tangri marhamati seni tark etgan. Muqaddas onamiz Bibi Maryaga ilotijo qil. U senga koʻmak beradi, boʻtam. Boshingni kufrona oʻy-xayollar chulgʻaganda bokiramiz Bibi Maryamga sigʻin. Sen unga ibodat qilasan, albatta, boʻtam? Sen bu gunohlaringga afsus chekasan, men ishonaman, tavba qilasan. Va sen tangri taologa qasamyod keltirib, hech qachon bunday qabih gunohlar bilan uning qahru gʻazabini qoʻzgʻamaslikka soʻz berasan. Sen tangriga shunday tantanali qasam ichasan, toʻgʻrimi, boʻtam?
— Ha, taqsir.
Keksalarga xos vazmin ovoz uning titrab turgan, hayajondan yonib-qaqragan yuragiga misoli obi-hayotday ta’sir etardi. Naqadar quvonchli va naqadar qaygʻuli!
— Soʻz ber, boʻtam. Seni iblis yoʻldan urgan. U senga tagʻin tahdid etguday boʻlsa, la’natini qayta jahannamga hayda, bizning yaratguvchimizni koʻrolmaydigan bu nopok ruhni quv. Taningni xoʻrlama. Tangriga qasamyod et, bu qabih gunohdan yuz oʻgirganingni aytib soʻz ber.
Koʻz yoshi va tangrining mehr-shafqat nuridan koʻzi qamashib, gunohlardan xalos etayotgan tantanavor soʻzlarni eshitib va oʻziga fotiha berayotgan ruhoniyning qoʻlini koʻrib, u boshini quyi soldi.
— Tangri rizo boʻlsin, boʻtam. Meni duo qil.
U qorongʻu burchakka tiz choʻkdi va tavba-tazarru duosini oʻqiy boshladi, duo uning osoyishta yuragidan, misoli oq atirgulning muattar boʻyi kabi samoga koʻtarildi.
Loy koʻchalar charogʻonlashganday edi. U koʻcha boʻylab borayotir, borligʻini koʻz ilgʻamas huzur-halovat chulgʻab, taniga qushday yengillik bagʻishlayotganini his qildi. U oʻzini yenga oldi, tavba qildi va tangri uni afu etdi. Uning ruhi yana pokiza va muqaddas, muqaddas va xushbaxt boʻldi.
Shu damda qazo qilguday boʻlsa, magar bunga tangri taolo izn bersa, gʻoyat goʻzal boʻlardi. Huzur-halovatda, yaqinlari bilan tinch-totuvlikda, himmat va itoatda yashash ham juda goʻzal.
U oshxonada oʻchoq roʻparasida oʻtiribdi, tuygʻularga toʻlib-toshganidan bir soʻz aytishga jur’at etolmaydi. Shu damlargacha hayotning bu qadar jozibali va huzur-halovatli ekanini u bilmagan edi. Toʻgʻnogʻichlar bilan chiroqning girdiga toʻgʻnab qoʻyilgan yashil qogʻozdan pastga nimrang soya tushib turibdi. Bufetdagi taqsimchalarda yengil taomlar, javonda tuxumlar turibdi. Bu kollejdagi cherkovda oʻtadigan qovushuv marosimidan soʻng ertalabki nonushtaga. Yengil taomlar va choy, choy va yengil taomlar. Hayot nechogʻli oddiy va jozibali. Butun hayot hali oldinda.
Jamiki oʻy-tashvishlarni unutib, u yotgani choʻzildi va uxlab qoldi. Oʻy-tashvishlarsiz uygʻondi va tong otganini koʻrdi. Xuddi tushdagiday, ruhi yengillashib ertalabki sokin koʻcha boʻylab kollejga ketdi. Bolalarning barisi allaqachon cherkovda, har qaysisi oʻz oʻrnida, tiz choʻkib oʻtirishibdi. U bolalar orasiga kirib, xushbaxt va xijolat tortib oʻtirdi. Mehrob xushboʻy oq gullarga burkangan, tong yorugʻida shamlarning oqish nuri oq gullar orasida, xuddi uning ruhiday, tiniq va xotirjam nur taratadi.
U doʻstlari orasida, mehrob roʻparasida tizzalarini bukib oʻtiribdi, taxtiravon pardasi qoʻllab-quvvatlab turgan koʻyi, ularning qoʻllari ustida hilpiraydi. Ruhoniy muqaddas ne’matlar solingan idish bilan har bir bolaning oldida toʻxtab oʻtarkan, uning qoʻllari titrar, yuragi jimirlab ketardi.
— Corpus Domini nostril[2].
Tushimi yo oʻngimi? Bu yerda u tiz choʻkib oʻtiribdi — gunohsiz, beozor; hozir u muqaddas ne’matdan totinadi va tangri uning poklangan vujudiga kiradi.
— In vitam eternam. Amen[3].
Yangi hayot! Huzur-halovatli, pokiza va xushbaxt hayot! Buning bari chin! Bu tush emas. Oʻtmish oʻtdi.
— Corpus Domini nostri.
Muqaddas ne’matlar solingan idish unga yaqinlashdi.

Toʻrtinchi Bob
Yakshanba muqaddas uchlik sirli marosimiga bagʻishlangan edi, dushanba — muqaddas ruhga, seshanba — qoʻriqchi farishtalarga, chorshanba — avliyo Yusufga, payshanba — muqaddas qovushish marosimiga, juma — tangri iztiroblariga, shanba — Bibi Maryamga.
Har kuni tongda u aziz avliyolar yoki sirli marosimlar marhamatidan bahramand boʻlishga berilar. Uning kuni ertalabki ibodat va xayoliga kelgan har qanday niyatni, koʻngil maylini oliy hakam sharafiga fidoyilarcha qurbon qilish bilan boshlanadi. Ertalabki sovuq havo taqvodorlikka berilgan tabiatini qiyin-qistovga olar va ibodatga kelgan kamchil odamlar orasida tizzalarini bukib oʻtirib, ruhoniyning shivirlagan ovoziga basma-bas oʻzining ochib qoʻyilgan duolar kitobiga koʻz yugirtirarkan, gʻira-shira qorongʻulikda ikki sham — Qadimgi va Yangi Ahd timsollari — orasida turgan ibodat kiyimidagi jussaga tez - tez koʻz qirini tashlab qoʻyar va oʻzini uzun gʻor ichida ibodat qilayotganday tasavvur etardi.
Uning kundalik hayoti taqvodorlikning turli xil jasoratlaridan tarkib topardi. Jonbozlik koʻrsatib ibodat qilib, duolar oʻqib, u a’rofdan ruhi uchun kunlar, oylar va yillardan tarkib topadigan yuz yilni sotib oldi. Biroq tangrining muhlati cheku chegarasiz jazosini chetlab oʻtib, u his etgan ruhiy koʻtarinkilik baribir jon - jahd bilan oʻqilgan duolariga munosib darajada tatimadi, chunki bunday himoyalanish a’rofda qancha muddatga qisqartirilishini u bilardi, zero, a’rofning olovi doʻzax olovidan faqat abadiy emasligi bilan farqlanardi. Tavba — tazarru duolaridan atigi bir tomchi suvchalik naf yetishidan choʻchib iztirob chekarkan, u kun osha oʻzining toat-ibodatlariga zoʻr berardi.
U oʻzining yerda mavjudligidan kelib chiqadigan burchiga muvofiq, boʻlaklarga ajratgan kunning har bir boʻlagini ma’naviy takomillashuviga bagʻishlagan edi. Uning qalbi goʻyo abadiyatga doxil boʻlayotganday tuyulardi; har bir fikr, soʻz, harakat, botinida kechgan har bir oʻzgarish goʻyo samoda qayd etilar va ba’zan bu tezkor tuygʻu shu qadar jonli ediki, uning qalbi ibodat chogʻida misoli ulkan kassa apparatiga aylanganday, xarid etilgan buyumning narxi esa darhol samoda, raqam shaklida emas, balki ladanning yengil tutuni yoki nozik gul shaklida paydo boʻlganday tuyulardi.
U tinimsiz takrorlaydigan duolar (shimining choʻntagida u doim tasbih olib yurar va koʻchalarni kezib erinmay tasbihni agʻdarardi) bir gʻaroyib samoviy tarovat kasb etgan gultojlarga aylandiki, bu gullar nomsiz boʻlgani bilan birga, unga yana rangsiz va hidsiz tuyulardi. Kunora oʻqiladigan uch duoning har birini oʻqish chogʻida u ruhi uch ma’naviy burchda: oʻzini bino etgan ota xudoga ishonchda, xaloskori oʻgʻil xudoga umidda va madadkori muqaddas ruhga mehr-muhabbatda barqaror boʻlishini iltijo qilardi.
Haftaning har yetti kunida u yana muqaddas ruhning yetti inoyatidan biri oʻziga nasib etishini va har kuni oʻtmishda oʻzani xoʻrlagan yetti ogʻir gunohni vujudidan quvib chiqarishni oʻtinib soʻraydi. Har bir inoyatning nasib etishini tilab belgilangan bir kun ibodat qiladi va bu inoyat oʻziga nasib etishiga umidlanadi. Gohida esa donolik, aqililik va bilim turlicha inoyatlar ekani, ularning har biri uchun alohida ibodat qilib oʻtinish unga gʻalati tuyulardi. Biroq u ma’naviy kamolotning qandaydir maqomiga yetishganda, gunohkor qalbi ojiz mayillardan voz kechganda va muqaddas uchlik mohiyatidan yorishganida bu sirdan voqif boʻlishiga ishonardi.
Uning qulogʻiga tez-tez sahnadan yo cherkov minbaridan turib tantanavor ohangda aytiladigan, ehtirosli — sevgi va nafratni ifodalagan soʻzlar eshitilardi, ularning ta’sirchan bitilgan shaklini kitoblarda oʻqigan, biroq nega qalbida bu soʻzlarga oʻrin yoʻqligiga, nima uchun ularni ovoz chiqarib aytish oʻzi uchun qiyinligiga hayron boʻlardi. Vujudini bot-bot bir necha lahzalik nafrat tuygʻusi qamrab olar, biroq bu tuygʻu hech qachon davomli ehtirosga aylanmas va undan qutilish ham har gal qiyin kechmas, vujudi goʻyo qandaydir libos yoki qobiqni tashlab yuborganday hayal oʻtmay yengil tortar, osongina qutilardi. Ayrim daqiqalarda u vujudiga noayon, koʻz ilgʻamas, mingʻirlagan tovushda qandaydir xohish-mayillar joylashib olayotganini his etar, shunda butun borligʻi yonar — shahvoniy nafsga asar tushayotganday bezovtalanar, biroq bu hissiyot ham vujudini tez va oson tark etar, aql-hushi esa bunday damlarda hushyor totardi. Goʻyo uning qalbida faqat shunday muhabbat va shunday nafratga oʻrin borday tuyulardi.
Biroq u endi sevgining mavjudligiga ortiq shubha qilolmasdi, zotan, tangrining oʻzi uning ruhini azaldan ilohiy muhabbat bilan sevgan. Asta-sekin qalbi ruhoniy bilim nuri bilan yorishib borgani sayin, olam uning koʻz oʻngida ilohiy qudrat va muhabbatning ulkan, beqiyos aksi boʻlib gavdalandi. Hayot tangri in’omiga aylandi va uning har bir sevinchli lahzasi uchun — hatto daraxt shoxidagi bargning yiltiragani uchun ham — uning qalbi yaratganga shukronalar aytmogʻi lozim. Olam uning nazarida oʻzining butun aniq-tiniqligi-yu jamiki murakkabliklari bilan ilohiy qudrat, muhabbat va hamma joyda hoziru nozirlik qonun-qoidasidan iborat edi.
U anglagan — uning qalbiga in’om etilgan bu ilohiy mohiyat tuygʻusi shu qadar yaxlit va shubhasiz ediki, natijada u oʻz umrini davom ettirib yashashi nima uchun zarurligini qiyinchilik bilan tushunardi. Biroq, ehtimol, uning hayoti tangri tomonidan oldindan belgilab qoʻyilgan yoʻlning bir qismidir, shuncha qabih va ogʻir gunohlarga qoʻl urganidan keyin uning mohiyat borasida savol berishi nooʻrindir. Yagona, abadiy, har joyda hoziru nozir, mukammal mavjudlik tushunchasi itoatkor qilib qoʻygan, kamsitilgan uning ruhi tagʻin oʻz zimmasiga va’dalar, ibodatlar, duo oʻqishlar, sirli marosimlarda qatnashish va oʻzini-oʻzi azobga qoʻyadigan majburiyatlarni olardi; va faqat hozir, shu damda, buyuk sevgi siri ustida oʻyga tolib oʻtirib, u botinida iliq bir jonlanishni his etdi, goʻyo vujudida yangi hayot yoki yangi bir ezgu hikmat barq urayotganday tuyuldi.
Biroq diniy talvasaga berilib ketishning xatarini bilgani bois, u eng oddiy cherkov qoidalaridan ham chetga chiqmasdi, oʻzini-oʻzi tinimsiz qiynash evaziga burungi gunohlarini yuvishga urinar, soxta avliyolikning qaltis xavfidan oʻzini saqlardi. Vujudidagi besh sezgining har birini alohida-alohida sinovga solardi. U ayollarning koʻziga koʻzi tushushidan oʻzini olib qochardi. Oʻqib oʻtirib, boshini koʻtarib qarar, ba’zan tuyqusdan, bir lahzali iroda kuchi bilan oʻqib tugatilmagan gapni oʻrtasida toʻxtatib, kitobni shart yopardi. U qulogʻini eshitmaydigan kuyga soldi; oʻzining beoʻxshov, siniq ovoziga e’tibor qilmadi, vaholanki, ovozi charxlanayotgan pichoqdan yo kulni uymalayotgan boyoʻgʻli panjalarining gʻijir-gʻijiriga yoki gilamga urilayotgan tayoqning tovushiga oʻxshab asabini qoʻzgʻardi. Hid sezish qobiliyatini oʻtmaslashi qiyin kechdi, chunki u qoʻlansa hidlardan savqitabiiy tarzda jirkanmasdi: masalan, koʻcha-koʻyning hidimi, axlat yoki qatron yoxud oʻzining badanining isimi — bular unga qiyoslash va turli qiziq tajribalar uchun bir bahona boʻlardi.
Oxir-oqibat u sasigan baliq hidiga chiday olmasligini, bu hid bir joyda yigʻilib qolgan peshobning hidini eslatishini aniqladi va oʻrni kelganda oʻzini shu hidga chidashga oʻrgatdi. U ta’m bilish sezgisini ham oʻldirdi: nafsini tiyishga, cherkov koʻrsatmalariga qat’i amal qilishga oʻzini majburladi, ovqat mahali esa yegulik haqida oʻylamaslikka urindi. Biroq tuygʻu sezgisini oʻldirishda u alohida ixtirochilik qobiliyatini namoyon etdi. U toʻshakda tanasining holatini hech qachon oʻzgartirmasdi, noqulay tarzda oʻtirardi, badanining qichishi va ogʻriqlarga toqat qilar, sovuq paytda issiqdan chetroqda boʻlishga urinardi, butun ibodat davomida, Injilni oʻqish vaqtidan tashqari, tizzalarini bukib oʻtirardi, yuvinganida sovuq havoning ta’siri sezilsin deb yuzi va boʻynini artmasdi. Qoʻlida tasbeh boʻlmagan paytlar qoʻllarini chopqir kabi ikki biqiniga siqib olar, choʻntaklariga solmas yoki beliga qoʻyib olmasdi.
Endi u oʻzida gunohga qiziqtiradigan ishtiyoqni his etmasdi. Biroq qat’i tartib-intizomni saqlashiga qaramay, ba’zida bolalarcha boʻshanglikka berilib ketishi uni ajablantirardi. Duo oʻqib oʻtirganida onasi aksa ursa yoki birov xalaqit bersa tuyqusdan jahli chiqib ketardi, bunday holatda toat-ibodatdan hech qanday naf yetmasligi tayin edi. Shunday vaziyatda jahlini jilovlash uchun kuchli iroda kerak boʻlardi.
Bunday mayda injiqlikning turli koʻrinishlarini u oʻzining oʻqituvchilarida koʻp kuzatgandi va ularning titragan lablarini, tishlarini tishlariga qattiq bosganini, qizargan yonoqlarini eslab, ularni oʻzi bilan qiyoslab, fe’lini tuzatishga qanchalik urinmasin, qoʻlidan kelmas va bundan ruhi choʻkardi. Oʻzining shaxsiy hayotini boshqalar hayotlari oqimiga qoʻshib yuborish uning uchun har qanday diniy ibodatni ado etish yoki duo oʻqishdan mushkil ediki, bu boradagi barcha urinishlari behuda ketardi; ushbu holat oxir-oqibat ma’naviy qashshoqlanishni yuzaga keltirdi, uning ortidan esa ikkilanishlar va shubha-gumonlar keldi. Ruhini umidsizlik chulgʻadi; goʻyo eng sirli marosimlar ham, qurib qolayotgan buloqlar kabi, uni najotbaxsh suvdan endi bahramand etolmayotganday tuyulardi. Tavba-tazarru ham faqat vijdonini azoblayotgan gunohlardan qutulishning bir vositasiga aylangandi. Qovushuv marosimi endi avvalgiday farogʻatli daqiqalarni hadya etmasdi. Cherkovga u oʻzi bilan eskirib ketgan, harflari xiralashib, sahifaladi sargʻayib qolgan avliyo Alfons Liguriy tartib bergan duolar kitobini olib borardi. Olovli muhabbat va bokira ehtirosning xira tortgan dunyosi uning qalbi uchun ayni shu sahifalarda, qoʻshiqlar qoʻshigʻidagi obrazlar marosim ishtirokchisining duolariga qoʻshilib, uygʻunlashib ketgan joyda jonlanardi. Sassiz ovoz goʻyo uning ruhini erkalar, sharaflar va ayni damda oʻshani, unashilgan qizni nikohda hozir boʻlishi uchun bars togʻlaridagi Amon qoyasidan yoʻlga chiqishga da’vat etardi. Uning hukmiga tobe qalb ham xuddi shunday sassiz ovozda javob qilardi: «Inter uberamea mea commorabitur»[4].
Itoatkor qalbning bu obrazi, duo oʻqiyotgan, mulohaza yuritayotgan chogʻida tana mayllarining tagʻin gʻimirlab oʻzidan darak bera boshlagani bois, uning uchun xatarli, jozibador tus ola boshladi. Bir bor boʻshanglik, bir marta nojoʻya xayolga berilishi shuncha mashaqqat bilan erishganlaridan mosuvo qilishini u aniq-tiniq anglab yetardi. Nazarida, sekin oʻrmalab kelayotgan suv uning yalangʻoch oyoqlari kaftiga yaqinlashar va kuchsiz, shovqinsiz, yuvosh toʻlqin terisiga tegay-tegay deb turganday tuyulardi. Va suv terisiga ayni tegayotgan payt — gunohga botay degan bir lahzada iroda kuchi yoki kutilmaganda duoning shiddati bilan u toʻlqindan uzoqlashib ketar, qurugʻlikka chiqib olardi. Yiroqda qolgan, biroq tagʻin sezdirmay oyoqlari ostiga gʻimirlab oqib kelayotgan oqimning kumush tusli tasmasini kuzatib, u oʻz irodasining kuchsizligini his etdi, biroq baribir bu jozibador jilvalarga berilmadim, yengilmadim degan fikr koʻnglida qoniqish paydo qildi.
Yoʻldan ozdiruvchi oʻy-xayollar bilan doimiy kurashish qalbidagi ezgulikning bebaho yolqinini oʻchirib qoʻyishi uni tashvishlanishga majbur etardi. Oʻzidagi qat’iyatga ishonochi yoʻqoldi va uning oʻrinini tushunarsiz qoʻrqoʻv egalladi, oqibatda ruhi asta-sekin choʻka boshladi. Faqat endi juda katta iroda kuchi evaziga burungi e’tiqodini tiklab olar va ruhiy farogʻat holatiga qaytardi; koʻnglida har qanday hayu-havas, istak gʻimirlaganda tangriga sigʻinishga, tangridan soʻragan ruhiy farogʻat, albatta, uning tomonidan in’om etilishiga ishonishga oʻzini majbur etardi. Hayu-havaslarning tez-tez qaytalanishi va ta’sir kuchi oʻzi bir paytlar eshitgan — avliyolar kechirishgan sinov-bardoshlarning haqqoniyligini ochiq-oydin tasdiqlardi. Bundayin istak-mayllarning bot-bot takrorlanishi va ta’sir kuchi shayton boʻysundirishga zoʻr berib urinayotgan ruhining bardoshliligiga dalil edi.
Tavba-tazarru chogʻida ruhoniy uning ikkilanishlari va shubha-gumonlarini (duo oʻqiyotganda bir lahzada loqaydlikka berilishi, gap-soʻzida va harakatida mayda injiqlik va oʻzboshimchalikka yoʻl qoʻyishi) tinglab, uni gunohdan xalos etishdan avval, buringi gunohlaridan birini aytishini soʻrardi. U itoatkorlik bilan uyalib-qizarib burungi gunohlaridan birini aytib afsus chekardi. Qanchalik toat-ibodatga berilmasin, ezgu fazilatlarga ega boʻlmasin, hech qachon bu gunohidan toʻla-toʻkis qutula olmasligini tushunardi. Bezovta gunohkorlik tuygʻusi uni hech qachon tark etmaydi; u tavba-tazarru qiladi, afsus chekadi va kechiriladi, yana tavba-tazarru qiladi, afsus chekadi va yana kechiriladi — biroq bari behuda. Ehtimol, oʻsha birinchi bor, shoshilib, jahannam dahshati haqida eshitib qoʻrqib qilgan ilk tavba-tazarrusi qabul etilmagandir? Ehtimol, u oʻz gunohlariga chin dildan afsus-nadomat chekmagandir? Biroq oʻz hayotini oʻnglash, toʻgʻri yoʻlga solish uning ibodatlari toʻgʻriligini koʻrsatuvchi eng yaxshi dalillar, uning oʻz gunohlariga chin dildan chekkan afsus-nadomatlariga asos.
«Axir, men oʻz hayotimni oʻngladim-ku», takrorladi u ichida.

* * *
Rektor deraza tagida yorugʻni orqasi bilan toʻsgancha jigarrang pardaga engashib turardi. U gapirib va kulib turib, pardaning ipini qoʻliga olib sekin chuvatar va yana oʻray boshlardi. Stiven uning roʻparasida turib, uylarning tomlarida uzun yoz kunining yorugʻi soʻnib borayotganini va ruhoniyning barmoqlarining ohista, bir tekis harakatini kuzatardi. Ruhoniyning yuzi soyada edi, biroq uning ortida soʻnib borayotgan kunduzning yorugʻi chuqur botgan chakkalariga, kallasining qingʻir-qiyshiq joylariga tushib turardi. Stiven kollej hayotida kechgan turli-tuman voqealarni xotirjam va ta’sirli qilib soʻzlayotgan ruhoniy ovozining oʻzgaruvchan ohangiga quloq tutdi: ruhoniy endigina tugagan ta’tillar, ordenning chet ellardagi boʻlimlari va oʻqituvchilarning almashishi haqida gapirardi. Xotirjam va ta’sirchan ovoz suhbatni bir zaylda boshqarar, orada toʻxtalgan damlarda e’tiborli savollar tashlab gurungni jonlantirib yuborishni Stiven oʻzining burchi deb bilardi. U bularning bari daromadi gap ekanini anglar, keyin nima boʻlishini kutardi. Rektorga uchrashish haqida buyruq olib, chaqiriqning sababini bilolmay uning boshi qotdi, qabulxonada diqqat boʻlib kutib oʻtirarkan, nigohi bir xushxulq suratdan boshqasiga sakrar, fikri esa beqaror boʻlib, bir tusmoldan boshqasiga koʻchardi. Bu holat nega chaqirishgani tuyqusdan ayon boʻlguncha davom etdi. Qandaydir kutilmagan sabab bilan rektor kelmay qolishi ehtimolini koʻnglidan oʻtkazishiga ulgirmay, qayrilayotgan eshik tutqichining tovushi va ruhoniycha uzun toʻnning shitirlaganini eshitdi.
Rektor dominikan va fransiskan ordenlari haqida, avliyo Fomaning avliyo Bonaventura bilan doʻstligi haqida gapirdi. Tarki dunyo qilgan monaxlar ordeni a’zolari — kaputsinlarga ibodat liboslarini kiygizish unga bir qadar...
Stivenning yuzida ruhoniyning iltifotli tabassumiga javoban kulgi jilvalandi, biroq bu masalada u biror-bir mulohaza bildirishni istamadi, faqat tushunmayotgan koʻyi lablarini sal-pal qimirlatib qoʻydi.
— Men eshitdimki, — davom etdi rektor, — kaputsinlarning oʻzlari, fransiskanlarga oʻxshab, bu libosni bekor qilish haqida gapirishayotganmish.
— Biroq uni monastrlarda saqlab qolishar? — dedi Stiven.
— Ha, boʻlmasam-chi, albatta, — dedi rektor, — monastrlarda bu ayni muddao, lekin koʻchada kiyib yurish... toʻgʻrisi, bekor qilingani ma’qul, nima deysiz?
— Ha, noqulay.
— Juda toʻgʻri, noqulay. Tasavvur qiling, men Belgiyada boʻlganimda koʻrdim, kaputsinlar har qanday ob-havoda ham oʻzlarining bu keng-moʻl chakmonlarining etagini tizzalariga oʻrab olib, velosipedda yurishadi. Bu, axir, kulgili emasmi? Les jupes — Belgiyada ularni shunday atashadi.
Undosh tovush shunday jarangladiki, soʻzni tushunishning iloji boʻlmadi.
— Qanday dedingiz?
— {nw|Les jupes}}.
— Ha-a.
Stiven tagʻin ruhoniyning tabassumiga javoban kulimsiradi, ruhoniyning yuzidagi kulgi koʻrinmasdi, chunki uning yuzi soyada edi; ruhoniyning vazmin, bosiq ovozini eshitganda uning kulgu sharpasi Stivenning ongida darhol jonlangandi. U derazadan xira tortib borayotgan osmonga xotirjam qaradi, kechki salqindan va yonogʻidagi nimjon qizillikni yashirgan ufqning gʻira-shira sargʻish toʻzonidan koʻngli sevindi.
Ayollar kiyimlarining nomi yoki bu kiyimlar tikiladigan harir mayin matolar uning xotirasida allaqanday kufrona hidlari bilan qolgan edi. Bolaligida jilovlar — bu yupqa ipak tasmalar, deb tasavvur qilardi, keyincha Stredbrukda birinchi marta otning yogʻli, qoʻpol yuganini ushlab koʻrganda hayratga tushgandi. Birinchi marta oʻzining titragan barmoqlarida ayollar paypogʻining gʻadir-budur ipini ushlab koʻrganda ham xuddi shunday hayajonga tushgandi. Bunday boʻlishining boisi shunda ediki, u oʻqiganlaridan faqat oʻz holatiga mos, koʻnglidagiga javob beradiganlarini eslab qolardi va oʻzini sevgiga baxsh etgan ayolning ruhi yoki tanini nozik, mayin ovozli, xuddi atirgulning gulbarglariday yupqa matoda tasavvur etmay turib koʻz oldiga keltirolmasdi.
Biroq ruhoniyning ogʻzidan chiqqan gap tasodifan aytilgani yoʻq; u bilardi, ruhoniy bunday mavzularda hazillashishni lozim koʻrmaydi. Gap hazil aralash aytildi, biroq bekorgamas va u soyadagi koʻzlar uning yuziga qiziqsinib qaraganini his etdi. Hozirgacha u iyezuitlarning makkorliklari haqida eshitgan yoki oʻqiganlariga ahamiyat bermay kelardi. Hamisha oʻzining oʻqituvchilarini, garchi ularni unchali yoqtirmasa-da, jiddiy, aqlli, jismonan va ruhan sogʻlom tarbiyachilar, deb hisoblardi. Ular ertalablari boshlaridan sovuq suv quyub yuvinishadi va toza salqin kiyimlar kiyishadi. Klongousda va Belvederda ularning orasida yashashga toʻgʻri kelgan shuncha vaqt mobaynida u ikki marta qoʻliga chizgʻich bilan urib jazolandi, vaholanki, bu jazolar nohaqdan berilgan edi, u koʻp narsalar uchun oʻzining jazolanmay qolganini ham bilardi. Shu vaqt mobaynida u oʻzining oʻqituvchilaridan biror marta ham ma’nisiz gap eshitmadi. Ular unga xristian ta’limotining mohiyatini oʻrgatishdi, uni diyonatli hayot kechirishga da’vat etishdi, ogʻir gunohga botganida ezgulikka qaytishiga koʻmaklashishdi. Ular bor joyda u oʻzini qat’iyatsiz sezardi — Klongousda ham soʻtakligidan, Belvederda ham hardamxayolligi bois shunday holatga tushardi. Bu doimiy ikkilanishlar uning kollejdagi soʻnggi yiligacha davom etdi. U biror marta oʻqituvchilarining gapini ikki qilmadi, shumtaka joʻralarining aldovlariga uchmadi, oʻzining vazmin, itoatkor fe’l-atvorini oʻzgartirmadi va qachondir oʻqituvchilarining mulohazalari toʻgʻriligiga shubhalangan boʻlsa-da, buni ochiq-oshkora aytgani yoʻq. Yillar oʻtgan sayin ularning ayrim qarashlari unga birqadar joʻn boʻlib tuyula boshladi.
Bu uning qalbida pushaymonlik va oʻkinch tuygʻularini uygʻotar, nazarida, u oʻzi oʻrganib qolgan olam bilan asta-sekin xayrlashar va uning nutqini soʻnggi marta tinglayotganday edi. Bir safar cherkov oldidagi ayvon tagida bir nechta bola ruhoniy bilan suhbatlashardi, u ruhoniyning shunday deganini eshitdi:
— Menimcha, lord Makoley umrida biror marta gunoh ish qilmagan, demoqchimanki, biror marta ongli ravishda ogʻir gunohga qoʻl urmagan.
Keyin bolalardan biri ruhoniydan Viktor Gyugoni siz buyuk fransuz yozuvchisi deb hisoblaysizmi, deb soʻradi. Ruhoniy javob berib, Viktor Gyugo cherkovdan yuz oʻgirgandan keyin, katolik boʻlib yurgan paytidagidan koʻra xiyla yomon yoza boshlaganini aytdi.
— Biroq, — qoʻshib qoʻydi ruhoniy, — koʻplab fransuz tanqidchilarining fikricha, Viktor Gyugo, shubhasiz, buyuk yozuvchi sanalsa-da, Lui Veyo singari tiniq uslubga ega emas.
Stivenning yuziga yugirgan rangpar qizillik ruhoniyning bu shamasidan soʻndi, uning koʻzlari hali ham oqish tusdagi osmonda edi. Biroq ongida allaqanday beqaror shubha kezinardi. Xotirasidan boʻlib oʻtgan voqealar elas-elas qalqib chiqa boshladi: u sahnalarni va ularda harakatlanayotgan qiyofalarni tanidi, biroq eng muhim narsani eslashi qiyin boʻldi. Mana, u Klongousdagi sport maydonchasi chetida yurib, oʻyinni kuzatayotir, oʻzining kriket qalpoqchasidan konfet olib yeyapti, iyezuitlar esa yoʻlaklarda xonimlar bilan velosipedda sayr qilishayotir. Allaqanday unutilayozgan, Klongousda koʻp aytiladigan arzimas soʻzlar uning xotirasi tubida aks-sado beradi.
U jim-jit qabulxonada oʻtirib, uzoqdan kelayotgan bu aks-sadoni ilgʻashga urindi va tuyqusdan butunlay boshqacha ohangda oʻziga murojaat etayotgan ruhoniyning ovozidan hushyor tortdi.
— Men bugun seni chaqirtirgan edim, Stiven, chunki sen bilan maslahatlashib oladigan muhim gap bor.
— Eshitaman, ser.
— Sen qachondir oʻz qalbingning haqqoniy da’vatini tuyganmisan?
«Ha» demoqchi boʻlib Stiven lablarini ochdi, biroq shu zahotiyoq oʻzini tiydi. Ruhoniy javobni kutib turdi va keyin qoʻshib qoʻydi:
— Aytmoqchimanki, sen qachondir qalbing tubida ordenimizga a’zo boʻlish istagini tuyganmisan? Oʻyla-chi.
— Men bu haqda oʻylaganman, — dedi Stiven.
Ruhoniy pardaning ipini qoʻyib yubordi va qoʻllarini koʻkragiga qovushtirdi, oʻychan qiyofada ularga iyagini tiradi va xayolga toldi.
— Biznikiday kollejda, — dedi u nihoyat, — gohida bitta yoki, ehtimol, ikki-uchta oʻquvchi topilar tangri taollo tomonidan din yoʻlida xizmatga da’vat etiladigan. Bunday oʻquvchi oʻz tengdoshlari orasidan moʻminligi va boshqalarga munosib xislatlari bilan ajralib turadi. U oʻz doʻstlarining hurmatini qozonadi, muqaddas birodarlik jamiyati a’zolari uni oʻzlarining prefekti etib saylashadi. Mana sen, Stiven ana shunday oʻquvchilar sirasiga kirasan, sen — bizning Bibi Maryam birodarlik jamiyatimiz prefektisan. Va, ehtimol, sen, tangri oʻz xizmatiga munosib koʻrgan oʻsha boʻzboladirsan.
Ruhoniyning ovozidagi jiddiy, ta’sirchan ohangdan kuchaygan oshkora gʻurur tuygʻusi Stivenning yuragini tez urishga majbur qildi.
— Bunday e’tiborga sazovor boʻlmoq, — davom etdi ruhoniy, — shundayin ulugʻ marhamatki, buni odam bolasiga karami keng egamgina in’om etishi mumkin. Bizning yerimizdagi na biror qirol, na biror hukmdor tangri xizmatchisi ega boʻlganchalik hokimiyatga ega boʻlolmaydi. Na biror malak, na malaklar malagi, na avliyo va hatto Bibi Maryamning oʻzi ham tangri xizmatchisi qadar hokimiyatga ega emas: tangri podshohligi darvozasining kalitini qoʻlida tutmoq, gunohlarni bogʻlamoq va hal etmoq, sehru afsun, tangri bandalari vujudidan ularga azob berayotgan nopok ruhlarni quvmoq, ulugʻ egamni samodan tushib, minbarda non va vinoga aylanishga chorlash vakolatiga ega boʻlmoq ana shu hokimiyat ilkidadir. Buyuk hokimiyat bu, Stiven!
Stivenning yuziga yana qizillik yugurdi, u ruhoniyning magʻrur murojaatida oʻzining magʻrur orzulari aks-sadosini eshitgandi. U oʻzini, buyuk hokimiyatga ega vazmin va itoatkor, farishta-yu avliyolar izzatu ikromidagi ruhoniy qiyofasida tez-tez koʻz oldiga keltirardi. Qalbining tubida shuni pinhona orzu qilardi. U oʻzini navqiron, munosib qadr-qimmatga egaligidan koʻngli toʻq ruhoniy sifatida tasavvur etardi. Mana, u jadal yurib tavba-tazarru xonasiga kirib kelayotir, mehrob zinalaridan koʻtarilayotir, ladan tutatayotir, tizzalarini bukayotir, diniy marosim amallarining nozik va sirli harakatlarini amalga oshirayotir. Bu harakatlar hayotdagiga oʻxshashligi va ayni paytda oddiy turmushdan butkul oʻzgachaligi, ajralib qolgani bilan uni chalgʻitardi. U oʻz orzulari ichida yashagan xayoliy hayotda ruhoniylardan oʻzlashtirgan ovoz va imo-ishoralarni oʻziniki qilib olgandi. U biroz egilib tizzalarini bukadi, xuddi bu ruhoniyga oʻxshab; isriqdonni, boshqa bir ruhoniyga taqlidan, hafsala bilan bir tekis sermaydi; egnidagi ruhoniycha libosi esa, uchinchi bir ruhoniyniki singari, duoni oʻqib boʻlib mehrobga burilganda ochilib ketadi. Biroq bu tasavvurlarida, xayoliy sahnalarda unga ikkilamchi rolni oʻynash koʻproq yoqardi. U bosh ruhoniy unvonidan voz kechadi, chunki u holda butun dabdabali marosimni uning oʻzi boshlab oʻzi tugatar, boz ustiga, marosim qoidalarida uning vazifalari aniq-tiniq belgilab qoʻyilgandi.
U kamtarroq cherkov unvonini orzu qildi: mana, u hammaning nazaridan chetda, mehrobdan uzoqda kichik ruhoniy libosida, yelkasiga yengil yopingʻich tashlagan, uning etaklari bilan u diskosni ushlab turibdi; muqaddas ne’matlarni tatish marosimi yakunida, zarhal ipda tikilgan diakon libosida, ruhoniydan bir zina quyida, qoʻllarini qovushtirib va ibodatchilarga yuzini burib, qiroat bilan e’lon qiladi: «Ite, missa est». Agar u oʻzini qachondir ruhoniy rolida koʻrgan boʻlsa, bunga faqat bolalar duo kitobida koʻzi tushgan: kimsasiz cherkovda, oddiy va talabchan mehrob oldidagi kursida faqat bir farishta va xizmatchi oʻspirin, xuddi uning oʻziday oʻspirin oʻtiribdi.
Hozir odob bilan sukut saqlab turib, u ruhoniyning soʻzlariga e’tibor qildi va bu soʻzlar ortidan uni yaqinlashishga undagan, unga sirli donolik va sirli hokimiyat taklif etgan yanada teranroq ovozni eshitdi. U Simon Volxvaning gunohi nimada ekanini va hech qachon kechirilmas muqaddas ruhga shakkoklik nimaligini bilib oladi. U boshqalardan sir tutilgan, qahrdan bino boʻlgan va tugʻilgan shubhali sirlardan voqif boʻladi! U boshqalarning gunohlarini, gunohli mayl-istaklarini, kufrona oʻy-xayollarini tinglaydi: ularni gʻira-shira cherkovda, tavba-tazarru xonasida ayollar va qizlarning lablari qulogʻiga pichirlab aytadi. Uning qalbi, sirli tarzda daxlsizlik kasb etib, tagʻin tangrining yorugʻ taxti oldida gunohsiz paydo boʻladi. Uning qoʻliga hech bir gunohning gardi yuqmaydi, zotan, bu qoʻllari bilan u qovushuv marosimining muqaddas nonini ushatadi; uning duo oʻqiyotgan dahaniga hech qanday gunoh daxl qilolmaydi, zotan, u tasodifan, tangri vujudi haqida mulohaza yuritmay turib, uni kavshamaydi va ichmaydi. U sirli bilim va sirli hokimiyatni asraydi, bokira goʻdak misol gunohsiz boʻlib, umrining soʻnggi kunigacha, Malkisidq unvoniga mos martabada yaratganning xizmatida boʻladi.

* * *
— Ertaga men ibodat xizmatini ado etaman, — dedi rektor, — nasib etib, qodir egam seni oʻz karamidan bahramand etsin va sen, Stiven oʻzingning piringga, tangrining suygan bandasiga iltijo qil, shoyad, yaratgan aqlingni ravshan etsa. Biroq sen qattiq ishonishing kerak, Stiven, sening iqtidoring bor, agar uning yoʻqligini keyincha payqab qolsang juda qiyin boʻladi. Yodingda tut: ruhoniylikka qoʻl berganingdan soʻng, sen bir umr ruhoniyligingcha qolasan. Aqoidlar kitobidan senga ma’lum, diniy unvonga kirishning sirli marosimi faqat bir bor boʻladigan marosim, zotan, u yurakda oʻchmas iz qoldiradi. Sen bularning barini hozir taroziga qoʻyib koʻrishing lozim, keyin kech boʻladi. Bu juda muhim masala, Stiven, zero, sening oʻlmas ruhing xalos boʻlishi shunga ham bogʻliq. Biz birgalikda tangriga ibodat qilamiz.
Shunday deb u ogʻir eshikni itarib ochdi va Stivenga, uni endi goʻyo oʻzining ruhoniy hayotdagi hamkori hisoblab, qoʻl uzatdi. Stiven zina tepasidagi keng maydonchaga chiqdi va kechki mayin havoning iliq ta’sirini his etdi. Finleyters-Cherch oldida toʻrt nafar yigit qoʻl ushlashib, boshlarini sermashar, ulardan biri olti qirrali garmonda chalayotgan shoʻx kuyga mos harakat qilardi. Musiqaning ilk tovushlari, har doimgiday, uning gʻaroyib fikrlarini, xuddi bolakaylar qumloqda yasagan minorachalarni tuyqusdan bostirib kelgan beozor va shovqinsiz toʻlqin gʻarqob qilganday, yuvib ketdi. U yasama ohangga kulimsirab, boshini koʻtarib ruhoniyning yuziga qaradi va unda botayotgan kunning shavqsiz aksini koʻrdi, haligina ularning ruhoniy ittifoqini tan olib turgan qoʻlini ruhoniyning qoʻlidan ohista oldi.
Zinadan tushayotib kutilmaganda u oʻzini bundan keyin azobga qoʻymasligini his etdi. Bunga ruhoniyning botayotgan kun aks etgan yuzi sabab boʻlgan edi. Xayolida kollejning zerikarli hayoti jonlandi. Uni ordenda ham ana shunday zerikarli, yakrang, oddiy—kundalik tashvishlardan xoli hayot kutardi. Klongousdagi uzun dahlizlarning boʻgʻiq havosi uning yodiga tushdi, yonib turgan gaz chiroqlarining past tovushda vishillashini eshitdi. Tuyqusdan vujudini sababsiz bezovtalik chulgʻadi. Yuragi tez ura boshladi va buning ortidan allaqanday ma’nisiz kuchli shovqin uning sergak oʻy-xayollarini toʻzgʻitib yubordi. Uning oʻpkasi, goʻyo namxush, iliq va boʻgʻiq havodan nafas olayotganday, goh kengayib, goh toraydi va u yana Klongousning yuvinish xonasidagi torf tusli boʻtana suvini, nam, iliq havosini his etdi.
U har gal bu hayotga xayolan yaqinlashganda vujudida allaqanday ta’lim-tarbiya va ezgulikdan-da kuchliroq instinkt paydo boʻlar va bu noayon, noxayrixoh instinkt uni: rozi boʻlma, deya ogohlantirardi. Yangi hayotning sovuq va bir maromdagi muhiti uni bezdirardi. U oʻzining ertalabki rutubatli havoda, boshqalar bilan turnaqator tizilib tonggi ibodatga borishini, duo oʻqib, me’daga tekkan zoriqishni bartaraf etishga behuda urinishini koʻz oldiga keltirdi. Mana, u jamoa bilan dasturxon atrofida oʻtiribdi. Odamoviligini qanday yengsin, shunday fe’li bois, uning begona joyda yeb-ichishga tobu toqati yoʻq-ku? Gʻururini qanday yengsin, axir, shu tufayli u doim oʻzini doim yolgʻiz his etib kelgan-ku?
Uning siyoqi Stiven Dedalus, S.J
Uning ismi bu yangi hayotda kutilmaganda koʻz oldida aniq koʻrindi, keyin esa yuzi emas, yuzining rangi gʻira-shira paydo boʻldi. Bu rang goh oqish, goh xira-gʻishtrang tus oldi. Bu nima — u qish kunlari ertalab ruhoniylarning qirtishlangan yonoqlarida koʻrgan yalligʻlangan qizillikmi? Yuzlar koʻzsiz, xoʻmraygan-vazmin, xudojoʻy edi, qizargan yonoqlarda tiyib turilgan qahr qotgan. Bu nima? Ehtimol, u bolalar Chiroqli Simyogʻoch, boshqalari esa Qari Tulki Kempbell deb atashadigan iyezuitning yuzini xotirlagandir?
Bu payt u Gardner-stritdagi iyezuitlar ordeni uyi oldidan oʻtayotgan edi, beixtiyor, agar ordenga kirsam qaysi deraza meniki boʻlarkan, deb oʻyladi. Va shu damdayoq oʻzining qiziquvchanligidan ajablandi — uning qalbi haligina oʻziga muqaddas tuyulgan narsadan endi juda olisda edi. Uni qancha yil itoat va intizomda ushlab turgan jilov nihoyatda chidamsiz, nochor tuyuldi; va bu ayni oʻsha — uni erkidan umrbod judo etadigan qat’i, hal etuvchi qadamni tashlashi kerak boʻlgan daqiqada ayon boʻldi. Cherkovning balandparvoz da’volari, ruhoniylik unvonining sirlariyu qudrati haqida gapirgan rektorning ovozi uning xotirasida bekorchi ovozday aks-sado berdi. Uning yuragi bu ovozga e’tiborsiz edi va u endi barcha pand-nasihatlar puch, rasmiy gaplar ekanini bildi. Yoʻq, u hech qachon mehrob oldida isriqdonni sermamaydi. Uning qismati — har qanday jamoaviy va diniy tushovlardan qochish. Ruhoniyning dono pand-nasihatlari uni asir etolmadi. Uning qismatida boshqalardan uzoqda oʻzining donoligini topmoq yoki dunyo hoyu havaslari ortidan quvib, oʻzi boshqalarning donoliklarini anglashi kerakligi bitilgan.
Dunyoning hoyu havaslari — gunohning yoʻllari. Va u gunoh chohiga qulaydi. U hali qulaganicha yoʻq, biroq sezdirmay, shovqinsiz, bir lahza ichida qulaydi. Qulamaslik — bu juda ogʻir, oʻta qiyin. U ruhining shovqinsiz qulab tushayotganini his etdi: mana, tushib kelayotir, hali qulaganicha yoʻq, biroq qulashga shay.
Tolk soyi ustidagi koʻprikdan oʻtayotib, u rangi oʻchgan zangori Bibi Maryam butxonasiga befarq qarab qoʻydi; poydevorga oʻrnashgan butxona, atrofini oʻrab olgan faqirona kulbalar orasida, xuddi qoʻnoqdagi tovuqqa oʻxshab koʻrindi. Keyin u chapga burilib, uyiga olib boradigan tor koʻchaga kirdi. Tepaliklar boʻylab daryogacha choʻzilgan qarovsiz polizlardan chirigan karamning koʻngilni aynitadigan achqimtil hidi dumogʻiga urildi. U kulimsirab, mana shu befarqlik, pala-partishlik, oilasidagi tanazzul va oʻsimliklar hayotidagi turgʻunlik oxir-oqibat ruhimni yengadi, deb oʻyladi. Uylari ortidagi polizda ishlagan, ular Shlyapali Amaki deb chaqirishadigan soʻqqabosh dehqon yodiga tushib, bexosdan kulib yubordi. Shlyapali Amaki ishga kirishishdan oldin dunyoning toʻrt tarafiga bir-bir qarab olar va keyin chuqur xoʻrsinib, belkurakni yerga sanchardi.
U qulflanmagan eshikni itarib ochib kirdi va yalongʻoch dahlizdan toʻgʻri oshxonaga oʻtdi. Uning singillari va ukalari stol atrofida oʻtirishardi. Chamasi, choyxoʻrlik tugayotgandi, chashkalar oʻrnida ishlatiladigan shisha krujka va sharbatdan boʻshagan bankalar tagida ichib tugatilayotgan suyuq choy qoldiqlari koʻrinardi. Toʻkilgan shakar bilan qorishgan non ushoqlari va boʻlaklari dasturxonda sochilib yotardi. U yer, bu yerda toʻkilgan choy yoyilib, chaplashib ketgan, suyakdan qilingan dastasi singan pichoq kovlab tashlangan pirogning yuqiga belangan.
Botayotgan kunning gʻamgin, ma’yus, kulrang yolqini derazadan, ochiq eshikdan tushib turar va Stivenning qalbida toʻsatdan gʻimirlagan oʻkinch tuygʻusini bir qadar yumshatardi. Ularga rad etilgan narsalarning bari unga — oilaning toʻngʻichiga qoʻshqoʻllab berilgan edi, biroq gʻira-shira shom yogʻdusida u singillari va ukalarining yuzida hech qanday alamzadalik alomatini koʻrmadi.
U stolga, ularning yoniga oʻtirdi va otasi bilan onasi qayerdaligini soʻradi. Bolalardan biri javob berdi:
— Ula uyyi koʻygani kettila.
Demak, yana koʻchilarkan. Belvederda Fellon degan bir oʻquvchi doim hiringlab, undan nega koʻchishni buncha yaxshi koʻrasizlar, deb soʻrardi. U ana shu ahmoqona hiringlashni eslaganda, qahri qoʻzib manglayida chiziq paydo boʻlardi.
— Bilsa boʻladimi, nega biz yana koʻchadigan boʻldik? — soʻradi u.
— Xoʻjayin bizzi uyidan haydayapti.
Stolning narigi chetidan ukasining «Sokin oqshomlarda»1ni xirgoyi qilgan ovozi keldi. Birin-ketin boshqa bolalar ham xirgoyiga qoʻshilishdi va nihoyat hammasi joʻr boʻlib ayta boshlashdi. Ular shu zayl, tungi qora bulutlar paydo boʻlib, shom qorongʻusi tushmaguncha xirgoyini davom ettirishdi.
U bir necha daqiqa quloq solib kutdi, keyin oʻzi ham ularga joʻr boʻldi. Singillari va ukalarining toza, bokira ovozlaridagi horgʻinlikni anglab, uning koʻngli ogʻrindi. Ular hali hayotning katta yoʻliga tushib olishganicha yoʻq, biroq allaqachon toliqishgan.
U son-sanoqsiz bolalarning ovozlari aks-sado berib, qoʻshilib, joʻr boʻlayotgan bu xirgoyini eshitdi va bu sadolardan uning qulogʻiga horgʻinlik, uqubat ohanglari chalindi. Uning nazarida bolalar hali yashashni boshlamay turib hayotdan charchaganday tuyuldi. Va u Nyumenning ham ayni shu ohangni Vergileyning «Tabiatnikiday ovozda azob-uqubatni, horgʻinlikni, shu bilan birga, barcha zamonlarda bolalarining qismati boʻlmish yaxshi kunlar kelishiga umidini ifodalagan gʻamgin satrlari»da eshitganini xotirladi.

* * *
U ortiq kutib turolmasdi.
«Bayron» qahvaxonasidan Klontarf butxonasigacha, Klontarf butxonasidan «Bayron» qahvaxonasigacha va yana butxonaga, keyin tagʻin qahvaxonaga borib-kelib yurib turdi. Avvaliga u sekin odimladi, yoʻlakka yotqizilgan plitalarni hafsala bilan bir-bir bosib, qadamlarini she’r ohangiga moslab tashladi. Otasining oʻqituvchi Den Korsbi bilan qahvaxonaga kirib ketishganiga rosa bir soat boʻldi, otasi uni universitetga joylashni gaplashmoqchi. Bir soatdan beri u nari borib, beri kelib, ularni kutib betoqat boʻlayotir. Biroq endi sabri tugadi, ortiq kutolmaydi.
U Bull tomonga keskin burildi va otasining qattiq hushtak tovushi qulogʻiga chalinib qolib, yana orqaga qaytmasligi uchun qichab yurib ketdi, bir necha soniyada mirshabxonadan oʻtib, burchakka burildi va nafasini rostlab, oʻzini xavotirdan xoli his etdi.
Ha, onasi uning universitet bilan bogʻliq tashvishlariga roʻyxushlik bermayotgan edi. Buni onasining gap orasida churq etmay, sukut saqlab turganidan payqagandi. Biroq onasining roʻyxushlik bermayotgani otasining maqtanib gapirgan gaplaridan koʻra kuchliroq ta’sir etib, uni tezroq bir qarorga kelishga qistardi. U oʻzidagi diniy ta’limga soʻnayotgan ishtiyoqning, aksincha, onasining qalbida tobora mustahkamlanib, kuchayib borayotganini sovuqqonlik bilan esladi. Mubham, xusumatli bu tuygʻu uning aql-hushini bulutday bosib, xiralashtirar, onasining orzu-istaklariga zid tarzda kuchayib borar va miyasini shubhali oʻy-xayollar tark etib, ongi yorishgan chogʻda koʻngli tagʻin farzandlik sadoqatiga moyil tuygʻular bilan toʻlib-toshar, ayni shu damlarda oʻzi bilan onasi oʻrtasida ilk bor ixtilof paydo boʻlganini — oralaridagi mehr-oqibatga bilinar-bilinmas darz ketganini gʻira-shira his etar va bundan afsuslanmas edi.
Universitet! Endi uni chaqirib toʻxtatishning iloji yoʻq, bolalik davrining qorovullari — oʻz izmi va maqsadlariga boʻysundirishga uringan qoʻriqchilarning nazoratida u endi qutulib ketdi. Koʻnglidagi qoniqish hissi, boz ustiga, gʻurur misoli sekin koʻtarilayotgan toʻlqinday, uning ruhini yuksaltirdi. U oʻzini baxsh etishi lozim boʻlgan, biroq hali nimaligi noayon maqsad, sirli tarzda najot yoʻliga boshlayotgan edi. Ayni damda ham bu maqsad uni oʻziga chorlayotgan va hayal oʻtmay uning qarshisida keng, ravon yoʻl ochiladiganday tuyulardi. Goʻyo qulogʻiga joʻshqin musiqa sadolari eshitilayotganday boʻldi, kuy ohanglari goh avj pardaga koʻtarilar, goh bir parda tushib, keyin tagʻin avjga chiqar va kutilmaganda shiddat bilan bir qadar pastlashar — misoli tungi oʻrmonda gurkirab yonayotgan uch tilli gulxanday tepaga oʻrlardi. Bu bir gʻaroyib muqaddima, bitmas-tuganmas, hech bir shakl-shamoyilga tushmaydigan avju daromad ediki, u tobora yuksalib borar, kuy maromi bardavom shiddatli tus olar, alanganing tillari gulxandan uzilib, tepaga sapchir va u butalar, oʻt-oʻlonlar tagidan kelayotgan — yovvoyi yirtqichning yaproqlarga shitob bilan urilayotgan yomgʻir shovqinini eslatuvchi tuyoqlari dupiriini eshitayotganday boʻldi. Quyonlarning, olqoru marallarning gurros yugurgan maydaqadam shovqini beixtiyor uning ongiga koʻchdi va nihoyat u shovqinlarni farqlamay qoʻydi, xotirasida esa Nyumen satrlarining tantanavor ohangi yangradi:
«Olqorning poyiday uchqur oyoqlar, ostidan oʻt chaqnar abadul-abad».
Bu mubham obrazga singdirilgan tantanavor ruh oʻzi voz kechgan ruhoniylik martabasining ulugʻvorligini yodiga soldi. Uning bolaligi koʻnglida ragʻbat uygʻotgan, ado etishiga oʻzini burchli deb hisoblagan da’vatga bogʻlangan orzu-oʻylar ogʻushida kechdi, biroq ana shu da’vatga itoat etadigan daqiqalar yetib kelganida esa, qaysar fe’l-huqiga boʻysunib, undan yuz burdi. Endi vaqt oʻtdi. Tilyogʻlamalik bilan aytilgan tavba-tazarruning foydasi yoʻq. Chunki u rad etdi. Xoʻsh, nima uchun?
U Dollinmautga yaqinlashganda yoʻlni chapga soldi va yengil yogʻoch koʻprikdan yurib borayotib ogʻir poyafzal kiyilgan oyoqlar dupuridan taxtalarning larzaga kelayotganini his qildi. Nasroniy birodarlar jamoasi Bulldan qaytayotgan edi. Ular juft-juft boʻlib tizilishib kelar va juftlar birin-ketin koʻprikka qadam qoʻyardi. Endi koʻprik oyoqlar ostida lorsillab tebrana boshladi. Ularning goh sargʻish, goh qizil, gohida toʻqqizil tusdagi dengiz shu’lasi oʻynoqlayotgan yoqimsiz basharalari shundoqqina uning yonginasidan loppillab oʻtar, ularga beparvo qarashga urinayotgan boʻlsa-da, yuzi achinish va uyat hissidan qizib ketganini sezdi. Oʻzining ahvolidan alami qoʻzib, yuzini ularning koʻzidan yashirmoqchi boʻldi va pastga, koʻprik tagida mavjlanib oqayotgan sayoz suvga qaradi, biroq ularning besoʻnaqay shlyapalari, koʻrimsizgina ensiz yoqalari va salanglagan rohibona jandalari suvda ham aks etardi.
— Xikki ogʻa.
— Kveyd ogʻa.
— Makardl ogʻa.
— Kyu ogʻa.
Ularning taqvodorliklari ham aynan ismlariga, yuzlariga, kiyim-boshlariga oʻxshaydi; ularning itoatkor gʻamzada yuraklari, ehtimol, sadoqatda uning yuragidan koʻra tengsiz ekaniga — yaratganga matlub bu vafo-sadoqat oʻzining ziyrak, tadbirli taqvodorligidan koʻra yuz karra afzalligiga oʻzini zoʻr berib ishontirishga oʻrganishi befoyda edi. Shundayin, agar payti kelib, magʻrurligimni jilovlab, faqiru haqir qiyofada, juldur kiyim-bosh bilan ularning eshigi oldida paydo boʻlsam, mendan mehr-muruvvatni ayaymaydilar va xuddi oʻzlarini yaxshi koʻrganday meni suyub ardoqlay oladilar, deb oʻylab, oʻzini olijanob boʻlishga chogʻlashi ham befoyda edi. Va nihoyat, oʻzining sovuqqon ishonchiga zid borib, ikkinchi oʻgitda oʻzgani xuddi oʻzimizni yaxshi koʻrganday yaxshi koʻrishimiz lozim deyilgani mehr-muhabbatning miqyosi va kuchini nazarda tutib emas, balki xuddi oʻzimizni yaxshi koʻrganday yonimizdagi kishini yaxshi koʻrishni amr etishini yoqlashga urinishi ham befoyda, boz ustiga, azobli edi.
U oʻzining yon daftarchasidagi gapni esladi va ovozini chiqarmay ichida takrorladi:
«Dengizdan bino boʻlgan barra bulutli olachipor kun».
Gap va kun hamda manzara bir ohangga uygʻunlashgan edi. Soʻzlar. Yoki ularning rang-tusimikan? Bularga u turli ranglarda jilvalanishga va ranglarning birin-ketin oʻchishiga imkon berdi. Toʻqqizil mis tusidagi oltin tong va yam-yashil olmazor bogʻ, toʻlqinlarning zangor rangi, girdiga sargʻimtil hoshiya tortilgan bulutlarning chuvalgan ipak tolalari. Yoʻq, bular boʻyoqlar emas. Bu — gapning maromi va ohangi, xolos. Demak, unga soʻzning bir maromda koʻtarilib, tushib turgandagi ohangi mohiyatidan va rangidan koʻra koʻproq yoqarkan-da? Balki koʻzlarining xiraligi, fe’l-atvorining yuvvoshligi bois rangdor, jimjimali tilda chiroyli ifodalangan yorqin, koʻzga yaqqol koʻrinadigan tasvirdan koʻra, aniq, loʻnda va bir maromdagi prozada bekamikoʻst gavdalangan shaxsiy his-tuygʻularining mushohadasi unga koʻproq quvonch bagʻishlar?
U tebranib turgan koʻprikdan qattiq yerga tushdi. Shu daqiqada unga havoda sovuq turganday tuyuldi va u suvga koʻz qirrini tashlab, yopirilb kelgan kuchli shamol sokin toʻlqinlarning oromini buzib, mavjlantirib yuborganini koʻrdi. Yuragi yengilgina silkinib, tomogʻi tirishib-tortishgani sovuq, kishi tabiatiga yot dengiz hidiga vujudi toqat qila olmasligini sezdirdi; biroq u chapga, qumtepalar tomonga burilmadi, aksincha, daryoga tik tushgan qoyalarni yoqalab yurdi.
Quyoshning xira nurlari daryoning koʻrfazga quyilgan joyidagi kulrang suv sathini elas-elas yoritib turardi. Uzoqda, sekin oqadigan Liffining quyi tarafida kemalarning bir tekis tizilgan machtalari osmonga tortilgan chiziqlarday, undan narida, tuman ichida esa shaharning ulkan inshootlari koʻzga tashlanadi. Gulu naqshlarining ranglari oʻchib, toʻza boshlagan eski gilamday, misoli ragʻbatdan mosuvo, shavqi oʻchgan kishi kabi horgʻin qiyofadagi nasroniy olamning yettinchi manzilgohi normanlar hukmronligi2 davridagiday hanuz qadimiy, oʻshanday holdan toygan va uzoq vaqt asoratda saqlanganidan sabr-qanoatda barqaror, zamondan xoli makon oraligʻida elas-elas koʻzga chalinadi.
U ma’yus kayfiyatda boshini koʻtarib, ohista suzib borayotgan, dengizdan bino boʻlgan barra bulutlarga qaradi. Ular biyday samo sahrosida oqib, koʻchmanchilar karvoniday Irlandiyaning tepasidan, juda balanddan gʻarbga qarab yoʻl tortib borardi. Ular kelayotgan taraf — Ovrupo narigi yoqda, Irlandiya dengizi ortida. Begona tillarda gaplashuvchi, tekisliklar bilan taram-taram tilingan, oʻrmonlar bilan oʻralgan, qal’alar bilan qurshab olingan Ovrupo. Xandaqlar bilan himoyalangan va xalqlarni safarbar etishga shay Ovrupo. Uning qulogʻiga allaqanday tushunarsiz, mujmal xotiralar musiqasi va ismlar chalinganday tuyuldi, bir zum ularni qariyb anglaganday ham boʻldi, biroq hatto bir daqiqaga ham xotirasida saqlab qololmadi, keyin kuy ohangi asta-sekin uzoqlasha boshladi, tobora uzoqlashayotgan musiqa sadosining sokin oqimidan ajralib chiqayotgan bir choʻziq da’vatkor ohang, xuddi qorongʻi osmonni teshib chiqqan yorqin yulduzday, shom qorongʻusidagi sukunatni buzib ravshan eshitilardi. Mana, yana! Yana! Goʻyo narigi dunyodan chorlayotganday bir tovush eshitildi:
— Salom, Stefanos!
— Ana, Dedal kelayotir!
— A-a, bas qil, Dvayer! Senga aytayapman! Hozir basharangga tushiraman! A-a!
— Bopla, bopla uni Tauser! Botir, botir uni!
— Bu yoqqa, Dedalus! Bus Stefanumenos! Bus Stefanoforos!.
— Botir uni, Tauser! Choʻktir, choʻktir uni.
— Qutqaringlar, qutqaringlar!.. A-a!..
Stiven ularni yuzlaridan ajratib ulgurmay ovozlaridan tanidi. Loyqaga belangan, jiqqa hoʻl yalangʻoch gavdalarning turqi-tarovatidan eti junjikib, badanini qaltiroq bosdi. Ularning murdaday oqarib ketgan yoxud oq-sariq tovlangan yo boʻlmasa quyosh tigʻida kuygan badanlari hoʻlligidan yiltillardi. Toshga nari-beri oʻrnatilgan, sakraganda liqqillab turgan taxta supacha, tik tushgan toʻgʻonning bolalar tirishib-tirmashib chiqadigan qoʻl uchida tarashlangan toshlari sovuq yaltirab turardi. Ular dengizning muzday suviga botirib olingan hoʻl sochiqlar bilan bir-birini savalashar, betlariga yopishib qolgan sochlari ham sovuq shoʻr suvdan jiqqa hoʻl edi. U toʻxtab baqiriq-chaqiriqlarga, hazil-huzullarga javob qildi. Ularni turqidan tanib boʻlmasdi: Shyuli — egnida doim kiyib yuradigan keng, ochiq yoqali koʻylaksiz, Ennis — ilonnusxa toʻgʻali ochqizil kamarsiz, Konnoli — oʻzining enli, choʻntaklarining qalpogʻi soʻkilgan kalta kamzulisiz. Ularga qarab yurak achiydi, balogʻatga yetib qolganlarini bildirib turgan alomatlarni koʻrish esa battar achinarli; koʻzi tushgan odam, bu alfozda koʻrib, ulardan jirkanishi tayin. Ehtimol, odam gavjum va shovqin-suron boʻlgani uchun ularning oʻzlariga bu unchalik sezilmayotgandir. Bolalardan uzoqda, shovqin-surondan xoli xilvatda oʻz tanasining pinhona mayillaridan qoʻrquvga tushgani uning yodiga keldi.
— Stefanos Dedalos! Bus Stefanumenos! Bus Stefanoforos!
Bolalarning hazil-mazaxlariga u koʻnikib ketgan edi, hozir ham uning oʻzlaridan ustun boʻlgan ogʻir-bosiq, gʻururli fe’l-atvorini ular mayna qilishardi. Hozir, har qachongidan koʻra, uning gʻaroyib ism-sharifi karomatday yangradi. Bulutli iliq havo ham favqulodda ajoyib edi, uning kayfiyati ham ayni damda beqaror va tajang, nazarida oʻtgan barcha asrlar qoʻshilib, qorishib ketganday. Atigi bir nafas burun uning koʻziga koʻhna Doniyo qirolligining sharpasi gʻira-shira tuman pardasi ortida namoyon boʻlgan edi. Endi afsonaviy usta1 ismida unga sidirgʻa toʻlqinlar shovqini eshitildi; unga toʻlqinlar ustida parvoz qilayotgan va asta-sekin yuqoriga koʻtarilib borayotgan qanotli soya koʻrinayotganday tuyuldi. Bu nima? Bu oʻrta asrning allaqanday bashoratlar va timsollar kitobining muqaddimasidagi antiqa belgi boʻldimikan? Yoki koʻkdagi lochinga oʻxshab, dengiz uzra quyosh sari uchayotgan bu odam, u ado etishi lozim boʻlgan, bolalik va oʻsmirlikning tumanli soʻqmoqlari osha yetib kelgan maqsadu murodining darakchisi, oʻzining dastgohida johil, mutaassib dunyo unsurlaridan qayta boshdan yangi, yengil, lojuvard, boqiy mavjudlikni yaratayotgan musavvir timsolimikan?
Uning yuragi dukkillab ura boshladi, nafasi tezlashdi, goʻyo u tepaga, quyosh tomon uchayotganday, shiddatli shamol a’zoyi-badanini ilma-teshik qilib yuborganday boʻldi. Yuragi qoʻrquvdan tez urar, ruhi esa goʻyo tanasini tark etgan, falakka koʻtarilib ketgan edi. Ruhi narigi olamda uchib yurardi va tani, unga otning qashqasiday tanish tani bir nafas ichida ishonchsizlikdan xalos boʻldi, tamom poklandi, nurga yoʻgʻrildi va ruhining ozod parvoziga uygʻunlashdi. Uning koʻzlari parvoz shavqidan chaqnar, nafas olishi tobora zoʻrayib, uchirib ketayotgan shamolga inon-ixtiyorini topshirgan tani esa hayajondan titrar, joʻshar, huzurlanib yayrardi.
— Bir, ikki... Qoch!..
— Krayps, choʻkayapman!..
— Bir! Ikki! Uch! Sakra!..
— Kimning gali, qani kel!..
— Bir.. Uf!..
— Stefanoforos!..
Uning lochinday yoki tik qoyadagi burgutday oʻzining ozod boʻlganidan zavqlanib uchqur shamolga basma-bas qattiq chinqirgisi kelib tomogʻi zirqiradi. Hayot, tiriklik shavqi uning ruhini yuksakka chorlab ovoz berardi, biroq bu uni cherkovning yakrang va bemaqsad xizmatiga chaqirgan majburiyatlar va afsus-nadomatlar dunyosining zerikarli, toʻpori ovoziga oʻxshamasdi.
Bir lahza davom etgan tiyiqsiz parvoz uni illatlardan forigʻ qildi va lablarida zoʻrgʻa tutib turgan sevinch hayqirigʻi shiddat bilan ongiga yopirilib, aks-sado berdi:
— Stefanoforos!..
Endi bu illatlar misoli omonat jasaddan sidirib olingan kafanday: yuragiga mudom gʻulgʻula solgan qoʻrquv ham, jonini qiynoq-qistovga olgan ishonchsizlik ham, ich-etini tinimsiz kemirgan gunohkorlik tuygʻusi ham — bor-yoʻgʻi mayitni oʻrab-chirmagan boʻz latta, kafan, xolos.
Uning ruhi oʻsmirlik lahadidan bu kafanni sidirib tashlab, dast turdi. Ha! Ha! Ha! Xuddi oʻsha buyuk usta kabi, ismini oʻzi olib yurgan ulugʻ san’atkorga oʻxshab u yuragining ozod tuygʻulari va kuch-quvvatidan gʻurur bilan butkul yangi dunyo yaratadi — hali koʻz koʻrib, quloq eshitmagan, jonli, goʻzal, hayratlanarli va bezavol gʻaroyib dunyo bino etadi.
U qiyalikdan yugurib tushdi, tomirlarida joʻsh urib qaynagan hayajonni bosishga ojiz edi. U ikki yuzi lovullab yonayotganini his etdi, boʻgʻzini kuylanmagan bir qoʻshiq kuydirib borar, oyoqlari yoʻl tanobini tortishga — dunyo kezishga mahtal edi. Olgʻa! Olgʻa! — deya hapqirardi uning yuragi. Dengizga shom qorongʻusi tushadi, vodiyga oqshom choʻkadi, sayyoh qarshisida tong jilvalanadi va uning koʻziga notanish dalalar, qir-adirlar, chehralarni namoyon etadi. Biroq qayerda?
U shimolga — Xout8 tarafga qaradi. Toʻgʻonning qiya yonbagʻridagi baqatoʻnlarni ochiq qoldirib, ortga qaytgan dengiz toʻlqinlari sohil boʻylab shitob bilan bostirib borardi. Suvning jimirlayotgan sayoz sathidan choʻzinchoq gardish shaklida iliq va quruq qumloqlar chiqib qolardi. Sayoz suv sathining u yer, bu yerida qumloq orolchalar yiltillab koʻrinadi, orolchalarda va dengizning qirgʻoqqa yaqin joylaridagi mayda jilgʻachalar orasidagi plyajda yarim yalangʻoch odamlar qorasi koʻrinadi, ular engashib, qumloqdan nimanidir olishib, borib-kelib ivirsib yurishadi.
Oradan biroz oʻtgach u yalangoyoq boʻlib oldi, paypoqlarini choʻntagiga tiqdi, kanopdan tikilgan poyafzalini yechib, bogʻichlarini bogʻlab yelkasiga tashladi, soʻng toʻlqin oqizib kelgan uchi oʻtkir, shoʻr suvda chiriy boshlagan tayoqni axlat ichidan sugʻurib oldi va toʻgʻonni yoqalab pastga tushdi.
Toʻlqin qaytgan qumloq qirgʻoqda jilgʻachalar yugurib oqardi. U qirgʻoq boʻylab, suv osti oʻt-oʻlanlarining tinimsiz harakatini kuzatib, asta-sekin odimladi. Zumrad tusli, qora, malla, zaytunrang oʻt-oʻlanlar suv ostida eshilib-buralib, tebranib harakat qilardi. Bu tinimsiz harakatdan qoramtir tusga kirgan suv yuzi tepada suzib borayotgan bulutlarni aks ettirardi. Osmonda bulutlar ohista suzar, pastda esa dengiz oʻt-oʻlanlari sokin tebranar, bulutli iliq havo osoyishta, uning tomirlarida navqiron, sururli hayot shavqi joʻsh urardi.
Uning oʻsmirligi qayoqqa gʻoyib boʻldi? Uning oʻz qismatiga chap bergan, faqirlikni ixtiyor etgan, tanholikda oʻz dardu alamlariga qorishib, notavonlik va chorasizlikdan egniga rido ilmoqni, qoʻl tekizgandayoq toʻkilib tushadigan jandaga oʻranishni afzal bilgan soʻqir koʻngil mayllari qayga daf boʻldi?
U yolgʻiz oʻtiribdi. Oʻtgan kunlariga qoʻl siltagan, xushbaxt, hayotning sarxush qiluvchi ma’nisidan tatingan, sururli kayfiyatda. Yolgʻiz oʻzi — yosh, gʻurur bilan, gʻayratga toʻlib, sarxush havoda shoʻr toʻlqinlar, dengiz chiqarib tashlagan chigʻanoqlar va oʻt-oʻlanlar orasida, quyoshning koʻkimtir-sargʻish nuri ostida bir oʻzi, nariroqda yengil kiyingan bolalar va qizlar chopqillashadi, havoda ularning quvnoq, shoʻx-shodon ovozlari jaranglaydi.
Ulardan beriroqda jilgʻachalar oʻrtasida qiz bola yolgʻiz qilt etmay dengizga termilib turibdi. Goʻyo allaqanday sehrli kuch uni tirik jonzotga, gʻaroyib goʻzal dengiz qushiga aylantirib qoʻygan. Qizning oyoqlari uzun, kelishgan, xuddi qarqaraning silliq, mayin, nozik oyoqlariday oppoq, faqat ularga ilashgan zumrad tusli dengiz oʻti yarashiqli belgi solganday. Oyoqlarning tizzadan teparogʻi xiyla boʻliqroq, rangi fil suyagiday, kaltagina lozimasining parparaklari oq kaptarning momiq patlariday oppoq oqarib turibdi. Hech bir tortinishsiz oldini qayirib beligacha rostlab turilgan havorang koʻylagining etagi kabutarning dumiday, ortiga tushgan. Koʻksi — qushnikiday, nozik va mayin, xuddi qoraqanot kaptarning toʻshiday. Biroq uning uzun kumush sochlari benihoya latif, iffat va nazokat balqigan yuzi ham oʻta tarovatli, favqulodda goʻzal.
Qiz yolgʻiz oʻzi, dengizga termilgancha qilt etmay turar, biroq uning shu yaqin-oradaligini, oʻziga ixlos va mehr bilan tikilayotganini sezganida qizning koʻzlari unga xotirjam boqdi va nigohi uning nigohi bilan tortinmay, soʻzsiz-soʻroqsiz uchrashdi. Qiz ancha vaqt koʻzlarini uzmay qarab turdi, soʻng xotirjam nigohini chetga oldi va pastdagi jilgʻachalarga termilib turib, suvni oyogʻi bilan nari-beri chayqay boshladi. Ohista chayqalayotgan suvning shovqinsiz mayin tovushi sukunatni uygʻotadi, yengil, shildiragan, mayin, xuddi tushdagi qoʻngʻiroq ohangiday — baland, past, baland, past — qizning nimpushti yonoqlari titraydi.
«Yo, mehribon xudo!» — Stivenning yuragi bu dunyoviy quvonch ehtirosidan xitob qildi.
U tuyqus qizga ters oʻgirildi va suvning sayoz joyidan shitob bilan yurib ketdi. Uning yuzlari lovullar, vujudi oʻrtanar, oyoqlari titrardi. U oldga, tobora oldga talpindi, shavqqa toʻlib dengizni sharaflab qoʻshiq aytib, quvonchli qiyqiriqlar bilan uni chorlayotgan hayotga peshvoz yurdi.
Qizning siymosi uning qalbidan abadiy joy oldi, biroq bu muqaddas sukutning sururini biror-bir soʻz buzgani yoʻq. Qizning nigohi uni chorladi va yuragi bu chorlovga shitob bilan talpindi. Yashash kerak — adashib, tushkunlikka tushib, zafar qozonib, hayotdan yangi hayot yaratib yashash kerak. Unga olov farishtasi, boqiy goʻzallik va navqironlik malagi, sururli hayot saltanatining elchisi namoyon boʻldi va shavqli bir lahza ichida uning qarshisida adashishlaru afsus-nadomatlar va shon-shuhratning barcha yoʻllarini ochib qoʻydi. Olgʻa, olgʻa, faqat olgʻa!
U birdan toʻxtadi va jimlikda yuragining dukkillab urayotganini eshitdi. Qayerlarga kelib qoldi? Hozir soat nechcha?
Tevaragida tirik jon yoʻq, tiq etgan tovush eshitilmaydi. Biroq dengiz suvi koʻtarilib, toʻlqin ortga qaytayotgan va kun nihoyasiga yetayotgan edi. U qirgʻoq tomon burildi va sayoz yonbagʻirdan tepaga qarab yugurib ketdi, oyoqlari ostidagi mayda keskir toshlarga e’tibor ham qilmadi; u qumloq tepaliklar orasidagi ovloq, oʻt-oʻlanlar qoplagan soylikka tushib choʻzildi, shoyad bugun, shom chogʻidagi bu sokinlik va jimlik tomirlarida koʻpirib toshayotgan ehtirosini biroz bossa.
U tepasida ulkan va baland koʻk gumbazini, osmon jismlarining xotirjam harakatini kuzatdi; tagidagi kindik qoni tomgan va uni yoʻrgaklab bagʻriga olgan zaminni tuydi.
Toliqib, uyqu xurujida koʻzlarini yumdi. Yerning oliy maqomdagi kuch-quvvatini va uning posbonlarini his etganday uning yonoqlari ucha boshladi, allaqanday yangi, sirli olamning gʻalati ta’sirini sezganday boʻldi. Ruhi choʻkib, xayolan yangi, oʻzgacha xayolot olamiga, noayon qorongʻu dunyoga, vahimali maxluqlar va haybatli koʻlankalar sudralib yuradigan dengiz qa’riga oʻxshash olamga shoʻngʻiy boshladi. Olam miltillagan nurmi yo gul? Miltillab va titrab, titrab yolqin taratib ochilib, barq urayotgan gulday olam mislsiz harakatlar bilan yorishib borayotir, goh ochqizil gulday alangalanib, goh oq atirgulga oʻxshab tusi oʻchib, gulbarglari qavat-qavat, ranglari toʻlqin-toʻlqin taralib, falakni yengil, biri-biridan yorqin alangalarga gʻarq etayotir.
U uygʻonganida qosh qorayib qolgan edi, choʻzilgan joyidagi qum va qovjirab qolgan oʻt-oʻlanlar endi turli-tuman ranglarda tovlanmasdi. U oʻrnidan sekin turdi va tushida koʻrgan-kechirgan sururli lahzani xotirlab, zavqqa toʻlib, chuqur entikdi.
U qirning tepasiga chiqdi va chor-atrofga koʻz yugurtirdi. Allaqachon qorongʻi tushgan edi. Qumga qadalgan kumush halqaday yangi oyning gardishi ufqning boʻzargan kengligini tilib chiqib turardi; dengiz toʻlqinlari ohista shovullab, uzoqdagi qumloq sohilda yurgan yakkam-dukkam kech qolgan odamlar qorasini, xuddi orolchalarini oʻrab olganday, oʻrab qirgʻoq tomon shitob bilan bostirib kelardi.

AvvalgiII- qism Keyingi

↑ «Men yuksaldim, misoli Livandagi qaragʻayday va Yermon togʻlaridagi sarv yangligʻ, Yengad xurmosi va Iyerixon atirgulining butogʻiday koʻkka boʻy choʻzdim. Men, vodiydagi goʻzal zaytunday va chinorday qad rostladim. Misoli dolchin va aspalaf singari olamga atrimni yoydim va eng a’lo isiriq kabi mushk-anbar taratdim» («Injil»).

↑ Tangrimizning tani (lotincha).

↑ Abadul abadga. Omin (lotincha).

↑ «Boringlar! Ibodat tugadi» (lotincha) — ibodatning soʻnggi soʻzi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Evelin (hikoya) [Jeyms Joys] 991
2	Эвелин (ҳикоя) [Jeyms Joys] 400
3	Musavvirning yoshlikdagi shamoili (I- qism) [Jeyms Joys] 1712
4	Musavvirning yoshlikdagi shamoili (III- ... [Jeyms Joys] 909
5	Мусаввирнинг ёшликдаги шамоили (III- қисм) [Jeyms Joys] 397
6	Мусаввирнинг ёшликдаги шамоили (II- қисм) [Jeyms Joys] 388
7	Мусаввирнинг ёшликдаги шамоили (роман) [Jeyms Joys] 466

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62384
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57604
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36529
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23274
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23158
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21568
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19505
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18632
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452