Usta va Margarita (I- qism) [Mixail Bulgakov]

Mixail Bulgakov Romani Haqida
Mixail Afanas'evich Bulgakovning «Usta va Margarita» romani «Moskva» jurnali sahifalarida chop etilishi munosabati bilan uni yozuvchining adabiy merosini oʻrganish komissiyasi nomidan ushbu qisqagina muqaddima bilan boshlashni lozim topdim.
«Usta va Margarita» — marhum adibning soʻnggi asari. Bulgakov bu romani ustida 1928 yildan ish boshladi va uning turli variantlarini yaratar ekan, ba’zan ishini toʻxtatar, ba’zan esa yana yozganlariga qaytardi. U umri poyonidagi oʻn ikki yil mobaynida ham oʻzi dunyoga keltirgan sermazmun asarini qoʻldan qoʻymadi.
Oʻlimidan bir necha kun burun, ogʻir xastaligiga qaramay, yozuvchi romani qoʻlyozmasiga qayta-qayta qaytib, uning ayrim boblariga sayqal berar hamda takomilga yetkazishga urinardi.
Bulgakov saxiy iste’dodida, ehtimol yozuvchining butun adabiy faoliyati davomidadir, uch turdagi iqtidor — satirik iqtidori, fantast iqtidori va oʻta aniq psixologik tahlilga suyangan realist iqtidori qoʻshnichilik qilib, bir-biridan ustunlikka erishish uchun bahslashib kelgan, desak xato boʻlmaydi.
«Usta va Margarita» romani gʻaroyib binosining bunyod etilishida Bulgakov iste’dodining bu uch turi bab-baravar yoinki deyarli bab-baravar xizmat koʻrsatdi. Ularning har jihatdan chatishib, yagona daryo oqimiga qoʻshiluvi asarning eng yaxshi sahifalarini tashkil qilgankim, bu ayni vaqtning oʻzida nafaqat romanning, umuman olganda Bulgakov badiiy soʻz san’atining ulkan yutugʻidir.
Romanda shunday sahifalar borki, ularda Bulgakov satirasining, Bulgakov fantastikasining va turgan gapki Bulgakov aniq realistik nasrining choʻqqisi oʻz ifodasini topgan.
Roman shunday yozilganki, yozuvchi xuddi bu uning oxirgi asari ekanini ilgaritdan sezganday, uning sahifalari orqali oʻquvchilariga oʻz qalbining butun boyliklarini, san’atkor qalamining butun sehrini, satirik koʻzining butun oʻtkirliklarini xayolotining butun shiddatini hamda psixologik kuzatuvining butun teranliklarini in’om etmoqni istaganii koʻrish mumkii.
Roman sahifalaridagi bunday saxovat oʻqilish jarayonida xuddi cheksizdek tuyuladi, bir voqeadan ikkinchi bir voqaga oʻtish yerlari shu darajada koʻpki, baayni hikoya qilish matosidagi chokka oʻxshab ketadi. Romanni takror-takror oʻqib chiqib, uning har bir keyingi son-sanoqsiz oʻtkir burchaklarida seni yangi va yana yangi favqulodda kashfiyotlar kutayotganiga koʻnikma hosil qilmas ekansan, undagi shiddatkor fantasmagoriyadan klassik jozibadorlikka, tejamkor realistik nasrdan ikkinchi bir notekis nasrga, achchiq satirik groteskdan hech qanday tanaffussiz saxiy va ayni paytda qahrli hajvga oʻta keskin suratda koʻchilishi, boshida, albatta, dovdiratib qoʻyadi. Bu kitobda paymonasi toʻlganini dildan chuqur anglab yetgan katta salohiyat egasining qazo oldi bisyor donishligi oʻz aksini topganday koʻrinadi.
«Usta va Margarita» shunday asarlar turiga kiradiki, uni har xil kitobxonlar har xil oʻqiydilar, har xil sevadilar va undan oʻzlari uchun har xil ruhiy oziqa topadilar.
Roman mutolaasidap soʻng, mening, masalan, qalbimga va mening qadrli xotiramga Rimning Iudeyadagi prokuratori Pontiy Pilatning bir kuni haqidagi shafqatsiz tarzdagi aniq hikoya hammadan ham chuqur kirib bordi va hammadan ham moʻl ta’sir oʻtkazdi. Psixologik jihatdan fantastikaning ichidagi bu romandagi roman — ajoyib nasr namunasi — oʻzgarmas haqqoniyligi bilan nogoh Lermontov va Pushkin nasrini eslashga majbur etadi.
Turfa xillikka ega boʻlgan mazkur romannipg ana shu qismiga qiziqishimni yashirmagan holda, oʻzimcha shuni ham tasavvur qilamanki, bu kitobning mening qiziqishlarimdan oʻzgacha qiziqishdagi oʻquvchilari xam boʻlishi mumkin, yanada aniq aytganda, bu kitobni boshqacha qabul qiladigan oʻquvchisi boʻlmasligining oʻzi xam mumkin emas. Qaydam, bu turdagi kitobxonlar uchun fantastika bilan birga Margaritaning ustaga nisbatan oʻta pokiza, mardlarcha tanho muhabbati voqealarini hikoya qiluvchi sahifalar, hammadan ham ajoyib koʻrinar. Bunday baxtli va bunday baxtsiz, oʻz baxtliliklarida bu qadar kuchli va bu qadar kuchsiz boʻlgan muhabbat voqeasi shunchalar nozik tasvirlan-ganki, hatto roman sahifalaridan oʻtayotgan makkor iblis ham bunday muhabbatga na yordam berishga, na toʻsqinlik qilishga ojizdir.
Men hech bir qiyinchiliksiz shunday qiziquvchan oʻquvchilarni ham koʻrsatishim mumkinki, ular uchun tarixiy va fantastik sahifalar emas, balki satirik Bulgakov tomonidan meshchanlik, qabihlik, munofiqlik, qoʻrqoqlik kabi qator illatlarning beshafqat aniq va betakror hajv yoʻli bilan fosh etilishi romannint choʻqqisi boʻlib koʻrinadi.
Bulgakov oʻz romanini oxirigacha yozib tugatib, unga nuqta qoʻydi. Shu ma’noda «Usta va Margarita» — tugal asar. Lekin, yuqorida aytib oʻtganimdek, Bulgakov pishiq oʻylangan hikoyasini nihoyasiga yetkazar ekan, ichdan oʻz ishini hali tugallanmagan deb hisoblagani bois, hayotining soʻnggi kunigacha bu kashfiyotiga qayta-qayta murojaat qilardi.
Bu asar ustidagi oʻn ikki yilga choʻzilgan ish yana va yana davom etaversa, romanning qanday koʻrinishga kirishini tasavvur qilishning oʻzi mushkul.
U holda romanning ba’zi nomukammalliklari tuzatilgan, yana oxirigacha oʻylanmagan yerlari puxta oʻylangan yoki oʻzida xayolotning cheksiz, barakali saxiy muhrini olib yurgan ayrim oʻrinlari qisqartirilgai boʻlarmidi.
Ha, shunday ham boʻlishi mumkin. Marhum yozuvchi tomonidan bizga qoldirilgan roman matni ana shunday xulosaga kelishimizga har jihatdan asos beradi. Biroq, bunday taxminiy xulosalarga u qadar oʻrin berish ham toʻgʻri emas, chunki Bulgakovning bu yakuniy, ajoyib ishini oʻqib boʻlgach, oʻzingda shunday tuygʻuni his etasanki, bu uning kuchli va saxiy iste’dodiga minnatdorlik tuygʻusi ekaniga yana bir karra ishonch hosil qilasan.
Bu murakkab va koʻplab odatiy tasavvurdagi asarlar ramkasiga sigʻmaydigan kitobning oxirgi varagʻini yopar ekanlar, uni turli oʻquvchilar turlicha baholaydilar, undan bir narsani olib, ikkinchisini inkor etadilar, uchinchisi bilan esa bahslashadilar, lekin men shunga aminmanki, bu romanga boʻlgan qarashlarning qandayligidan va hatto u atrofidagi tortishuvlarning baridan qat’iy nazar, Mixail Bulgakovning bu soʻnggi asarini oʻqib chiqqan har bir oʻquvchi oʻrtasida esa bunday mubohasalarning boʻlishi turgan gap, ularning oʻy-xayollarini bir tuygʻu birlashtiradi: Bulgakov oʻlimi bilan bundan chorak asr muqaddam bizning adabiyotdan ajoyib va oʻziga xos iste’dodlardan biri ketdi va «Usta va Margarita» romani, balki, boshqa guvohlarning ichida, shak-shubhasiz, buning eng yorqin guvohidir.

Konstantin SIMONOV,
«Zvezda» jurnali, 1966 yil
Birinchi Qism
...Kimsan, ayt!
— Men hargiz yomonlik tilab — Yaxshilik qilguvchi kuchning bir qismi .Gyote, «Faust».
Birinchi bob
Hech Kachon Begonalar Bilan Gaplashmang
Bahor kunlarining birida, dim oqshom chogʻida, Moskvadagi Patriarx koʻli xiyobonida ikki kishi paydo boʻldi. Ularning biri yozlik kulrang kostyum-shim kiygan, past boʻyli, miqti gavdali, taqirbosh, soqol-moʻylovi silliq olingan, koʻziga gʻayritabiiy kattalikdagi qora muguz gardishli koʻzoynak taqqan, hali xiylagina yangi shlyapasini qoʻliga olib olgan edi. Ikkinchisi — jingalak sochi mallarang, katak matodan tikilgan kepkasini ensasiga surib kiygan yagʻrindor yigit — egniga katak koʻylak, gʻijimlangan shim, oyogʻiga qora shippak kiygan edi.
Bu tanishtirganlarimizdan birinchisi Moskvadagi eng yirik adabiy uyushmalardan birida (uning qisqartirilgan nomi MASSOLIT edi) pravleniye raisi, ayni paytda bir qalin badiiy jurnalning muharriri lavozimida ishlovchi Mixail Aleksandrovich Berlioz, uning yosh hamrohi esa — shoir Ivan Nikolayevich Poniryov boʻlib, u oʻz asarlariga Bezdomniy taxallusi bilan imzo chekardi.
Bu ikki adib endigina yashil libos kiya boshlagan joʻkalar soyasidan panoh topishgan zahoti, ola-bula boʻyoqlar bilan boʻyalgan, tepasiga «Pivo va suvlar» deb yozilgan doʻkonchaga otilishdi.
Darvoqe, may oyining bu mudhish oqshomida yuz bergan birinchi gʻaroyib holni qayd qilib oʻtmoq lozimdir. Nafaqat doʻkoncha oddida, balki Malaya Bronnaya koʻchasi bilan yonma-yon choʻzilgan butun xiyobonda bironta ham odam koʻrinmasdi. Qaqragan tumanga oʻrangan quyosh Moskvani misdek qizdirib, Sadovoye kol'so orqasiga botayotgan, hattoki nafas olishga ham majol qolmagan bu chogʻda, joʻka daraxti ostiga biron kimsa kelmadi ham, skameykaga oʻtirmadi ham, butun xiyobon boʻm-boʻsh edi.
— Narzandan quying, — iltimos qildi Berlioz.
— Narzan yoʻq, — deb javob berdi sotuvchi ayol, negadir ranjiganday boʻlib.
— Pivo bormi? — deb soʻradi Bezdomniy boʻgʻiq ovoz bilan.
— Pivo kechqurun keladi, — javob qildi ayol.
— Nimangiz bor? — soʻradi Berlioz.
— Oʻrik sharbati, lekin ILIQ, — dedi ayol.
— Mayli, quying, quying, iliq boʻlsayam!..
Oʻrik sharbati stakanni sap-sariq koʻpik boʻlib toʻldirdi, shunda sartaroshxonaning hidi gupillab dimoqqa urildi. Sharbat ichgan adiblarni birdan hiqichoq tuta boshladi. Ular sharbat haqini toʻlab, Bronnaya koʻchasiga orqa, hovuzga yuz oʻgirib bir skameykaga oʻtirishdi.
Shu mahal ikkinchi gʻaroyib hodisa yuz berdi — bunisi endi yolgʻiz Berliozga taalluqli edi. Uning hiqichoq tutishi birdan toʻxtadi, yuragi bexos dukillab, bir zum qayoqqadir gʻoyib boʻlganday boʻldi, keyin yana oʻrniga qaytdi, ammo endi, yuragi oʻtmas igna qadalganday zirqirab ogʻrirdi. Bundan tashqari, Berliozning vujudini kuchli bir dahshat besabab chulgʻab oldiki, u shu zahotiyoq bu yerdan orqasiga qaramay qochishga jazm qildi. Berlioz, oʻzining nimadan choʻchiganini bilolmay, parishon holda atrofiga alanglab qaradi. Uning rangi quv oʻchdi, roʻmolchasi bilan peshanasini artarkan: «Nima boʻldi oʻzi menga? Hech bunaqa boʻlmasdim-ku... yurak chatoq... qattiq charchabman. Hamma ishni tashlab, tezroq Kislovodskka joʻnashim kerak...» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
Shu mahal uning koʻzi oldida choʻgʻdek issiq havo quyuqlashib, undan shishadek shaffof, gʻoyat antiqa qiyofadagi bir grajdanin vujudga keldi. Uning mushtdakkina boshida jokeylar* shapkasi, egnida katak-katak matodan bichilgan kalta va oʻzi singari havoyi kamzulcha... Bu grajdanin nihoyatda daroz boʻlsa ham, yelkalari ensiz, oʻzi choʻpdek oriq, basharasi, e’tibor bering-a, istehzoli edi.
Berlioz shuncha umr kechirgan boʻlsa ham gʻaroyibotlarga hech koʻnika olmasdi. Shu bois, uning battar quti oʻchib, koʻzlari baqrayib qoldi-yu, sarosimada: «Bunaqa boʻlishi mumkin emas!..» dedi ichida.
Holbuki, koʻrayotganlari chin edi, tiniq naynov odam, Berliozning koʻzi oldida, dam oʻngta, dam chapga muallaq chayqalib turardi.
Shu choq Berliozning vujudini qattiq dahshat qamrab, koʻzlarini chirt yumib oldi. Keyin, u koʻzini ochgan edi, haligi sarob erib, katak kamzulli sharpa gʻoyib boʻlganini koʻrdi, ayni paytda, yuragiga botayotgan oʻtmas igna ham vujudidan otilib chiqib ketgan edi.
— Uff, la’nati! — deb yubordi muharrir, — bilasanmi, Ivan, hozir issiqning taftidan sal boʻlmasa sakta boʻlayozdim! Hatto koʻzimga har balolar koʻrina boshladi, — jilmaymoqchi boʻldi u, lekin koʻzlaridagi hayajon uchqunlari hamon oʻchmas, qoʻllari ham qaltirashdan toʻxtamasdi.
Lekin bora-bora uning koʻngli taskin topdi; roʻmolchasi bilan yelpindi-da, xiyla dadil ohangda: «Xoʻ-oʻsh, shunday qilib...» — deb, oʻrik sharbati ichish paytida uzilib qolgan gapini davom ettirdi.
Gap, keyin ma’lum boʻlishicha, Iso paygʻambar toʻgʻrisida borayotgan ekan. Masala shundaki, muharrir oʻz jurnalining navbatdagi soni uchun dinga qarshi qaratilgan katta doston yozish haqida shoirga buyurtma bergan edi. Ivan Nikolayevich oʻsha dostonni juda qisqa muddatda yozib tugatgan, ammo, taassufki, doston muharrirni qoniqtirmagan edi. Bezdomniy oʻz dostonidagi asosiy personajni, ya’ni Iso paygʻambarni oʻta darajada qora boʻyoqlar bilan tasvirlasa ham, muharrir dostonni qaytadan yozish lozim deb turib oldi. Shu bois, u shoirning asosiy xatosini qayd qilish maqsadida, unga Iso paygʻambar toʻgʻrisida va’z oʻqiyotgan edi. Ivan Nikolayevichga aynan nima pand berganini — shoir iste’dodining tasvirlash quvvasimi, yo oʻzi yozmoqchi boʻlgan mavzuning unga tamomila notanishligimi — aniq aytish mahol, lekin uning asarida Iso, garchi oʻziga mayl uygʻotmasa ham, tirik personaj sifatida tasvirlangan edi. Berlioz esa shoirga, masala Isoning yaxshi, yomonligida emas, oʻsha Isoning umuman shaxs sifatida dunyoda hech qachon boʻlmaganligida, unga taalluqli gaplar esa, oddiy uydirmayu afsona ekanligida, deb isbotlamoqchi boʻlardi.
Shuni aytib oʻtish kerakki, muharrir alloma odam edi, binobarin, Iso paygʻambarning dunyoda yashaganligi haqida oʻz kitoblarida lom-mim demagan qadimgi tarixchilardan (masalan, mashhur Filon Iskandariy*, benazir ma’rifat sohibi Iosif Flaviylardan) nihoyatda mohirlik bilan dalil keltirardi. Mixail Aleksandrovich, oʻzining salmoqli zakovatini namoyish qilib, gap orasida, yana Tatsitning* mashhur «Solnomalar»iga toʻxtalib, uning oʻn beshinchi kitobidagi Isoning qatl etilishi bayon qilingan 44-bobni ancha keyinroq ilova qilingan soxta bobdan boʻlak narsa emasligini aytib oʻtdi.
Muharrir aytayotgan bu gaplarning hammasi shoir uchun yangilik edi, shunga koʻra u oʻzining koʻm-koʻk, shoʻx koʻzlarini Mixail Aleksandrovichga tikkancha, uning soʻzlarini diqkat bilan tinglarkan, ahyon-ahyonda hiqichoq tutib, pichirlagancha oʻrik sharbatini la’natlardi.
— Sharkda bironta ham din yoʻqki, — derdi Berlioz, — u bokira bibi Mar'yamning xudoga koʻzi yorigani haqida bayon qilmagan boʻlsin. Shunga koʻra xristianlar ham, oʻzga biron yangilik kashf eta olmay, aynan shu sharqona tarzda oʻz Iso paygʻambarlarini kashf etdilarki, aslida u hech qachon yorugʻ dunyoga kelmagan. Dostonda ham asosiy e’tiborni aynan mana shu narsaga qaratmogʻing kerak edi...
Berliozning baland ovozi boʻm-boʻsh xiyobonda jaranglab eshitilardi, u ilm changalzorining eng quyuq, xilvat yeriga kirib borgan sari (faqat oʻta alloma odamgina bunday xilvatgohga beshikast kirib borishi mumkin), shoir misrliklarning saxovatli xudosi Samo va Zamin oʻgʻloni Oziris* haqida ham, Finikiya xudosi fammuz* toʻgʻrisida ham, Marduk* haqida ham, hatto Meksikaning atstek xalqi uchun bir zamonlar nihoyatda qadrli boʻlgan, lekin unchalik nom qozonmagan badqahr xudo Vitsliputsli haqida ham tobora koʻproq va foydaliroq ma’lumotlar ola boshladi.
Mixail Aleksandrovich Vitsliputslining zuvalasini atsteklar xamirdan olganliklari toʻgʻrisida endigina hikoya qila boshlagan edi, xiyobonda bir odam koʻrindi.
Keyinchalik (vaqt oʻtgandan keyin) har xil idoralar bu odamning qiyofasi haqida ma’lumotlar berishdi. Ammo u ma’lumotlarning muqoyasasi kishini hayron qoldirardi. Chunonchi, birinchi ma’lumotda oʻsha odamning pakana, tilla tishli va oʻng oyogʻi oqsashi haqida xabar qilingan boʻlsa, ikkinchisida u odam bahaybat, tishiga platinadan qoplama qoʻydirgan, chap oyogʻi oqsoq, deyilgan edi. Uchinchi ma’lumotda: u odamning diqqatga molik hech qanday alomati yoʻq, deb loʻnda qilib yozilgandi.
E’tirof etish kerakki, bu ma’lumotlarning birontasi ham toʻgʻri emas edi.
Birinchi navbatda: oʻsha nazarda tutilgan odamning na u, na bu oyogʻi oqsar, na pakana, na bahaybat, hamma qatori norgʻul edi. Endi uning tishlariga kelsak, chap jagʻ tishlariga platina qoplangan, oʻng jagʻidagi tishlari tilladan edi. U qimmatbaho kulrang kostyum kiygan, oyogʻidagi xorij tuflisi ham kostyumi rangida edi. Kulrang beretini oliftalardek bir qulogʻi ustiga qiya qoʻndirgan, qoʻltigʻiga baroq itning boshini eslatuvchi qora dumaloq tutqichli hassa qistirgandi. Koʻrinishidan yoshi qirqlardan oshgan. Ogʻzi sal qiyshiqroq. Soqol-moʻylovi silliq qilib olingan. Qorasoch. Uning oʻng koʻzi qora, chap koʻzi esa negadir koʻk edi. Timqora qoshlari past-baland — qisqasi, ajnabiy odam edi.
U muharrir bilan shoir oʻtirgan skameyka oddidan oʻtaturib, ularga koʻz qirini tashladi, yurishdan toʻxtadi va birdan ikki doʻstdan ikki qadam naridagi boshqa skameykaga oʻtirdi.
«Nemis», — deb oʻyladi Berlioz.
«Ingliz, — deb koʻnglidan oʻtkazdi Bezdomniy, — tavba, shu jaziramada qoʻlqopda yuripti-ya — isib ketmasmikin?»
Ajnabiy kishi esa bu payt hovuzni kvadrat tarzda oʻrab olgan koʻp qavatli uylarga qiziqsinib koʻz yugurtira boshladi, aftidan, bu joylarni u birinchi marta koʻrayotgan edi.
U nigohini yuqori qavatlarning derazalariga qadadi, deraza oynalari Mixail Aleksandrovich bilan mangu vidolashayotgan quyoshning siniq shu’lalarini oʻzida aks ettirib, koʻzni qamashtirgudek yaraqlardi: soʻng pastki qavatlardagi shom choʻkishi bilan qoraya boshlagan derazalarga koʻz tashladi, pimagadir miyigʻida kulib qoʻydi, koʻzlarini suzdi, qoʻllarini hassaning dumaloq dastasiga, iyagini esa qoʻllariga qoʻydi.
— Sen, Ivan, — derdi bu payt Berlioz, — chunon-chi, xudo oʻgʻli Isoning tavalludini juda yaxshi va satirik uslubda tasvirlagansan, lekin qizigʻi shundaki, Isodan oldin ham bir qator xudozodalar tugʻilgan — masalan, aytaylik, frigiyalik Attis" — ammo qisqa qilib aytadigan boʻlsak, ularning birontasi ham, shu jumladan Iso ham tugʻilmagan, shunga koʻra sen Isoning tavalludini, aytaylik, uni ziyorat qilgani kelgan sehrgar munajjimlarni tasvirlash oʻrniga mazkur tavallud haqidagi dargumon mulohazalar haqida yozishing kerak... Hozir esa sening bayon qilishingcha, u chindanam dunyoga kelgan boʻlib chiqyapti!..
Shu choq Bezdomniy damini ichiga yutib, bezor qilgan hiqichoqqa barham bermoqchi boʻldi, lekin aksiga yurib uni yana alamliroq va qattiqroq hiqichoq tuta boshladi, bu payt Berlioz ham gapirishdan toʻxtadi, chunki ajnabiy kishi birdan oʻrnidan turib, adiblar qoshiga yura boshlagan edi.
Ular bu notanish odamga taajjub bilan qarashdi.
— Oʻtinaman, meni afv etgaysiz, — dedi begona kishi ajnabiylar talaffuzida, ammo soʻzlarni buzmay, — sizga notanish boʻlaturib, suhbatingizga aralashganim uchun... Ammo ilmiy suhbatingiz mavzui shu qadar qiziqarliki, kamina...
Shu oʻrinda u iltifot bilan boshidan beretini oldi, natijada ikki doʻst ham, noiloj, oʻrnidan turib, unga ta’zim qildi.
«Yoʻq, koʻproq fransuzga oʻxshab ketadi...» — deb oʻyladi Berlioz.
U juda qattiq uxlardi. Arabistonda ekanimizda ham ertalab uni uyg‘otish uchun ozmuncha mehnat sarf qilmasdim. Ko‘zlarini ochishga unamagandan keyin, otga minayotganday qorniga minib olib qistash, uzun mo‘ylovlarini tizgin qilib tortish, «chux»lash kerak bo‘lardi. Lekin bu kecha uni uyg‘otishdan qo‘rqdim. Uyg‘onsa, meni ilgarigiday yoniga o‘tkazishga ko‘nmaydi, yalinib yolvorishimga qaramay, buvimga eltib beradi, deb o‘yladim.`
Shuni ilova qilish kerakki, bu ajnabiy birinchi aytgan soʻzidanoq shoirda nafrat uygʻotdi, Berliozga esa u yoqib qolgan edi, ya’ni yoqqan edi deb ham boʻlmaydi-yu, aniqrogʻi... qanday ifoda etsa boʻlarkan... uni qiziqtirib qolgai edi, deymizmi.
— Maylimi sizlar bilan oʻtirsam? — muloyim ohangda soʻradi ajnabiy, shunda ikki doʻst beixtiyor ikki tomonga surildi; ajnabiy kishi epchillik bilan ular oʻrtasiga oʻtirdi-yu, shu zumdayoq suhbatga aralashdi.
— Agar yanglish eshitmagan boʻlsam, siz Isoni dunyoga kelmagan deb aytdingiz shekilli? — soʻradi ajnabiy koʻm-koʻk chap koʻzini Berliozga tikib.
— Yoʻq, yanglish eshitmadingiz, — nazokat ila javob qildi Berlioz, — men aynan shunday dedim.
— O, gʻoyatda qiziq! — dedi ajnabiy.
«Nimaga hadeb tumshugʻini tiqaveradi bu?» — deb koʻnglidan oʻtkazdi Bezdomniy va qovogʻini solib oldi.
— Siz hamsuhbatingizning fikriga qoʻshildingizmi? — deb soʻradi notanish ajnabiy oʻngga, Bezdomniyga oʻgirilib.
Shoir oʻz fikrini tumtaroq va majoziy iboralar bilan ifodalashni yaxshi koʻrardi, shuning uchun:
— Yuz foiz! — deb javob qildi.
— Voajab! — deb yubordi chaqirilmagan ham-suhbat, soʻng negadir atrofga oʻgʻri qarash qilib, soʻng shundoq ham boʻgʻiq ovozini yanayam pasaytirib dedi: — Sinchkovligim uchun meni kechiring, lekin fahmimcha, siz hali xudogayam ishonmaysizmi deyman? — u koʻzlarida vahima zuhur etdi va ilova qildi: — Ont ichaman, qech kimga aytmayman.
— Ha, biz xudoga ishonmaymiz, — javob qildi Berlioz ajnabiy kishining choʻchib ketganidan xiyol jilmayib turib, — ammo bu haqda mutlaqo oshkora gapiraverish mumkin.
Chet ellik skameykaga suyandi va sinchkovligi qoʻziganidan chiyillab soʻradi:
— Sizlar — ateistmisiz?!
— X,a, bizlar — ateistmiz,— jilmaygancha javob qildi Berlioz, achchigʻi chiqqan Bezdomniy esa: «Muncha xira boʻlmasa bu ajnabiy sulloh!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
— O, qanday maroqli! — deb chinqirib yubordi antiqa ajnabiy goh u, goh bu adibga oʻgirilib qararkan.
— Bizning mamlakatda ateizm hech kimni ajablantirmaydi, — diplomatlarga xos nazokat bilan dedi Berlioz, — aholimizning koʻpchiligi xudo haqidagi afsonalarga anchadan beri ongli ravishda ishonmay qoʻygan.
Shunda chet ellik nojoʻya bir harakat qildi: oʻrnidan turib, taajjublangan muharrirning qoʻlini siqarkan, shunday dedi:
— Ijozatingiz bilan sizga chin qalbimdan minnatdorchilik izhor etaman!
— Nima uchun minnatdorchilik izhor etyapsiz unga? — deb soʻradi Bezdomniy koʻzlarini pirpiratgancha.
— Kamina — sayyoh uchun favqulodda qiziqarli boʻlgan gʻoyatda muhim ma’lumot uchun, — deb izohladi chet ellik barmogʻini ma’nodor koʻtarib.
Chamasi, muhim ma’lumot sayyohga chindanam kuchli ta’sir koʻrsatgan edi, shuning uchun ham u atrofdagi uylarga qoʻrqa-pisa koʻz yugurtirib chikdi — u har bir derazada bittadan ateistni koʻrishdan xavotirlanayotganday edi.
«Yoʻq, u ingliz emas...» — deb oʻyladi Berlioz, Bezdomniy esa: «Qiziq, bunaqa ruscha gapirishni qayerda oʻrgana qoldiykin?» — deb koʻnglidan oʻtkazdi-da, yana oʻshshayib oldi.
— Lekin ijozatingiz bilan sizdan bir narsani soʻramoqchiydim, — deb yana gapira boshladi ajnabiy mehmon bir oz hayajonli xayolga berilib oʻtirgandan keyin, — xudolarning mavjudligi borasidagi dalillar nima boʻladi? Axir u dalillar, ma’lumingizki, rosa beshta...
— Tassufki, — deb javob qildi Berlioz, — oʻsha dalillarning birontasi ham hech qanday qiymatga ega emas, binobarin, bashariyat allaqachon ularni unutib yuborgan. Axir, aql-zakovat yuzasidan olganda, xudoning mavjudligini isbotlaydigan hech qanday dalil boʻlishi mumkin emas, shunday emasmi?
— Ofarin! — chinqirib yubordi chet ellik. — Ofarin! Siz tinib-tinchimagan qariya Immanuilning bu borada aytgan fikrini mukammal takrorladingiz. Lekin qizigʻi shundaki, u beshala dalilni ham tamomila barbod qilgan, keyin esa oʻz ustidan kulmoqchi boʻlganday, shaxsan oʻzi oltinchi dalilni kashf etgandi!
— Kantning dalili ham, — mayin tabassum bilan e’tiroz bildirdi zakovatli muharir, — asossiz. Shiller bekor aytmagan edi, Kantning bu masala yuzasidan mulohazalari faqat qullarnigina qanoatlantirishi mumkin deb, Shtraus* esa bu dalilni mazax qilib kulgan edi.
Berlioz gapirarkan, ayni paytda: «Har qalay, bu odam kim boʻldiykin? Rus tilida bunchalik yaxshi gapirishni qayerdan oʻrgandiykin?» — deb oʻylardi.
— Menga qolsa, oʻsha Kantni shu nazariyasi uchun uch yilga Solovkiga* surgun qilardim! — deb yubordi birdan Ivan Nikolayevich xuddi tomdan tarasha tushganday.
— Ivan! — deb pichirladi xijolat boʻlgan Berlioz.
Lekin Kantni Solovkiga joʻnatish toʻgʻrisidagi taklif chet ellik mehmonni hayratda qodiribgina qoʻymay, hatto uning dilini chogʻ ham qilib yubordi.
— Juda toʻgʻri, aynan shunday qilish lozim, — deb chinqirib yubordi u, shunda Berliozga qaragan chap koʻk koʻzi birdan chaqnab ketdi, — uning joyi oʻsha yer! Ha, oʻshanda nonushta paytida unga: «Siz, professor, nima desangiz deng, lekin kashf etgan dalilingiz qovushmayapti! Ehtimol, u oqilona dalildir, ammo juda mubham. Sizni mazax qilib kulishlari mumkin», deb aytgan edim-a.
Berlioz baqrayib qoldi. «Nonushta paytida... Kant bilan gaplashgan?.. Nima deb valdiryapti oʻzi?» — deb oʻyladi u.
— Lekin, — gapida davom etdi chet ellik Berliozning hang-mang boʻlganiga parvo qilmay, shoirga yuzlanarkan, — uni Solovkiga joʻnatishning hech imkoni yoʻq, bunga sabab, u, mana, yuz yildan oshdiki, Solovkidan koʻra ancha olisroq yerga joʻnatilgan, shu bois uni u yerdan olib chiqish — aslo mumkin emas, men sizga aytsam!
— Attang! — dedi qitmir shoir.
— Ha, attang! — dedi notanish ajnabiy koʻzini chaqnatib, soʻng gapida davom etdi: — Lekin meni boshqa masala bezovta qilyapti; agar xudo yoʻq boʻlsa, unda bashariyat hayotini va umuman, yer yuzidagi barcha jonzodlarni kim boshqaryapti, degan savol tugʻiladi.
Bu, ochigʻini aytganda, uncha oydin boʻlmagan savolga Bezdomniy jahl bilan shosha-pisha javob qildi:
— Kim boʻlardi, insonning oʻzi-da!
— Kechirasiz, — muloyim ohangda javob qildi notanish kishi, — hayotni boshqarish uchun, hech boʻlmasa, oz muddatlik aniq bir reja boʻlishi kerak. Vaholanki, atigi biror ming yil muddatga reja tuzish u yokda tursin, hatto oʻzining ertangi kuni haqida ham bir nima deyishga ojiz boʻlgan inson, qani, menga ayting-chi, qanday qilib hayotni boshqara olsin. Darhaqiqat, — shunday deb u endi Berliozga oʻgirildi, — bir tasavvur qilib koʻring, chunonchi, siz oʻzgalarni ham, oʻzingizni ham boshqara boshladingiz, farmoyishlar bera boshladingiz, umuman, bu ishning havosini ola boshladingiz, lekin birdan... ihi... ihi... oʻpkangiz sarkoma* kasaliga chalinadiyu... — chet ellik goʻyo oʻpka sarkomasi unga huzur bagʻishlaganday mamnun jilmay-di, — ha, sarkoma, — u koʻzlarini mushuk yangligʻ qisib, bu jarangdor soʻzni yana takrorladi, — shu bilan, boshqaruvchilik faoliyatingiz ham tugaydi-qoladi! Endi oʻz taqdiringizdan boʻlak hech kim sizni qiziqtirmaydi. Xeshlaringiz sizni yolgʻon soʻzlar bilan yupatmoqchi boʻlishadi, siz ahvolning pachavaligini his qilib, avvaliga alloma vrachlarga, keyin tovlamachi tabiblarga, hattoki folbinlarga ham zir yugura boshlaysiz. Lekin allomalardan ham, tabiblardan ham, folbinlardan ham hech bir naf boʻlmasligini oʻzingiz yaxshi bilasiz. Oqibat bu urinishlarning hammasi fojia bilan tugaydi: yaqinginada oʻzini qandaydir ishlarni boshqarayotgandek his qilgan shaxs endi birdan taxta tobutda qimir etmay yotgan boʻladi, uning atrofida parvona boʻlganlar esa bu jonsiz jismdan hech qanday naf yoʻqligini tushunib, pechda kuydirishadi. Lekin bundan ham battar boʻlishi mumkin: bir odam Kislovodskka otlandi deylik, — shu yerga kelganda ajnabiy kishi Berliozga koʻzlarini qisib qaradi, — oddiy safar deysiz, ammo u shuni ham amalga oshirolmaydi, chunki noma’lum bir sababga koʻra birdan sirgʻanib ketib, tramvay tagiga tushadi. Nahotki, sizningcha, u oʻzini oʻzi shunday boshqargan boʻlsa? Uni qandaydir boshqa bir xilqat boshqargan edi, deb e’tirof etish toʻgʻri boʻlmasmikin? — shunday deb ajnabiy kishi gʻalati istehzo bilan kulib yubordi.
Berlioz sarkoma dardi va tramvay haqidagi koʻngilsiz hikoyani zoʻr diqqat bilan tinglarkan, allaqanday hayajonli oʻylar uni iztirobga sola boshladi. «U xorijlik emas! Xorijlik emas! — deb oʻylardi Berlioz. — Juda antiqa bir nusxa... lekin, har qalay, kim boʻldiykin bu?»
— Chekkingiz kelyapti, nazarimda, a, — deb kutilmaganda Bezdomniyga yuzlandi notanish mehmon. — Qanaqasini yoqtirasiz?
— Nima, sizda har xil papiros bormi? — noxush ohangda soʻradi shoir — chindanam uning papirosi tugagan edi.
— Qaysi papirosni yoqtirasiz? — takror soʻradi notanish odam.
— Hay, «Nasha marka»ni, — jahl bilan dedi Bezdomniy.
Notanish mehmon choʻntagidan ohista portsigar chiqarib uni Bezdomniyga uzatdi:
— «Nasha marka».
Muharrirni ham, shoirni ham hayratga solgan narsa portsigarning aynan «Nasha marka» papiros bilan toʻldirilganidan ham koʻra, portsigarning oʻzi hayratga solgan edi. U juda kattakon va qizil oltindan yasalgan boʻlib, ochilganida qopqogʻi ustiga oʻrnatilgan uch qirrali gavhartosh koʻk va oq choʻgʻ boʻlib yaraqlab ketdi.
Shunda ikki adabiyotchi ikki xil xayolga bordi. Berlioz: «Yoʻq, ajnabiy odam!» — dedi, Bezdomniy boʻlsa: «Obbo la’nati! Kim boʻldi oʻzi bu, a?» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
Shoir bilan portsigar sohibi papiros tutatishdi, chekmaydigan Berlioz esa papirosni rad etdi.
«Unga bunday deb e’tiroz bildirish kerak, — ahd qildi Berlioz, — ha, oʻlim haq, buni hech kim inkor etmaydi. Lekin gap shundaki...»
Biroq u aytmoqchi boʻlgan gapini aytishga ulgurmay, xorijlik mehmon gap boshlab yubordi:
— Ha, oʻlim haq, lekin bu ham hali baharnav. Eng yomoni shundaki, u ba’zan kutilmaganda qazo qiladi, hamma balo shunda! Odam, umuman, bugun kechqurun nima bilan mashgʻul boʻlishini ham ayta olmaydi.
«Gʻirt bema’ni musohaba...» — deb oʻyladi Berlioz va e’tiroz bildirdi:
— Yoʻq, bu oʻrinda judayam lof qilib yubordingiz. Masalan, men bugun oqshomda nimalar qilishimni, ozmi-koʻpmi, aniq bilaman. Ha, albatta, turgan gapki, mabodo Bronnaya koʻchasida boshimga dabdurustdan gʻisht tushib ketmasa...
— Gʻisht, — deb unipg soʻzini salobat bilan boʻldi notanish mehmon, — hech qachon, hech kimning boshiga besabab tushmaydi. Ishontirib aytamanki, shaxsan sizga gʻisht hech qanday xavf tugʻdirmaydi. Siz boshqacha oʻlim topasiz.
— U qanaqa oʻlim ekan, balki siz bilarsiz? — deb oshkora kinoya bilan soʻradi Berlioz bu gʻirt bema’ni suhbat domiga tobora koʻproq tortilarkan. — Ehtimol, menga aytarsiz ham?
— Bajonidil, — dedi begona kishi. U goʻyo Berliozga kostyum bichmoqchi boʻlganday, boshdan-oyoq unga razm solib chiqdi, soʻng gijir tishlari orasidan: «Bir, ikki... Merkuriy ikkinchi uyda... oy botdi... olti — baxtsizlik... oqshom — yetti...» — deb gʻoʻldiradi-da, shoʻx ovoz bilan baralla dedi: — Kallangiz uziladi!
Bezdomniy bu betakalluf odamga jahl bilan oʻqrayib qaradi, Berlioz esa miyigʻida tirjayib soʻradi:
— Kim uzadi? Dushmanlarmi? Interventlarmi?
— Yoʻq, — deb javob qildi hamsuhbat, — rus qizi, komsomol qiz.
— Hm... — deb qoʻydi Berlioz notanish ajnabiyning qaltis hazilidan gʻijinib, — afv etasiz-u, ammo bu dargumon.
— Meni ham afv etishingizni soʻrayman, — javob qildi ajnabiy kishi, — lekin bu aniq. Darvoqe, sizdan bir narsani soʻramoqchiydim, bugun kechqurun nima ish qilasiz, agar sir boʻlmasa?
— Sir emas. Hozir Sadovaya koʻchasiga, uyimga boraman, keyin kech soat oʻnda MASSOLITda majlis bor, men unda raislik qilaman.
— Yoʻq, aslo bunday boʻlishi mumkin emas, — qat’iy e’tiroz bildirdi xorijlik kishi.
— Nima uchun endi?
— Shuning uchunki, — deb javob qaytara boshladi ajnabiy mehmon va suzuk koʻzlarini osmonga qaratdi, — hademay oqshomgi salqin tushishini his qilgan qora qaldirgʻochlar fazoda tovushsiz «viz-viz» uchadilar, Annushka pista moyi sotib oldi, sotib oldigina emas, uni toʻkib ham boʻldi. Demak, majlis boʻlmaydi.
Turgan gapki, bu mujmal gapdan soʻng joʻkalar ostiga sukunat choʻqdi.
— Afv etasiz, — deb bir oz sukutdan keyin gap boshladi Berlioz, bema’ni safsata sotayotgan xorijlik kishiga qarab qoʻyib, — pista moyining bunga nima daxli bor... keyin, kim u Annushka?
— Pista moyining daxldorligiga sabab buyoqda, — deb birdan gapga aralashdi Bezdomniy, chamasi u chaqirilmagan hamsuhbatga qarshi urush e’lon qilmoqchi boʻlgandi, — siz, grajdanin, ruhiy kasallar shifoxonasida hech boʻlganmisiz?
— Ivan!.. — ohista tanbeh berdi Mixail Alek-sandrovich.
Lekin ajnabiy mehmon aslo ranjimadi, balki xushchaqchaq kulib yubordi.
— Boʻlganman, bir emas, bir necha marta boʻlganman! — deb chinqirdi u kulgancha, lekin jiddiy koʻzlarini shoirdan uzmay. — Ne-ne joylarda boʻlganman! Faqat, afsus, professordan shizofreniya nima deb soʻrashni unutibman. Endi oʻzingiz undan soʻrab bilib olasiz-da, Ivan Nikolayevich!
— Ismi-sharifimni qayoqdan bilasiz?
— Qiziqmisiz, Ivan Nikolayevich, sizni kim tanimas ekan? — ajnabiy mehmon shunday deb choʻntagidan «Literaturnaya gazeta»ning kechagi sonini chiqardi, shunda Ivan Nikolayevich gazetaning birinchi sahifasida oʻz suratini, surat ostida oʻzi yozgan she’rni koʻrdi. Biroq kechagina uni xushnud etgan shuhrat va dovruq sababchisi boʻlmish bu she’r endi shoirni aslo sevintirmadi.
— Meni kechirasiz, — dedi u rangi quv oʻchib ketib, — bir daqiqa sabr qila olmaysizmi? Oʻrtogʻimga aytadigan ikki ogʻiz omonat gapim bor edi.
— O, bemalol! — dedi notanish kishi. — Bu yer — joʻka osti juda halovatli yer ekan, undan keyin, men hech yerga shoshayotganim yoʻq.
— Menga qara, Misha, — pichirladi shoir Berliozni chetroqqa boshlab oʻtib, — u hech qanaqa ajnabiy emas, balki josus. U mamlakatimizga oʻtib olgan rus muhojiri. Tezroq uning hujjatini soʻra, boʻlmasa ketib qoladi...
— Shunaqamikin-a? — hayajonli pichirladi Berlioz, oʻzi esa: «Gapi toʻgʻriga oʻxshaydi!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
— Gapimga ishonaver, — deb Berliozning qulogʻiga xirilladi, — u oʻzini goʻllikka solib, ba’zi narsalarni bilib olmoqchi. Ugshng ruscha qanaqa gapirishini oʻzing eshitding, — shoir pichirlab gapirarkan, notanish odam qochib ketmasin, deb u tomonga koʻz qirini tashlab turardi, — yur, uni qoʻlga olamiz, qochib qolmasidan...
Keyin shoir Berliozni qoʻlidan ushlab, uni skameyka tomon boshladi.
Begona kishi endi skameykadan turgan, qoʻlida toʻq kulrang muqovali qandaydir guvohnoma, sifatli qalin qogʻozdan ishlangan konvert va tashrifnoma ushlab turardi.
— Meni kechiringlar, mubohasaga berilib ketib, oʻzimni tanitishni unutibman. Mana mening tashrifnomam, pasportim va Moskvaga konsul'tatsiyaga chaqirilgapim haqida taklifnoma, — deb notanish kishi ikkala adabiyotchiga oʻtkir koʻzlariii tikkancha keskin-keskin gapirdi.
Shunda ikki doʻst xijolat boʻlib qoldi. «Obbo, hamma gapni eshitipti-yu...» — deb oʻyladi Berlioz va muloyim ishora bilan hujjat koʻrsatishning hojati yoʻqligini bildirdi. Ajnabiy mehmop xujjatlarini muharrirga uzatayotgan chogʻda, tashrifnomadagi ajnabiy tilda «professor» deb yozilgan soʻzga va familiyasining bosh harfi — («V»)ga shoirning koʻzi tushib qolgan edi.
Bu asnoda, muharrir xijil boʻlib:
— Gʻoyat xursandman, — deb gʻoʻldiradi, xorijlik kishi hujjatlarini yana choʻntagiga solib qoʻydi.
Shu yoʻsinda munosabat qayta tiklandi-yu uchovlari yana skameykaga oʻtirishdi.
— Siz mamlakatimizga konsul'tant sifatida taklif qilinganmisiz, professor? — soʻradi Berlioz.
— Ha, konsul'tantman.
— Siz — nemismisiz? — deb surishtirdi Bezdomniy.
— Menmi?.. — takror soʻradi professor va birdan chuqur oʻyga toldi. — Ha, nemis desayam boʻladi...
— Ruscha juda yaxshi gapirarkansiz, — e’tirof etdi Bezdomniy.
— O, men umuman poliglotman, juda koʻp tilni bilaman, — javob qildi professor.
— Qay sohadan mutaxassissiz? — deb soʻradi Bezdomniy.
— Men jodu boʻyicha mutaxassisman.
«Shu yetmay turuvdi!..» — degan fikr Mixail Aleksandrovichning miyasiga sanchikday urildi.
— Siz... sizni shu soha boʻyicha taklif qilishganmi mamlakatimizga? — duduqlanib soʻradi u.
— Ha, shu soha boʻyicha, — deb tasdiqladi professor va fikrini izohlay boshladi: — Bu yerdagi davlat kutubxonasida oʻninchi asrda yashagan afsungar Her-bert Avrilakskiyning asl qoʻlyozmalari topilgan. Shularni tahlil qilishni soʻrashyapti mendan. Bu sohada men dunyoda yagona mutaxassisman.
— A-a! Tarixchi ekansiz-da? — yengil tin olib, hurmat bilan soʻradi Berlioz.
— Ha, tarixchiman, — tasdiqladi olim, soʻng xuddi tomdan tarasha tushganday ilova qildi: — Bugun kechqurun Patriarx koʻlida alomat voqea sodir boʻladi!
Muharrir bilan shoir yana hayratlanishdi, professor esa ularni oʻziga tomon imladi, ikki doʻst engashib, unga quloq tutganda, shunday deb pichirladi:
— Esingizda boʻlsin, Iso boʻlgan.
— Bilasizmi, professor, — dedi Berlioz zoʻrma-zoʻraki jilmayib, — biz sizning benazir bilimingizni hurmat qilamiz, ammo biz bu masalada oʻzgacha nuqtai nazarga egamiz.
— Hech qanday nuqtai nazarning keragi yoʻq! — javob qildi alomat professor. — U boʻlgan, vassalom.
— Axir buning uchun qandaydir isbot kerak-ku... — deb gap boshladi Berlioz.
— Hech qandy isbotning hojati yoʻq, — deb javob qildi professor va past ovoz bilan gapira boshladi, ammo uning tilidagi ajnabiylarga xos talaffuz negadir endi yoʻqolgan edi: — Buning hech taajjub qiladigan yeri yoʻq! Egniga qirmizi astarli oq rido kiygan...

Ikkinchi bob
Pontiy Pilat
Egniga qirmizi astarli oq rido kiygan Iudeya* prokuratori* Pontiy Pilat* bahorgi nison* oyining oʻn toʻrtinchi kuni ertalab barvaqt Buyuk Irod* qasrining ikki qanoti oʻrtasidagi usti yopiq ustunlar poyiga xuddi suvoriy kabi poshnasini sudrab chiqib keldi.
Prokurator hamma narsadan ham atirgul moyining hidini yoqtirmas edi, shu bois, bugungi kun dilsiyohlik bilan oʻtishi muqarrar edi, zero bu hid bugun tongdan uni ta’qib qila boshlagan edi. Prokuratorning nazarida, atirgul isini bogʻdagi sarv va xurmo daraxtlari chiqarayotganday, koʻn abzallar va otlarning hidiga ham oʻsha la’nati atirgul hidi omixta boʻlayotgandek tuyulardi. Prokuratorni Yershalaimga* kuzatib kelgan Oʻn ikkinchi Shiddatli legionning birinchi kogortasi* joylashgan qasr ortidagi uylardan bogʻning muallaq sahni osha ustunlar maydoniga tutun esib kelar, oshpazlarning tushlik hozirlay boshlaganidan darak beruvchi bu achchiq tutunga ham oʻsha oʻtkir atirgul hidi omixta boʻlayotgan edi. O, tangrilar, qay gunohim uchun meni buncha azoblaysizlar?
«Ha, shubha yoʻq! Yana oʻsha dard, hech daf qilib boʻlmaydigan yaramas Xemikraniya* kasali — u qoʻziganda kallaning yarmi ogʻriydi. Bu dardga davo yoʻq, undan qutulish uchun hech qanday iloj ham yoʻq. Boshimni qimirlatmaslikka urinib koʻray-chi».
Favvora yaqinidagi koshinkor sahnga suyanchiqli kursi qoʻyilgan edi, prokurator hech kimga koʻz tashlamay, shu kursiga oʻtirdi-yu, qoʻlini yon tomonga choʻzdi.
Kotib uning uzatgan qoʻliga ehtirom bilan bir parcha pergament tutqazdi. Prokurator ogʻriq azobidan aftini noiloj bujmaytirgancha, pergamentga qiyo boqib, undagi yozuvga koʻz yugurtirib chiqdi va uni kotibga qaytararkan, qiynalib dedi:
— Tergov qilinayotgan Galileyadan* ekanmi? Uning ishini tetrarxga* yuboruvdinglarmi?
— Ha, prokurator, — deb javob qildi kotib.
— U qanday hukm chiqardi?
— Tetrarx bu ish yuzasidan aybnoma chiqarishdan bosh tortdi va Sinedrion* chiqargan oʻlim jazosini tasdiqlashni sizga havola qildi, — deb izohladi kotib.
Prokurator yonoq payini bir uchirib qoʻyib, past ovoz bilan dedi:
— Ayblanuvchini olib kiring.
Shu zahoti ikki legioner bogʻ sahnidan ustunlar poyidagi ravonga yigirma yetti yoshlardagi bir odamni boshlab kirib, uni prokurator oʻtirgan kursi roʻparasiga turgʻizib qoʻyishdi. Bu odam egniga havorang uzun juldur koʻylak kiygan edi. Uning boshiga oq roʻmol tashlanib, peshonasi tasma bilan bogʻlangan, qoʻli esa orqasiga bogʻlogʻliq edi. Bu odamning chap koʻzi osti koʻkargan, ogʻzining bir chekkasi shilinib, qoni qotib qolgan edi. U prokuratorga qoʻrquv aralash sinchkovlik bilan tikildi.
Prokurator bir oz sukutdan soʻng arameylar* tilida soʻradi:
— Odamlarni Yershalaim jomesini vayron qilishga undagan senmiding?
Prokurator toshday qotib oʻtirar, gapirganida faqat lablarigina zoʻrgʻa qimirlardi. U ogʻriqdan otash boʻlib yonayotgan boshini chayqashdan qoʻrqqani uchun shunday haykal boʻlib oʻtirardi.
Qoʻli bogʻlogʻliq odam xiyol oldinga talpindi-da, gap boshladi:
— O, saxovatli odam! Gapimga ishon...
Lekin prokurator oʻsha-oʻsha toshday qotib oʻtirgancha, tovushini ham balandlatmay, darhol mahbusning soʻzini boʻldi:
— Sen hali meni saxovatli odam deyapsanmi? Yanglishasan. Yershalaimda hamma odamlar meni badqahr maxluq deb pichirlashadi — juda toʻgʻri aytishadi, — keyin u gap ohangini oʻzgartirmay ilova qildi: — Kenturion* Kalamushkushni chaqiringlar.
Maxsus kenturiya" qoʻmondoni Kalamushkush laqabli Mark prokurator qoshida paydo boʻlganida hammaning nazarida goʻyo butun ravonni zulmat chulgʻaganday boʻldi.
Kalamushkush legiondagi eng novcha soddatdan ham bir qarich baland va shu qadar yagʻrindor ediki, endi koʻtarilib kelayotgan quyoshni tamomila toʻsib qoʻygan edi.
Prokurator unga lotin tilida gapirdi:
— Jinoyatchi meni «saxovatli odam» deb aytyapti. Uni bu yerdan bir daqiqaga olib chiqingda, menga qanday murojaat qilishni tushuntirib qoʻying. Lekin mayib qilmang.
Mark Kalamushkush, orqamdan yur, demoqchi boʻlganday, mahbusga qoʻl siltadi; shunda toshday qotib oʻtirgan prokuratordan boshqa hamma uni orqasidan kuzatib qoldi.
Umuman, Kalamushkush qayerda boʻlmasin, daroz odam boʻlganidan, hamma uni orqasidan kuzatib qolardi, uni birinchi marta koʻrgan odamlar esa badbashara aftiga ham hang-mang boʻlib tikilishardi: unipg burni bir vaqtlar olmon gurzisidan pachoq boʻlgan edi.
Markning koshinlarga «doʻq-doʻq» urilgan zilday etigi ovozi tindi, mahbus uning orqasidan tovushsiz ergashdi, ustunlar maydonchasi tamoman sukutga choʻkdi, shu sababli ravon oldidagi bogʻ sahnida kaptarlarning gʻuv-gʻuvlagani, favvoradagi suvning antiqa ohangda yeqimtoy jildirashi eshitila boshladi.
Prokurator oʻrnidan turib, jildirab oqayotgan favvora suviga chakkasipi tutgaicha qimirlamay turishni istardi. Lekin bu ham, baribir, dardiga davo boʻlolmasligini bilardi.
Kalamushkush mahbusni boqqa olib chiqib, birinj haykal poyida turgan legioner qoʻlidagi qamchini tortib oldi va uni kuchsizgina siltab, mahbusning yelkasiga tushirdi. Koʻmondon yeigil va beparvo harakat qildi, lekin mahbus shu zahoti xuddi oyogʻiga bolta urilgandek qulab tushdi, nafasi qaytib, rangi boʻzdek oqardi, koʻzlari ma’nosiz bokdi. Mark chap qoʻli bilan mahbusni xuddi boʻsh qop koʻtarganday osongina koʻtarib, oyoqqa turgʻazdi va arameylar tilida soʻzlarni buzib mingʻilladi:
— Rim prokuratoriga faqat igemon* deb murojaat qilish kerak, vassalom. Unipg qarshisida gʻoz turish kerak. Gapimga tushundingmi yo yana qamchilaymi?
Mahbus gandiraklab ketdi, lekin oʻzini tutib oddi, axiyri rangiga qon yugurib, nafasini rostladi-da, hirqiroq ovoz bilan javob qildi:
— Gapingga tushundim. Urma meni.
Bir daqiqadan keyin u yana prokurator roʻparasida turardi.
Hukmronning soʻnik va xasta ovozi eshitildi:
— Isming?
Mahbus bama’ni javob berishga, ortiq hukmdorning gʻazabini keltirmaslikka shay ekanligini butun vujudi bilan ifodalab, shosha-pisha dedi:
— Menikimi?
Prokurator past ovoz bilan dedi:
— Meniki oʻzimga ma’lum. Oʻzingni haddan ziyod ovsarlikka solma. Sening isming nima? .
— Iyeshua, — shosha-pisha javob qildi mahbus.
— Laqabing bormi?
— Ha.Notsri.
— Qayerliksan?
— Gamala shahridan, — javob qildi mahbus va qayerdadir, uzoq shimolda, oʻng tomonda Gamala degan shahar borligini boshi bilan ishora qilib koʻrsatdi.
— Qaysi nasabdansan?
— Aniq bilmayman, — tez javob qildi mahbus, — ota-onamni bilmayman. Aytishlaricha, otam suriyalik ekan...
— Muqim qayerda yashaysan?
— Muqim yashaydigan makonim yoʻq, — iymanibgina javob qildi mahbus, — shaharma-shahar kezib yuraman.
— Buni bir soʻz bilan qisqa qilib ifodalash mumkin — sayoqsan, — dedi prokurator, soʻng soʻradi: — Xeshlaring bormi?
— Hech kimim yoʻq. Dunyoda yolgʻizman.
— Savoding bormi? -Ha.
— Arameylar tilidan oʻzga biron tilni bilasanmi?
— Bilaman. Yunon tilini.
Pilatning shishgan bir qovogʻi koʻtarilib, iztirobdan xiralashgan koʻzi mahbusga tikildi. Ikkinchi koʻzi yumuqligicha qoldi.
U yunoncha gapira boshladi:
— Ibodatxonani vayron qilmoqchi boʻlgan va bu ishga xalqni da’vat etgan senmiding?
Endi mahbus yana jonlandi, koʻzlaridan qoʻrquv alomati gʻoyib boʻlib, yunon tilida gapira boshladi:
— Mep, saxov... — sal boʻlmasa ogʻzidan chiqib ketayozgan bu soʻzdan mahbusning koʻzlarida dahshat vujudga keldi, — men, igemon, hech qachon xayolimga ham keltirmaganman ibodatxonani vayron qilishni va hech kimni da’vat ham etmaganman bunday noma’qul ishga.
Pastak stolga bukchayib olib mahbus berayotgan guvohlikni yozib oʻtirgan kotibning yuzida taajjub alomati paydo boʻldi. U boshini koʻtardi, lekin shu zahoti yana pergamentga engashib oldi.
— Bu shaharda oʻtadigan bayram namoyishiga turli toifadagi odamlar kelishadi. Ular orasida sehrgarlar, munajjimlar, folbinlaru qotillar boʻlishadi, — derdi prokurator bir xil ohangda, — lekin ular ichida yolgʻonchilar ham topiladi. Chunonchi, sen yolgʻonchisan. Xalqni ibodatxonani vayron qilishga undadi, deb aniq yozib qoʻyilipti. Odamlar guvohlik bergan.
— Usha saxovatli odamlar, — deb gapira boshladi mahbus va shosha-pisha: — igemon, — deb ilova qildiyu, gapini davom ettirdi: — savodi yoʻq omilardir, shu bois men aytgan gaplarni chalkashtirib yuborishgan. Umuman, bu chalkashliklar hali juda uzoq vaqt davom etmasaydi deb xavotirdaman. Hamma balo shundaki, mening gaplarimni u notoʻgʻri yozib olyapti.
Sukunat. Endi Pilatning ikkala xasta koʻzi mahbusga ogʻir tikilardi.
— Senga oxirgi marta takrorlayman: oʻzingni jinnilikka solma, qaroqchi, — mayin ohangda dedi Pilat oʻsha-oʻsha xasta ovoz bilan, — ustingdan yozilgan dalillar koʻp emas, illo shularning oʻzi ham seni dorga osish uchun kifoya qiladi.
— Yoʻq, yoʻq, igemon, — dedi mahbus Pilatni oʻz gapiga ishontirish uchun astoydil urinib, — bittasi bor, qoʻliga taka terisidan ishlangan pergament ushlab olib, orqamdan izma-iz yurgani-yurgan, toʻxtovsiz yozgani-yozgan. Lekin bir marta oʻsha pergamentga koʻz qirimni tashlab hangu mang boʻlib qoldim. Men u yerda yozilgan gaplarning birortasini ham gapirmagan-man. Xudo haqqi, yoqib yubor bu pergamentingni, deb yolvordim unga. Lekin u pergamentni qoʻlimdan yulib olib, qochib ketdi.
— Kim oʻzi u? — ijirgʻanib soʻradi Pilat va qoʻlini chakkasiga olib bordi.
— Leviy Matvey degan odam, — bajonidil izohlay boshladi mahbus, — u oʻlpon yigʻuvchi edi. Men u bilan birinchi marta Viffagiyaga boradigan yoʻl yoqasidagi anjirzor muyulishida toʻqnash kelib gaplashib qolgandim. Avvaliga u menga adovat bilan qaradi, hatto haqorat ham qildi, ya’ni meni it deb atab, oʻzicha haqorat qildim deb oʻylagan boʻlishi kerak, — mahbus jilmayib qoʻydi. — Shaxsan men bu jonivorning hech qanday yomon jihatini bilmayman, shuning uchun undan xafa ham boʻlmadim...
Kotib yozishdan toʻxtadi va zimdan, mahbusga emas, prokuratorga taajjub bilan bokdi.
— ... biroq gaplarimni eshitib, shashtidan qayta boshladi, — davom etdi Iyeshua, — oxiri borib, u yiqqan pullarini yoʻlga otib yuborib, sen bilan jahongashtalik qilaman, dedi...
Pilat sargʻayib ketgan tishlarini koʻrsatib, bir yonogʻini uchirib tirjaydi va butun gavdasi bilan kotib tomonga oʻgirilib dedi:
— O, Yershalaim shahri! Bu yerda ne-ne antiqa gaplarni eshitmaysan. Oʻlpon yigʻuvchi, buni qarangki, pullarini yoʻlga sochib yuborganmish!
Kotib bunga javoban nima deyishini bilmay, Pilatning jilvasiga taqlid qilishni lozim koʻrdi.
— Negaki u, bugundan e’tiboran puldan hazar qilaman, deb aytdi, — deb izohladi Iyeshua Leviy Matveyning alomat raftorini izohlab va qoʻshib qoʻydi: — Oʻsha kundan boshlab u menga hamroh boʻlib oldi.
Prokurator hamon tirjayishini qoʻymay mahbusga qaradi, soʻng oʻzi oʻtirgan yerdan ancha uzoqda, pastlikda boʻlgan Hippodrom* va u yerdagi ot haykallari uzra muttasil yuqoriga koʻtarilayotgan quyoshga yuz tutdi-yu, birdan koʻngilni behuzur qiluvchi allaqanday dard bilan: «Oʻzimni qiynab oʻtirmasdan «Osilsin!» — degan bir ogʻiz soʻz bilan bu notavon jinoyatchini ravondan haydab yuborsam ham boʻlardi-ku. Keyin, soqchilarni ham quvib, oʻzim qasrga kirganim, koʻshkni qorongʻilatib, chorpoyaga yotganim, sovuq suv keltirishlarini buyurib, ayanchli ovoz bilan itim Bangani chaqirganim va unga boshim ogʻriyotganini aytib zorlanganim yaxshi edi», — deb xayolidan oʻtkazdi. Shu choq birdan prokuratorning ogʻriq boshida «ogʻu» degan fikr paydo boʻldi-yu, uni vasvasaga solib «lip» etib oʻtib ketdi.
U xira koʻzlarini mahbusga tikkancha bir oz muddat sukutga tolarkan, kaltak yeyaverib badbashara boʻlib ketgan bu mahbus Yershalaimning ertalabki shafqatsiz quyoshi tigʻida nima qilib turipdi roʻparamda, hali yana qanday nafi yoʻq savollar berishim kerak unga, deb qiynalib bosh qotirardi.
— Leviy Matvey dedingmi? — hirqiroq ovoz bilan soʻradi bemor va koʻzlarini yumdi.
— Ha, Leviy Matvey, — Pilatning azobini orttiruvchi yangroq ovoz eshitildi.
— Harholda, nimalar degan eding bozordagi olomonga ibodatxona haqida?
Jevob qaytarayotgan odamning ovozi Pilatni qattiq iztirobga solib, chakkasiga qoziq boʻlib qoqilayotganday tuyulardi:
— Kamina, igemon, ibodatxona haqida ogʻiz ham ochganim yoʻq, balki koʻhna imon ma’badi vayron boʻlib, yangi haqiqat ma’badi barpo boʻladi, degan edim, xolos. Loʻnda qilib tushuntirish uchun shunday degandim.
— Nechun sen, sayoq, oʻzing tasavvur qila olmaydigan haqiqat toʻgʻrisida bozorda va’z qilib odamlarning diliga gʻuluv solding? Haqiqat oʻzi nima?
Lekin shu zahoti prokuratorning dilidan: «O tangrilarim! Men sud uchun mutlaqo nokerak narsalarni soʻrayapman undan... Aqlu farosatim ortiq itoat etmayapti menga...» degan soʻzlar oʻtdi. Shu payt uning koʻziga yana qora suyuqlik quyilgan qadah koʻrindi. «Ogʻu kerak menga, ogʻu!»
Yana mahbusning ovozi eshitildi.
— Hozir birinchi navbatdagi haqiqat shuki, sening boshing ogʻriyapti, ogʻrigandayam nihoyatda qattiq ogʻriyapti, shu bois sen ruhingni tushirib, oʻlim haqida oʻylay boshlading. Sen nainki men bilan gaplashishga, hatto menga tikilib qarashga ham ojizsan hozir. Binobarin, men beixtiyor sening jallodingga aylanmoqdamanki, bu holdan qattiq xijolatdaman. Hozir sen hech narsa toʻgʻrisida oʻylashga qodir emassan, shuning uchun ham, faqat oʻz itingni qoshingga kelishini orzu qilyapsanki, chamasi, sen dunyoda ixlos qoʻxggan yagona jonzod shu iting boʻlsa kerak. Lekin hozir azobing ariydi, bosh ogʻrigʻing qoladi.
Kotib mahbusga baqrayib qolganidan yozuvi chala qoldi.
Pilat dardli koʻzlarini zoʻr-bazoʻr mahbusga koʻtargan edi, quyoshning Hippodrom uzra ancha baland koʻtarilganini, uning shu’lasi endi ustunlar orasiga ham tushib, Iyeshuaning toʻzgan kafshlari sari oʻrmalab kelganini va u oʻzini oftobdan chetga olib qochayotganini koʻrdi.
Shunda u kursidan turdi, qoʻllari bilan boshini mahkam siqdi, soqoli olingan za’faron yuzida dahshat aks etdi. Lekin u oʻz iroda kuchi bilan bu hissiyotni darhol daf qilib, yana oʻrniga oʻtirdi. Mahbus esa bu asnoda gapini davom ettirardi, lekin kotib endi hech nima yozmas, faqat gʻoz kabi boʻynini choʻzib, aytilgan har bir soʻzni diqqat bilan ilgʻab olardi.
— Ana, hammasi tugadiyam, — dedi mahbus Pilatga xayrixohona boqarkan, — benihoya xursandman bundan. Senga, igemon, qasrni vaqtinchalik tark etib, shahar chekkasida, chunonchi, Yeleon tepaligidagi bogʻlarda piyoda sayr qilishni maslahat berardim. Momaqaldiroq boʻladi, — mahbus koʻzlarini qisib quyoshga qaradi, — hoʻ hali, kechga borib. Sayr qilsang oʻzingga yaxshi boʻlardi, men esa bajonidil senga hamroh boʻlardim. Miyamga ayrim yangi fikrlar keldi, ular seni qiziqtirishi mumkin deb oʻylayman, shu bois sen bilan jon-jon deb fikrlashgan boʻlardim, boz ustiga, sen donishmand odamga oʻxshab koʻrinyapsan.
Kotib murdadek oqarib ketib, qoʻlidagi pergamentni tushirib yubordi.
— Hamma balo shundaki, — deb gapida davom etdi bandi — hech kim uning gapirishiga monelik qilmayotgan edi, — sen haddan tashqari odamovi boʻlib qolgansan, odamlarga boʻlgan ishonchni tamomila yoʻqotgansan. Axir oʻzing oʻyla, butun mehru moyillikni bitta itga qaratib kun kechirish mumkin emas-ku. Hayoting, igemon, qashshoq, — shu soʻzdan soʻng u jilmayishga jur’at etdi.
Kotib endi faqat bir narsa toʻgʻrisida: oʻz quloqlarimga ishonsammikin yo ishonmasammikin, deb oʻylardi. Lekin ishonmay iloji yoʻq edi. Oqibat u, mahbusning koʻz koʻrib, quloq eshitmagan bunday gustohligini eshitgan tajang prokuratorning gʻazabi qanday antiqa shaklda ifoda qilinishini tasavvur qilishga urinib koʻrdi. Kotib buni ham tasavvur qila olmadi, holbuki, u prokuratorning fe’lini juda yaxshi bilardi.
Shunda Pilatning soʻnik va hirqiroq ovozi eshitildi:
— Qoʻlini yechinglar, — dedi u lotin tilida. Soqchi legionerlardan biri nayzasini yerga «doʻq» etib urib, uni boshqa soqchiga berdi va oʻzi mahbusga yaqinlashib arqonni yechdi. Kotib yerga tushgan pergament oʻramini koʻtarib oddi, lekin hozircha hech nima yozmaslikka, hech narsadan ajablanmaslikka ahd qildi.
— Rostini ayt, — yunon tilida pichirlab soʻradi Pilat, — sen hakimi hoziqmisan?
— Yoʻq, prokurator, hakim emasman, — javob qildi mahbus anjirday ezilgan va shishib qizarib ketgan bilaklarini huzur qilib uqalarkan.
Pilat mahbusga qovogʻi ostidan xuddi uni teshib yuborgudek oʻqrayib qaradi, uning koʻzlaridagi xiralik endi yoʻqolib, yana hammaga tanish boʻlgan gʻazab uchqunlari paydo boʻlgandi.
— Boya soʻramabman, — dedi Pilat, — sen balki lotin tilini ham bilarsan?
— Ha, bilaman, — javob qildi mahbus. Pilatning za’faron yuziga qon yugurdi va u lotinchalab soʻradi:
— Itni yonimga chaqirmoqchi boʻlganimni qanday bidding?
— Bu qiyin emas, — javob berdi mahbus lotin tilida, — sen xuddi itni silamoqchi boʻlganday qoʻlingni mana bunday qilding, — mahbus Pilatning qoʻl harakatini takrorladi, — keyin lablaring ham...
— Ha, — dedi Pilat.
Bir oz jim qolishdi, soʻng Pilat yunon tilida savol berdi:
— Demak, sen tabibsan?
— Yoʻq, yoʻq, — shosha-pisha javob qildi mahbus, — gapim rost, tabib emasman.
— Ha, yaxshi. Agar sir tutmoqchi boʻlsang, ixtiyoring. Buni ishimizga bevosita daxli yoʻq. Demak, sen ibodatxonani vayron qilishga... yo unga oʻt qoʻyishga, yo boʻlmasa boshqa biron yoʻl bilan uni barbod qilishga xalqni da’vat etmagansan?
— Takror aytaman, igemon, men hech kimni bunday ishga da’vat etmaganman. Nahotki, kaltabin odamga oʻxshasam?
— O, haq rost, sen kaltabin odamga oʻxshamaysan, — past ovoz bilan dedi prokurator va dahshatli tarzda jilmayib qoʻydi. — Hay, boʻlmasa, bunday qilmaganliging haqida qasam ich.
— Nima deb qasam ichishimni xohlaysan? — soʻradi qoʻli yechilib, ruhi koʻtarilgan bandi.
— Hayotingni tikib ont ichaqol, — dedi prokurator, — hozir ayni hayotingni oʻrtaga qoʻyadigan payt, zero, u hozir qil uchida osilib turipti, buni unutma!
— Hayotimni qil uchiga balki sen osib qoʻygandirsan, igemon? — soʻradi mahbus. — Agar shunday deb oʻylayotgan boʻlsang qattiq yaiglishasan.
Pilatni qaltiroq bosdi, soʻng gijir tishlari orasidan dedi:
— Men oʻsha qilni uzib tashlashim mumkin.
— Yana yanglishyapsan, — mahbus kaftini quyoshdan soyabon qilib ochiq yuz bilan tabassum qildi. — Qilni kim osgan boʻlsa, oʻshaning oʻzigina uzishi mumkin, shunday emasmi?
— Ha, tushunarli, — dedi tirjayib Pilat, — yershalaimlik ishyoqmas anqovlarning orqangdan galalashib yurganiga endi hech shubham qolmadi. Tilingni kim qayragan boʻlsa ham juda oʻtkir qilib qayrapti. Darvoqe, ayt-chi: sen Yershalaimga Suz qopqasidan eshak minib kirib kelganmishsan, qora xalq seni misoli bir paygʻambardek shodiyona hayqiriqlar bilap kutib olganmish, shu toʻgʻrimi? — shunday deb prokurator pergamentga ishora qildi.
Mahbus hayron boʻlib prokuratorga tikilib qoldi.
— Menda eshak degan narsani oʻzi yoʻq, igemon, — dedi u. — Toʻgʻri, Yershalaimga Suz qopqasidan kirganman, lekin piyoda edim, hamrohim ham yolgʻiz Leviy Matvey edi, undan keyin hech kim menga hech nima deb qichqirganiyam yoʻq, chunki u payt meni Yershalaimda hech kim tanimas edi.
— Sen, — deb davom etdi Pilat koʻzini mahbusdan uzmay, — Dismas degan odamni, keyin Gestas, yana Varravvan deganlarni taniysanmi?
— Men u saxovatli odamlarni tanimayman, — javob qildi mahbus.
— Rostingmi?
— Rostim.
— Endi menga yapa shuni ayt-chi, nega doim sen «saxovatli odam» deb gapirasan? Hammani ham shunday deb aytasanmi?
— Hammani, — javob qildi mahbus, — dunyoda yovuz odam yoʻq.
— Buni birinchi marta eshitishim, — dedi Pilat tirjaygancha, — ehtimol men hayotni yaxshi bilsman! Bu yogʻini yozmasangiz ham boʻladi, — dedi u, shundoq ham hech nima yozmay oʻtirgan kotibga yuzlanib, soʻng yana mahbus bilan suhbatini davom ettirdi: — Bironta yunon kitobida oʻqiganmisan bu toʻgʻrida?
— Yoʻq, oʻz aqlim bilan shunday xulosaga kelganman.
— Demak, sen shuni targʻib etasan?
— Ha.
— Mana, masalan, kenturion Mark — unga Kalamushkush deb laqab qoʻyishgan, xoʻsh, u ham saxovatlimi?
— Ha, — javob qildi mahbus, — toʻgʻri, u baxtiqaro odam. Saxovatli odamlar uni badbashara qilishgan chogʻdan boshlab u badqahr va dagʻaltabiat boʻlib qolgan. Qiziq, kim uni bu ahvolga soldi ekan?
— Buni senga bemalol aytishim mumkin, — dedi Pilat, — zero, oʻzim buning shohidi boʻlganman. Oʻsha sen aytgan saxovatli odamlar unga xuddi ayiqqa hamla qilgan koʻppaklardek tashlanishgandi. Olomon uning boʻgʻziga, qoʻl va oyoqlariga yopishib olgandi. Piyodalar manitsuli* qurshovga tushib qolgan edi, oʻshanda men qoʻmondonlik qilgan otliq qoʻshin yon tomondan qurshovni yorib kirmaganda edi, seiga, faylasuf, bugun Kalamushkush bilan suhbatlashish nasib etmagan boʻlardi. Bu hol Idistavizo yaqinida, Parilar Vodiysida boʻlgan jangda yuz bergan edi.
— Men u bilan suhbatlashsam, — oʻychanlik bilan dedi birdan mahbus, — aminmanki, u fe’lini keskin oʻzgartirgan boʻlardi.
— Oʻylaymanki, — dedi Pilat, — hatto agar qoʻshin ofitserlari yo soldatlaridan birontasi bilan suhbatlashganingda ham, bu raftoring bilan sarkardani qattiq ranjitgan boʻlarding. Xayriyatki, sening ham, sarkardaning ham baxtiga bunday suhbat sodir boʻlmaydi, birinchi navbatda oʻzim bunga yoʻl qoʻymayman.
Shu payt ustunlar sahniga bir qaldirgʻoch oʻqdek uchib kirib, oltin gumbaz ostida bir marta charx urib uchdi-yu, soʻng pasayib tokchaga oʻrnatilgap mis haykalning yonginasidan «gʻuv» etib oʻtib, ustun boʻgʻoti panasida koʻzdan gʻoyib boʻldi. Ehtimol, oʻsha yerga in qurmoqchi boʻlgandir.
Mana shu qaldirgʻoch parvozi davomida prokurator boyakish endi ogʻriqdap forigʻ boʻlgan, dono boshida shunday bir qaror vujudga keldi: igemon Ha-Notsri laqabli sayoq faylasuf Iyeshuaning ishini koʻrib chiqib, uning faoliyatidan jinoyat topmadi. Xususan, Iyeshuaning xatti-harakati bilan yaqinda Yershalaimda yuz bergan tartibsizliklar oʻrtasida hech qanday munosabat yoʻqligini aniqladi. Sayoq faylasufning ruhiy bemorligi ma’lum boʻldi. Binobarin, Kichik Sinedrionning Ha-Notsri ustidan chiqarilgan oʻlim hukmini prokurator tasdiqlamaydi. Lekin Ha-Notsrining telbalik dardi, utopik nutqlari Yershalaimda xalq gʻalayonlariga sabab boʻlishi mumkinligini koʻzda tutib, prokurator Iyeshuani Yershalaimdan chetlatadi va Oʻrta Yer dengizidagi Straton Qaysariyasida*, ya’ni prokuraturaning qarorgohi joylashgan orolda qamoqqa hukm etadi.
Hukm tayyor. Endi uni kotibga aytib yozdirishgina qolgan edi.
Qaldirgʻoch igemonning shundoqqina boshi ustidan qanotlarini pirillatib oʻtib, oʻzini favvora hovuzchasiga urdi, soʻng keng fazoga parvoz qildi. Prokurator boshini koʻtarib mahbusga qaragan edi, uning atrofida quyosh shu’lasiga gʻarq boʻlgan changning toʻzon boʻlib koʻtarilganini koʻrdi.
— Hammasi shuning toʻgʻrisidami? — soʻradi Pilat kotibdan.
— Taassufki, yoʻq, — dedi kutilmaganda kotib va Pilatga boshqa bir pergamentni uzatdi.
— Nima gap ekan yana? — soʻradi Pilat va qovogʻini solib oldi. U uzatilgan pergamentni oʻqib chiqdiyu rangi oʻzgarib ketdi. Boʻyni va yuziga qora qon quyildimi yo boshqa bir hol yuz berdimi, har qalay, rangidagi sargʻishlik oʻzgarib qoʻngʻir tus oldi, koʻzlari esa ich-ichiga kirib ketganday boʻldi.
Chamasi, hamma ayb chakkasiga quyilib, qattiq-qattiq tepa boshlagan qonda edi, ammo prokuraturning koʻzlariga bir nima boʻldi. Mahbusning boshi allaqayoqlarga uchib ketib, oʻrnida boshqa kalla paydo boʻlganday koʻrindi uning koʻziga. Bu kal bosh boʻlib, unga kungurasi siyrak oltin toj qoʻndirilgan edi; uning manglay terisini oʻyib yuborgan doira shaklidagi yaraga malham surilgan; bitta ham tishi qolmagan ogʻzi oʻpirilib, pastki labi injiqlik qilayotganday osilib qolgan edi. Shu mahal ravondagi pushtirang ustunlar va qasr poyidagi bogʻning nariyogʻidan boshlab, olis-olislarga choʻzilib ketgan Yershalaim tomlari Pilatning koʻzidan gʻoyib boʻlib, atrofdagi hamma narsalar Kapreya bogʻlarining yam-yashil daraxtlari bilan burkanganday boʻlib tuyuldi. Uning qulogʻiga ham juda gʻalati narsalar eshitila boshladi — goʻyo kimdir juda olisda turib ohista, ammo tahdidona tarzda karnay chalganday boʻldi, kimningdir har bir soʻzni choʻzib-choʻzib takabburona ohangda dimogʻ bilan: «Ulugʻ zotlarni tahqirlash haqida qonun», degan gapi juda aniq eshitildi.
Pilatning xayolidan kalta-kulta, poyintar-soyintar va gʻayrioddiy fikrlar lip-lip oʻta boshladi: «Halok boʻldi!», keyin: «Halok boʻlishdi!..» Undan soʻng shu ayqash-uyqash fikrlar orasida qandaydir — va kimningdir?! — muqarrar boqiyligi haqida mutlaqo bema’ni fikr ham vujudga keldiki, bu boqiylik negadir uning yuragini ziq qilib yubordi.
Pilat nihoyat oʻzini qoʻlga olib xayolotni daf qildi, oʻzini yana ravonda koʻrdi, yana uning qarshisida mahbusning koʻzlari chaqnab turardi.
— Quloq sol, Ha-Notsri, — deb gap boshladi prokurator Iyeshuaga juda gʻalati tarzda tikilib: uning chehrasi mudhish, ammo koʻzlari hayajonda edi, — sen buyuk qaysarimiz* haqida biron yerda biron nima deganmiding? Javob ber! Gapirganmiding?.. Yoki... gapirganing... yoʻq... mi? — Pilat «yoʻq» soʻzini sud paytida beriladigan savoldagi «yoʻq»qa nisbatan bir qadar choʻzibroq talaffuz qildi va mahbusga uqtirmoqchi boʻlgan fikrini koʻz qarashi bilan izohladi.
— Haq gapni gapirish ham oson, ham maroqli, — dedi mahbus.
— Men sendan, — deya gapira boshladi Pilat - ovuq va hirqiroq ovoz bilan, — haq gapni gapirish maroqlimi, maroqsizmi, deb soʻrayotganim yoʻq.Yukorida baribir u gapni gapirishingga toʻgʻri keladi. Agar sen oʻlishni, oʻlganda ham qiynalib oʻlishni xohlamasang, gapiradigan har bir soʻzingni avval puxta oʻylab, soʻng gapir.
Iudeya prokuratoriga nima boʻlganini hech kim aytolmaydi, ammo u yuzini oftob shu’lasidan pana qilmoqchi boʻlganday, qoʻlini koʻtardi va shu qoʻli panasida mahbusga koʻzi bilan bir nimalarni imo qildi.
— Xoʻtya, qani, — dedi u, — javob ber, son kiriaflik Iuda degan odamni taniysanmi, unga qaysarimiz haqida gapirganmiding, gapirgan boʻlsang, nimalar degan eding?
— Voqea bunday boʻlgan edi, — bajonidil hikoya qila boshladi mahbus, — oʻtgan kuni kechqurun men ibodatxona oldida bir yigit bilan tanishib qoldim, u oʻzini Kiriaf shahridanman, ismim Iuda, deb tanitdi. Keyin u meni Quyi Shahardagi uyiga boshlab borib, mehmon qildi...
— Saxovatli odammi u ham? — deb soʻradi Pilat, shu zahoti uning koʻzlarida iblisona oʻt chaqnab ketdi.
— Gʻoyatda saxovatli va sinchkov odam ekap, — deya ta’kidladi mahbus. — U mening mulohazalarimni nihoyatda zoʻr qiziqish bilan tingladi, bagʻoyat samimiyat bilan qutladi...
— Shamchiroqlar yoqdi... — dedi Pilat gijir tishlari orasidan mahbusning gapi ohangida, uning koʻzlari milt-milt yopdi.
— Ha, — dedi Iyeshua prokuratorniig voqifligidan bir oz taajjub qolib, soʻng gapida davom etdi, — u mendan davlat hokimiyati haqida fikr aytishimni soʻradi. Bu masala uni nihoyatda qiziqtirar ekan.
— Xoʻsh, sen nima deding? — soʻradi Pilat, — Yo nima deganim yodimdan koʻtarildi, deb bahona qilasanmi? — Pilatning gapi ohangida endi ishonchsizlik paydo boʻlgan edi.
— Koʻp gaplar qatori, — deb bayon qila boshladi mahbus, — har qanday hokimiyat ham odamlarga zulm oʻtkazishi toʻgʻrisida, vaqti kelib na qaysarlar hokimiyati, na oʻzgacha hokimiyatlar qolajagi haqida gapirdim. Odamzod haqiqat va adolat saltanatida yashay boshlaydiki, unday saltanatning hech qanday hokimiyatga ehtiyoji qolmaydi.
— Keyin-chi?
— Keyin hech nima boʻlmadi, — dedi mahbus. — Bu payt bir nechta odam uyga otilib kirdi-yu, qoʻllarimni orqamga bogʻlab, qamoqqa olib ketdi.
Kotib bironta ham soʻzni faromush qilmaslikka urinib, pergamentga shitirlatib yozardi.
Shu payt Pilat xirillgancha, xasta ovoz bilan dedi:
— Tiveriya* imperatori hokimiyatidan buyukroq va xalq uchun xushkoʻngilroq hokimiyat dunyoda boʻlmagan, yoʻq va bundan keyin ham hech qachon boʻlmaydi!
Prokurator kotibga ham, soqchilarga ham, negadir, nafrat bilan qaradi.
— Hokimiyat haqida mulohaza yuritishni senga kim qoʻydi, telba jinoyatchi! — dedi Pilat va baqirib bordi: — Soqchilar balkondan olib ketilsin! — soʻng kotibga oʻgirilib, ilova qildi: — Meni jinoyatchi bilan xoli qoldiring, davlat ahamiyatiga molik ish koʻrinadi.
Soqchilar nayzalarini koʻtarishdi va nagʻal qoqilgan choriqlarini bir me’yorda doʻqillatishib balkondan boqqa chiqishdi, ular orqasidan kotib ham chiqib ketdi.
Ravonga ingan sukunatni bir oz fursat faqat favvoradan otilayotgan suvning shildirashi buzib turdi. Pilat favvorachadan otilib chiqayotgan suvning xamirday oshib tosh kosani toʻldirishini va uning chetlaridan jildirab tushishini kuzatib oʻtirardi.
Birinchi boʻlib mahbus gapirdi:
— Koʻnglim sezyapti, oʻsha kiriaflik yigitcha bilan suhbat qurganim oqibatida qandaydir falokat sodir boʻlganga oʻxshaydi. Nazarimda, igemon, u yigit baxtsizlikka uchraydiganga oʻxshaydi, mening unga rahmim kelyapti.
— Dunyoda, — deb javob qildi igemon gʻalati tirjayib, — ahvoli kiriaflik Iudanikidan ham ayanchliroq ba’zi odamlar bor. Sen Iudadan ham koʻra kuproq oʻshalarga achinishing kerak! Xullas, toshbagʻir, uchpga chiqqan jallod Mark Kalamushkush ham, va’zxonlik qilganing uchun, ana koʻrib turibman, — prokurator Iyeshuaning abjagʻi chiqib ketgan basharasiga ishora qildi, — seni bezab tashlashgan odamlar xam, sheriklari bilan birgalikda toʻrtta soddatni uldirgan qaroqchilar: Dismas bilan Gestas va nihoyat, maraz xiyonatkor Iuda ham — shular hammasi saxovatli odamlarmi seningcha?
— Ha, — javob qildi mahbus.
— Haqqoniyat saltanati ham tiklanadimi? Tiklanadi, igemon, — qat’iy ishonch bilan javob qildi Iyeshua.
Yoʻq, hech qachon tiklanmaydi! — deb Pilat tusatdan dahshatli ovoz bilan qichqirib yuborgan edi, Iyeshua choʻchib ketib, orqasiga tisarildi. Bundap koʻp yillar burun Hurlar Vodiysida Pilat oʻz suvoriylarga: «Yanch ularni! Chop gʻanimlarni! Buyuk Kalamushkushni tutib olishdi!» — deb shunday baqirgan edi. Hozir ham u koʻp komanda berish oqibatida hirqiroq boʻlib qolgan ovozini odamlar eshitsin uchun har bir soʻzni dona-dona qilib yana balandroq qichqirdi: — Jinoyat qilgansan! Jinoyatchisan! Jinoyatchisan! Shundan keyin u past ovoz bilan soʻradi:
— Iyeshua Ha-Notsri, sen biron-bir xudoga ishonasanmi?
— Xudo bitta, — javob qildi Iyeshua, — men unga ishonaman.
— Unga munojot qil boʻlmasa! Astoydil munojot qil! Ammo baribir, — birdan Pilatning ovozi soʻndi, — bundan naf chiqmaydi. Xotining yoʻqmi? — negadir ma’yus ohangda soʻradi Pilat; bunday kayfiyatga tushganidan oʻzi ham hayron edi.
— Yoʻq, soʻqqaboshman.
— Yaramas shahar, — dedi prokurator toʻsatdan va xuddi sovuq qotgandek yelkalarini uchirib qoʻydi, qoʻllarini esa xuddi yuvinayotgandek, bir-biriga ishqadi, — seni oʻsha kiriaflik Iuda bilan suhbat qurmasingdan oldin boʻgʻizlab ketishganidami, oriy rost, yaxshiroq boʻlardi.
— Sen meni qoʻyib yuborsang boʻlardi, igemon, — deb kutilmaganda iltijo qildi mahbus, uning ovozida hayajon paydo boʻlgan edi, — koʻnglim sezyapti, meni qatl etishmoqchiga oʻxshaydi.
Pilatning yuzi asabiy burishib ketdi, u yalligʻlangan koʻzini Iyeshuaga qaratdi. Koʻzining oqi taram-taram qizil tomirchalar bilan qoplangan edi.
— O, badbaxt, — dedi u, — nahotki Rim prokuratori, ogʻzingdan qanday gaplar chiqqanini bila turib, seni qoʻyib yuboradi deb oʻylasang? O xudolar! Yoki sening oʻrningda boʻlishni orzu qilyapti deb oʻylayapsanmi meni? Fikrlaringga men qoʻshilmayman! Endi gapimni qulogʻingga quyib ol: agar shu daqiqadan boshlab churq etib ogʻiz ochgudek, bironta odamga luqma tashlagudek boʻlsang, mendan oʻpkalama! Takror aytaman: mendan ehtiyot boʻl.
— Igemon...
— Jim boʻl! — deb chinqirdi Pilat va bu payt yana ravonga uchib kirgan qaldirgʻochni dargʻazab koʻzlari bilan kuzata boshladi. — Xoy, buyoqqa! — deb baqirdi u.
Kotib va soqchilar kirib, oʻz joylarini egallashdi, shunda Pilat, Kichik Sinedrion majlisida jinoyatchi Iyeshua Ha-Notsri ustidan chiqarilgan oʻlim ja-zosini tasdiqlaganini e’lon qildi, kotib esa Pilatning aytganlarini darhol qayd qildi.
Yana bir daqiqadan keyin prokuratorning qoshida Mark Kalamushkush turardi. Pilat unga shunday buyruq berdi:
— Bu jinoyatchini maxfiy xizmat boshligʻiga topshirasan, ayni paytda unga, Iyeshua Ha-Notsrini oʻzga jinoyatchilardan ajratilgan holda saqlash haqida, shuningdek, Iyeshua bilan biron narsa toʻgʻrisida gaplashgan yoxud uning biron-bir savoliga javob bergan har bitta maxfiy xizmat xodimi eng ogʻir jazoga mustahiq etilajagi haqidagi farmoyishimni ham yetkazasan.
Markning bir ishorasi bilan soqchilar Iyeshua atrofini oʻradilaru uni ravondan olib chiqib ketdilar.
Keyin prokuratorning qarshisida qaddi-qomati kelishgan, oq-sariq soqolli xushroʻy yigit namoyon boʻldi; uning koʻksini toʻsgan sovutda sherlarning yaltiroq tumshuqlari aks ettirilgan, dubulgʻasiga toj sifatida burgut pati oʻrnatilgan, shamshirining kamarbandiga oltin toʻqalar qadalgan, tagcharmi uch qavat boʻlgan poyabzalining iplari to tizzasigacha butun boldirini chandib bogʻlangan, qnrmizirang ridosi chap yelkasiga tashlangan edi. Bu — legion* sarkardasi edi. Prokurator undan, Sobastiya kogortasi hozir qayerda turipti, deb soʻradi. Sarkarda, sebastiyaliklarning hozir Hippodrom oldidagi maydonni qurshab turgani, u yerda jinoyatchilar ustidan chiqarilgan hukm xalqqa e'lon qilinajagi haqida xabar qildi.
Shunda prokurator sarkardaga Rim kohortasidan ikki kenturiya* ajratishni buyurdi. Bu kenturiyalardan biri Kalamushkush boshchiligida jinoyatchilarni,qatl etish ashyolari ortilgan aravalarni va jallodlarni Taqir Tepaga kuzatib borishi, soʻng ular yetib borgan zahoti yuqori qismini qurshab olishi lozim edi. Ikkinchi kenturiya esa hoziroq Taqir Tepaga joʻnab ketib, darhol uning atrofini ihota qilib olishi zarur edi. Prokurator Pilat shu maqsadni koʻzlab, ya’ni Tepani muhofaza kilish uchun, sarkardadan koʻmakchi otliq polk qoʻshinini yuborishni iltimos qildi.
Sarkarda chiqib ketgach, prokurator kotibga yuzlanib, Sinedrion prezidenti hamda uning ikki a’zosini, shuningdek, Yershalaim ibodatxonalari soqchilarining sardorini qasrga taklif etishni buyurdi, lekin shu buyrugʻi ketidan yana ilova qildi:
— Shunday qilginki, taklif etilgan shu odamlar bilan kengashga oʻtkazishdan oldin, men prezident bilan xoli uchrashib olay.
Prokuratorning amri tez va aniq bajarildi. Keyingi kunlarda Yershalaimni benihoya shafqatsizlik bilan qizdirayotgan quyosh hali qiyomga yetmasdan bogʻning yuqori peshayvonida, uning zinasida qoʻriqlab turgan bir juft oppoq marmar sher oldida prokurator Sinedrion prezidenti vazifasini oʻtayotgan Iudeyaning buzruk hazrati Iosif Kaifa bilan uchrashdi.
Bogʻda sokinlik hukm surardi. Lekin prokurator ustunlar orasidan oʻtib, poyalari haybatli fil oyoqlarini eslatuvchi pal'ma daraxtlari oʻsib turgan bogʻning oftob nuriga gʻarq boʻlgan ustki sahiiga chiqqan edi, koʻz oldiga u yomon koʻrgan Yershalaim shahri oʻzining osma koʻpriklari, qal’alari va — eng muhimi — butun tomi ajdarning tangasimon terisini eslatuvchi, marmar toshlar va oltindan bino boʻlgan, mahobati hech bir ta’rifga sigʻmaydigan ulkan ibodatxonasi bilan koʻz oldida namoyon boʻldi va prokuratorning ding quloqlariga juda olisdan — qal’aning tosh devori qasr bogʻining quyi peshayvonini shahar maydonidan ajratib turgan pastlikdan odamlarning vaqti-vaqti bilan goh faryodga, goh na’raga oʻxshab ketuvchi zaifgina gʻovuri chalindi.
Prokurator u tomonda — maydonda soʻnggi kunlarda Yershalaimda yuz bergan tartibsizliklardan juibushga kelgan behisob olomon toʻnlanganligini, bu olomon jinoyatchilar ustidan hukm chiqarilishini betoqatlik bilan kutayotganini, qichqirayotganlar esa jonsarak meshkobchilar ekanligini tushundi.
Prokurator jazirama oftob tigʻidan oʻzini panaga olish uchun, birinchi navbatda, hazrati buzrukni ravonga taklif qildi, lekin Kaifa lutfan uzr soʻrab, taklifni qabul qilolmasligini izohladi. Shunda Pilat sochi siyraklasha boshlagan boshiga ridosining qaytarma qalpogʻini kiyib suhbatni boshladi. Suhbat yunon tilida bordi.
Pilat Iyeshua X,a-Notsrining ishini koʻrib chiqqanini va oʻlim jazosini tasdiqlaganini aytdi.
Shunday qilib, bugun amalga oshiriladigan oʻlim jazosiga uchta qaroqchi: Dismas, Gestas, Varravianlar, ular bilan birga Iyeshua Xa-Notsri ham mahkum etilgan edi. Xalqni yoʻldan ozdirib, qaysarga qarshi isyon qilgan birinchi ikki jinoyatchi prokuratorning izmida edi, binobarin, ular xaqida bu yerda hech qanday gap boʻlishi mumkin emas. Varraivan bilan Xa-Notsri esa. mahalliy ma’murlar tomonidan qoʻlga olingan boʻlib, ular ustidan Sinedrion hukm chiqargan edi. Qonun va taomilga koʻra shu ikki jinoyatchidan birini bugun kirib kelayotgan buyuk pasxa bayrami sharafiga ozod qilish lozim boʻladi.
Xullas, prokurator, shu ikki jinoyatchidan qay biriii Sinedrion ozod qilmoqchi boʻlganini bilishni istaydi: Varravvannimi yoki Xa-Notsrini-mi? Kaifa, savol tushunarli, degan ma’noda bosh silkidi va javob berdi:
— Sinedrion Var-ravvanni boʻshatishni soʻraydi. Xazrati buzrukning aynan shunday javob qilishini prokurator yaxshi bilardi, ammo uning vazifasi, oʻzini bunday javobdan taajjublangandek qilib koʻrsatish edi.
Pilat bu vazifani zoʻr mahorat bilan ijro etdi. Bu mutakabbir zot qoshlarini chimirdi va hazrati buzruknipg koʻzlariga hayrat bilan tik qaradi.
— Ochigʻi, bu javob meni tong qoldirdi, — dedi u muloyim ohangda, — anglashilmovchilik sodir bulmadimikin deb qoʻrqaman.
Pilat oʻz fikrini tushuntirdi. Toʻgʻri, Rim xukumati mahalliy diniy ma’muriyat huquqini aslo kamsitmoqchi emas, buni hazrati buzrukning oʻzi xam yaxshi biladi, illo mazkur vaziyatda xatoga yoʻl quyilgani aniq. Turgan gapki, bu xatoni tuzatishdan Rim hukumati manfaatdor.
Darhaqiqat, Var-ravvan bilai Xa-Notsriniit jinoyatlari oʻrtasidagi tafovut katta edi. Telbaligi yaqqol koʻrinib turgan ikkinchi jinoyatchi oʻzining betuturiq gaplari bilan Yershalaimda va boshqa ayrim joylarda odamlarning tinchini buzganlikda ayblansa, birinchi jinoyatchining aybi benihoya ogʻir edi. U xalqni ochiqdan-ochiq isyonga da’vat etish bilan cheklanib qolmay, yana uni hibsga olmoqchi boʻlgan soqchilardan birini oʻldirgan ham edi. Var-ravvan Ha-Notsriga nisbatan koʻp marotaba xavfliroqdir.
Yuqorida zikr etilgan sabablarga koʻra prokurator hazrati buzrukdan Sinedrion qarorini qayta koʻrib chiqishni va ikki mahbusdan beziyonrogʻini ozod qilishni soʻraydiki, oʻshal beziyonroq jinoyatchi, shubhasiz, Ha-Notsridir. Shunday emasmi?
Kaifa Pilatning koʻzlariga tik boqib turib, ohistagina, ammo qat’iyat bilan dedi:
— Sinedrion hukmnomani diqqat bilan oʻrganib chiqdi, shunga koʻra Var-ravvanni ozod qilishga ahd qilganini ikkinchi marta xabar qiladi.
— Nahotki? Hatto mening iltimosimdan keyin ham-a? Rim hokimiyati nomidan gapiruvchi shaxsning iltimosi ham vojib boʻlmaydimi? Hazrati buzruk, uchinchi marta takrorla javobingni?
— Uchinchi marta ham, Var-ravvanni ozod qilamiz, deb ma’lum qilamiz, — dedi ohista Kaifa.
Masala hal boʻlgan, gapiriladigan boshqa gap qolmagan edi. Ha-Notsri endi dorilbaqoga ketayotgan edi, demak, prokuratorning mudhish va alamli bosh ogʻrigʻisini endi hech kim davolay olmasdi; bu dardga oʻlimdan boshqa davo yoʻq. Ammo hozir Pilatni hayratga solayotgan narsa bu fikr emas edi. Boya rovonda sodir boʻlgan oʻsha mubham diqqinafaslik tuygʻusi uning butun vujudini hamon iztirobga solardi. Shu zahotiyoq u oʻzining bu ahvolini izohlashga urinib koʻrdi, lekin izoh juda alomat boʻlib chikdi: prokurator oʻlimga mahkum etilgan Ha-Notsri bilan hali nimanidir gaplashib ulgurmagandek, hattoki uning qaysiyam bir fikrini oxirigacha eshita olmagandek his qildi oʻzini.
Pilat bu fikrni xayolidan faromush qildi, u qanday tez paydo boʻlgan boʻlsa, shunday tez gʻoyib boʻldi. Fikrku gʻoyib boʻldi, ammo diqqinafaslik hamon mubhamligicha qoldi, zero chaqmoqdek bir chaqnab shu zumda oʻchgan: «Boqiylik... boqiylik boshlandi...» degan boshqa bir qisqagina fikr ushbu holni izohlay olmas edi. Kimning boqiyligi boshlandi? Buni prokurator tushunolmadi, ammo mavhum boqiylik haqidagi mana shu fikr shu jazirama oftob tigʻida ham uni jun-juktirib yubordi.
— Yaxshi, — dedi Pilat, — shunday boʻla qolsin.
Endi u atrof-muhitga koʻz tashlab, yuz bergan oʻzgarishdan taajjubda qoldi. Gʻunchalari gʻarq ochilgan atirgul butasi va yuqori peshayvon atrofida qator tizilib turgan sarv daraxtlari gʻoyib boʻlgan edi, anor daraxti ham, yam-yashil maysazordagi oq haykal ham, maysazorning oʻzi ham koʻzdan yoʻqolgan edi. Bu manzaralar oʻrnini qandaydir qirmizi quyqa qoplab, bu quyqada suv oʻtlari mavjlanib, qayoqlargadir siljiy boshlagan, Pilatning oʻzi ham shu oʻtlar bilan birga keta boshlagan edi. Endi eng mudhish alam — ojizlik alami uni oʻt boʻlib yondirib, qalbini iskanjaga olib, yeldek uchirib borardi.
— Siqilib ketyapman, — dedi Pilat, — siqilib ketyapman!
U sovuq va nam qoʻli bilan ridosi yoqasidagi toʻqani yechib yuborgan edi, rido sirgʻalib qumloq yoʻlkaga tushdi.— Bugun havo dim, qayerdadir momaqaldiroq boʻlyapti, — dedi Kaifa prokuratorning qon quyulgan yuzidan koʻzini uzmay va uning hali yana yuz berajak barcha iztiroblarini koʻz oldiga keltirib. «O, bu yil iyun oyi gʻoyat mudhish keldi!»
— Yoʻq, — dedi Pilat, — havoning dimligidan emas, sen bilan, Kaifa, turganimdan siqilib ketdim, — soʻng u koʻzlarini suzib jilmaydida, ilova qildi: — Oʻzingni ehtiyot qil, hazrati buzruk.
Kaifaning timqora koʻzlari chaqnab ketdi, boya prokuratorning chehrasida qanday taajjub alomati nujudga kelgan boʻlsa, endi Kaifaning ham yuzida shunday ajablanish paydo boʻldi.
— Nimalar deyapsan, prokurator? — magʻrur va xotirjam ohangda dedi u, — hukm chiqarilgandan keyin tahdid qilyapsanmi menga? Axir uni oʻzing tasdiqlab berding-ku! Quloqlarimga ishonmayapman! Biz Rim prokuratorining avval puxta oʻylab, soʻng oʻz fikrini bayon qilishiga koʻnikib qolganmiz. Ishqilib, suhbatimizni biron kimsa eshitmadimikin, igemon?
Pilat hazrati buzrukka oʻlik koʻzlarini tikdi, tishining oqini koʻrsatib, jilva qilganday boʻldi.
— Qoʻysang-chi, hazrati buzruk! Shu topda, bu srda bizni gapimizni kim ham eshitardi? Nahot men bugun qatl etiladigan anavi sayoq devona yigitga oʻxshasam? Yo goʻdakmidim men, Kaifa? Men qayerda nima deyishimni bilaman. Bogʻ ihota qilin-gan, butun qasr qoʻriqlanmoqda, demak, hatto sichqon ham biron kavakdan kirolmaydi buyoqqa! Naiiki sichqon, hatto anavi, oti pima edi... Kiriaf shahridai chiqqan ham. Aytganday, sen uni taniysanmi, hazrati buzruk? Ha... agar bu yerga oʻshanaqa odam kirib qolgudek boʻlsa, kirganiga xam ming pushaymon yegan boʻlardi, bu gapimga endi ishonsang kerak albatta? Xullas, hazrati buzruk, qulogʻinnga quyib ol, bugundan e’tiboran sen oromingni yoʻqotasan! Sen ham, qavmlaring ham, — Pilat shunday deb qoʻli bilan oʻng tomonda, ancha olisdagi doʻnglikda qad koʻtargan ibodatxonaga ishora qildi. — Buni senga men — pontiylik Pilat, Oltin Nayza tutgan suvori aytyapmap.
— Bilaman, bilaman! — dadil javob qildi qorasoqol Kaifa va koʻzlari chaqnab ketdi. U qoʻlini koʻkka choʻzib kalomini davom ettirdi: — Iudeya xalqi, undai vahshiyona adovat bilan nafratlanishingni, uni koʻp ogʻir musibatlarga mubtalo qilishingni biladi, illo uni butkul mahv eta olmagaysan! Xudo oʻz panohiga olgay bu xalqni! Eshitgay, ha, qudratli qaysar zorimizni eshitgay va bizni qattol Pilatdan hifz qilgay!
— E, yoʻq! — dedi Pilat va endi gapirgan sari, tobora koʻngli yengil torta boshladi: endi mugʻambirlik qilishning ham, ravon jumla tuzish uchun soʻz axta-rishning ham hojati qolmagan edi. — Sen qaysarga mening ustimdan koʻp marta arz qilding, endi navbat menga keldi, Kaifa! Endi men noma yozib yuboraman, yuborgandayam Antioxiyadagi noibga ham, Rimga ham emas, toʻppa-toʻgʻri Kapreyaga — imperatorning oʻziga yuboraman sizlarning bu yerda, Yershalaimda ashaddiy isyonchilarni oʻlimdai qutqarib qolayotganlaringiz haqida. Ana unda Yershalaim ahlini, avvalgi ezgu niyatim boʻyicha, senlarning nafingni koʻzlab, Sulaymon koʻlining obirahmati bilan siylamayman! Yoʻq, suv bilan emas! Oʻzing eslab koʻr, aynan senlarning kasringga, men devorga ilingan imperator nomi zarb qilishgan qalqonlarni qoʻlga olishgan va koʻrib turibsanki, shaxsan oʻzim bu yerga qoʻshin surib kelishga majbur boʻldim, oqibag, Yershalaimda yuz berayotgan voqealarning shohidi boʻlishimga toʻgʻri keldi! Gaplarim yodingda boʻlsin, hazrati buzruk. Hozir sen Yershalaimda koʻrib turganing bir kohorta qoʻshin — daryodan tomchi! Hali bu shahar poyiga, butunicha Ful'minat qoʻshini, arab suvoriylari kelishadi, ana unda quloqlaring achchiq nolayu faryodlar eshitadi! Ana unda sen jiioyatchi Var-ravvanni oʻlimdan xalos etganing, ezgulik haqida va’z qilgan faylasufni esa nohaq oʻlimga yoʻllaganing uchun ming pushaymon boʻlasan!
Hazrati buzrukning yuzida xol-xol qizil dogʻlar iaydo boʻldi, koʻzlari yona boshladi. U ham prokuratorga oʻxshab, tishining oqini koʻrsatib tirjaydida, javob qaytardi:
— Shu aytgan gaplaringga, prokurator, oʻzing ishonasanmi? Yoʻq, ishonmaysan! Xalqni vasvasaga solgan oʻsha faylasuf Yershalaimga tinchlik olib kelmadi, bil’aks — tinchlikpi buzdi, buni oʻzing ham, o chavandoz, juda yaxshi bilasan. Sen uni, xalq orasida fitna tarqatsin, dinimizni tahqirlasin, butun xalqni Rim shamshiriga roʻpara qilsin, degan iiyatda ozod qilmoqchi boʻlding! Vale men, Iudeyaning buzruk hazrati, tirik ekanman, dinimizni gahqirlashlariga yoʻl qoʻymayman, xalqimni unday xavfdan muhofaza qilaman! Eshityapsanmi, Pilat? — Shunday deb Kaifa qoʻlini tahdidona koʻtardi: — Ana, quloq sol, prokurator!
Kaifa jim qoldi, shunda prokuratorga yana dengiz guvillaganday, uning toʻlqinlari Bukj Irod bogʻining devorlari poyiga kelib urilayotganday boʻlib tuyuldi. Bu guvillash pastlikdan prokuratorning oyoqlariga, undan yuziga koʻtarilayotganday oʻldi. Pilatning orqa tomonida, qasr ortida esa hayajonli karnay sadolari, yuzlab oyoqlarning zalvorli gursillashi, temirlar jarangi eshitilardi. Piyoda askarlari prokuratorning buyrugʻiga binoan isyonchi va qaroqchilarni qatl etish oldidan boʻladigan dahshatli namoyishga shaylanib, qasrdan chiqa boshlagan edilar.
— Eshityapsanmi, prokurator? — deb hazrati buzruk past ovoz bilan takrorladi. — Nahotki bularning hammasini oyoqqa turgʻazgan, — Kaifa gapira turib ikki qoʻlini koʻkka koʻtargan edi, qora qaytarma qalpogʻi boshidan tushib ketdi, qoʻrqinchli yoʻltoʻsar Var-ravvan deb oʻylasang?
Prokurator kaftining orqasi bilan sovuq, terga choʻmgan peshonasini artdi, yerga tikildi, keyin koʻzlarini qisgancha osmonga qarab, lov-lov yonayotgan quyoshning deyarli qiyomga kelib qolganini, Kaifaning soyasi esa marmar sherning dumi oldi-da gʻujanak boʻlib qolganini koʻrdi-yu, loqaydlik bilan ohista dedi:
— Choshgoh boʻlib qolipti. Suhbatga berilib ketibmiz, holbuki ishni davom ettirmoq lozim.
U hazrati buzrukdan nazokat bilan uzr soʻradi va eng oxirgi, qisqa kengash uchun zarur boʻlgan odamlarni chaqirtirib, qatlga taalluqli soʻnggi farmoyish bergunicha Kaifadan magnoliya daraxti soyasidagi kursida kutib oʻtirishni iltimos qildi.
Kaifa qoʻlini koʻksiga qoʻygancha, iltifot bilan ta’zim qilib, shu yerda — bogʻda qoldi, Pilat esa rovonga qaytdi va uni kutib turgan kotibga legion sarkardasini, kohorta tribunini, shuningdek, Sinedrionning ikki a’zosini va jome soqchilari sardorini chaqirishni amr etdi. Ular bogʻning pastki peshayvonida, favvorali doira suhbatgohda prokuratorning taklifini kutib oʻtirishardi. Pilat kotibga: hozir orqangdan yetib boraman, deb oʻzi qasr ichkarisiga yoʻl oldi.
Kotib kengash ahlini yigʻish bilan band boʻlgan paytda prokurator qora darpardalar bilan oftobdan toʻsilgan xonada qandaydir bir odam bilan uchrashdi; garchi xonaga quyosh shu’lasi tushmayotgan boʻlsa ham, begona odamning yarim yuzi boshidagi qaytarma qalpoq bilan toʻsilgan edi. Bu uchrashuv nihoyatda qisqa boʻldi. Prokurator bu odamga pichirlab bir-ikki ogʻiz soʻz aytdi, shundan keyin u xonadan gʻoyib boʻldi, Pilat esa ustunlar orasidan oʻtib boqqa chikdi.
Bu yerda prokurator hamma taklif qilingan odamlar ishtirokida, Iyeshua Ha-Notsri ustidan chiqarilgan oʻlim hukmini tasdiqlaganini tantanavor ohangda, ammo quruqqina qilib ta’kidladi va rasmiyatchilik yuzasidan, jinoyatchilardan qay birini oʻlimdan asrab qolishni ma’qul koʻrasizlar, deb savol berdi Sinedrion a’zolariga. «Var-ravvan-ni», degan javobni eshitib:
— Juda yaxshi, — dedi prokurator va kotibga darhol buni qayd qilib qoʻyishni buyurdi, soʻng kotib yerdan olib bergan ridosining tasmasini gʻijimlagancha tantanali ohangda dedi: — Vaqt boʻldi!
Shundan keyin, bu yerda hozir boʻlganlarning hammasi ikki tomoniga odamning hushini olgudek oʻtkir hid taratuvchi atirgul butalari zich oʻtqazilgan keng marmar zinadan pastga — qasr darvozasi sari tusha boshladilar. Bu darvozadan sahni tep-tekis keng maydonga chiqilardi. Maydonning narigi boshidagi Yershalaim janggohiga oʻrnatilgan mahobatli ustunlar va marmar haykallar bu zinadan yaqqol koʻrinib turardi.
Akobirlar guruhi maydonga chiqib, hammayoqdan koʻzga birday yaqqol tashlanuvchi sahni keng tosh supaga koʻtarildi. Pilat suzuk koʻzlari bilan atrofga nazar tashlab chiqib, darhol vaziyatga tushundi. U hozirgina bosib oʻtgan masofa, ya’ni qasr darvozasidan to tosh supagacha boʻlgan oraliq boʻm-boʻsh edi, lekin supaning old tomonidagi maydon sahni Pilatga koʻrinmadi — uni olomon bosib ketgan edi. Agarda Pilatning chap tomonida Sebastiya askarlari uch qator boʻlib, oʻng tomonda itureyalik koʻmakchi kohorta navkarlari saf tortib, tosh supa bilan uning ortidagi boʻsh masofani qoʻriqlab turishmaganda, olomon bu joylarni ham qamrab olgan boʻlardi.
Shunday qilib, Pilat nokerak toʻqani mushtida siqib, qisiq koʻzlari bilan atrofga olazarak boʻlib qaragancha supaga koʻtarildi. Lekin uning koʻzlari oftob shu’lasidan qisilmagan edi, yoʻq! Prokurator, negadir, oʻlimga mahkum etilganlarni koʻrishni xohlamas edi: bilardiki, hozir uning orqasidan oʻsha jinoyatchilarni ham supaga chiqara boshlashgan.
Ulkan toshqoya boshida, odamlar dengizi qirgʻogʻida toʻq-qizil astarli oq rido paydo boʻlishi bilan, koʻzi hech narsa koʻrmayotgan Pilatning qulogʻiga «A-a-a...» degan tovush toʻlqini kelib urildi. Hiipodrom yokda dunyoga kelgan bu sado avvaliga bazoʻr eshitildi, soʻng momaqaldiroq singari bir necha soniya guddirab tur-di-da, keyin yana pasaya boshladi. «Meni koʻrishdi», — deb oʻyladi prokurator. Shovqin toʻlqini susayib, tinish darajasiga yetganda toʻsatdan yana kuchaya boshla-di va bu gal avvalgisidan ham balandroq avjga chiqdiki, xuddi dengiz dolgʻasi sathida koʻpiklar paydo boʻlgani kabi bu suron orasidan hushtak sadosi va gul-diros shovqin orasidan elas-elas quloqqa chalinuvchi ayollar figʻoni eshitildi. «Mahbuslarni supaga olib chiqishdi... — deb koʻnglidan oʻtkazdi Pilat, — olomon men sari talpinganda bir necha ayolni bosib, yanchib yuborgan boʻlsa kerak, bu — oʻshalarning nolasi».
U sukut saqlab bir oz kutib turdi, zero olomon yuragidagi butun hovurni toʻkib solib, oʻzi tinchimaguncha, uni hech qanday kuch tinchita olmasligini Pilat bilardi.
Nihoyat shunday fursat keddi. Prokurator oʻng qoʻlini yuqori koʻtargan edi, olomonning oxirgi sasi ham oʻchdi.
Shunda Pilat koʻkragiga imkoni boricha koʻproq issiq havo olib shunday chinqirdiki, uning xirillagan ovozi ming-minglab odamlarning boshi uzra yangradi:
— Qaysar imperator nomi bilan!
Shunday deyishi bilan qulogʻiga bir necha uzuq-uzuq dagʻal soʻzlar kelib urildi — saf tortib turgan askarlar nayza va temir nishonlarini yuqoriga siltab, mudhish ovoz bilan:
— Qaysar a’lo hazratlari omon boʻlsin! — deb hayqirgan edilar.
Pilat boshini adl koʻtarib, uni oftob tigʻiga tiradi. Qovoqlari ostida yashil oʻt chaqnadi, bu oʻtdan uning miyasi yona boshladi, shunda arameylar tilida hirqiroq ovoz bilan aytgan soʻzlari olomonning boshi uzra parvoz qildi:
— Qotillik qilgani, isyonga da’vat etgani hamda qonun va dinni tahqirlagani uchun Yershalaimda hibsga olingan toʻrt nafar jinoyatchi sazoyi oʻlimga — ustunlarga osishga hukm qilindilar! Ushbu qatl bugun Taqir Tepada amalga oshiriladi! Jinoyatchilarning nomlari budir: Dismas, Gestas, Var-ravvan va Ha-Notsri. Mana, ular qarshingizda turishipti!
Pilat jinoyatchilarni koʻrmay turib, qoʻli bilan oʻng tomonga ishora qildi, lekin ularning shu yerda, belgilangan yerda turishganini u yaxshi bilardi.
Olomon goʻyo ajablangandek yoki koʻngli taskin topgandek, anchagacha gʻala-gʻovur qilib turdi. Nihoyat gʻovur tindi va Pilat nutqini davom ettirdi:
— Vale, alarning uchtasi qatl etilgay, zeroki, qonun va taomilga koʻra Kichik Sinedrionning ixtiyori ila va Rim hokimiyatining tasdiqlashiga koʻra muqaddas pasxa bayrami sharofati ila saxovatli qaysar imperator on hazratlari oʻlimga mahkumlardan biriga uning manfur hayotini siylov qiladilar!
Pilat soʻzlarni qichqirib-qichqirib aytarkan, ayni paytda, gʻulgʻula oʻrnini teran sukunat egallay boshlaganini his qila boshladi. Endi na bironta «tiq» etgan tovush, na birovning yengil tin olgani chalinardi uning qulogʻiga, hattoki bir payt, atrofidagi butun muhit tamoman gʻoyib boʻlgandek ham tuyuldi Pilatga. Uning nazarida, oʻzi yomon koʻrgan bu shahar butkul oʻlganday, yolgʻiz oʻzi boshini osmonga tirab, quyoshning tik shu’lasi ostida qovrilib turgandek boʻldi. Pilat sukunatni yana bir oz choʻzdi, soʻng chinqirib gapira boshladi:
— Hozir sizlarning koʻz oldingizda ozod qilinadigan mahbusning ismi....
U ismni aytishdan oldin yana bir marta sukut qilib, biron gap yodimdan koʻtarilmadimikin, deb koʻnglidan oʻtkazdi, negaki, baxtiyor mahbusning nomi e’lon qilingach, bu oʻlik shaharga jon kirishini, undan keyin aytilgan soʻzlarning birontasini ham hech kim eshitmasligini yaxshi bilardi.
«Hamma gapni aytib boʻldimmi? — tovushsiz pichirladi Pilat oʻziga oʻzi. — Ha. Ismi qoldi!»
Soʻng u «r» harfiga urgʻu berib sukutga tolgan olomon uzra qichqirdi:
— Var-ravvan!
Pilatning nazarida quyosh jaranglab, birdan yorilib ketgandek, olov boʻlib qulogʻiga quyilayotgandek boʻldi. Bu olov toʻfonida hayqiriq, chinqiriq, faryod, qahqaha va hushtak sadolari joʻsh urib butun maydonni boshga koʻtargandi.
Pilat orqasiga oʻgirildi, qoqilib ketmaslik uchun koʻzini supa sahniga terilgan rang-barang goʻshamalarga tikkancha, hech kimga qaramay, pillapoya tomon yura boshladi. Endi, uning orqasida, supaga bronza tangalar, xurmolar doʻlday yogʻila boshlagan, olomon esa yuz bergan moʻ’jizani — ajal changaliga tushgan odamning endi u changaldan qanday qutulib chiqqanini, mahbusning soʻroq paytida lat yegan qoʻllarini legionerlar beixtiyor ogʻritib yecha boshlaganini, uning esa ogʻriqdan aftini bujmaytirib, «voy-voy»lab boʻlsa ham, telba odamlarday ma’no-siz tirjayishini oʻz koʻzi bilan koʻrish uchun uzluksiz na’ra tortib, bir-birini toptab, bir-birining yelkasiga mingashayotgan ediki, buni Pilat koʻrmasa ham aniq tasavvur qilardi.
Ayni paytda u qolgan uchta mahbusni soqchilar qoʻllarini yechmay,. shahar tashqarisidagi Taqir Toqqa olib boruvchi magʻrib yoʻliga olib chiqish uchun pillapoya tomon boshlab borayotganini ham his qilgan edi. Pilat supadan tushib, uning panasiga oʻtgandan keyingina, oʻzini xavfdan xoli ekanligini payqab (endi u oʻlimga mahkum qilinganlarni koʻra olmas edi), koʻzini ochdi.
Uning shohsupadan turib aytgan gaplarini, endi jarchilar ba’zilari arameya, boshqalari yunon tilida chinqirib takrorlayotgai ediki, xiyla aniq eshitilayotgan bu chinqiriqlar olomonning asta-asta pasaya boshlagan nolasi bilan omixta boʻlib ketgan edi. Pilatning qulogʻiga yana tobora yaqinlashib kelayotgap otlar dupuri va quvnoq tarzda qisqa-qisqa ijro etilgan harbiy karnay sadosi ham eshitildi. Bu tovushlarga javoban bozor boshidan Hippodrom maydoniga olib chiquvchi koʻchadagi uylarning tomlariga chiqib olgan bolalarning quloqni batang qilgudek oʻtkir hushtaklari va «poʻoʻsht, poʻ-oʻsht!» — deb qichqirgan ovozlar yangradi.
Maydonning odamlardan tozalangan qismida turgan bir askar birdan hayajonlanib, qoʻlidagi bayroqchani silkidi, shunda prokurator, legion sarkardasi, kotib va soqchilar yurishdan toʻxtashdi.
Maydonga, otlarni tobora jadalroq choptirib, suvoriylar kirib keldi, u xalq toʻplangan yerni chetlab oʻtish va Taqir Toqqa eng qisqa yoʻldan tezroq yetib olish uchun, tok barglariga burkangan tosh devor boʻylab choʻzilgan yoʻldan kelayotgan edi.
Eng oldinda otini uchirib kelayotgan jussasi oʻgʻil bolaniki singari chogʻgina, qora badan suriyalik komandir yigit Pilatga yaqinlashgach, chiyillagan ovoz bilan bir nima dedi va shamshirini gʻilofidan sugʻirdi. U mingan, terlab koʻpik boʻlib ketgan qora ot hurkib orqa oyoqlariga turdi. Komandir shamshirini gʻilofga solib, otning boʻyniga qamchi urdi va jilovini boʻsh qoʻyib tor koʻcha tomon uchirdi. Qolgan suvoriylar uchta-uchtadan boʻlib uning orqasidan koʻcha changitib ot choptirib borar-kanlar, bambukdan yasalgan yengil nayzalarining uchi lik-lik sakrardi. Boshlaridagi oq salla tufayli yuzlari yana ham qoraroq koʻringan bu suvoriylar oppoq tishlarini irshaytirib prokurator yonidan shamoldek yelib oʻtishdi.
Otliq qoʻshin hammayoqni changga burkab, tor koʻchaga oʻqday otilib kirib ketdi, eng oxirida Pilatning yonidan oftobda yaraqlagan karnaychasini orqasiga osib olgan suvoriy oʻtdi.
Pilat norozi qiyofada aftini bujmaytirib, qoʻli bilan ogʻiz-burnini changdan toʻsgancha, qasr bogʻining darvozasi tomon yurdi, sarkarda, kotib va soqchilar unga ergashdilar.
Vaqt ertalabki soat oʻnlar edi.

Uchinchi bob
Yettinchi Dalil
— Ha, ertalabki soat oʻnlar edi, muhtaram Ivan Nikolayevich, — dedi professor
Shoir endigina uyqudan uygʻongan odamdek, qoʻli bilan yuzini siladi va shundagina Patriarx koʻli boʻyida qosh qoraya boshlaganini sezdi.
Hovuz suvi qoramtir tusga kirgan, uning sathida yengil qayiq suzardi, eshkaklarning suvni shapillatgani, qayiqda oʻtirgan ayolning hiringlab kulgani eshitilardi. Xiyobonlardagi skameykalarda odamlar paydo boʻlipti, lekin ular koʻlning ham-suhbatlarimiz oʻtirgan tomonidagi xiyobonlardagina koʻrinishardi.
Moskva osmoni xiyla oqargan, samodagi toʻlin oy yaqqol koʻzga tashlanib turardi, ammo u hali zarrin libos kiymagan, ogshoq edi. Nafas olish ancha yengil-lashdi, joʻka ostida oʻtirganlarning ovozi oqshomona, mayin eshitila boshladi.
«Butun boshli qissa toʻqib tashlapti-yu, men qanday qilib sezmay qoldim-a?.. — deb oʻyladi Bezdomniy hayratlanib. — Ana, kech ham kiripti! Balki qissani u aytmagandir, ehtimol uxlab qolgandirmanu tushimga kirgandir?»
Biroq qissani professor hikoya qildi deb faraz qilishga toʻgʻri keladi, aks holda, bu qissa Berliozning ham tushiga kirgan deb oʻylash kerak boʻladi, negaki u ajnabiy odamning yuziga diqqat bilan tikilib turib bunday dedi:
— Qissangiz nihoyatda maroqli, professor, garchi u «Injil» rivoyatlarining birontasiga ham mutlaqo toʻgʻri kelmasa-da.
— Afv etasiz, — dedi professor koʻngilchanlik bilan jilmayib. — Injilda yozilgan hikoyatlarning hech biri, hech qachon boʻlmagan ekanligini boshqalar bilmaganda ham, siz bilishingiz lozim, binobarin, agar biz «Injil»ga tarixiy manba sifatida yondashadigan boʻlsak... — deb u yana jilmaydi, shunda Berliozning dami ichiga tushib ketdi, chunki boya Bronnaya koʻchasi boʻylab bu yerga kelishayotganda Bezdomniyga oʻzi ham aynan shu ganlarni aytgan edi.
— Buku toʻgʻri, — dedi Berlioz, — ammo hozir siz aytib bergan voqeaning ham boʻlganligini hech bir kimsa tasdiqlay olmasa kerak, deb qoʻrqaman.
— E, yanglishasiz! Buni hamma tasdiqlashi mumkin! — deb professor yana tilni buzib, ammo qat’iy ishonch bilan gapira boshladi, soʻng kutilmaganda, bir sirni oshkor etmoqchi boʻlganday, ikki doʻstni oʻziga yaqinroq imladi.
Ular professorning ikki tomonidan unga engashib quloq tutdilar, endi u yana betalaffuz gapira boshladiki, uning nega goh betalaffuz, goh talaffuz bilan gapirishini xudoning oʻzi bilardi:
— Gap shundaki... — professor u yoq-bu yoqqa olazarak boʻlib qarab qoʻydi, — men shaxsan oʻzim shohid boʻlganman bu voqealarga. Pontiy Pilatning huzurida rovonda ham, u Kaifa bilan gaplashayotganida bogʻda ham, shohsupada ham boʻlganman, faqat maxfiy tarzda, ya’ni inkognito desayam boʻladi, shu bois oʻtinaman sizlardan — bu haqda hech kimga lom-mim demay, sir saqlasangiz!.. Tss!
Jim boʻlib qolishdi, Berliozning rangi oqarib ketdi.
— Siz... siz qachon keldingiz Moskvaga? — titroq ovoz bilan soʻradi u.
— Men Moskvaga hozirgina, shu daqiqada kirib keldim, — esankirabroq javob qildi professor, shu gapdan keyingina ikki oʻrtoq uning koʻzlariga tikilibroq qarashdi va uning chap koʻzi koʻk va butkul jununvash, oʻng koʻzi esa — qora, beziyo, oʻlik ekanligiga shohid boʻlishdi.
«Mana, hamma narsa oydinlashdi-qoldi! — deb oʻyladi Berlioz yuragi bejo urib, — jinni nemisni yuborishipti yo boʻlmasa, hozir shu yerda jinni boʻlib qolgan. Ana xolos!»
Ha, darhaqiqat, hamma narsa: marhum faylasuf huzuridagi gʻoyat antiqa nonushtayu pista moyi va qandaydir Annushka haqidagi tuturiqsiz gaplaru Berliozning boshi uzilishi haqida aytilgan bashoratu hokazo va hokazolar sababi oydinlashgan edi — professor telba edi.
Berlioz nima ish qilishi kerakligini darhol tushundi. U skameykaga suyanib, professorning orqasidan Bezdomniyga, oʻchakishma, demoqchi boʻlganday koʻz qisdi, ammo dovdirab qolgan shoir doʻstining imosiga tushunmadi.
— Ha, ha, ha, — toʻlqinlanib derdi Berlioz, — lekin boʻlishi mumkin! Hatto judayam boʻlishi mumkin, Pontiy Pilat ham, rovon ham, qolgan gaplar ham... Siz yolgʻiz keldingizmi yo rafiqangiz bilanmi ?
— Yolgʻiz, yolgʻiz oʻzim, men hamisha yolgʻizman, — hasrat bilan dedi professor.
— Buyumlaringiz qayerda, professor? — mugʻambirlik bilan luqma tashladi Berlioz. — «Metropol'»dami? Qayerga qoʻndingiz?
— Menmi? Hech qayerga, — deb javob qildi telba nemis, koʻk koʻzini oʻynatib, Patriarx koʻliga ma’yus va vahshiyona nazar tashlarkan.
— Iye! Unda... qayerda yashamoqchisiz?
— Sizning kvartirangizda, — deb surbetlik bilan javob qildi telba va koʻz qisib qoʻydi.
— Ba... bajonu dil... u... — deya gʻoʻldiradi Berlioz, — lekin menikida turish sizga oʻngʻaysiz boʻladi-da... «Metropol'»da esa xonalar gʻoyat shinam, u eng yaxshi mehmonxona...
— Shayton ham yoʻq deng? — dabdurustdan quvnoq ohangda savol berdi telba Ivan Nikolayevichga.
— Shayton ham...
— Ra’yini qaytarma! — pichirladi Berlioz, professorning orqasidan unga imo-ishora qilarkan.
— Hech qanaqa shayton yoʻq! — deb tuturiqsiz gaplardan gangib qolgan Ivan Nikolayevich chinqirib oʻrinsiz gaplarni aytib yubordi. — Qayoqdan keddi bu dardisar?! Bas qiling jinnilikni...
Shu payt telba qah-qah urib kulib yuborgan edi, tepalaridagi joʻka shoxiga qoʻnib oʻtirgan chumchuq pir etib uchib ketdi.
— O, bu endi bagʻoyat qiziq gap boʻldi, — deya xoxolardi professor butun gavdasi bilan silkinib. — Mamlakatinglar qanaqa oʻzi, nimani soʻrasang — yoʻq! — U birdan xoxolashdan taqqa toʻxtab, mutlaqo teskari kayfiyatga oʻtdiki, ruhiy kasallarda bunday holning sodir boʻlishi tushunarli edi: — Demak, shunday qilib, yoʻqmi? — gʻijinib, jahl bilan baqirdi u.
— Tinchlaning, oʻzingizni bosing, professor, — deb gʻoʻddirardi Berlioz bemorning asabi buzilishidan xavotirlanib. — Siz shu yerda oʻrtoq Bezdomniy bilan bir minutgina oʻtirib turing, men muyulishga gʻir etib borib, telefon qoqib kelaman, keyin sizni xohlagan yeringizga kuzatib qoʻyamiz. Siz axir shaharni yaxshi bilmaysiz-ku...
Berlioz toʻgʻri reja tuzgan edi: eng yaqin avtomat-telefonga gʻizillab borib, xorijiylar byurosiga, ajnabiy bir konsul'tant Patriarx koʻlida es-hushi noraso hodda oʻtirgani haqida xabar qilmoqchi edi. Xullas, darhol chora koʻrish kerak, aks holda qandaydir koʻngilsiz bema’nilik yuz berishi muqarrar edi.
— Telefon qilasizmi? Mayli, qila qoling, — ma’yus rozi boʻldi bemor, keyin birdan zoʻr hissiyot bilan ilova qildi: — Lekin vidolashuv oldidan oʻtinib soʻrayman sizdan, hech boʻlmasa, shaytonning borligiga ishoning! Yagona iltimosim shu. Bilingki, buni isbotlovchi yettinchi dalil mavjud, u eng ishonchli dalil! Hademay bunga oʻzingiz shohid boʻlasiz.
— Yaxshi, yaxshi, — dedi yasama iltifot bilan Berlioz va telba nemisni qoʻriqlab oʻtirishdek mashaqqatdan sarosimaga tushgan shoir doʻstiga koʻz qisib qoʻydi-da, Bronnaya koʻchasi bilan Yermolayevskiy tor koʻchasi muyulishiga chiqadigan yoʻlak tomon otildi.
Professor esa darhol sogʻayib, chehrasi yorishib ketdi.
— Mixail Aleksandrovich! — deb qichqirdi u Berliozning orqasidan,
U seskanib ketib, orqasiga oʻgirildi ammo ismi-sharifimni professor bironta gazetada oʻqigandirda, degan xayolga borib, oʻziga tasalli berdi. Professor esa qoʻllarini ogʻziga karnay qilib qichqirdi:
— Nima deysiz, hoziroq Kiyevdagi pochchangizga telegramma yuboraverishsinmi ?
Yana Berliozning eti jimirlab ketdi. Kiyevda pochchasi borligini qayoqdan bila qolipti bu telba? Axir bu toʻgʻrida bironta ham gazeta hech qachon yozmagan edi-ku. Voajab, Bezdomniyning shubhasi toʻgʻriga oʻxshaydi shekilli? Koʻrsatgan hujjati soxta boʻlsa-ya? Judayam gʻayritabiiy nusxa. Qoʻngʻiroq qilish kerak! Darhol qoʻngʻiroq qilish kerak! Kimligini bir zumda aniqlab olishadi!
Berlioz boshqa hech bir gapga quloq solmay chopa ketdi.
Xuddi shu payt, Bronnaya koʻchasiga chiqaverishda, skameykadan bir odam muharrirga peshvoz turdi — bu odam boya quyosh shu’lasida quyuq va qaynoq havodan vujudga kelgan grajdaninga quyib qoʻygandek oʻxshab ketardi. Lekin endi u shisha singari tiniq ham, nafis ham emas, balki oddiy odamlardek jismdan tashkil topgan edi; qosh qoraya boshlagan bu paytda, Berlioz u odamning moʻylovi tovuq patiga oʻxshashini, munchokdek kichkina koʻzlari shirakayf va kinoyali boqayotganini, yuqori tortib kiygan katak-katak matodan tikilgan shimining pochalari ostida esa isqirt oq paypoqlarini aniq koʻrdi.
Mixail Aleksandrovich choʻchib orqasiga tisarildi, lekin shu zahoti, ahmoqona oʻxshashlik bu, xolos, umuman hozir bu hakda bosh qotirib oʻtiradigan payt emas, deb oʻziga taskin berdi.
— Turniket qidiryapsizmi, grajdanin? — deb soʻradi katak shim kiygan nusxa qaltiroq ovoz bilan.— Buyoqqa marhamat qilsinlar! Toʻppa-toʻgʻri koʻzlagan yeringizga chiqasiz. Yoʻl koʻrsatganim evaziga, aslida choraktaga olishim kerak edi sizdan... salomatlikni tiklash uchun... sobiq regent! — nusxa qiyshanglab boshidan jokeylar kepkasini yechgancha, qulochini keng yozib ta’zim qildi.
Berlioz tilanchi va qiyshangʻi regentga quloq solib oʻtirmay, turniket oldiga yugurib bordiyu uni ushladi. Soʻttg uni aylantirib oʻtib, endi tramvay iziga qadam qoʻymoqchi boʻlgan edi, koʻziga qizil va oq shu’la urildi, shisha qutidagi: «Tramvaydan ehtiyot boʻl!» — degan yozuv yarq etib yondi.
Shu zahoti Yermolayev tor koʻchasidan chiqqan tramvay yangi yotqizilgan izdan Broshtaya koʻchasiga burildi. U muyulishda qattiq bir chiyillab, toʻgʻri yoʻlga chiqib oldi-yu, birdan ichi elektr shu’lasidan yaraqlab ketib, tezligi oshdi.
Ehtiyotkor Berlioz, garchi bexavotir yerda turgan boʻlsa ham, qayta turniket gʻaltagi orqasiga oʻtib turmoqchi boʻldi va uning bandini ushlab, orqasiga bir qadam qoʻydi. Xuddi shu payt, qoʻli sirgʻalib, gʻaltak bandini qoʻyib yubordi, oyogʻi tramvay iziga qiyalab tushgan tosh yoʻldan xuddi yaxmalak otgandek sirpanib ketdi, ikkinchi oyogʻi yuqoriga koʻtarilib ketdi-yu, Berlioz tramvay iziga borib tushdi.
U biron nimani ushlab olishga urinib chalqanchasiga yiqildi, ensasi bilan toshga xiyol zarb bilan urildi va shu choq balandda (lekin chap tomopdami yo oʻngdami — fahmiga bora olmadi) zarrin tusga kirgan oyni koʻrdi. Shu zahoti u gʻay-ritabiiy tezlik bilan gʻujanak boʻlib yonboshiga oʻgirildi, oʻgirildiyu oʻzi tomonga nihoyatda zoʻr shiddat bilan oʻqday uchib kelayotgan tramvay haydovchi ayolnipg dokadek oqargan yuzini va boshidagi qizil durrasini koʻrdi. Berlioz chinqirmadi, ammo butun koʻcha asllar ovozi bilan jonholatda chinqirib yubordi. Tramvay haydovchi ayol elektr tormozni shaxt tortdi, vagon tumshugʻi bilan yerga enkaydi, bir zumda silkindi, vagon derazalarinipg oynalari dahshatli ovoz bilan chil-chil sipdi. Shu chogʻ Berliozning miyasida kimdir jon achchigʻida «Nahotki?..» — deb qichqirib yubordi. Uning koʻzi oldida oy yana bir bor, oxirgi marta lip etib koʻrindi, lekin u boʻlak-boʻlaklarga boʻlina boshlagan edi, soʻng hammayoq qop-qorongʻi boʻldi.
Tramvay kelib Berliozni bosdi, shunda xiyobon atrofini oʻragan panjara ostiga, tosh terilgan qiyalik tomonga dum-dumaloq qora bir narsa dumalab ketdi. U narsa shu qiyalikdan tushib, Bronnaya koʻchasiga terilgan toshlar ustidan dumalab ketdi.
Bu Berliozning tramvay uzib yuborgan kallasi edi.

Toʻrtinchi bob
Ta’qib
Ayollarning jazavali chinqiriqlari tindi, mili-siya hushtaklari ham churullashdan toʻxtadi, ikkita sanitariya mashinasi kelib, biri — choʻrt uzilgan bosh bilan tanani oʻlikxonaga, ikkinchisi — oyna si-niqlaridan jarohatlangan tramvay haydovchi goʻzal ayolni kasalxonaga olib ketdi, oq fartuk tutgan farroshlar oyna parchalarini yigʻishtirib, qon yuqi qolgan yerlarga qum sepishdi. Ivan Nikolayevich esa turniketga yetib kelolmay, skameykaga qanday yiqilib qolgan boʻlsa, hamon shu alfozda yotardi.
Bezdomniy oʻrnidan turishga bir necha marta urinib koʻrdi, lekin oyoqlarida jon yoʻq edi — u shol boʻlib qolganga oʻxshardi..
Shoir faryod eshitilgan hamonoq turniket tomon yugurgan va tosh koʻchada kalla dumalab ketayotganini koʻrgandi. Bu holdan u tamomila esini yoʻqotib, oʻzini skameykaga otganu bilagini gʻarchcha tishlab, qonatib yuborgandi. Telba nemis-ku, uniig xayolidan faromush boʻlgan edi albatta, hozir u faqat bir narsani tushu-nishga urinardi: axir, qanday qilib hozirgina oʻzi suhbatlashib oʻtirgan Berlioz, mana, bir daqiqadan keyin — kallasi.
Shoirning yonidan xiyobon boʻylab qattiq hayajonlangan odamlar bir nimalarni gapirib, chopib oʻtishardi, lekin Ivan Nikolayevich ularping gaplarini idrok qilmasdi.
Biroq shoirning oldida ikki ayol kutilmaganda toʻqnashib qoldi-yu, ulardan biri — boshyalang, qirra-burun ayol shoirning shundoqqina qulogʻi ostida shangʻillab ikkinchisiga dedi:
— Annushka bor-u, oʻzimizning Annushka! Sadovayada turadi! Bu oʻshaning ishi! U magazindan bir shisha pista moyi olgan ekan, yoʻlda ehtiyotsizlik qilib shi-shani gʻaltakka urib sindiribdi-yu, yogʻni toʻkib yuboripti! Yubkasi jiqqa yogʻ boʻlgan... Jahli chiqib biram qargʻadiki! Anavi shoʻring qurgʻur boʻlsa, oʻsha toʻkilgan yogʻda taygʻanib, toʻgʻri tramvay tagiga borib tushipti.... Ayol shangʻillab aytgan soʻzlardan faqat bitta «Annushka» degan soʻz Ivan Nikolayevichning miyasiga oʻrnashib qolgan edi...
— Annushka... Annushka?.. — gʻoʻldiradi shoir atrofiga olazarak boʻlib qararkan. — Iye, shoshma, shoshma-chi...
«Annushka» soʻziga «pista yogʻi» degan soʻz kelib ulandi, undan keyin, negadir «Pontiy Pilat» soʻzlari ham kelib qoʻshildi. Shoir Pilatni xotiradan chiqarib tashlab, soʻzlar zanjirini «Annushka» soʻzi-dan boshladi. Natijada, bu zanjir juda tez ulanib, bir zumda uni telba professorga roʻpara qildi.
Darvoqe! «Majlis boʻlmaydi, chunki Annushka yogʻ toʻkib yubordi», deb shu nemis aytgan ediku. Mana, marhamat, majlis boʻlmasligi aniq! Bundan tashqari: Berliozning kallasini ayol kishi oladi, deb u aniq gapirgandi-a?! Ha, ha, ha! Axir tramvay haydovchi ayolmidi? Oʻzi nimalar boʻlyapti, a?
Berliozning mudhish oʻlimi tafsilotini maxfiy konsul'tant oldindan aniq bilganligiga endi zigʻircha ham shubha qolmagan edi. Shunda shoirning miyasini ikkita mulohaza band etdi. Birinchi mulohaza: «Nemis hech ham jinni emas! Hammasi bema’nilik!» Ikkinchi mulohaza: «Bu falokatni uning oʻzi uyushtir-madimikin ?!»
Lekin, afv etasiz, qanday qilib uyushtirishi mumkin?
— E, yoʻq! Buni biz aniqlaymiz!
Ivan Nikolayevich butun kuchini ishga solib, skameykadan zoʻr-bazoʻr turdi, turdiyu orqaga — professor bilan suhbatlashgan yeriga otiddi. Xayriyat, u hali ketib qolmagan ekan.
Bronnaya koʻchasidagi chiroqlar endi yoqilgan, Patriarx koʻli uzra esa oltinrang oy shu’la sochardi, ana shu, hamisha koʻzni chalgʻituvchi oy nurida professor qoʻltigʻiga hassa emas, qilich qistirib turganday tuyuldi Ivan Nikolayevichga.
Iste’fodagi shilqim regent esa hali yaqinginada Ivan Nikolayevich oʻtirgan joyning oʻzginasida oʻtirardi. Endi regent burniga, behojatligi yaqqol koʻrinib turgan pensne qoʻndirgan ediki, uning bir koʻzi shishasiz, ikkinchi koʻzidagi shisha esa darz ketgan edi. Berliozni tramvay izi tomon yoʻllagandayoq razil koʻringan bu katak shimli odam endi — psnsne taqqach — battar razillashgan edi.
Ivan professorning oldiga yuragi taka-puka boʻlib yaqinlashdi, soʻng uning chehrasiga tikilib qarab, hech qanday tslbalik alomati yoʻkliligiga va hech qachon boʻlmaganligiga iqror boʻldi.
— Qapi, rostipi aytipg, kimsiz oʻzi? — boʻgʻiq ovoz bilan soʻradi Ivan.
Chet ellik shoirni goʻyo birinchi marta koʻrib turgandek unga oʻshshayib qaradi va sovuqqina javob qildi:
— Meniki tushunmaydi... ruscha gapirish...
— U tushunmaydi! — deb gapga aralashdi regent oʻtirgan yerida, holbuki, hech kim undan chet ellikning gapini izohlashni soʻramagan edi.
— Mugʻambirlik qilmang! — deb doʻq qildi Ivan va birdan yuragi shuv etib ketganini his qildi. — Siz hali shu yerda rus tilida juda yaxshi gapirgan edingiz. Siz nemis ham, professor ham emassiz! Siz — qotil va josussiz! Hujjatlaringizni koʻrsating! — gʻazab bilan qichqirdi Ivan.
Shubhali professor shundoq ham qiyshiq ogʻzini jirkanch bilan burdi, yelkalarini uchirib qoʻydi.
— Grajdanin! — deb yana oraga suqildi turqi sovuq regent. — Nega siz inturistni bezovta qilyapsiz? Bu ishingiz uchun qattiq javobgarlikka tortilasiz! — Shubhali professor esa takabburona chehra bilan orqasiga oʻgirildiyu indamay ketaverdi.
Ivan esankiray boshlaganini sezdi. Nafasi ogʻziga tiqilib regentga yuzlandi:
— Xoy grajdanin, jinoyatchini tutishga yordamlashish! Albatta yordam berishingiz kerak.
Regent birdai gʻayratlanib, sapchib oʻrnidai turdi va baqirdi:
— Kim jinoyatchi? Qani u? Chet ellik — jinoyatchi? — regentning koʻzlari shoʻx chaqnab ketdi. — Anavimi? Agar jinoyatchiligi rost boʻlsa, birinchi navbatda: «Voydod!» — deb baqirish kerak. Boʻlmasa, qochib ketadi. Qani, keling, ikkalamiz baravar qichqiramiz! Faqat baravar! — Shunday deb regent ogʻzini ochdi.
Esankirab qolgan Ivan hazilkash regentning gapiga ishonib, «Voydod!» — deb qichqirdi, lekin regent uni laqillatib «churq» etmadi.
Ivanning hirqiroq ovozi yaxshi samara bermadi. Xiyobondan oʻtib ketayotgan ikki qiz choʻchib oʻzlarini chetga olib qochishdi, shunda uning qulogʻiga: «Mastmi, nima balo?» — degan luqma eshitildi.
— E, ha, sen ham u bilan birgamisan hali? — deb baqirdi dargʻazab Ivan. — Hali sen meni mayna qilmoqchi boʻldingmi? Toʻsma yoʻlimni!
Ivan oʻng tomondan oʻtmoqchi edi, regent ham shu tomonga otildi! Ivan chapga tashlanuvdi — manfur regent ham chapga oʻtdi.
— Sen ataylab yoʻlimni toʻsyapsan chogʻi? — baqirdi Ivan gʻazabi tobora ortarkan. — Hali seni ham militsiyaga topshiraman!
Ivan nobakor regentning yengidan tutmoqchi boʻlib hamla qildi, ammo tutolmay, dogʻda qoldi. Regent xuddi yerga kirib ketganday koʻzdan gʻoyib boʻlgandi.
Ivanning ogʻzi hayratdan lang ochilib qoldi, shu payt u uzoqda ketayotgan manfur notanish odamni koʻrib qoldi. U Patriarx tor koʻchasi ogʻziga borib qolgan edi, boz ustiga, u yolgʻiz emas edi. Qanday odamligi mutlaqo noma’lum boʻlgan boyagi regent professorga hamroh boʻlib borardi. Bu ham yetmaganday, kutilmaganda qayoqdandir paydo boʻlgan, toʻngʻizdek bahaybat, qargʻadek qop-qora, shopmoʻylov bir mushuk ular bilan borardi. Uchovlari Patriarx tor koʻchasi tomon yurishdi, lekin shunisi qiziqki, bu payt mushuk orqa oyoqlarida yura boshladi.
Ivan shu badkirdorlar ortidan yugurdi, ammo ularni quvib yetish juda mushkul boʻlishini darhol angladi.
Uchovlon zumda tor koʻchadan oʻtib Spiridonovkaga chiqishdi. Ivan qadamini qancha ildamlatmasin, ta’qib qilinayotganlar bilan oʻzi oʻrtasidagi masofa zigʻirchayam kamaymadi. Shoir koʻz ochib-yumguncha sokin Spiridonovkadan oʻtib, oʻzini Nikita qopqasi oldida koʻrdi, bu yerda endi uning ahvoli ogʻirlashgan edi. Bu yer shunaqa gavjum ediki, Ivan ba’zi yoʻlovchilarga turtinib ketib soʻkish ham eshitib oldi. Buning ustiga-ustak, badkirdorlar toʻdasi banditlar koʻp qoʻllay-digan usulni ishlatishga — har tarafga tarqab ketishga qaror qilgandi.
Regent Arbat maydoni tomon oʻqday uchib borayotgan tirband avtobusga sakrab chiqib olib, olomon ichiga xuddi olqindidek suqilib kirdi-yu, koʻzdan gʻoyib boʻldi. Ta’qib qilinayotganlardan bittasini yoʻqotgan Ivan endi butun diqqatini mushukka qaratdi: bu antiqa mushuk bekatda toʻxtab turgan «A» belgili motorli vagonning pillapoyasi oldiga borib, vagonga chiqa boshlagan bir ayolni chirqillatib tortib tushirdi-da, oʻzi eshik bandini ushlab pillapoyaga chiqib oldi, shundan keyin havo issiq boʻlgani uchun ochib qoʻyilgan deraza orqali konduktorga yarim tanga pul ham uzatdi.
Mushukning bu raftori Ivanni shunchalar hayratlantirdiki, u muyulishdagi oziq-ovqat magazini oldida dong qotib turib qoldi, lekin shu onning oʻzida u konduktorning xatti-harakatidan ikkinchi marta, yana ham kuchliroq hayratga keldi. Konduktor ayol tramvayga chiqayotgan mushukni koʻrgan hamonoq jahl bilan, butun vujudi titrab chiyilladi:
— Mushuklarga ruxsat yoʻq! Mushuklar bilan tramvayga chiqish mumkin emas! Pisht! Tush vagondan, boʻlmasa militsiya chaqiraman!
Bu hodisa, mushukning tramvayga chiqmoqchi boʻlgani u yoqda tursin, hatto uning kira haqi toʻlashga uringani ham na konduktor ayolni, na passajirlarni ajablantirgandi!
Mushuk nafaqat kira haqi toʻlashga qodir, shuningdek, intizomli hayvon ham boʻlib chikdi. U konduktor ayolning shangʻillashini eshitgan hamonoq yerga tushib, bekatga choʻqqayib oʻtirdi va yarim tangali pul bilan moʻylovini silay boshladi. Lekin konduktor ayol arqonni tortib, tramvay joyidan jilgan hamonoq mushuk tramvaydan haydab tushirilgan, ammo tramvaydan qolib ketishga hech iloji boʻlmagan odamday ish tutdi. U uchala vagonni oʻtkazib yuborib, oxirgisining orqa yoyisiga chiqib oldiyu rezinka ichakni changallab ushlagancha safarga joʻnab qoldi, ayni paytda yarim tanga pulini ham tejab qoldi.
Ivan bu yaramas mushukka alahsib, sal boʻlmasa, eng muhim jinoyatchi — professorni yoʻqotib qoʻyayozgandi. Lekin u, Ivanning baxtiga, gʻoyib boʻlishga ulgurmagan ekan. Ivan uning kulrang beretini Bol'shaya Nikitskayami yo Gersen koʻchasiningmi boshlanish yerida gʻij-gʻij oadmlar orasida koʻrib qoldi. Bir zum oʻtmay Ivanning oʻzi ham oʻsha yerga borib qoldi. Lekin yana omadi yurmadi. Shoir qadamini ildamlatdi ham, yoʻlovchilarni turtib-surtib loʻkillab chopa boshladi ham, lekin baribir professorga bir qarich ham yaqinlasha olmadi.
Ivan, koʻngli nechogʻliq gʻash boʻlmasin, ta’qibning gʻayritabiiy tezlikda oʻgayotganidan hayratda edi. Ivan Nikolayevich Nikita qopqasida boʻlgandan keyin oradan yigirma soniya ham vaqt oʻtmay, darrov Arbat maydoniga yetib olib, son-sanoqsiz chiroqlardan koʻzi qamashib ketdi. Yana bir necha soniya oʻtdi-yu, Ivan Ni-kolayevich oʻzini yoʻlkalari qiyshayib ketgan qop-qorongʻi bir tor koʻchada koʻrdi — bu yerda u birdan gurs etib yiqilib, tizzasini qonatvoldi. Yana charogʻon magistral' — Kropotkin koʻchasi, keyin tor koʻcha, undan keyin Ostojenka va yana xilvat, irkit, gʻira-shira yoritilgan tor koʻcha. Ana shu yerga kelganda Ivan Nikolayevich oʻsha nihoyatda zarur boʻlgan odamni butunlay koʻzdan qochirib qoʻydi. Professor gʻoyib boʻlgan edi.
Ivan Nikolayevich esankirab qoldi, lekin bu hol koʻpga choʻzilmadi, chunki birdan uning koʻngliga, professor albatta 13-uyning, muqarrar 7-kvartirasiga kirgan boʻlishi kerak, degan fikr keldi.
Ivan Nikolayevich shu 13-uyning pod’ezdiga oʻkday otilib kirib, ikkinchi qavatga uchib chiqdi, darhol koʻzlagan kvartirasini topib, betoqatlik bilan qoʻngʻiroq tugmasini bosdi. Sal vaqt oʻtmay eshikni besh yoshlar chamasidagi bir qizaloq ochdi, lekin kelgan amakidan hech nima soʻramay, shu zahoti orqasiga oʻgirildiyu, qaysiyam bir xonaga kirib ketdi.
Qora is bosgan baland shift ostida burchakka oʻrnatilgan kichkinagina lampochka bilan xiragina yoritilgan hayhotday, mutlaqo qarovsiz bu dahlizda sirtiga temir qoplangan bahaybat quti turar, devorga shinalari olingan velosiped osilgan, veshalka tokchasida yotgan qalpoqning uzun qulogʻi osilib turardi. Bu yerdagi xonalardan birida radioapparatdan bir erkakning jarangdor va serzarda ovoz bilan qichqirib she’r oʻqiyotgani eshitilardi.
Ivan Nikolayevich bu notanish vaziyatda aslo sarosimaga tushmay: «U, albatta, vannaxonaga yashiringan boʻlishi kerak», degan mulohaza bilan toʻgʻri yoʻlak tomon otildi. Ioʻlak qop-qorongʻi zdi. Ivan devorga urilib borarkan, bir eshik ostidagi tirqishdan tushib turgan xiragina yorugʻga koʻzi tushdi, paypaslab eshikning bandini topdida, uni kuch bilan oʻziga tortdi. Eshikning ilgagi chiqib ketib, Ivan chindanam vannaxonaga kirib qoldi, shunda u, omadim bor ekan, deb koʻnglidan oʻtkazdi.
Biroq omad Ivan kutganchalik kulib boqmadi! Uning dimogʻiga nam iliq havo urild,i, soʻng u kolonkada milt-milt yonayotgan choʻgʻ yorugʻida bu yerda devorga osilgan kattakon togʻorani va siri koʻchib, hammayogʻi qora dogʻ boʻlib ketgan vannani koʻrdi. Vannada boshdan-oyoq sovun koʻpigiga burkangan, qoʻliga mochalka ushlagan yalangʻoch bir bir ayol turardi. U uzoqni koʻrolmaydigan koʻzlarini suzib Ivanga qaradi, lekin bu jahannamona qorongʻida uni tanimadi shekilli, shoʻx ohangda, past ovoz bilan dedi:
— Kiryushka! Aynimang! Nima, esingizni yedingiz-mi?.. Hademay Fyodor Ivanovich kelib qoladi. Chiqib keting hoziroq! — shunday deb u Ivanga mochalka silkidi.
Turgan gapki, anglashilmovchilik yuz bergan zdi, buniig sababchisi Ivan Nikolayevich edi, albatta. Lekin u oʻz aybiga iqror boʻlishni istamadi va ta’na bilan: «Voy, buzugʻ-e!..» dediyu shu zahoti negadir oshxonaga kirib qoldi. Bu yerda hech zogʻ yoʻq edi, oʻntacha primus plita ustida, qorongʻida gung turardi. Yillab changi artilmagan deraza oynasidan tushgan oy shu’lasi chang va isda qolib tamoman unutilgan sanam osilgan burchakni gʻira-shira yoritib turardi, sanam ramkasi orqasidan bir juft nikoh shamining uchi chiqib turardi. Bu katta sanam ostiga kichkina — qogʻoz sanam qadab qoʻyilgan edi.
Ivan orqa eshikdan chiqib ketish oldidan bitta sham bilan qogʻoz sanamni olivoldi, ammo bu raftori bilan nima maqsadni koʻzlaganini hech kim ayta olmas edi. U allanimalar deb gʻoʻldirab begona kvartirani tark etarkan, hozirgina vannaxonada oʻzi shohid boʻlgan hodisani eslab xijolat boʻldi-yu, oʻsha surbet Kiryusha kim boʻldiykin, anavi jirkanch quloqchin qalpoq oʻshaniki emasmikin, deb beixtiyor koʻnglidan oʻtkaza boshladi.
Shoir huvillagan, bequt tor koʻchaga chiqqach, qochoqni qidirib atrofga koʻz yugurtirdi, ammo u hech yerda koʻrinmasdi. Shunda Ivan oʻziga oʻzi qat’iyat bi-lan dedi:
— Turgan gapki, u Moskva daryosida! Olgʻa!
Ivan Nikolayevichdan, nima uchun siz professorni aynan Moskva daryosida deb oʻylayapsiz, deb soʻralsa yaxshi boʻlardiya, ammo hamma balo shunda ediki, bu savolni beradigan odamning oʻzi yoʻq edi. Manfur tor koʻcha huvillab yotardi.
Oradan xiyolgina vaqt oʻtar-oʻtmas Ivan Nikolayevichni Moskva daryosi sohilidagi tosh zinada koʻrish mumkin edi.
U darhol kiyim-boshini yechib, yirtiq oq koʻylak va titilib ketgan, ipsiz, bir juft botinka oldida qoʻlbola papiros chekib oʻtirgan, soqoli xushsurat odamga topshirdi. Shundan soʻng u qoʻllarini silkib terini qotirdi-da, suvga kalla tashladi. Suv shu qadar sovuq ediki, Ivanning dami qaytib ketdi, hatto endi suv betiga suzib chiqolmasam kerak, degan fikr ham koʻnglidan lip etib oʻtdi. Lekin, xayriyat, suzib chikdi va pishqirib, koʻzlari qinidan chiqqudek chaqchaygancha, hansirab neft hidi kelib turgan qop-qora suv betida sohildagi chiroqlar tomon suza boshladi.
Suvning sovuqligidan diydiragan Ivan sohildagi pillapoyalardan boya kiyimini yechib qoldirgan soqolli odam oldiga chiqa boshladi, qarasa, nafaqat kiyimlarini, shuningdek, soqolli odamning oʻzini xam oʻgʻirlab ketishipti. Aynan oʻsha kiyim yechilgan yerda erkaklarning yoʻl-yoʻl ichki ishtoii, yirtiq uzun koʻylak, sham, kichkina qogʻoz sanam va bir quti gugurt qolgan edi. Ivan musht doʻlaytirib zaif gʻazab bilan kimgadir poʻpisa qildi-da, soʻng shu tashlandiq kiyimni kiya boshladi.
Hozir uni ikki mulohaza: birinchidan, hamisha oʻz yonida olib yuradigan MASSOLIT guvohnomasining gʻoyib boʻlgani, ikkinchidan, shu ahvolda Moskva koʻchasidan oʻtsa boʻlarmikin degan mulohaza bezovta qila boshlagandi. Nima boʻlgandayam ichki ishton-da..sirasini olganda, kimning nima ishi bor-a... ishqilib biron kor-hol boʻlib, unga xalal bermasa boʻlgani.
Ivan, shoyad yozlik shimga oʻxshab koʻrinsa, degan niyatda ishton pochasidagi tugmalarni uzib tashladi, kuliga kichkina ikonani, sham va gugurtni olib, yoʻlga gusharkan, oʻziga-oʻzi dedi:
— Griboyedovga! Shak-shubhasiz u oʻsha yerda.
Shahar oqshomgi hayot ogʻushida edi. Platformalarni shatakka olgan yuk mashinalari koʻcha changitib, zanjirlarni sharaqlatib oʻtishar, platformalarga ortilgan qoplar ustida qandaydir erkaklar chalqancha tushib yotardilar. Hamma yerda derazalar lang ochiq edi. Shu derazalarning har bittasidan toʻq-sariq abajurli chiroq yonib turgani koʻrinar va hamma derazalar, hamma eshiklar, darvozaxonalaru tomlardan, podvalu chordoqlardan, hamma-hamma hovlidan «Yevge-niy Onegin» operasida ijro etiladigan polonez boʻgʻiq eshitilardi.
Ivan Nikolayevich bekorga xavotirlanmagan ekan: oʻtgan ham, ketgan ham oʻgirilib uni kuzatib qolardi. Natijada u katta koʻchalarni tark etib, jinkoʻchalardan yurishni ma’qul koʻrdiki, bu yoqlardagi odamlarning uncha xiralik qilmasligiga, shimga hech oʻxshagisi kelmayotgan ichki ishton kiygan, yalangoyoq odamni toʻxtatib, surishtiradigan kishi uchramasligiga koʻproq ishonsa boʻlardi.
Ivan ham shunga amal qilib, Arbatning oʻrgimchak ini singari har tomonga taralgan tor koʻchalariga shoʻngʻidi va dam oʻtmay atrofga qoʻrqa-pisa koʻz qiri-ni tashlab, orqasiga oʻgirilib qarab, gohida uylarning yoʻlaklariga yashirinib, svetoforlar qoʻyilgan chorrahalardan, elchixona binolarining muhtasham darvozalaridan oʻzini uzoqroq olib, devorlar yoqalab yurib ketdi.
Lekin u qayerda boʻlmasin, orkestr joʻrligida Tat'yanaga muhabbat izhor qilib ariya ijro etayotgan salobatli yoʻgʻon ovoz uni ta’qib qilib, negadir qattiq iztirobga solardi.

Beshinchi bob
Bu Griboyedovda Boʻlgan Edi
Sargʻish rangga boʻyalgan bu ikki qavatli qadimiy uy aylanma xiyobon yoqasiga, atrofi choʻyan panjara bilan oʻralgan, daraxtlari majmagʻil bogʻ etagiga joylashgan edi. Uy oldidagi moʻ’jazgina maydoncha asfal'tlangan boʻlib, qishda bu yerga qor togʻ qilib uyilib, tepasiga kurak botirib qoʻyilar, yoz paytida esa bu sahn kanop soyabon ostida yozlik restoranning eng muhtasham boʻlimiga aylanardi.
Bu uy «Griboyedov uyi» deb atalardi, bunga sabab, goʻyo bir vaqtlar adibning, ya’ni Aleksandr Sergeevich Griboyedovning xolasi shu uy sohibasi boʻlgan emish. Lekin chindanam shunday boʻlganmi, yoʻqmi — aniq aytolmaymiz. Aslida, Griboyedovning uy sohibasi boʻlgan hech qanday xolasi yoʻq edi bilishimcha... Lekin shunga qaramay, bu uyni shu nom bilan atardilar. Shunisiyam borki, agar moskvalik bir yolgʻonchining gapiga ishonsak, bu uyning ikkinchi qavatidagi serustun doira zalda mashhur yozuvchi yumshoq divanda yastanib oʻtirgan oʻsha xolasiga oʻzining «Aqllilik balosi» asaridan parcha ham oʻqigan emish. Lekin kim bilsin, oʻqigan boʻlsa oʻqigandir ham, muhimi bu emas!
Muhimi shuki, hozirgi paytda bu uyning sohibi oʻsha MASSOLIT ediki, baxtiqaro Mixail Aleksandrovich Berlioz Patriarx koʻli boʻyiga borgunga qadar shu tashkilotga boshchilik qilar edi.
MASSOLIT a’zolarining sharofati bilan bu uyni hech kim «Griboyedov» deb atamas, balki hamma qisqagina qilib «Griboyedov» derdi: «Kecha men Griboyedovda ikki soat xonama-xona sandiroqlab yurdim». «Xoʻsh, qalay?» «Yaltaga bir oylik putyovka undirdim». «Boplabsan!» Yoki: «Berliozning oldiga bor, bugun u toʻrtdan oltigacha Griboyedovda qabul qiladi...» va hokazolar.
MASSOLIT Griboyedovga juda qulay va yaxshi joylashgan edi. Griboyedovga kirib kelgan har bir odam birinchi navbatda beixtiyor har xil sport toʻga-raklarining e’lonlari bilan, shuningdek, ikkinchi qavatga olib chiqadigan zina devorlariga osilgan MASSOLIT a’zolarining gruppa-gruppa va yakka-yakka boʻlib tushgan fotosuratlari bilan tanishardi.
Ikkinchi qavatdagi birinchi xona eshigiga yirik harflar bilan «Baliq ovi va dala hovli seksiyasi» deb yozilgan boʻlib, yozuv ostiga qarmoqqa ilingan to-vonbaliqning rasmi chizilgan edi.
2 raqamli xona eshigiga xiyla gʻaliz gap yozilgan edi: «Bir kunlik ijodiy putyovka. M. V. Podlojnyaga murojaat qilinsin».
Undan keyingi eshikdagi yozuv qisqa boʻlsa ham mutlaqo tushunib boʻlmasdi: «Pereligino». «Griboyedov»ga tasodifan kirib qolgan odam shu yozuvdan keyin adib xolasining yongʻoq yogʻochidan yasalgan eshiklariga qoqilgan turli-tuman yozuvlarni koʻrib hang-mang boʻlib qolardi: «Qogʻoz olmoqchi boʻlganlarni Poklyovkina navbatga yozadi», «Kassa», «Sketch yozuvchilar uchun xususiy haq toʻlanadi»...
Pastda, binoga kiraverishdan boshlangan uzundan-uzun navbatda turganlarni yoqalab borgan odam: «Uy-joy masalasi» deb yozilgan, odamlar toʻxtovsiz kirib-chiqib turgan eshikka borib toʻxtardi.
Uy-joy masalasi koʻriladigan xonadan keyin gʻoyat hashamatli plakat koʻzga tashlanardi, bu plakatda baland qoya, uning choʻqqisida yelkasiga miltiq ilib, ot choptirib ketayotgan chakmonli suvoriy tasvirlangan edi. Undan pastroqda — pal'malar soyasidagi peshayvonda qoʻliga avtoruchka ushlagan kokildor bir yigit judayam oʻtkir koʻzlarini olis-olis fazoga tikib oʻtirardi. Bu tasvir ostiga shunday soʻzlar yozilgan edi: «Ikki haftadan (hikoya, novella) bir yilgacha (roman, trilogiya) toʻlaqonli ijodiy otpuskalar beriladi. Yalta, Sovuq Suv, Borovoye, Sixidziri, Maxipjauri, Leningrad (Qishki saroy)». Bu eshik oldida ham pavbat-da turganlar bor edi, lekin judayam koʻp emas, taxminan yuz elliktacha kelardi.
Bu yerdan oʻtib, Griboyedov uyining serhashamat muyulishlaridan, pastu baland yoʻlaklaridan borgan odam: «MASSOLIT Pravleniyesi», «Kassalar № 2, 3, 4, 5», «Redaksioi kollegiya», «MASSOLIT raisi», «Bil'yardxona» deb yozilgan eshiklardan oʻtar, shuningdek, MASSOLITning turli-tuman qoʻshimcha idoralarni, nihoyat, yuqorida nomi zikr etilgan xola buyuk jiyanining komediyasini huzur bilan tinglagan oʻsha serustun zalni koʻrardi.
«Griboyedov»ga kirgan har bir odam, agar unda zigʻircha fahm-farosat boʻlsa, MASSOLIT a’zolarining qanday baxtiyor hayot kechirishini bir qarashda fahmlab olardi, fahmlardiyu, shu zahoti uning ichini hasad mushuk boʻlib timdalardi. Shu zahoti u, tugʻilganimda nega menga ham yozuvchilik iste’dodini ato etmading, degandek achchiq ta’na toʻla koʻzlarini koʻkka tikardi, zero, MASSOLIT a’zosining butun Moskva taniydigan, xushhid, asl nav charm qoplangan zarhal hoshiyali jigarrang biletiga muyassar boʻlishni, turgan gapki, oʻshal yozuvchilik iste’dodisiz orzu ham qilib boʻlmasdi.
Qani, hasadni yoqlab kim bir ogʻiz soʻz ayta oladi? Hasad eng razil hissiyot toifasidandir, lekin shunga qaramay, Griboyedovga kelgan mehmonning ahvoliga tushunish kerak. Chunki u yuqori qavatda koʻrgan narsalar hali daryodan tomchi. Uyning birinchi qavatini butunicha restoran ishgʻol etgan edi. Yana — restoranmisan, restoran! Vijdonan gapiriladigan boʻlsa, butun Moskvada eng yaxshi restoran hisoblanardi u. Griboyedov nainki qubbali shiftlariga ayyoorona yolli nafarmon otlarning tasviri solingan ikkita ulkan zalga joylashgani bilan, nainki bu yerdagi har bir stolchaga shol roʻmol soyavonli chiroqlar oʻrnatilgani bilan, nainki unga kirish har qanday oʻtkinchiga nasib boʻlavermagani bilan, shuningdek, bu yerda tayyorlanadigan ovqatlarning sifati bilan ham Moskvadagi har qanday manaman degan restoranni bir choʻqishda qochirardi, buning ustiga, bu yerda taomlar kishiga malol kelmaydigan bahoda tortilardi.
Shunga koʻra Griboyedovning choʻyan panjarasi yonida mazkur kitob mualliflarining qulogʻiga chalingan quyidagi haqqoniy suhbatning hech ajablanarli yeri yoʻq boʻlsa kerak:
— Bugun qayerda kechlik qilasan, Amvrosiy?
— Qayerda boʻlardi, albatta shu yerdada, azizim Foka! Archibal'd Archibal'dovich bugun kechlikka porsiya-porsiya qilib tayyorlangan anatyurel' olabugʻa baliqlari boʻladi deb shipshidi menga. Quling oʻrgilsin narsada oʻziyam!
— Yashashning yoʻlini bilasan-da, Amvrosiy! — xoʻrsinib qoʻyib dedi abgor kiyingan, boʻyniga hoʻppoz oshgan, choʻpdek oriq Foka yuzlari doʻmboq, lablari durdoq, sochi oltinrang, barvasta qomat shoir Amvrosiyga.
— Aytarli hech qanday yoʻlni bilmayman, — dedi e’tiroz bilan Amvrosiy, — faqat odamlarday yashashni xohlayman, xolos...
— Uydayam pishirsa boʻladi-ku, oʻsha ovqatni, — deb miyilladi Foka.
— Salomatliklari kerak, — deb doʻrilladi Amvrosiy, — uyda oʻsha anatyurel' olabugʻa baligʻini xotining umumiy oshxonada kastryulda pishiradimi? Qoyil-e! Hi-hi-hi!.. Orevuar, Foka! — shundan keyin Amvrosiy qoʻshiq xirgoyi qilgancha soyabon ostidagi yozlik restoranga yoʻl oldi...
Yetar, kitobxon, mavzudan chiqib ketdik! Qani, yana izimdan olgʻa!
Oʻsha Berlioz halok boʻlgan kuni kechqurun soat oʻn yarimda Griboyedovning yuqori qavatida faqat bitta xona yoritilgan boʻlib, u yerda majlisga toʻplangan oʻn ikki nafar adabiyotchi Mixail Aleksandrovichning kelishini kutib, zerikib oʻtirardi.
MASSOLIT Pravleniyesi xonasida stullarda, stollarda, hatto ikki deraza raxida oʻtirganlar havoning dimligidan qiynalardilar. Ochiq derazadan qilt etgan shabada kirmas edi. Moskva kun boʻyi asfal't singdirgan haroratni qaytarar, tunda ham havoning tafti pasaymasligi koʻrinib turardi.
Uyning podvaliga joylashgan oshxonadan piyoz hidi keldi, shunda xonada oʻtirganlarning tomogʻi qaqrab, hammalari tajang boʻlib, achchiqlana boshlashdi.
Durustgina kiyingan, yuvosh tabiat, koʻzlari ziyrak va ayni paytda bejo belletrist Beskudnikov yonidan soatini chiqardi. Soat mili oʻn birga borib qolgan edi. Beskudnikov siferblatga chertib qoʻyib, uni shoir Dvubratskiyga koʻrsatdi, u stol chekkasida tagi rezina sariq tufli kiygan oyoqlarini likillatib oʻtirardi.
— Voy-boʻ-oʻ, — deb gʻoʻldiradi Dvubratskiy.
— Yigitchamiz Klyaz'mada ushlanib qolgan-ov, — dedi doʻrillagan ovoz bilan Nastas'ya Lukinishna Nepremenova. Bu adiba moskvalik bir savdogarning yetimchasi boʻlib, «Shturman Jorj» taxallusi bilan dengiz jangi haqida hikoyalar yozardi.
— Axir bu insofdan emas-da! — deb dangal gapirdi taniqli sketchlar muallifi Zagrivov. — Hozir men ham, bu yerda dimiqib oʻtirgandan koʻra, oʻz balko-nimda mazza qilib choy ichib oʻtirgan boʻlardim. Axir majlis soat oʻnga chaqirilgan emasmidi?
— Hozir Klyaz'ma koʻp soʻlim joy boʻlganda, — deb hamkasblarini vasvasaga soldi Shturman Jorj, chunki Klyaz'ma boʻyidagi adabiyotchilar posyolkasi Pereli-ginoda dam olishni hamma yozuvchilar birday orzu qilishini u yaxshi bilardi. — Hozir u yerda bulbullar sayyorayotgan boʻlishi kerak. Negaki, men hamisha, ayniqsa, bahor paytida, shahar tashqarisida yaxshiroq ijod qilaman.
— Men oʻsha jannatga betob xotinimni yuborish uchun uch yildan beri pul toʻlayman, ammo hanuzgacha hech narsaning daragi yoʻq, — dedi alamli gʻijinib novellanavis Iyeronim Poprixin.
— Baxti kulgan boradi u yerga, — dedi toʻngʻillab deraza raxida oʻtirgan tanqidchi Ababkov.
Shturman Jorjning munchokdek koʻzlarida shodiyona oʻt chaqnadi-yu, doʻrillagan ovozini xiyol mayinlashtirib dedi:
— Hasad qilish kerak emas, oʻrtoklar. Bor-yoʻgʻi yigirma ikkita dala hovli bor, yana yettitasi qurilyapti, biz, MASSOLIT a’zolari esa uch mingtamiz..
— Uch ming bir yuz oʻn bir kishi, — deb luqma tashladi kimdir burchakdan.
— Aia, koʻrdinglarmi, — davom etdi Shturman, — iloj qancha? Tabiiyki, dala hovlilarni oramizda eng iste’dodli boʻlganlar olgan...
— Generallar! — dangal aralashdi bu gʻiybatga ssenarist Gluxaryov.
Beskudnikov yasama esnab, xonadan chiqdi.
— Pereliginoda bir oʻzi besh xonali uyni egallagan, — dedi uning orqasidan Gluxaryov.
— Lavrovich boʻlsa, bir oʻzi olti xonali uyda turipti, — chirqilladi Deniskin. — Yemakxonasining devorlari eman yogʻoch bilan sirlangan!
— E, nimalarni gapiryapsiz oʻzi, — toʻngʻilladi Lbabkov, — soat oʻn bir yarim boʻldi.
Gʻala-gʻovur koʻtarildi, isyonga oʻxshash narsa boshlanayotgan edi. Oʻsha la’nati Pereliginoga telefon qilishdi, Lavrovichning daryo boʻyiga ketganini eshitib, ta’blari tirriq boʻldi. Keyin tavakkal qilib, qoʻshimcha 930 nomer orqali nafis adabiyot komissiyasiga qoʻngʻiroq qilishdi, turgan gapki, hech kim trubkani olmadi.
— Oʻzi qoʻngʻiroq qilsa boʻlardi-ku! — deb chinqirishdi Deniskin, Gluxaryov va Kvant.
Lekin ular bekorga jigʻibiyron boʻlishardi: Mixail Aleksandrovich hech yoqqa telefon qila olmasdi. Chunki yaqinginada Mixail Aleksandrovich boʻlgan shaxs endi Griboyedovdan ancha uzoqda, ming shamlik lampalar bilan yoritilgan ulkan bir zalda, ustiga rux tunuka qoplangan uchta stolda boʻlak-boʻlak boʻlib yotardi.
Birinchi stolda — qoʻli singan, koʻkrak qafasi majaqlangan, hammayogʻida qon qotib qolgan yalangʻoch jasad, ikkinchi stolda — old tishlari sinib, ogʻzi oʻpirilgan, ochiq qolgan nursiz koʻzlari chiroqlarning oʻitkir shu’lasiga mutlaqo parvo qilmay baqraygan kalla, uchinchi stolda esa bir toʻp boʻlib gʻijmaloq uva-dalar yotardi.
Boshsiz jasad tepasida sud meditsinasi professori, patologoanatom bilan uning prozektori*, tergov organi vakillari va Mixail Aleksandrovich Berliozning MASSOLIT boʻyicha muovini — adabiyotshunos Jeddibinlar (uni telefon orqali bemor xotini qoshidan chaqirtirishgan edi) toʻplanishgan edi.
Jeddibinni olgani borgan mashinada tergov vakillari oʻtirishardi, ularning hammasi birinchi navbatda marhumning kvartirasiga borishdi (vaqt yarim kechaga yaqinlashib qolgan edi), u yerda marhumning qogʻozlari surgʻuchlandi, shundan keyin hammalari oʻlikxonaga joʻnadilar.
Mana endi ular murda tepasida turib, qanday qilinsa ma’qulroq boʻlarkin: uzilgan boshni tanaga tikib qoʻysakmikin yo marhumning jasadini to iyagigacha qora mato bilan yopib (boshinigina ochiq qoldirib), Griboyedov zaliga qoʻysakmikin, deb maslahatlashishardi.
Ha, Mixail Aleksandrovich haqiqatan ham hech qayoqqa qoʻngʻiroq qila olmas edi, binobarin, Deniskin, Gluxaryovu Kvantu Beskudnikovlar bekorga jigʻibiyron boʻlib kabinetni boshlariga koʻtarishgan edi. Bu oʻn ikkita adabiyotchining hammasi rosa yarim kechada pastga, restoranga tushishdi. Bu yerda ular yana Mixail Aleksandrovichni ranj bilan tilga olishdi: turgan gapki, peshayvondagi stollarning hammasi endi band edi, oqibat ular gʻoyat muhtasham, ammo nihoyatda dim zalda ovqatlanishga majbur boʻlishdi.
Rosa yarim kechada birinchi zalda nimadir birdan gumburlab, jaranglab, sochilib ketganday boʻldi. Shu zahoti chiyildoq erkak ovozi muzikaga joʻr boʻlib: Alliluyya!» — deb jon-jahdi bilan chinqirib kuy-lay boshladi. Dovrugʻi ketgan Griboyedov jazi ish boshlagan edi. Terlagan chehralar goʻe yorishib ketganday, goʻyo shiftdagi ot tasvirlariga jon kirganday, chiroqlarning shu’lasi kuchayganday boʻldi, shunda ikkala zaldagi, undan soʻng peshayvondagi xoʻrandalarning birdan jazavasi tutib, raqsga tusha boshladilar.
Gluxaryov shoira Tamara Polumesyats bilan tansa qila boshladi, Kvant raqsga tushdi, romannavis Jukolov sariq koʻylak kiygan bir kino artistka bilan tansaga tushdi. Dragunskiy ham, Cherdakchi ham, gumbazday keladigan adiba Shturman Jorjni quchib olgan jikkak Deniskin ham tansa tushishdi, oq boʻz shim kiygan noma’lum bir shaxs mahkam quchib olgan goʻzal me’mor ayol Semeykina-Gall ham tansa tushardi. «Kunda-shunda» xoʻrandalar ham, taklif etilgan mehmonlar ham, moskvaliklaru chetdan kelganlar ham raqs tusha boshlashdi: kronshtadtlik yozuvchi Iogann, Gʻostovdan kelgan, butun yuziga qip-qizil temiratki toshgan qandaydir (rejissyor boʻlsa kerak) Vitya Kuftik degan shaxs, MASSOLITda poeziya boʻlimining eng mashhur namoyandalari, ya’ni Pavianov, Bogoxul'skiy, Sladkiy, Shpichkin va Adel'fina Buzdyaklar ham raqs tushishardi, sochlarini boks fasoni boʻyicha oldirgan, yelkalariga modaga moslashib paxta qoʻydirgan kasbi noma’lum yoshlar ham raqs tushishardi.
Qora terga botgan ofitsiantlar boshlari uzra pivo toʻldirilgan krujkalarni koʻtarib oʻtarkanlar, nafrat aralash hirqiroq ovoz bilan qichqirishardi: «Uzr, grajdanin!» Chiyildoq xonanda eidi kuylamas, «Alliluyya!» — deb uv tortardi. Jazdagi mis zillarning gumburi idish-tovoqlarning shaqir-shuqurini xam bosib ketgandi....
Shu asnoda birdan bir stol uzra: «Berlioz!» — degan sado parvoz etdi. Birdan, allakimdan qattiq musht yegandek, jaz shalvirab, soʻng gung boʻlib qoldi. «Nima, nima, nima boʻpti, nima?!!» «Berlioz!!!» Odamlar oʻrinlaridan turib ketishdi, baqiriq-chaqiriqlar yangradi... Mixail Aleksandrovich haqidagi shumxabar hammani ogʻir qaygʻuga solib qoʻygandi. Kimdir kuyib-pishib, hoziroq, shu yerning oʻzida kollektiv nomidan qandaydir telegramma yozib, zudlik bilap joʻnatish kerak, deb chinqirardi. Lekin qanaqa telegramma, qayoqqa yuborish kerak, degan savol tugʻiladi. Uni yuborishdan nima foyda? Darhaqiqat, uni qayoqqa yuborish kerak? Undan keyin, telegramma qanday mazmunda boʻlmasin, majaqlangan ensasi hozir projektorning rezina qoʻlqop kiygan qoʻli ostida ezgʻilinayotgan, boʻynini esa professor igna bilan teshib tikayotgan jasad uchun uning nima hojati bor deysiz? U halok boʻlgan, endi hech qanday telegramma kerak emas unga. U adoyi tamom boʻldi, telegrafni band qilmaylik.
Ha, halok boʻldi u, halok boʻldi... Lekin bizlar tirikmiz-ku.
Xa ogʻir qaygʻu xuddi ulkan toʻlqin kabi toshgan edi, ancha vaqtgacha koʻpirib turgan bu toʻlqin oxiri pasaya boshladi va endi ayrimlar oʻz stoliga — avvaliga oʻgʻrincha, keyin oshkora — qayta boshlashdi, araq ichib, gazak qilishdi. Darhaqiqat, devolyay usulida tayyorlangan tovuq kotletlarini qoldirsa uvol boʻlmaydimi? Xoʻsh, nima yordamimiz tegadi Mixail Aleksandrovichga? Och qolganimizmi? Axir, bizlar tirikmiz-ku!
Turgan gap, royalning qopqogʻini qulflab qoʻyishdi, bir nechta jurnalist ta’ziyanoma yozgani oʻz redaksiyasiga joʻnab ketdi. Jeldibinning oʻlikxonadan kelganini xabar qilishdi. U marhumning ikkinchi qavatdagi kabinetida oʻtirganmish. Bir zumda Berliozning oʻrniga shuni qoʻyishadi, degan ovoza tarqaldi. Jeldibin oʻn ikkita pravleniye a’zosining hammasini restorandan chaqirtirib oldi, soʻng Berliozning kabinetida shoshilinch ravishda boshlangan majlisda Griboyedovning ustunli zalini motam marosimiga hozirlash, marosimning boshlanish payti va shu koʻngilsiz voqeaga daxldor boʻlgan boshqa zaruriy masalalar haqida muhokama yurita boshlashdi.
Restoranning yana odatdagi tungi hayoti boshlanib ketdi, bu hayot to restoran yopilguncha, ya’ni tonggi soat toʻrtgacha davom etishi mumkin edi, agar xoʻrandalarni Berliozning halokati haqidagi xabardan ham koʻproq hayratga solgan mutlaqo kutilmagan antiqa bir voqea yuz bermaganda. Birinchi boʻlib Griboyedov uyining darvozasi oldida yoʻlovchilarni kutib turgan izvoshchilar bezovta boʻla boshlashdi. Ulardan qaysi biriyam oʻrindiqdan turib, qichqirib yubordi:
— Ye tavba! Anavini qaranglar!
Shu payt choʻyan panjara oldida qayokdandir paydo boʻlgan olov «milt» etib yonib, peshayvon tomon yaqinlasha boshladi. Stollar atrofida oʻtirgan xoʻrandalar oʻrinlaridan turib, oʻsha tomonga tikilib qaray boshlashdi va oʻsha miltillagan olov bilan birga oppoq bir sharpaning ham restoran tomonga yaqinlashayotganini koʻrishdi. U shundoqqina gul soʻrisi tagiga kelganda xoʻrandalarning bari qoʻllarida vilkalarga ilingan sterlyad' baligʻi bilan koʻzlarini baqraytirgancha oʻtirgan oʻrinlarida serrayib qoldilar. Shu mahal papiros chekish maqsadida restoran garderobxonasidan hovliga chiqqan eshikogʻasi papirosni tovoni bilan ezgʻiladi-yu, sharpaning restoranga kirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun u tomon yura boshladi, lekin keyin, negadir, bu ahdidan qaytib, taqqa toʻxtab qoldida, ovsarona tirjaydi.
Oqibat sharpa gul soʻrisi ostidan oʻtib, bemalol rovonga qadam qoʻydi. Ana shundagina bu sharpaning hech qanday sharpa emas, balki taniqli shoir Ivan Nikolayevich Bezdomniy ekaniga hamma shohid boʻldi.
U yalangoyoq, egniga yirtilib dabdala boʻlgan oqish rang uzun koʻylak va yoʻl-yoʻl oq ishton kiygan edi; koʻylagining koʻksiga ingliz toʻgʻnogʻichi bilan noma’lum avliyoning tasviri tushirilgan (tasvir ham oʻchib ketgan edi) qogʻoz ikonani qadab olgandi. Ivan Nikolayevichning qoʻlida yoniq nikoh shami bor edi. Uning oʻng yonogʻi shilingan edi. Shu hodisa oqibatida rovonda vujudga kelgan sukunatning nechogʻliq teranligini oʻlchash mutlaqo mahol edi. Bir ofitsiantning qoʻlidagi qiyshiq ushlangan krujkadan pivo jildirab oqardi.
Shoir shamni boshi uzra koʻtarib, baland ovoz bilan dedi:
— Salom, doʻstlar! — shundan keyin u yaqinroqda turgan stolning tagiga moʻralab qaradida, qaygʻuli ohangda dedi: — Yoʻq, bu yerdayam yoʻq u!
Shu choq bir erkak va bir ayolning ovozi eshitildi:
— Tamom boʻpti. Telba boʻlib qolipti, — dedi doʻrillagan erkak ovozi rahmsiz ohangda.
— Bu ahvolda uni militsiya qanday tutib olmadi ekan koʻchada? — dedi qaysiyam bir ayol qoʻrquv ohangida.
Ivan Nikolayevich bu gapni eshitib, javob qildi:
— Xa, ikki marta: Skatertniy bilan Bronnayada meni ushlamoqchi boʻlishdi, lekin men devordan oshib qochib qoldim, mana, yuzim shilinib ketdi! — Shundan keyin Ivan Nikolayevich shamni baland koʻtargancha qichqirdi: — Birodari adiblar! (Uning hirqiroq ovozi oʻtkirlashgan va qizgʻinlashgan edi.) Hammangiz gapimga quloq solingiz! U paydo boʻldi! Darhol uni tutinglar, aks holda koʻp ogʻir falokatlarga sababchi boʻladi!
— Nima? Nima? Nima dedi u? Kim paydo boʻlipti? — deya shov-shuv koʻtarishdi odamlar chor yoqdan.
— Kottsul'tant! — javob qildi Ivan. — Ana oʻsha konsul'tant hozir Patriarx koʻli yaqinida Misha Berliozni oʻldirdi.
Shu payt ichki zaldan olomon gurra yopirilib chiqib, Ivanning shami atrofida jipslana boshladi.
— Kechirasiz, aniqroq gapirsangiz, — degan muloyim ovoz ohista eshitildi Ivan Nikolayevichning qulogʻi ostida. — Aytingchi, qanday oʻldirdi oʻzi? Kim oʻldirdi?
— Ajnabiy konsul'tant, professor va josus! — atrofga alanglagancha javob berdi Ivan.
— Familiyasi nima uning? — deb Ivanning qulogʻi oldida pichirlashdi.
— Hamma balo shunda-da! — alam bilan chinqirib yubordi Ivan. — Koshkiydi familiyasini bilsam! Uning tashrifnomasida yozilgan familiyasini yaxshi koʻrolmay qoldim... Faqat familiyasining bosh harfi esimda: «Ve». «V»dan boshlanardi familiyasi! Qanaqa familiya «V» bilan boshlanishi mumkin? — Ivan peshanasini changallagancha oʻziga oʻzi savol berdi va birdan gʻoʻldiray boshladi: — Ve, ve, ve! Va... Vo... Vashpermi? Vagnermi? Vaynermi? Vegnermi? Vintermikin? — Ivan peshanasini astoydil tirishtirganidan boshidagi sochi u yoq-bu yoqqa siljiy boshladi.
— Vul'fdir? — ayanchli ohangda chiyilladi bir ayol.
Ivanning achchigʻi chiqib ketdi.
— Esi past! — deb baqirdi u chiyillagan ayolni koʻzi bilan axtararkan. — Vul'fning nima daxli bor bunga? Vul'fda hech qanday ayb yoʻq! Vo, vo... Yoʻq! X,ech eslolmayapman! Gap bunday, grajdanlar: hozir siz militsiyaga telefon qiling, professorni tutish uchun pulemyot oʻrnatilgan beshta mototsiklet yuborishsin. Yana shuniyam aytinglarki, u yolgʻiz emas: yonida koʻziga shishasi darz ketgan pensne taqqan, katak shim kiygan bir naynov bilan toʻngʻizday semiz bir qora mushuk ham bor. Ungacha men Griboyedovni tintib chiqaman... Koʻnglim sezyapti, u shu yerda!
Ivan qattiq bezovtalanib, qoʻlidagi shamning mumini oʻz ustiga sachratgancha atrofidagi odamlarni turtib, stollarning ostiga moʻralay boshladi, Shu payt: «Doktor!» — degan ovoz eshitildiyu, Ivanning roʻparasida bir odamning muguz koʻzoynak taqqan, soqol-moʻylovi qirilgan, muloyim, goʻshtdor yuzi paydo boʻldi.
— Oʻrtoq Bezdomniy, — tantanavor ohangda gap boshladi shu odam, — tinchlaning! Siz hammamiz uchun aziz boʻlgan Mixail Aleksandrovichning... yoʻq, aniqrogʻi, Misha Berliozning oʻlimidan qattiq xafa boʻlgansiz. Bizlar buni juda yaxshi tushunib turibmiz. Siz dam olishingiz kerak. Hozir oʻrtoqlar sizni olib borib oʻringa yotqizishadi, bir oz mizgʻib, qaygʻuni unutasiz...
— Sen, — deb Ivan tishlarini irjaytirgancha uning soʻzini boʻldi, — professorni zudlik bilan tutish kerakligini tushunasanmi Oʻzingni bema’ni maslahatlaring bilan doʻstlashasan shu topda! Ovsar!
— Oʻrtoq Bezdomniy, meni kechiring dedi boyagi odam choʻgʻdek qizarib orqasiga burildi va bu gʻalvaga aralashganidan pushaymon ooʻlib.
— Yoʻq, hammani kechirsam ham, seni kechirmayman, — nafrat bilan ohista dedi Ivan Nikolayevich.
Uning asabdan afti bujmaydi, oʻng qoʻlidagi shamni tez chap qoʻliga olib, rahmdillik qilgan bu odamning qulogʻi ostiga tarsaki tushirdi.
Shundan keyin hamma Ivanga tashlandi. Sham oʻchdi, tarsaki yegan odamning koʻzoynagi yerga tushib, bir zumda majaqlandi. Ivan hattoki xiyobonda yurgan odamlarga ham eshitiladigan, hammani vasvasaga soladigan dahshatli jangovar na’ra tortib, oʻzini himoya qila boshladi. Stollardan tushib singan idishlar ja-rangi, ayollarning chinqirgani eshitildiyu Ofitsiantlar shoirning qoʻl-oyogʻini sochiqlar bilan bogʻlayotgan paytda, garderobxonada restoran xoʻjayini bilan eshikogʻasi oʻrtasida shunday gap bordi.
— Uning ichki ishtonda kelganini koʻruvdingmi? — sovuqqina soʻradi xoʻjayin.
— Axir, Archibal'd Archibal'dovich, — dagʻ-dagʻ qaltirab javob qildi shveysar, — u kishi MASSOLIT a’zosi boʻlsalar, qanday kiritmayman?
— Uning ichki ishtonda kelganini koʻruvdingmi, deyapman? — deb takrorladi xoʻjayin.
— Axir oʻzingiz oʻylang, Archibal'd Archibal'dovich, — derdi lavlagiday qizargan eshikogʻasi, — men nima ham qila olardim? Toʻgʻri, tushunaman, rovonda xonimlar oʻtiripti...
— Xonimlarning bunga daxli yoʻq, ularga baribir, — derdi xoʻjayin koʻzlari bilan eshikogʻasini yeb yuborguday boʻlib, — lekin militsiyaga baribir emas! Ichki kiyimdagi odam Moskva koʻchalarida faqat bitta vaziyatda yurishi mumkin — agar uni militsiya kuzatib borayotgan boʻlsa va faqat militsiya boʻlimiga kuzatib borayotgan boʻlsa! Lekin sen, agar eshikogʻasi ekansan, shuni bilishing kerakki, bunday odamni koʻrgan zahoting, bir zum ham oʻylab oʻtirmay, hushtak chalishing kerak edi. Eshityapsanmi gapimni?
Esi ogʻib qolgan eshikogʻasi rovon yokda bir nimaning gumburlab ketganini, idishlarning chil-chil singani va ayollarning chinqirganini eshitdi.
— Xoʻsh, endi seni nima qilishim kerak, a? — soʻradi xoʻjayin.
Eshikogʻasining rangi quv oʻchib ketdi, koʻzlari xiralashdi... tizzalari qaltiray boshladi. Lekin endi xoʻjayinning unga rahmi kelib, koʻzlaridagi alangani oʻchirdi.
— Bilib qoʻy, Nikolay! Bu oxirgi marta kechirishim. Bunaqa eshikogʻasi restoranimizga tekinga ham kerak emas. Sen cherkovga borib, qorovullikka yollan. — Shu tanbehdan keyin u xuddi komandirlardek tez va aniq-aniq buyruq bera boshladi: — Bufetdan Panteleyni chaqir. Militsionerga xabar qilsin. Protokol yozinglar. Mashina chaqirtir. Psixiatriya shifoxonasiga joʻnatinglar. — Soʻng ilova qildi: — Chal hushtagingni!
Yana chorak soatdan keyin, nainki restorandagi, shuningdek, butun xiyobondagi va derazalari restoran bogʻiga ochiladigan uylardagi odamlar Panteley, eshikogʻasi, militsioner, ofitsiant hamda shoir Ryuxinning Griboyedov darvozasidan xuddi chaqaloqqa oʻxshatib yoʻrgaklangan bir yosh yigitni koʻtarib chiqishayotganini koʻrib, hangu mang boʻlib qolishdi: yoʻrgaklangan yigit hoʻng-hoʻng yigʻlar, nuqul Ryuxinni poylab, aftiga tupurarkan, yigʻidan entika-entika baqirardi:
— Ablah!
Yuk mashinasining badjahl qiyofali shofyori motorni yurgiza boshladi. Mashina yonida turgan uchar izvoshchi ochbinafsharang tizgin bilan otining sagʻrisiga urib, uni tezlarkan:
— Mana chopqir ot! Jinnixonaga biz oboramizda! — deb qichqirardi.
Atrofda olomon yuz bergan hodisa haqida shangʻillardi: xullas, bu jirkanch, razil, vasvasaga soluvchi, qabih gʻalva yuk mashinasi shoʻrlik Ivan Nikolayevichni, militsionerni, Panteley va Ryuxinlarni Griboyedov darvozasidan uzoqlatib olib ketgandan keyingina barham yedi.

Oltinchi bob
Shizofreniya Deganlari Toʻgʻri Chiqdi
Moskva yaqinida, daryo boʻyida keyingi paytlarda qurilib, dovrugʻi ketgan psixiatrik shifoxonaning qabulxonasiga oq xalat kiygan choʻqqisoqol odam kirib kelganida vaqt tungi soat bir yarim edi. Uchta sanitar divanda oʻtirgan Ivan Nikolayevichdan koʻz uzmay shay turishardi. Qattiq hayajonlangan shoir Ryuxin ham shu yerda edi. Ivan Nikolayevichning oyoq-qoʻli bogʻlab kelingan sochiqlar endi shu divanda bir toʻp boʻlib uyulib yotardi.
Ryuxin kirgan odamni koʻrdi-yu rangi oqarib ketdi, tomoq qirib qoʻyib, qoʻrqa-pisa dedi:
— Salom, doktor.
Doktor Ryuxinning salomiga bosh egib javob qildi, lekin bosh egarkan, unga emas, Ivan Nikolayevichga qaradi.
Shoir qoshlarini uyib, tumshaygancha qilt etmay oʻtirardi, hatto vrach kirib kelganida ham unga qiyo boqmadi.
Ryuxin Ivan Nikolayevich tomonga hadiksirab koʻz qirini tashlarkan, negadir xuddi bir sirni ochayotganday pichirlab dedi:
— Mana, doktor, bu kishi — taniqli shoir Ivan Bezdomniy... mana, bir koʻrib qoʻysangiz... ruhiy kasallikka chalinmaganmikin deb qoʻrqyapmiz...
— Koʻp icharmidi? — gijir tishlari orasidan soʻradi doktor.
— Yoʻq, ichardi-yu, lekin judayam haligindaqa, koʻp ichmasdi...
— Suvarak, kalamush, shaytonvachchalarni yoki mishiqi itlarni tutish bilan shugʻullanmasmidi?
— Yoʻq, — seskanib ketib javob qildi Ryuxin, — uni kechayam, bugun ertalab ham koʻruvdim. Soppa-sogʻ edi...
— Nega ichki ishtonda? Yotgan yerida qoʻlga oldinglarmi?
— U restoranga shu alpozda kirib bordi, doktor...
— Ihi, ihi, — dedi doktor qanoat hosil qilib, — nega yuzi shilingan? Birov bilan urishdimi?
— Devordan yiqilib tushipti, keyin restoranda bir odamni urdi... yana ba’zi birovlarni...
— Ha, tushunarli, tushunarli, — dedi doktor, soʻng Ivan tomonga oʻgirilib dedi: — Salom!
— Salom, zararkunanda! — jahl bilan baralla javob qildi Ivan.
Ryuxin judayam qattiq xijolat boʻlganidan muloyim tabiat doktorga boshini koʻtarib qarashga jur’at eta olmadi. Lekin doktor hech ham xafa boʻlmadi, chaqqonlik bilan koʻzoynagini koʻzidan oddida, xalatining etagini koʻtarib, shimining orqa choʻntagiga solib qoʻydi, soʻng Ivanga savol berdi:
— Yoshingiz nechada?
— Borlaring-e, jin ursin hammalaringni! — deb dagʻdagʻa qildi Ivan va yuzini teskari oʻgirib oldi.
— Nega achchigʻingiz chiqyapti? Axir sizni ranjitadigan gap aytmadim-ku!
— Yoshim yigirma uchda, — asabiylashib gapira boshladi Ivan. — Hammalaringning ustingdan shikoyat qilaman. Ayniqsa, sening ustingdan, maraz! — dedi u Ryuxinga alohida yuzlanib.
— Xoʻsh, nima deb shikoyat qilmoqchisiz?
— Meni, soppa-sogʻ odamni tugib, jinnixonaga zoʻrlik bilan sudrab kelganingizni yozaman! — gʻazablanib dedi Ivan.
Shunda Ryuxin Ivanning yuziga tikilib qaradiyu, yuragi orqasiga tortib ketdi: unipg koʻzlarida telbalikdan asar ham yoʻq edi. Griboyedovda xira boʻlib koʻringan uning koʻzlari, endi yana avvalgi holiga qaytib, porlab turardi.
«Yo tavba! — deb koʻnglidan oʻtkazdi choʻchib ketgan Ryuxin, — axir u soppa-sogʻ-ku! Bu qanday bema’nilik? Nimaga olib keldik oʻzi uni bu yerga? Mutlaqo soppa-sogʻ, faqat basharasi shilingan, xolos...».
— Siz, — deb bamaylixotir gap boshladi vrach oyogʻi yaltiroq oq kursiga oʻtirarkan, — jinnixonada emas, shifoxonadasiz, bu yerda sizni, agar zarurat boʻlmasa, hech kim ushlab turmaydi.
Ivan Nikolayevich unga shubha bilan koʻz qirini tashladi, lekin shundayam gʻoʻldirab dedi:
— Xudoga shukur! Hayriyat, bitta sogʻ odam bor ekan shuncha ovsarlar orasida, ammo ularning ichida gʻirt ovsari — noshud va uquvsiz Sashka, albatta!
— Kim ekan oʻsha noshud Sashka? — deb soʻradi vrach.
— Anavida, Ryuxin! — javob qildi Ivan isqirt barmogʻi bilan Ryuxinga ishora qilib.
U gʻazabdan choʻgʻdek qizarib ketdi.
«Minnatdor boʻlish oʻrniga! — oʻkinch bilan oʻyladi u, — yaxshilikka yomonlik deb shuni aytadilarda! Gʻirt ablah ekan!».
Ivan Nikolayevich shu topda Ryuxinning avra-astarini agʻdarib fosh qilmoqchi boʻldi shekilli:
— U tabiatan gʻirt quloqning oʻzginasi, — deb gapida davom etdi, — quloq boʻlgandayam proletar niqobi bilan juda puxta niqoblangan quloq. Siz uning tumshaygan basharasiga qarang-u, yozgan she’rlari bilan muqoyasa qilib koʻring! He-he-he... lekin siz uning diliga nazar tashlang — nimalarni xayol qilayotganini bilsangiz... hayratga kelasiz! — Shunday deb turib Ivan Nikolayevich xunuk kulib yubordi.
Choʻgʻdek qizarib ketgan Ryuxin ogʻir nafas olar va nuqul: doʻst deb bagʻrimga bosganim ilon boʻlib chiqdi, men ashaddiy dushmanimga gʻamxoʻrlik qilgan ekanman, deb oʻylardi. Yana eng chatoq tomoni: uni hech nima qilib boʻlmasdi: axir ruhiy kasal bilan olisha olmaysan-ku?!
— Oʻzi nima uchun sizni bu yerga olib kelishdi? — deb soʻradi vrach Bezdomniyning fosh qiluvchi gapini diqqat bilap tinglab boʻlgach.
— E, ming la’nat bu haftafahmlarga! Tutib olib, allaqanday latta-puttalar bilan qoʻl-oyogʻimni bogʻlashdi-yu, yuk mashinasiga ortib olib kelaverishdi!
— Yana bir savol: nima uchun restoranga ichki kiyimda bordingiz?
— Buning hech hayron boʻladigan yeri yoʻq, — javob qildi Ivan. — Moskva daryosiga choʻmilgani boruvdim, kiyimlarimni oʻmarib ketishipti, oʻrniga shu roʻda-poni tashlab ketishipti! Axir Moskva koʻchalaridan qip-yalangʻoch oʻtolmasdimku? Boriga baraka deb kiyib oldim, chunki restoranga shoshayotuvdim, Griboyedovga.
Vrach, tushunmadim, degandek Ryuxinga qaradi, u oʻshshaygancha gʻoʻldirab tushuntirdi:
— Restoranning nomi shunaqa.
— Aha, — dedi vrach, — nimaga shoshilgandingiz? Biron ish yuzasidan uchrashuvingiz bormidi?
— Konsul'tantni qidirib yuribman, — javob qildi Ivan Nikolayevich va bezovtalanib olazarak boʻldi.
— Qanaqa konsul'tantni?
— Siz Berliozni bilasizmi? — soʻradi Ivan ma’nodor ohangda.
— Haligi... kompozitornimi? Ivanning ta’bi tirriq boʻldi.
— Qanaqa kompozitor? E, ha, yoʻq! yoʻq! Kompozitor — Misha Berlioz bilan familiyadosh!
Ryuxinning gapirishdan hafsalasi pir boʻlgan edi, ammo izoh berishiga toʻgʻri keldi.
— MASSOLIT sekretari Berliozni bugun kechqurun Patriarx koʻli yaqinida tramvay bosib ketdi.
— Bilmagan narsangni gapirma! — dedi Ivan Ryuxindan achchigʻlanib, — sen emas, men shohidman bunga! U Mishani ataylab tramvayga roʻpara qildi!
— Itarib yubordimi?
— Nega endi «itarib yuborarkan?» — dedi odamlarning befarosatligidan achchigʻi chiqqan Ivan, — uning uchun itarvorishning hech hojati yoʻq! Uning qoʻlidan shunaqangi nayranglar keladiki, ehtiyot boʻlmasang, holing xarob! U Berliozning tramvay tagiga tushishini oldindan aytib bergan edi!
— Sizdan boshqa yana hech kim koʻrdimi oʻsha konsul'tantni?
— Hamma balo shunda-da, men bilan Berliozdan boshqa hech kim koʻrgani yoʻq uni.
— Hm. Xoʻsh, oʻsha qotilni qoʻlga olish uchun qanday choralar koʻrdingiz? — shunday deb turib vrach bir chekkada, stol yonida oʻtirgan, oq xalat kiygan ayol to-monga oʻtirildi. Ayol bir varaq qogʻoz olib, uning boʻsh grafalarini yozuv bilan toʻldira boshladi.
— Men koʻrgan chorami? Oshxonadan sham olib oldim...
— Manavinimi? — deb soʻradi vrach ayol oldida stolda qogʻoz ikona bilan yonma-yon yotgan, mayishib ketgan sham boʻlagini koʻrsatib.
— Ha, shuni, keyin...
— Ikona nimaga kerak boʻlib qoldi?
— Darvoqe, ikona... — Ivan qizarib ketdi, — hammadanam shu ikona koʻproq choʻchitib yubordi uni, — Ivan yana barmogʻi bilan Ryuxinga ishora qildi. — Gap shundaki, oʻsha konsul'tant, ochigʻini aytadigan boʻlsak... ins-jinslar bilan topishgan... uni osonlikcha qoʻlga olib boʻlmaydi.
Sanitarlar negadir Ivandan koʻzlarini uzmagancha qoʻllarini yonlariga tushirib gʻoz turishardi.
— Ha, shunaqa, — deb gapida davom etdi Ivan, — jinlar bilan topishgan. Bu dalilni aslo rad qilib boʻlmaydi. U Pontiy Pilat bilan shaxsan suhbatlashgan ekan. E, bunaqa hayron boʻlib qaramang menga! Gapim rost! Hammasini oʻz koʻzi bilan koʻripti — rovonni ham, pal'malarni ham. Xullas, u Pontiy Pilatning huzurida boʻlgan, bunga men kafilman.
— Xoʻsh, xoʻsh....
— Qisqasi, men qogʻoz ikonani koʻkragimga qadadimu uni quvib ketdim....
Shu payt birdan soat ikkiga jom chaldi.
— Oʻh-hoʻ! — deb yubordi Ivan divandan turarkan, — soat ikki boʻliptiyu, men boʻlsam sizlar bilan valaqlashib oʻtiribman! Kechirasiz, telefon qayerda?
— Telefonga oʻtkazib yuboringlar, — deb buyurdi vrach sanitarlarga.
Ivan bora solib trubkani qoʻliga oldi, bu payt sanitar ayol Ryuxindan ohista soʻradi:
— Uylanganmi?
— Boʻydoq, — qoʻrqa-pisa javob qildi Ryuxin.
— Kasabachilar uyushmasi a’zosimi? -Ha.
— Militsiyami? — deb baqirdi bu payt Ivap trubkaga, — militsiyami? Oʻrtoq navbatchi, darhol buyruq bering, ajnabiy konsul'tantni tutish uchun pulemyot oʻrnatilgan beshta mototsiklet yuborishsin. Nima? Kelib meni olib keting, oʻzim sizlar bilan boraman... Menmi? Shoir Bezdomniyman, jinnixonadan gapir-yapman... Manzilinglar qanaqa? — pichirlab soʻradi u doktordan telefon trubkasini kafti bilan bosib turib, keyin yana trubkaga qichqirib gapira boshladi: — Eshityapsizmi? Allo!.. Yaramaslar! — birdan baqirib yubordi Ivan va trubkani devorga uloqtirdi. Keyii u vrach tomonga oʻgirildi-da, unga qoʻlini choʻzib, quruqqina «xayr» dediyu ketmoqchi boʻldi.
— Kechirasiz, qayoqqa ketmoqchisiz shu ichki kiyimda? — dedi vrach Ivanning koʻzlariga tikilgancha, — vaqt yarim kechadan oqqan boʻlsa... Siz oʻzingizni noxush sezyapsiz, yaxshisi, shu yerda qolib dam oling!
— Oʻtkazib yuboring, — dedi Ivan eshik oldini gʻov boʻlib toʻsib turgan sanitarlarga. — Yoʻl berasizlarmi, yo yoʻqmi? — dahshat bilan baqirdi shoir.
Ryuxinni titroq bosdi, ayol oldidagi knopkani bosgan edi, oynavand stol ustida yaltiroq quticha bilap ampula paydo boʻldi.
— Xali shunaqami? — dedi Ivan vahshiyona koʻzlari alang-jalang boʻlib, — ha, yaxshi! Xayr boʻlma-sa... — u parda bilan toʻsilgan derazaga kalla qoʻydi. «Gurs» etgan tovush eshitildi, parda orqasidagi derazaning sinmaydigan oynasi uning kallasi zarbiga dosh bergan edi, shu zamonoq Ivan sanitarlarning qoʻliga tushdi. U jonholatda xirillar, sanitarlarpi tishlamoqchi boʻlar, baqirardi:
— Xali derazangizga shunaqa oyna qoplab olib-siz-da!.. Qoʻyvor! Qoʻyvor deyapman! Vrachning qoʻlida shprits yalt etib ketdi, ayol bir hamlada Ivanning uvada yengini yirtdiyu, uning qoʻliga gʻayrimuannas kuch bilan yopishdi. Efir hidi tarqaddi. Ivan toʻrt kishining qoʻlida holsizlandi, epchil vrach esa shu fursatdai foydalanib, Ivanning qoʻliga ukol qildi. Uni yana bir necha soniya ushlab turib, soʻng divanga oʻtqazishdi.
— Banditlar! — baqirdi Ivan divandan sapchib turarkan, lekin uni yana joyiga oʻtqazib qoʻyishdi. Shu zahoti u yana «dik» sakrab turdi, ammo endi oʻzi qay-tib joyiga oʻtirdi. U jim qoldi, olazarak boʻlib atrofga qaradi, keyin birdan esnadi, soʻng qahr bilan tirjaydi.
— Axiri hibsga oldinglar-a, — dedi u, yana esnadi, kutilmaganda yonboshlab, boshini yostiqqa qoʻyarkan, xuddi goʻdak boladek yuzini mushtumiga qoʻydi, soʻng koʻzi uyquga ketarkan, endi qahrsiz gʻoʻldiradi:
— Xa, juda soz... hali bu qilmishingizga ming pushaymon boʻlasiz. Men ogohlantirdim, u yogʻiga bilganingizni qiling! Meni esa hozir hammadan ham koʻproq Pontiy Pilat qiziqtiradi... Pilat... — shundan keyin u koʻzini yumdi.
— Vannaga tushiring, yuz oʻn yettinchi alohida xonaga yotqizib, soqchi qoʻying, — deb farmoyish berdi vrach koʻzoynagini taqarkan. Ryuxin yana seskanib ketdi, oppoq eshik tovushsiz ochilib, tungi yashil chiroqlar bilan yoritilgan koridor koʻrindi. Shu koridordan rezina gʻildiraklarga oʻrnatilgan aravacha chiqib keldi, sanitarlar jimib qolgan Ivanni aravachaga olib yotqizishgan edi, u yana koridor tomon gʻil-dirab, eshik uning orqasidan yopildi.
— Doktor, — dedi pichirlab hayratda qolgan Ryuxin, — demak, u chindanam betob ekanda?
— O, albatta, — javob qildi vrach.
— Nima boʻlipti oʻzi unga? — qoʻrqa-pisa soʻradi Ryuxin.
Charchagan vrach Ryuxinga qarab qoʻyib, lanjlik bilan dedi:
— Xarakat va nutq a’zolari asabiylashgan... alahsirash holati... nazarimda, murakkab hol... Shizofreniya boʻlsa kerak. Buning ustiga yana ichkilik kasofati...
Ryuxin doktorning bu gapidan, Ivan Nikolayevichning ahvoli chatoq, degan ma’nonigina angladi xolos, soʻng xoʻrsinib qoʻyib soʻradi:
— Nega u hadeb allaqanday konsul'tantni gapirib yotipti?
— Bironta odamni uchratgan-u, u odam uning buzilgan xayolotiga qattiq ta’sir koʻrsatgan. Yoki koʻziga biron sharpa koʻringan boʻlishi ham mumkin...
Bir necha daqiqadan keyin boyagi yuk mashinasi Ryuxiini yana Moskvaga olib ketdi. Tong yorisha boshlagan edi, shu bois katta yoʻldagi hali oʻchirilmagan chi-roqlar shu’lasi endi nokerak va noxush boʻlib tuyulardi. Xaydovchi bu tunning zoye ketganidan gʻijinib, mashinani jon-jahdi bilan uchirib borarkan, muyulishlarda mashina gʻildiraklari yoʻl yoqasigacha surilib borardi.
Mana, oʻrmon ham «gʻuv» etib oʻtib, orqada qolib ketdi, daryo ham allaqayoqlarga chetlab ketdi, endi yuk mashinasi yoʻlda; ustiga qorovulxonalar oʻrnatilgan qandaydir uzundan-uzun devorlaru sarjin qilib terilgan oʻtinlar, juda daroz simyogʻochlaru shoda-shoda gʻaltaklar tizilgan qandaydir machtalar, togʻ-togʻ uyilgan shagʻallaru sathini ariqlar taram-taram qilib qirqqan dalalar yoqalab oʻtib borardi. Xullas, mana, hozir anavi muyulishdan oʻtish bilan Moskva boshlanishi va darhol mashinani oʻz ogʻushiga olajagi sezila boshlagan edi.
Mashina Ryuxinni silkitaverib, koptokdek otaverib tinkasini quritgan edi. U bosib oʻtirgan gʻoʻla hadeb tagidan chiqib ketishga jahd qilardi. Sal oldinroq trolleybusda joʻnab ketishgan militsioner bilan Panteley tashlab ketgan sochiqlar kuzovning u boshidan-bu boshiga tinimsiz sirpanib borib-kelib tu-rardi. Ryuxin ularni yigʻishtirib olmoqchi ham boʻldi, lekin birdan xunobi chiqib: «E, padariga la’nat! Nima, men ahmoqmanmi?..» — deb toʻngʻilladida, ularni tepib yuborib, u tomonga boshqa qaramay qoʻydi.
Uning ruhi tushib ketgan edi. Ryuxin bu gʻurbatxonaning oʻz xotirasida mash’um iz qoldirganini endi aniq his eta boshladi. U oʻzini iztirobga solayotgan narsa nima ekanligini anglashga urinardi. Darvoqe, nima u? Xotirasiga kanadek yopishib olgan yashil chiroqlar bilan yoritilgan koridorxmi? Yo dunyoda esdan ayrilishdek baxtiqarolik yoʻq degan fikrmi? Ha, ha, shu fikr ham, albatta. Lekin axir, butun bashariyat shunday fikrlaydi-ku. Yoʻq, yana qandaydir boshqa tuygʻu mavjud. Nima ekan u? Ha-a, bildi — alam. Ha, ha, Bezdomniyning unga, yuzingda koʻzing bormi demay, tikka aytgan alamli soʻzlari. Hamma balo u gapning alamli boʻlganida ham emas, balki haqqoniyligida edi.
Shoir endi tevarak-atrofga koʻz tashlamas, oyoq ostiga — dirillab turgan isqirt polga tikilgancha, bir nimalarni gʻoʻldirar, ich-etini yeb nola chekardi.
Darvoqe, she’riyat... U — oʻttiz ikki yoshda! Xoʻsh, buyogʻiga qanday hayot kechiradi? — Bundan keyin ham u yiliga bir nechtadan she’r yozib turadi. — To qari-gunchami? — Ha, to qariguncha yozaveradi. — Xoʻsh, nimaga erishadi shu she’rlari bilan? Shuhratgami? «Gʻirt bema’nilik! Hech boʻlmasa, oʻzingni oʻzing aldamasang-chi. Yomon she’r yozgan shoir hech qachon shuhrat qozonolmaydi. Nega she’rlarim yomon? Haqiqatni, haqiqatni gapirdi! — derdi Ryuxin oʻziga oʻzi shafqatsiz ta’na qilib. — Yozganlarimning birontasiga ham ishonmayman!..»
Asab torlari nihoyatda tarang tortilgan shoir bir chayqalib ketdi, oyogʻi ostidagi pol dirillashdan toʻxtadi. Ryuxin boshini koʻtarib, allaqachon Moskvaga kirib kelganini, tong otib, osmondagi bulutlar zarrin rangga kira boshlaganini koʻrdi. U oʻtirgan yuk mashinasi xiyobonga burilish yerida qator tizilgan ma-shinalar orqasiga borib toʻxtagan, undan salgina narida postamentga oʻrnatilgan metall odam boshini xiyol egib, xiyobon tomonga tikilib turardi.
Tobi qocha boshlagan shoirning miyasiga qandaydir alomat fikrlar yopirilib keldi. «Mana, omadlilik namunasi...» — shunday deb Ryuxin oʻrnidan turib qad-dini rostladi va negadir hech kimga tegmay qimir etmay turgan choʻyan odamga hamla qilib qoʻlini koʻtardi, — u oʻz hayotida qanday harakat qilgan boʻlmasin, qanday voqealarni boshidan kechirgan boʻlmasin, hammasi uning uchun foyda boʻlgan, hammasi uning shon-shuhratini koʻtarishga sabab boʻlgan! Lekin nima ish koʻrsatdi oʻzi u? Hech aqlim bovar qilmayapti... Xoʻsh, biron diqqatga sazovor ma’no bormi bu soʻzlarda: «Qoʻl bilan tiklab boʻlmas...» Tushunmayman!.. Omadi bor ekan, toleli ekan! — deb birdan zarda bilan xulosa chiqardi va mashinaning joyidan jilganini his qildi, — anavi oqgvardiyachi otib, son suyagini majaqlab tashladi-yu, uni boqiy qildi-qoʻydi...»
Turib qolgan mashinalar yura boshlashdi. Butunlay tobi qochib, hatto keksayib qolgan shoir yana ikki minutdan keyin Griboyedov ayvoniga kirib bordi. Ayvon boʻshab qolgan edi. Burchakda qandaydir ulfatlar turishga shaylanishar, zal oʻrtasida boshiga doʻppi kiygan, qoʻlida qadah ushlagan tanish konferans'e pitirlab yurardi.
Bir quchoq sochiq koʻtarib kirgan Ryuxin Archibal'd Archibal'dovich tomonidan ochiq yuz bilan qarshi olin-diyu, shu zahoti la’nati latta-puttalardan ozod qilindi. Agar Ryuxin kasalxonada, soʻng yuk mashinasida qaytayotganida koʻp aziyat chekmaganida edi, shifoxonada boʻlgan voqealarni turli uydirma va loflar bilan boyitib maroq bilan hikoya qilgan boʻlardi. Lekin hozir bu narsa uning koʻngliga sigʻmas, bundan tashqari, Ryuxinda kuzatuvchanlik qobiliyatidan asar ham yoʻqligiga qaramay, yuk mashinasida chekkan yoʻl azobidan keyin, restoran xoʻjayinining yuziga endi birinchi marta tikilib qaradi, garchi Archibal'd Archibal'dovich Bezdomniyning ahvolini surishtirayotgan, hatto «voy bechora-e!» — deb achinayotganday boʻlsa ham, aslida Bezdomniyning taqdiri uni mutlaqo qiziqtirmayotgani, unga tariqcha ham achinmayotganini Ryuxin birinchi marta aniq his qila boshladi. «Qoyilman! Toʻgʻri qilasan!» — deb oʻyladi Ryuxin hayosizlarcha va gʻajib tashlagudek adovat bilan, soʻng shizofreniya haqida gapirishdan toʻxtab, iltimos qildi:
— Archibal'd Archibal'dovich, qittay araq ichsam devdim...
Restoran sohibi soxta muruvvat bilan pichirladi:
— Tushundim... hozir... — u ofitsiantga imo qildi. Endi chorak soatdan keyin Ryuxin butun zalda yolgʻiz oʻzi bukchayib olib baliq yer, dam-badam ryumka toʻldirib araq icharkan, oʻz hayotida endi hech nimani oʻzgartirib boʻlmasligini, faqat unutish mumkinligini tushunar, e’tirof etardi.
Oʻzgalar maishat bilan mashgʻul boʻlgan bir paytda, shoirning bu tuni hayf ketgan, endi uni qaytarish mumkin emasligini u tushunardi. Tun oʻgib ketganini apglash uchun osmonga bir nazar tashlashning oʻzi kifoya edi. Ofitsiantlar shoshqaloqlik bilan dasturxonlarni yigʻishtirishardi. Ayvon oldida izgʻib yur-gan mushuklar allaqachon yuzlarini yuvib olishgan edi. Shoirni ayovsiz uyqu bosa boshladi.

Yettinchi bob
Bexosiyat Kvartira
Agar ertasi kuni ertalab Styopa Lixodeevga: «Styopa! Agar hoziroq oʻrningdan turmasang, seni otib tashlashadi!» — deb aytishsa, u majolsiz ovoz bilan eshitilar-eshitilmas shunday degan boʻlardi: «Mayli, otaveringlar, nima qilsanglar qilaveringlar, lekin turmayman».
Oʻrnidan turish uyoqda tursin, koʻz ochishga ham majoli yoʻqday edi, chunki agar u koʻzini ochsa, shu zahoti chaqmoq chaqilib, boshini tilka-tilka qilib majaqlab yuborayotganday boʻlardi. Uning miyasida ulkan bir qoʻngʻiroq tinmay bong chalayotganday, koʻz kosalari va qovoqlari oraligʻidan yam-yashil yaltiroq gardishli jigarrang dogʻlar suzib oʻtayotganday boʻlar, buning ustiga-ustak, koʻngli muttasil behuzur boʻlardiki, bu behuzurlik, kelib-kelib miyaga xira pashshadek oʻrnashib qolgan qandaydir patefon ovozidan vujudga kelayotgandek tuyulardi.
Styopa kecha yuz bergan voqeaning biron lavhasini eslashga urinib koʻrdi, lekin faqat bir narsa esiga tushdi, xolos: chamasi, kecha u qayerdadir qoʻlida salfetka bilan qandaydir bir xonimni oʻpishga intilib, ertaga roppa-rosa tush paytida uyingizga mehmon boʻlib boraman, deb va’da qilgandi. Xonim: «Yoʻq, yoʻq, men uyda boʻlamayman!» — deb rad javobi berar, Styopa esa oʻz ahdida qattiq turib olib: «Men baribir boraveraman!» — derdi.
Styopa xonimning kimligini ham, hozir soat necha boʻlgʻanini ham, bugun qaysi oyning qaysi kuni ekanligini ham mutlaqo bila olmasdi, eng yomoni: u oʻzining qayerda yotganini ham bilmasdi. U hech boʻlmaganda, oʻzining qayerdaligini aniqlamoqchi boʻlib, zilday ogʻir chap qovogʻini zoʻr-bazoʻr koʻtardi. Gʻira-shirada koʻziga bir nima yalt etib koʻringanday boʻldi. Styopa nihoyat uning toshoyna ekanligini, oʻzining esa oʻz yotoqxonasida karavotda, ya’ni bir vaqtlar zargar be-vasiniki boʻlgan karavotda chalqancha yotganini bildi. Birdan uning miyasida shunday qattiq sanchiq turdiki, u koʻzini yumib ingrab yubordi.
Izoh: Var'ete teatrining direktori Styopa Lixodeev Sadovaya koʻchasida «p» shaklida tushgan olti qavatli uyda marhum Berlioz bilan bir kvartirada turardi — bugun ertalab u koʻzini ochib, oʻzini shu yer-da koʻrdi.
Shuni aytish kerakki, bu — 50-kvartira haqida koʻpdan beri, yomon deb boʻlmasa ham, juda alomat gaplar yurar edi. Bundan ikki yil muqaddam bu kvartira zargar de Fujerening bevasiga tegishli edi. Ellikka kirgan, uddaburon muhtarama Anna Fransevna de Fujere xonim bu kvartiradagi besh xonadan uchtasini ikki oilaga ijaraga qoʻygan edi: birinchi ijaragirning familiyasi Belomut edi shekilli, ikkinchisining familiyasi — saqlanmagan.
Shunday qilib, bundan ikki yil oldin bu kvartirada juda gʻaroyib voqealar yuz bera boshladi: bu yerda yashovchi odamlar birma-bir dom-daraksiz gʻoyib boʻla boshlashdi.
Dam olish kunlaridan birida bu kvartiraga bir militsioner kelib, ikkinchi ijaragirni (uning familiyasi saqlanmagan) dahlizga chaqiradida, allaqanday qogʻozga imzo chekish uchun bir zumga militsiya boʻlimiga kirib chiqishni taklif qiladi unga. Ijaragir Anna Fransevnaning sadoqatli uy xodimasi Anfisaga, birov telefon qilgudek boʻlsa, oʻn minutda qaytib kelaman, deb tayinlab, oppoq qoʻlqop kiygan xushmuomala militsioner bilan chiqib ketadi. Lekin u nainki oʻn minutdan keyin, balki butunlay qaytib kelmaydi. Eng hayron qoladigan tomoni shundaki, u bilan birga militsioner ham bedarak yoʻqoladi.
Xudojoʻy, aniqroq qilib aytganda — juda irimchi boʻlgan Anfisa ta’bi tirriq boʻlib turgan Anna Fransevnaga oʻz taxminini shartta aytadi-qoʻyadi:
— Bu gʻirt jodugarlikning oʻzi. Ijaragirniyam, militsionerniyam kim oʻgʻirlab ketganini men yaxshi bilaman, faqat hozir, qosh qorayganda gapirsam xosiyati yomon boʻladi..
Ma’lumki, jodugarlik boshlanmasin, bir boshlansa bormi, hech uning keti uzilmaydi. Ikkinchi ijaragir, esingizda boʻlsa, dushanba kuni gʻoyib boʻlgan edi, chorshanba kuni esa Belomut ham; xuddi yer yutganday, dom-daraksiz yoʻqoldi-qoldi, faqat boshqacha vaziyatda. Ertalab, har kungi odat boʻyicha, uni ishga olib ketgani mashina keldi, uni olib ketdiyu, lekin hech kimni qaytarib olib kelmadi, mashinaning oʻzi ham boshqa qaytib kelmadi.
Belomut xonimning boshiga tushgan qaygʻu va fojiani ta’riflashga til lol. Ammo, taassufki, qaygʻu ham, fojia ham uzoq choʻzilmadi. Anna Fransevna Anfisa bilan shoshilinch bir ish yuzasidan dala hovlisiga borib, qaytib kelgan kuni tundayoq grajdanka Belomut kvartiradan gʻoyib boʻldi. Bu hali hammasi emas: er-xotin Belomutlar egallagan ikkita xonaning eshiklari muhrlangan edi.
Ikki kunni bir amallab oʻtkazishdi. Shu oʻtgan vaqt ichida hamisha uyqusizlikdan iztirob chekkan Anna Fransevna, uchinchi kun deganda shoshilinch ravishda yana dala hovlisiga joʻnab ketdi... Uning shu ketgancha boshqa qaytib kelmaganini aytmasa ham boʻlar!
Butun kvartirada yolgʻiz oʻzi qolgan, yigʻlayverib xun boʻlib ketgan Anfisa kechasi soat ikkilarda uyquga yotdi. Shundan keyii unga nima boʻlgani bizga mavhum, lekin boshqa kvartiralarda turuvchi odamlarning gapiga qaraganda, 50-kvartirada kechasi bilan qandaydir taraq-turuq ovozlar eshitilganmish, to tong otguncha uning derazalarida elektr chiroqlari oʻchmaganmish. Ertalab esa Anfisaning ham gʻoyib boʻlgani ma’lum boʻlipti!
Gʻoyib boʻlgan odamlar va qargʻish tekkan kvartira haqida ancha vaqtgacha har xil boʻlmagʻur mish-mishlar tarqalib yurdi, masalan, oʻsha jikkakkina xudojoʻy Anfisa goʻyo oʻzining taxtakachsimon koʻksida charm xaltachada Anna Fransevnaga tegishli yigirma besh dona yirik-yirik dur olib yurganmish. Goʻyo Anna Fransevna serqatnov boʻlib qolgan oʻsha dala hovlidagi oʻtinxonada ham oʻsha durlar qabilidagi qandaydir behisob javohirot, shuningdek, podsho zamonidan qolgan oltin tangalaru... yana shu singari boshqa boyliklar oʻz-oʻzidan topilganmish. Lekin koʻrmagan narsamizga kafolat berolmaymiz.
Harna boʻlgandayam, bu kvartira atigi bir haftagina muhrlanib boʻsh qoldi, keyin unga marhum Berlioz oʻz xotini bilan va shu Styopa (u ham xotini bilan) koʻchib kirishgan edi. Turgan gapki, bu mash’um kvartiraga koʻchib kirishlari bilan ularning ham boshiga gʻayritabiiy savdolar tusha boshladi. Ya’ni bir oy ichida ikkala xotin ham gʻoyib boʻldi. Lekin endi bular dom-daraksiz yoʻqolishmagandi. Berliozning xotinini goʻyo Xar'kovda qandaydir bir baletmeyster bilan koʻrish-ganmish. Styopaning xotinini esa goʻyo Bojedomkada koʻrishganmish, negaki, mish-mishlarga qaraganda Var'ete direktori Styopa oʻzining behisob tanish-bilishlari orqali ish qilib, Sadovaya koʻchasida qorangni koʻrmasam boʻlgani, degan shart bilan xotiniga bir xona toʻgʻrilabdi.
Shunday qilib, Styopa ingradi. U uy xodimasi Grunyani chaqirib, undan piramidon soʻramoqchi boʻldi, lekin bu ishi gʻirt bema’nilik boʻlishiga, xayriyat, aqli yetdi... Chunki Grunyada hech qanday piramidon yoʻq edi, albatta. Keyin Berliozni yordamga chaqirmoqchi boʻlib koʻrdi, ikki marta zoʻrgʻa: «Misha... Misha...» — deb ingradi, lekin, oʻzingiz yaxshi tushuiasiz, hech qanday javob boʻlmadi. Kvartira suv quygandek jim-jit edi.
Styopa oyoq barmoqlarini qimirlatib koʻrib, paypogʻini yechmay yotganligini bildi, u egnida kiyimi bor yo yoʻqligini aniqlash uchun titroq qoʻlini yonboshiga yubordi, lekin hech nimani aniqlay olmadi.
Nihoyat, u oʻzining yolgʻiz va qarovsiz ekanligini, hech kim unga yordam qilmasligini bilgach, qanchalik qiynalib boʻlsa ham, oʻrnidan turishga ahd qildi.
Styopa yopishib qolgan qovokdarini zoʻr-bazoʻr ochib, toshoynada sochlari har tomonga tarvaqaylagan, hammayogʻini tuk bosib ketgan, basharasi shishib, koʻzlari yumilib qolgan, egnida isqirt koʻylak, ichki ishton, boʻynida galstuk, oyogʻida paypoq boʻlgan bir odamning aksini koʻrdi.
U oʻzini toshoynada shunday qiyofada koʻrgan edi, koʻzgu yonida esa egniga qora libos, boshiga qora beret kiygan notanish bir odam turardi.
Styopa oʻrnidan turib oʻtirdi va qon quyilgan koʻzlarini imkoni boricha kattaroq ochib notanish odamga tikildi.
Shu notanish odam ajnabiylarga xos talaffuz bilan boʻgʻiq va vazmin ovozda sukutni buzdi:
— Salom, dunyoda eng yoqimtoy inson Stepan Bogdanovich!
Styopa butun kuchini ishga solib, bir oz sukutdan soʻng zoʻrgʻa:
— Nima istaysiz mendan? — deb gap boshlagan edi, oʻz ovozini taniy olmay hang-mang boʻlib qoldi. «Nima» soʻzi chiyillab, «istaysiz» soʻzi — doʻrillab chiqdi, «mendan» soʻzi esa ichida qolib ketdi.
Begona odam doʻstona jilmayib qoʻyib, qopqogʻida uch burchak shaklli olmosi boʻlgan kattakon oltin soatini qoʻliga oldi, soat oʻn bir marta zang chaddi.
— Soat oʻn bir! — dedi u. — Rosa bir soatdan beri uygʻonishingizni kutib turibman, zero, siz meni uyingizda soat oʻnda kutmoqchi edingiz. Mana keldim!
Styopa qoʻli bilan paypaslab, karavot yonida turgan stuldan shimini topdi va:
— Afv etasiz... — deb pichirlab shimni kiyvoldi, soʻng hirqiroq ovoz bilan soʻradi: — Iltimos, familiyangizni aytsangiz!
U gapirishga qiynalardi. Har bitta soʻzni aytganida kimdir uning miyasiga igna sanchib, uni jahannam azobiga solayotganday boʻlardi:
— Iye! Hali familiyamniyam unutib qoʻydingizmi? — deb begona odam jilmaydi.
— Kechirasiz... — deb xirilladi karaxtlikning yangi alomatlari vujudga kelayotganini his qila boshlagan Styopa; uning nazarida, oyogʻi ostidagi pol birdan gʻoyib boʻlganday va shu topdayoq jahannam qa’riga mukkasi bilan shoʻngʻib ketadigandek boʻlib tuyuldi.
— Azizim Stepan Bogdanovich, — deb gap boshladi sezgir mehmon jilmayib, — hech qanaqa piramidon naf bermaydi sizga. Siz koʻhna taomilga amal qiling, ya’ni achchiqni achchiq kesadi qabilida ish koʻring. Hozir sizni hushingizga keltiradigan yagona davo ikki qultum araq bilan achchiq va qaynoq gazak.
Styopa ayyor odam edi, shu bois, ogʻir betob boʻlishiga qaramay, baski ahvolimga shohid boʻlishgan ekan, hammasini tan olishim kerak, deb mulohaza qiddi.
— Ochigʻi, — dedi u zoʻrgʻa tili aylanib, — kecha men qittay...
— Boʻldi, boʻldi, hammasi tushunarli! — dedi mehmon va oʻzi oʻtirgan kreslo bilan birga bir chetga surildi.
Shunda Styopa kichkinagina stolchada yasatigʻliq patnisni koʻrib baqrayib qoldi: patnisda kesilgan oq non, likopchada qora ikra, tarelkada qoʻziqorin ochori, yana kastryulchadayam bir nima bor edi, bundan tashqari, zargar bevasining qorindor grafinida araq qoʻyilgan edi. Hammadan ham grafinning sovukdan terlaganligi Styopani koʻproq taajjubda qoldirdi. Lekin buning sababi ma’lum edi: grafin muz toʻldirilgan chinni togʻorachaga oʻrnatilgan edi. Qisqasi, dasturxon badastir, ozoda qilib tuzalgan edi.
Begona odam Styopa hayratining avj olib, eng yuqori pardaga chiqishiga imkon bermay, epchillik bilan unga yarim qadah araq quydi.
— Oʻzingiz-chi? — deb chiyilladi Styopa.
— Bajonu dil!!
Styopa qaltiroq qoʻli bilan qadahni ogʻziga olib bordi, mehmon esa oʻz qadahidagi araqni bir qultum qilib yutib yubordi. Styopa ikra kavshab, gazak qilarkan, qiynalib zoʻrgʻa dedi:
— Siz-chi?.. Gazakdan?
— Minnatdorman, men hech qachon gazak qilmayman, — dedi begona odam va qadahlarga yana araq quydi. Kastryulning qopqogʻini ochishdi — unda tomatga solingan sosiska bor edi.
Mana, oxiri Styopaning koʻz oldini toʻsgan la’nati yashil rang gʻoyib boʻlib, tili kalimaga kela boshladi, eng muhimi, ba’zi bir narsalar uning esiga tushdi. Darhaqiqat, voqea kuni kecha Sxodnyada, sketchnavis Xustovning dala hovlisida boʻlgan edi. Styopani u yerga oʻsha Xustovning oʻzi taksida olib borgan edi. Hatto oʻsha taksini «Metropol'» oldida qanday yollashgani ham esiga tushdi, ular bilan birga yana qandaydir bir aktyor ham bormidiyey... patefon koʻtarib olgan. Ha, ha, toʻgʻri, dala hovlida boʻlgan edi bu! Yana esida, patefon ovoziga joʻr boʻlib itlar uv tortishgandi. Lekin Styopa oʻpmoqchi boʻlgan xonim mavhumligicha qoldi... Tavba, kim boʻldiykin-a... radioda ishlaydi shekilli, ehtimol undaymasdir.
Shu tariqa kechagi kun oz-ozdan oydinlasha boshladi, lekin hozir Styopani koʻproq bugungi kun, xususan, bu notanish odamning qanday qilib u yotgan xonaga kirib qolgani, yana araq bilan gazakning qayerdan kelgani qiziqtirayotgan edi. Ana shu masalani aniqlab olsa yomon boʻlmasdi-da!
— Xoʻsh, qalay, endi eslagan boʻlsangiz kerak familiyamni?
Lekin Styopa xijolat boʻlib tirjaydi va qoʻllarini yoydi.
— Afsus! Sezib turibman, siz arakdan keyin portveyn ichibsiz! Axir bu yaxshi emas-ku, taqsirim!
— Iltimos qilaman sizdan, shu gap oʻrtamizda qolsa... — dedi xushomad bilan Styopa.
— O, albatta, albatta! Lekin turgan gapki, Xustov uchun kafolat bera olmayman.
— Iye, siz Xustovni taniysizmi?
— Kecha sizning kabinetingizda koʻzim tushgan edi oʻsha nusxaga. Uning maraz, fitnachi, munofiq va laganbardor ekanligini tushunish uchun bir marta unga koʻz qirini tashlashning oʻzi kifoya.
«Juda toʻgʻri gapirdi!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi Styopa, Xustovga berilgan bunday toʻgʻri, aniq va loʻnda ta’rifdan hayratga kelib.
Ha, kechagi kun boʻlak-boʻlak xotiralardan tiklanayotgan edi, lekin shunda ham Var'ete direktori hamon bezovta edi. Negaki, mana shu kechagi kun xotiralarida ulkan qora oʻra mavjud edi. Ya’ni mana shu beret kiygan notanish odamni, nima deb oʻylasangiz ham, Styopa kecha oʻz kabinetida mutlaqo koʻrmagan edi.
Styopaning mushkul ahvolga tushib qolgaiini koʻrgan mehmon jiddiy tarzda:
— Sehrgarlik professori Voland, — deb oʻzini tanitdi va yuz bergan voqeani bir boshdan hikoya qilib berdi.
Uning gapiga qaraganda, u Moskvaga chet eldan kecha kunduzi kelgan, kelgan zahoti Styopaning huzuriga borib, Var'ete teatrida gastrol' berishni taklif qilgan. Styopa Moskva oblastining tomoshaxonalar boʻyicha komissiyasiga telefon qilib, bu masalani kelishib olgan (Styopaning quti uchib, koʻzlari pirillay boshladi), professor Voland bilan yetti kunlik tomoshaga tuzilgan shartnomaga imzo chekkan (Styopaning ogʻzi lang ochilib qoldi), tomoshaning ayrim tafsi-lotlarini kelishib olish uchun Volandni bugun ertalab soat oʻnga uyiga taklif qilgan... Mana, Voland uning huzurida!
U kelib uy xodimasi Grunyani uchratipti, xodima oʻzining kunda qatnab ishlashini, hozirgina kelib turganini, Berlioznipg uyda yoʻkdigini aytib, agar siz, mehmon, Stepan Bogdanovichni koʻrmoqchi boʻlsangiz, toʻgʻri yotoqxonasiga kiravering, negaki Stepan Bogdanovichning uyqusi juda qattiq, uni uygʻotishga qurbim yetmaydi, deb aytipti. Artist Stepan Bogdanovichning qanday ahvolda yotganini koʻribdi-yu, darhol Grunyani shu oʻrtadagi gastronomdan araq bilan gazak, aptekadan muz olib kelishga yuboribdi, endi mana...
— Unda hisob-kitob qilaylik, — deb gʻingshidi kayfiyati buzilgan Styopa va hamyonini axtara boshladi.
— Be, qoʻysangiz-chi! — dedi gastrolyor bu toʻgʻrida eshitishni ham istamay.
Demak, araq bilan gazak tushunarli, lekin baribir Styopa ayanchli ahvolda edi: u shartnoma toʻgʻrisida mutlaqo hech nima eslay olmas, bu Voland deganini kecha zinhor-bazinhor koʻrmagan edi. Toʻgʻri, Xustov borgan edi huzuriga, lekin Voland yoʻq edi.
— Ijozatingiz bilan shartnomani bir koʻrsam, — ohista iltimos qildi Styopa.
— Marhamat, bemalol...
Styopa qogʻozga qaradi-yu, tarashadek qotib qoldi. Hammasi toʻgʻri edi. Birinchidai, Styopaning oʻz qoʻli bilan qoʻygan jimjimador imzosi! Xujjatning yon tomoniga moliya direktori Rimskiyning, artist Volandga boʻlgʻusi yetti tomoshasi uchun beriladigan oʻttiz besh ming soʻm yuzasidan oʻn ming soʻm avans berilsin, deb yotiq harflar bilan yozgan dastxati. Buning ustiga ustak: shu yerda Volandning oʻsha oʻn ming soʻmni olgani haqida tilxati bor edi!
«Nimalar boʻlyapti oʻzi?! — deb oʻyladi bechora Styopa, uning boshi aylanib ketdi. Xotirasida dahshatli oʻpirilishlar paydo boʻlayotgan edi! Lekin turgan gapki, shartnoma koʻrsatilgandan keyin yana taajjublanish odobdan boʻlmasdi. Styopa mehmonni bir daqiqaga yolgʻiz qoldirmoqchi boʻlgani haqida uzr soʻradi-yu, telefon qilgani paypoqchan dahlizga yugurib chiqib ketdi. Yoʻlakay u oshxona tomonga qarab
— Grunya! — deb chaqirdi.
Lekin hech qanday javob boʻlmadi. Shunda u Berliozning dahliz yonidagi kabineti eshigiga koʻzi tushdi, koʻrdiyu dong qotib qoldi. Eshikning tutqichiga bogʻlangan kanopda kattakon surgʻuch muhr osilgan edi. «Apa xolos! — deb baqirvordi Styopaning miyasida oʻtirgan kimdir. — Bir kami endi shu edi!» Shunda hayol Styopani allaqayoqlarga, ammo oqibati halokat bilan yakunlanuvchi bir tomonga yoʻnalgan ikki iz ustidan gʻizillatib olib ketdi. Uning miyasidagi oʻylar shu qadar omixta boʻlib ketgan ediki, hatto buni tasvirlash ham mahol. Qora beret, muzdek araq va aql bovar kilmaydigan shartnomaga daxldor ishkalliklar yetmaganday, eshikning muhrlangani ortiqcha! Ya’ni Berlioz biron ayb qilib qoʻyganga oʻxshaydi deb gapirsangiz, hech kim ishonmaydi, azbaroyi xudo, hech kim ishonmaydi! Lekin ana, eshigi muhrlangan! Tavba...
Lksiga yurib, Stspaning miyasida shu topda jurnalda chop qildirish uchun yaqinda Mixail Aleksandrovich unga tutqazgan oʻz maqolasi haqida eng noxush fikrlar gʻujgʻon oʻynay boshladi. Maqola ham, ochigʻi,bema’ni edi! Undan foyda ham yoʻq edi, puli ham — arzimagan pul edi...
Maqola haqidagi oʻylari ketidan izma-iz uning Mixail Aleksandrovich bilan qilgan ilmoqli suhbati esiga tushdi (agar yanglishmasa, bu yigirma toʻrtinchi aprel' kechqurun shu yerda, yemakxonada boʻlgan edi). Toʻgʻri, oʻsha suhbatni tom ma’noda ilmoqli, shubhali deb boʻlmasdi albatta (Styopa unaqa suhbatga aslo ara-lashmagan boʻlardi), lekin keraksiz bir mavzudagi suhbat edi. Bu suhbatni qoʻzgʻamasa ham hech nima boʻlmasdi, grajdanlar. Shak-shubhasiz, agar eshik muhrlanmaganida, u suhbatni mutlaqo tuturiqsiz narsa deb hisoblash mumkin edi, lekin muhrlangandan keyin qandoq boʻlarkin...
«E, Berlioz, Berlioz! — deb koʻnglidan oʻtkazdi xunobi chiqa boshlagan Styopa. — Axir bu hech aqlga sigʻmaydi-ku!»
Lekin uzoq vaqt qaygʻurishga imkon boʻlmadi, Styopa Var'etening moliya direktori Rimskiyning kabinetiga qoʻngʻiroq qildi. Styopa juda qaltis ahvolga tushib qolgan edi: avvalambor Styopaning, shartnomani oʻz koʻzi bilan koʻrganidan keyin ham ishonmay tekshira boshlaganidan ajnabiy artist ranjishi mumkin edi, undan keyin, moliya direktori bilan ham bu haqda gap boshlash nihoyatda mushkul edi. Darhaqiqat, axir undan: «Ayting-chi, kecha men sehrgarlik professori bilan oʻttiz besh ming soʻmga shartnoma tuzganmidim?» — deb soʻray olmasdi-ku! Qanday tili borsin bunday deb soʻrashga?
— Ha! — telefon trubkasida Rimskiyning dagʻal va xunuk ovozi eshitildi.
— Salom, Grigoriy Danilovich, — ohista gap boshladi Styopa, — Lixodeevman. Gap bunday... hm... hm... haligi... e... artist Voland keluvdi uyimga... Haligi... sizdan soʻramoqchiydim, bugun kechqurungi spektakl' masalasi qanday ahvolda?..
— Ha-a, sehrgarmi? — Rimskiyning ovozi eshitildi trubkada. — Afishalarni hozir olib kelishadi.
— Aha, — zaif ovoz bilan dedi Styopa, — xoʻp, koʻrishguncha...
— Oʻzingiz qachon kelasiz? — soʻradi Rimskiy.
— Yarim soatda boraman, — javob qildi Styopa va trubkani ilib qoʻyib, choʻgʻdek qizigan boshini ikki qoʻli bilan siqdi. Voy, qanday koʻngilsizlik yuz berayozgan ekan-a! Xotiramga nima boʻldi oʻzi, grajdanlar? A?
Biroq dahlizda ortiq turib qolish noqulay edi, shu bois Styopa darhol bunday reja tuzdi: qanday qilib boʻlmasin, oʻzining faromushxotirligini mehmonga sezdirmasligi kerak, hozir esa birinchi navbatda, ajnabiy professordan, bugun kechqurun Styopaning qoʻl ostidagi Var'ete teatrida, xususan, nimalarni namoyish qilmoqchi ekanligini ustalik bilan surishtirib bilib olishi kerak.
Shunday reja bilan Styopa telefon apparatidan oʻgrildi, oʻgrildi-yu shu dahlizda turgan, ishyoqmas Grunya koʻpdan changini artmagan katta koʻzguda koʻziga pepsne taqqan, boʻyi terakday keladigan antiqa bir nusxani aniq koʻrdi (o, qaniydi hozir bu yerda Ivan Nikolayevich boʻlsa! U bir qarashda tanigan boʻlardi bu nusxani!). Nusxa esa koʻzguda bir koʻrindiyu gʻoyib boʻldi. Choʻchib ketgai Styopa dahlizga yanayam tikilibroq qaradi va hayajondan ikkinchi marta gandiraklab ket-di, chunki koʻzguda kattakon qora mushuk yurib oʻtib, gʻoyib boʻlgan edi.
Styoianing yuragi orqasiga tortib, gandiraklab ketdi.
«Nimalar boʻlyapti oʻzi? — oʻyladi u. — Esimdan ogʻyapman chogʻi? Qayoqdan paydo boʻldi oʻzi koʻzgudagi akslar?!» — U dahlizga koʻz yugurtirib chiqdi va koʻrqib ketib baqirib yubordi:
— Grunya! Qanaqa mushuk sangʻib yuripti bu yerda? Qayokdan kelib qoldi? U bilan birga yana allakim ham yuriptimi?
— Aslo bezovta boʻlmang, Stepan Bogdanovich, — degan ovoz eshitiddi, lekin bu Grunyaning emas, balki yetoqxonada oʻtirgan mehmonning ovozi edi, — u mening mushugim. Hech aziyat chekmang. Grunya uyda yoʻq, men uni vatani Voronejga joʻnatib yubordim, negaki, shikoyat qilishicha, koʻpdan beri unga otpusk bermagan ekansiz.
Bu soʻzlar shu qadar tasodifiy va tuturiqsiz ediki, Styopa, yanglish eshitdim, deb faraz qildi. U tamomila esankiragan holda yotoqxona tomon yugurdi-yu, xona eshigida dong qotib qoldi. Sochlari gʻimirlab gikkaya boshladi, peshonasida mayda-mayda ter tomchilari paydo boʻldi.
Qay koʻz bilan koʻrsinki, xonada mehmon yolgʻiz emas, balki ulfatlari ham bor edi. Ikkinchi kresloda, hozirgina dahlizda «lip» etib koʻziga koʻringan oʻsha nusxa oʻtirardi. Endi u aniq koʻzga tashlanardi: moʻylovi patsimon, pensnening bir koʻzidagi shisha yaltillar, ikkinchi koʻzida shisha yoʻq edi. Bu ham hali baharnav: zargar bevasining yumshoq kursisida uchinchi bir jonzod, ya’ni — bir panjasiga araq toʻldirilgan qadah, ikkinchi panjasiga ziravorli qoʻziqorin ilingan sanchqi ushlagan bahaybat gavdali bir qora mushuk betakalluf yalpayib oʻtirardi.
Bu xonadagi shundoq ham xira yonadigan chiroq Styopaning koʻzi oldida soʻna boshladi. «Odam mana shunaqa jinni boʻlarkan-da!» — deb oʻyladi u eshik ke-sakisidan ushlab.
— Nazarimda, sal hayron boʻlganga oʻxshaysizmi, azizim Stepan Bogdanovich? — deb soʻradi Voland tishlari tinmay takillayotgan Styopadan. — Holbuki, buning hech ajablanadigan yeri yoʻq. Bular mening mulozimlarim.
Bu payt mushuk araqni ichib yubordi, Styopaning kesaki ushlagan qoʻli sirpanib tusha boshladi.
— Xullas, mulozimlarimga joy kerak, — deb gapida davom etdi Voland, — binobarin, ichimizda kimdir bu kvartirada ortiqcha. Mening fikrimcha, oʻsha ortiqcha odam — aynan sizsiz!
— Shular, shular! — dedi takaga oʻxshab ma’rab katak shimli daroz odam Styopa haqida koʻplik sonda gapirarkan. — Umuman, ular keyingi paytda koʻp ifloslik qila boshladilar. Ichkilikbozlik, xotinbozlik bilan shugʻullanyaptilar, oʻz mavqelaridan foydalanib ishlariga qoʻl urmay qoʻydilar, toʻgʻrisi, qoʻllaridan hech qanaqa ish kelmaydi oʻzi, chunki zimmalariga yuklangan ishga tariqcha ham tushunmaydilar. Rahbarlarni laqillatib kelmokdalar!
— Davlat mashinasini bekordai-bekorga zir yugurtiradi! — dedi qoʻziqorin kavshab oʻtirgan mushuk ham chaqmachaqarlik qilib.
Shunda kvartirada toʻrtinchi va oxirgi moʻ’jiza sodir boʻldi-yu, sirgʻalib tushib yerga oʻtirib qolgan Styopa jonsiz qoʻli bilan kesakini timdalay boshladi.
Kotelok shlyapa kiygan, soʻyloq tishlari ogʻzidan chiqib, shundoq ham oʻta jirkapch basharasini battar badbashara qilib yuborgan, pak-pakana boʻlishiga qaramay, yelkalari nihoyatda keng, sochi rangidagi bir malla maxluq toʻgʻri toshoyna koʻzgusidan chiqib keldi.
— Men, — deb gapga aralashdi bu malla, — buning qanday qilib direktor boʻlib qolganiga hech tushunolmayapman, — u gapirgan sari koʻproq manqalanardi, — men qanday arxiyerey boʻlsam, u ham shunday direktor!
— Sen arxiyereyga oʻxshamaysan, Azazello, — dedi mushuk tarelkasiga sosiska olib solarkan.
— Menam shuni aytyapman-da, — dedi malla pingʻillab va Voland tomonga oʻgirilib ehtirom bilan ilova qildi: — Ruxsat eting, messir, uni Moskvadan biron olis xilvatgohga uloqtirib yuboray?
Mushuk tuklarini hurpaytirib:
— Pisht! — deb baqirdi.
Shunda yotoqxona Styopa atrofida gir-gir aylana boshladi-yu, u boshi bilan kesakiga urildi va hushidan ketarkan: «Oʻlyapman...» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
Lekin u oʻlgani yoʻq. Koʻzini xiyolgina ochib, oʻzini toshga oʻxshash qandaydir bir narsa ustida koʻrdi. Uning atrofida nimadir shovullardi. Keyin u koʻzlarini katta ochib, shovullayotgan dengizni koʻrdi, shovullagandayam toʻlqinlar shundoqqina uning oyogʻi ostiga kelib chil-chil urilardi, qisqasi, u toʻlqin qaytargichning eng chetida oʻtirar, poyida dengiz mavjlanar, orqasida esa doʻnglikda goʻzal shahar qad koʻtargan edi.
Bunday hollarda oʻzini qanday tugishni bilmagan Styopa oyoqlari dagʻ-dagʻ qaltirab toʻlqin qaytargich boʻylab qirgʻoq tomon yoʻl oldi.
Yoʻlida bir odam turardi, u papiros chekar va dam-badam dengizga tupurardi. U odam Styopaga oʻqrayib qarab, tupurishdan toʻxtadi. Shunda Styopa qovun tushirdi: shu notanish kashanda qarshisida tiz choʻkib, bunday dedi:
— Yolborib soʻrayman sizdan: bu qaysi shahar oʻzi?
— Qoyil-e! — dedi beshafqat kashanda.
— Men mast emasman, — dedi hirqiroq ovoz bilan Styopa. — Men betobman, menga bir nima boʻldi, kasal boʻlib qoldim... Qayerdaman? Bu qaysi shahar?..
— Yalta-ku...
Styopa ohista xoʻrsindi, yonboshiga qulab tushdi-yu, boshi oftobda qizigan toshga urildi.

Sakkizinchi bob
Professor Bilan Shoir Oʻrtasida Dahanaki Jang
Styopa Yaltada hushidan ketgan paytda, ya’ni soat oʻn bir yarimlarda, uzoq davom etgan qattiq uyqudan uygʻongan Ivan Nikolayevich Bezdomniy axiyri hushiga keldi. U anchagacha, devorlari oppoq, allaqanday yaltiroq metalldan yasalgan ajoyib tungi stoli bor, derazasiga oq darparda osilgan (darparda ortida quyosh porlab turgani sezilardi) bu notanish xonaga qanday qilib kelib qolganini oʻylab yotdi.
Ivan boshini bir silkitib, endi ogʻrimayotganligini his qildi-yu, shu zahoti shifoxonada yotganligini esladi. Esladiyu, ketma-ket esiga Berliozning oʻlimi tushdi, lekin bu xotira endi uni kechagichalik qattiq iztirobga solmadi. Miriqib uxlagan Ivan Nikolayevich endi oʻzini ancha bosib olgan, mulohazalari ham ravonlashgan edi. U chinniday toza, yumshoq va orombaxsh prujinali karavotda ancha vaqtgacha qimir etmay yotdi, shunda koʻzi yonboshidagi qoʻngʻiroq tugmasiga tushdi. Kerak boʻlsa-boʻlmasa, har narsaga qoʻl uraveradigan qitmir Ivan tugmani bosdi. U biron nimaning chalinishini yoki biron kishining kirib kelishini kutgan edi, lekin butunlay boshqacha hol yuz berdi. Ivan yotgan karavotning oyoq tomonida sirlangan silindr chiroq yonib, unda: «Suv» degan yozuv paydo boʻldi. Bir ozdan keyin silindr aylana boshladi va oxiri unda: «Nyanya» degan yozuv paydo boʻldi. Turgan gapki, bu antiqa silindr Ivanning ogʻzini ochirib qoʻydi. Keyin «Nyanya» yozuvi «Doktorni chaqiring» degan yozuv bilan almashdi.
— Hm... — deb qoʻydi Ivan, endi buyogʻiga nima qilishini bilolmay. Lekin shu choq tasodifan ishi oʻngidan kelib qoldi: «Fel'dsher ayol» degan soʻz chiqishi bilan u tugmani ikkinchi marta bosdi. Silindr ohista jingillab, aylanishdan toʻxtadi, chirogʻi oʻchdi va xonaga top-toza oq xalat kiygan, miqqidakkina, istarasi issiq bir ayol kirdi.
— Xayrli kun! — deb salomlashdi u Ivan bilan. Ivan javob qaytarmadi, chunki hozirgi vaziyatda bunday salomlashishni oʻrinsiz deb topdi. Rostda axir, soppa-sogʻ odamni shifoxonaga tiqib qoʻyishsa, yana buning ustiga, oʻzlarini goʻyo savob ish qilganday tutishsa — buning nimasi xayrli?
Bu asnoda ayol chehrasidagi muloyim jilvani saqlagan holda, bir tugmani bosib, deraza pardasini yuqoriga chiqarib yubordi. Shunda to polgacha tushib borgan jimjimador, yengil panjara orqali xonaga quyosh nuri yogʻildi. Panjara ortida balkon, undan narida esa ilonday toʻlgʻanib oqayotgan daryo, daryoning narigi sohilida — shimolda mavjlanib turgan qaragʻayzor koʻrindi.
— Vannaga marhamat qiling, — dedi ayol, soʻng uning bir qoʻl harakati bilan ichki devor chetga surildi-yu, vannaxona va juda chiroyli jihozlangan hojatxona paydo boʻldi.
Garchi Ivan bu ayol bilan gaplashmaslikka axd qilgan boʻlsa ham, yaraqlagan joʻmrakdan vannaga sharillab suv oqayotganini koʻrib, tilini tiya olmay, kinoya bilan dedi:
— Buni qara-ya! Xuddi «Metropol'» deysan!
— E, yoʻq, — faxrlanib dedi ayol, — undan ham yaxshiroq. Bu yerdagi uskuna-jihozlar chet elda ham topilmaydi. Atayin shifoxonamizni koʻrgani olimlaru vrachlar kelib turishadi. Bu yerda har kuni chet ellik turistlar boʻlishadi.
Ivan «chet ellik turistlar» soʻzini eshitgan hamonoq kechagi konsul'tantni esladi. Kayfi buzilib, xoʻmraygancha soʻradi:
— Chet ellik turistlar... Muncha yaxshi koʻrmasangizlar oʻsha chet ellik turistlarni? Men sizga aytsam, ular orasida har xil odamlar boʻladi. Masalan, kecha men bitta shunaqasi bilan tanishdimki, asti qoʻyaverasiz!
Shunday deb turib, sal boʻlmasa Pontiy Pilat haqida gapirib yuboray dedi-yu, lekin gapini bu ayol uchun hech qanday hojati yoʻqligini, baribir undan hech qanday yordam kutib boʻlmasligini tushunib, tilini tiydi.
Choʻmiltirilgan Ivan Nikolayevichga vannadan chikdan erkak kishi uchun zarur boʻlgan hamma narsa: dazmollangan koʻylak, ichki ishton, paypoq berildi. Bulardan tashqari, yana boyagi ayol shkaf eshigini ochib, quli bilan ishora qilib soʻradi:
— Ustingizga nima kiyishni xohlaysiz — xalatmi yo pijamami?
Bu yangi yotoqqa zoʻrlab joylashtirilgan Ivan ayolning andishasizligidan hang-mang boʻlib, indamay barmogʻi bilan qip-qizil paxmoq pijamaga ishora qildi.
Shundan keyin Ivan Nikolayevichni boʻm-boʻsh, sokin koridordan boshlab borib, judayam kattakon bir kabinetga olib kirdilar. Hayratomuz jihozlangan bu binodagi hamma narsaga istehzo bilan qarashga ahd qilgan Ivan kabinetiga kirgan hamonoq unga «oshxona-fabrika» deb nom qoʻydi.
Buning sababi bor edi. Bu yerda ancha-muncha shkaflar, nikellangan yaltiroq asboblar qoʻyilgan oynavand shkafchalar tizilib turardi. Nihoyatda murakkab mos-lamali kreslolar, soyaboni yaltiroq qandaydir yapasqi chiroqlar, son-sanoqsiz shisha idishlar, gaz bilan yonuvchi gorelkalaru elektr simlariyu mutlaqo notanish boʻlgan uskunalar bor edi bu kabinetda.
Bu yerda oq xalat kiygan uch kishi (ikki ayol va bir erkak) Ivan bilan shugʻullana boshladi. Birinchi navbatda, Ivandan ba’zi narsalarni soʻrab bilib olish maqsadida uni burchakdagi stol oldiga boshlab borishdi. Ivan vaziyatni mulohaza qila boshladi. Uning uchun uchta yoʻl bor edi. Birinchi yoʻl: mana shu lampalaru ohanjamali buyumlarga tashlanib, hammasini chil-chil sindirib, bu yerda uni nohaq ushlab turishganiga shu tarzda norozilik bildirish edi — bu usul uni qattiq vasvasaga solayotgan edi. Biroq bugungi Ivan kechagi Ivandan anchagina farq qilardi, shunga koʻra bu birinchi yoʻl unga ancha shubhali koʻrindi: xudo koʻrsatma-sin, tagʻin anavilar quturgan jinni degan xayolga borishsa-ya. Shuning uchun Ivan birinchi yoʻlni rad etdi. Ikkinchi yoʻl ham bor edi: hoziroq konsul'tant va Pontiy Pilat haqida hikoya qilish kerak. Ammo kechagi tajribadan ma’lum boʻldiki, yo uning gaplariga ishonishmayapti, yo boʻlmasa hikoyasini teskari ma’noda tushunishyapti. Shuning uchun Ivan bu yoʻldan ham voz kechib, uchinchi yoʻlni, ya’ni magʻrurona sukut saqlab, «oʻz qobigʻiga oʻralib olishni» ma’qul koʻrdi.
Ammo bu axdini toʻla amalga oshira olmadi, xohlasa-xohlamasa, bir qator savollarga uzoq-yuluk, boʻlsa ham javob berishiga toʻgʻri keldi.
Oqibat, Ivandan uning oʻtmishi haqida, hattoki taxminan oʻn besh yil burun qizilcha kasali bilan qay faslda va qanday ogʻriganigacha surishtirib bilib olishdi. Ivanning javoblaridan anketaning butun bir sahifasi toʻlib, ikkinchi sahifaga oʻtildi, endi oq xalat kiygan ayol Ivanning qarindosh-urugʻlari toʻgʻrisida surishtira boshladi. Xullas, tuturiqsiz ezmalik boshlandi: qarindoshlardan kimlar oʻlgan, qachon va nimadan oʻlgan, icharmidi, tanosil kasali bilan ogʻrimaganmidi, hokazo va hokazo savollar. Savollar tugagach, kecha Patriarx koʻlida sodir boʻlgan voqeani soʻzlab berishni iltimos qilishdi, lekin uncha zoʻrlashmadi, Pontiy Pilat toʻgʻrisida aytgan gapiga ajablanishmadi ham.
Shundan keyin Ivan ayoldan qutulib, erkak ixtiyoriga oʻtdi, u Ivan bilan boshqacha usulda muloqot qildi, undan hech nima toʻgʻrisida soʻramadi. U Ivanning haroratini oʻlchadi, tomirini koʻrdi, allaqanday chiroq shu’lasini yoʻnaltirib, koʻzlarini tekshirdi. Keyin bu erkakka boshqa ayol yordamga keldi va Ivanning ikki kuragi orasiga bir nima bilan ogʻriqsiz ukol qilishdi, koʻkragiga bolgʻachaning dastasi bilan allaqanday belgilar chizishdi, bolgʻacha bilan uning gizzalariga urib koʻrishgan edi, oyogʻi dik-dik sakrab ketdi, barmogʻidan qon olishdi, tirsagiga ukol qilishdi, qoʻllariga qandaydir rezina halqalar kiydirishdi.
Ivan bularning hammasini achchiq istehzo bilan kuzatarkan, hech kurakda turmaydigan ishlar sodir boʻlgani haqida oʻylardi. Tavba! Odamlarni anavi be-gona konsul'tantning xatarli nayranglaridan ogoohlantirmoqchi, uni shaxsan oʻzi qoʻlga tushirmoqchi edi, ammo buning oʻrniga oʻzi allaqanday sirli kabinetga tushib, Vologdada yashovchi piyanista Fyodor amakisi haqida qayoqdagi tuturiqsiz gaplarni hikoya kilib oʻtiripti. Oʻtaketgan bema’nilik!
Nihoyat Ivanning ketishiga ijozat berishdi. Uni yana oʻz xonasiga kuzatib qoʻyishdi, soʻng nonushtaga bir chashka qahva, ikkita ilitilgan tuxum va moy surtilgan oq non berishdi.
Ivan ovqatning hammasini yeb, ichib boʻlib, bu mahkamaning eng katta rahbarini kutishga, oʻsha rahbarning e’tiborini qozonishga, undan adolat talab qilishga ahd qildi.
Darhaqiqat, nonushtadan keyin xiyol oʻtar-oʻtmas u kutgan katta boshliq bilan uchrashdi. Ivan joylashgan xonaning eshigi birdan ochilib, oq xalat kiygan odamlar kirib kelishdi. Hammadan oldinda soqoli hafsala bilan olingan, qirq besh yoshlardagi xushsurat, ammo koʻzlari judayam oʻtkir, muloyim tabiat bir odam kelardi. Qolganlarning hammasi unga siporish qilishar, e’zozlashardi, shu bois uning bu xonaga tashrifi tantanavor boʻldi. «Naq Pontiy Pilat!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi Ivan.
Ha, shubhasiz, bu odam rahbar edi. U kursiga oʻtirdi, qolganlar tik turaverishdi.
— Doktor Stravinskiy, — deb oʻzini tanitdi kursiga oʻtirgan kishi va Ivanning chehrasiga doʻstona boqdi.
— Mana, Aleksandr Nikolayevich, — dedi soqoli sarishta kuzalgan bir odam past ovoz bilan va Ivanning hammayogʻi yozib toʻldirilgan anketasini boshliqqa uzatdi.
«Birpasda shuncha narsa yozib tashlashipti-ya! — deb oʻyladi Ivan. Boshliq esa qogʻozga yozilgan tanish soʻzlarga koʻz yugurtirib chiqarkan: «Ihi, ihi...» deb qoʻydi va atrofida turganlar bilan hamma ham tushunavermaydigan tilda bir-ikki ogʻiz fikr almashdi.
«Lotin tilida ham Pilatga oʻxshab gapiryapti...» — ma’yus oʻyladi Ivan. Shu choq qulogʻiga chalingan bir soʻz uni seskantirib yubordi. Bu — kecha Patriarx koʻli boʻyida la’nati ajnabiy aytgan, bugun esa bu yerda professor Stravinskiy takrorlagan «shizofreniya» soʻzi edi.
«Bilgan ekan!» — hayajon bilan koʻnglidan oʻtkazdi Ivan.
Aftidan, bu Stravinskiy hamma fikrga qoʻshilishni va hamrohlari aytgan har bir soʻzdan mamnun boʻlib, shu mamnunligini «juda soz, juda soz» degan soʻzlar bilan ifodalashni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan boʻlsa kerak.
— Juda soz! — dedi Stravinskiy qoʻlidagi varaqni kimgadir qaytararkan. Soʻng Ivanga yuzlan-di: — Siz — shoirsiz-a?
— Ha, shoirman, — xomush javob qildi Ivan, u umrida birinchi marta she’riyatga nisbatan qalbida qandaydir mubham nafrat uygʻonganini his qildiyu, esiga tushgan oʻz she’rlari negadir unga yoqimsiz boʻlib tuyula boshladi.
U oʻz navbatida aftini burishtirib Stravinskiydan soʻradi:
— Siz — professorsiz-a?
Stravinskiy bu savolga takalluf bilan bosh egib javob qildi.
— Bu yerning eng kattasi ham sizsiz-a? — deb da-vom etdi Ivan.
Stravinskiy bu gal ham bosh egib javob qildi.
— Men siz bilan gaplashib olishim kerak, — dedi Ivan Nikolayevich ma’nodor qilib.
— Men ham shu maqsadda keldim, — javob qildi Stravinskiy.
— Xullas, gap bunday, — deb gapira boshladi Ivan, endi gapirish navbati oʻziga kelganini his qilib, — meni bu yerda jinniga chiqarib qoʻyishdi, hech kim ga-pimni eshitishni istamayapti!..
— Aksincha, biz diqqat-e’tibor bilap eshitmoqchimiz gaplaringizni, — dedi Stravinskiy jiddiy va taskin beruvchi ohangda, — undan keyin sizni jinni deb hisoblashlariga aslo yoʻl qoʻymaymiz.
— Unday boʻlsa, eshiting: kecha kechqurun Patriarx koʻli boʻyida men bir shubhali shaxs bilan uchrashdim, ajnabiyliginiyam, ajnabiy emasliginiyam bilib boʻlmaydigan oʻsha odam Pontiy Pilatni oʻz koʻzi bilan koʻripti.
Professorni kuzatib kelganlar shoirning gaplarini qimir etmay tinglashardi.
— Pilatni-ya? U qaysi — Iso paygʻambar zamonida yashagan Pilatmi?
— Ha, oʻsha.
— Aha, — dedi Stravinskiy, — anavi Berliozni boʻlsa, tramvay bosib ketdi deng?
— Ha, balli, aynan shu Berliozni kecha Patriarx koʻli yaqinida tramvay bosib ketganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim, shunisi qiziqki, anavi shubhali grajdanin...
— Pontiy Pilatning tanishimi? — soʻradi Stravinskiy: chamasi u juda idrokli odam edi.
— Ha, xuddi oʻsha, — tasdiqladi Ivan, Stravinskiyni kuzatarkan, — ana shu odam. Annushka pista moyini toʻkib yubordi, deb bashorat qildi... Berlioz boʻlsa, xuddi oʻsha moy toʻkilgan yerda toyib ketdi! Xoʻsh, bunga nima deysiz? — deb ma’nodor savol berdi Ivan, bu soʻzlari bilan u kuchli taassurot uygʻotmoqchi boʻlgan edi.
Agarda ruhan sogʻlom odam boʻlsangiz, bunga: «Yoʻq, aslo», deb javob qilasiz. Siz bu yerdan ketishni istaysizmii? Marhamat. Lekin ayting-chi, bu yerdan toʻgʻri qayoqqa borasiz?
— Qayoqqa boʻlardi, militsiyagada, — Ivan bir oz taraddudlanib turgach, professorning tikilib boqishidan xiyol dovdirab javob qildi.
— Toʻgʻri shu yerdan-a?
— Ihi.
— Oldin uyingizga kirib chiqmaysizmi? — shu zahoti luqma tashladi Stravinskiy.
— Vaqt tigʻiz oʻzi. To men uyga kirib chiqqunimcha, u qorasini koʻrsatmay gʻoyib boʻlishi mumkin!
— Shunday deng. Xoʻsh, militsiyaga borib, birinchi navbatda nima deysiz?
— Pontiy Pilat haqida gapiraman, — javob qildi Ivan Nikolayevich, shunda uning koʻz oldi xiralashganday boʻldi.
— Xoʻ-oʻsh, juda soz! — dedi taslim boʻlgan Stravinskiy, soʻng soqolli odamga yuzlanib buyurdi: — Fyodor Vasil'evich, marhamat qilib grajdanin Bez-domniyning shaharga chiqishiga ijozat bering. Lekin bu xona band qilinmasin, oʻrni ham yigʻishtirilmasin. Chunki grajdanin Bezdomniy ikki soatdan keyin yana shu yerda boʻladi. Hay, nachora, — deb u shoirga oʻgirildi, — sizga muvaffaqiyat tilamayman, negaki, muvaffaqiyat qozonishingizga zigʻircha ham ishonmayman. Hademay koʻrishgunimizcha xayr! — U oʻrnidan turdi, qolganlar ham qimirlab qolishdi.
— Yana qaytib kelishimga qanday asosingiz bor? — xavotirlanib soʻradi Ivan.
Stravinskiy aynan shu savolni kutayotgan boʻlsa kerak, darhol yana oʻrniga oʻtirib, gapira boshladi:
— Asos shuki, siz ichki ishtonda militsiya idorasiga borib, Pontiy Pilat bilan shaxsan tanish boʻlgan odamni uchratdim, deb aytishingiz bilan, oʻsha zahoti sizni gʻizillatib bu yerga olib kelishadi-yu, yana oʻzingizni aynan shu xonada koʻrasiz.
— Ichki ishtonning bunga nima daxli bor? — soʻradi Ivan esankirab atrofga nazar tashlarkan.
— Eng muhim sabab — Pontiy Pilat. Lekin ichki ishton ham katta ahamiyatga ega. Zero, ketadigan boʻlsangiz, egningizdagi davlat kiyimini yechib olib, sizga oʻz kiyimingizni beramiz. Ma’lumki, sizni bu yerga ichki ishtonda olib kelishgan. Holbuki, men shama qilib aytgan boʻlishimga qaramay uyingizga kirishni xayolingizga ham keltirmadingiz. Keyin navbat Pilatga keladi-yu... ish pishadi-qoʻyadi!
Shu chogʻ birdan Ivan Nikolayevich oʻzini juda gʻalati his qila boshladi. Uning irodasi darz ketganday boʻldi, oʻzining zaif ekanligini, oʻzgalar maslahatiga muhtojligini his qila boshladi.
— Boʻlmasa, nima qilay? — deb soʻradi u endi jur’atsizlik bilan.
— Bu boshqa gap! — dedi Stravinskiy. — Bu oʻrinli savol. Endi sizga aslida nima boʻlganligini men gapirib beraman. Kecha, kimdir Pontiy Pilat va boshqa narsalar haqidagi hikoyalari bilan sizni qattiq choʻchitib, dilingizni ogʻritgan. Oqibat, siz tajang boʻlib, asabingiz buzilib, shahar kezib Pontiy Pilat haqida gapira boshlagansiz. Turgan gapki, sizni jinni deb hisoblashgan. Bu kechinmalardan xalos boʻlishingiz uchun hozir yagona yoʻl — mutlaqo xotir-jamlikdir. Binobarin, siz albatta shu yerda qolishingiz kerak.
— Axir uni qoʻlga olish kerak-ku! — dedi Ivan endi yolvoruvchi ohangda.
— Yaxshi, lekin buning uchun oʻzingiz yugurishingiz shartmi? Yaxshisi, siz oʻsha odam haqidagi shubhalaringizni, uning ayblarini yozma ravishda bayon qilib bering. Bayonotingizni tegishli joyga osongina joʻnatishimiz mumkin. Mabodo, oʻsha odam haqiqatan ham, siz aytgandek, jinoyatchi boʻlib chiqsa, bu narsa xiyol vaqt oʻtmay aniqlanadi. Lekin faqat bitta shart bor: boshingizni koʻpam qotirmang, Pontiy Pilat haqida mumkin qadar kamroq oʻylang. Odamlar nimalarni oʻylab topmaydi! Hammasigayam ishonaverish kerak emas.
— Tushundim! — dedi Ivan qat’iy ohangda. — Iltimos, menga qogʻoz bilan qalam berishsin.
— Qogʻoz bilan kalta qalam bering, — buyurdi Stravinskiy semiz xotinga, soʻng Ivanga bunday dedi: — Lekin maslahatim, bugun yozmang.
— Yoʻq, yoʻq, shu bugunoq, albatta shu bugun yozaman, — hayajonlanib qichqirvordi Ivan.
— Ha, yaxshi. Faqat miyangizni koʻp qotirmang. Bugun yaxshi chiqmasa, ertaga chiqadi.
— U ketib qoladi-ku!
— Aslo, — qat’iy e’tiroz bildirdi Stravinskiy, — hech qayoqqa ketmaydi, kafolat beraman. Yodingizda boʻlsin, bu yerda sizga har jihatdan yordam berishadi, shu yordamsiz ishimiz olgʻa jilmaydi. Gapimni eshityapsizmi? — birdan oʻz savoliga urgʻu qoʻyib dedi Stravinskiy va Ivan Nikolayevichning ikkala qoʻlidan ushlab oldi. Uning qoʻllarini qoʻyib yubormagan holda, Ivanning koʻzlariga uzoq vaqt tikilarkan, takrorladi: — Sizga bu yerda yordam berishadi... Gapimni eshityapsizmi?.. Sizga bu yerda yordam berishadi... Ruhingiz yengillashadi. Bu yer tinch, hammayoq osuda... Sizga bu yerda yordam koʻrsatishadi...
Ivan Nikolayevich kutilmaganda esnadi, chehrasi muloyimlashdi.
— Ha, ha, — dedi u ohista.
— Ana, juda soz! — Stravinskiy oʻz odati boʻyicha suhbatga yakun yasab, oʻrnidan turdi. — Xayr, koʻrishguncha! — u Ivanning qoʻlini siqdi, eshikdan chiqa turib, soqolli odamga oʻgirilib dedi: — Darvoqe, kislorodni qoʻllab koʻring... yana vanna ham.
Yana bir zumdan keyin Ivanning xonasida Stravinskiy ham, uning hamrohlari ham qolmagan edi. Derazaga tutilgan toʻrning orqasida, daryoning narigi tomonida bahor libosini kiygan qaragʻayzor choshgoh oftobida shoʻx mavjlanar, undan beriroqda esa daryo oftobda tovlanardi.

Toʻqqizinchi bob
Korov'yovning Nayranglari
Moskvaning Sadovaya koʻchasidagi marhum Berlioz yashagan 302-uy boshqarmasining raisi Nikonor Ivanovich Bosoy chorshanbadan payshanbaga oʻtgan tundan boshlab juda sertashvish boʻlib qolgan edi.
Kitobxonning xabari bor, bu uyga yarim kechada Jeldibin ishtirokidagi komissiya kelib, Nikonor Ivanovichni chaqirtirgan, unga Berliozning halok boʻlganini xabar qilib, u bilan birga 50-kvartiraga yoʻl olgan edi.
Ular marhumning qoʻlyozma va buyumlarini muhrlashgan paytda, kelib-ketuvchi uy xodimasi Grunya ham, yengiltak Stepan Bogdanovich ham kvartirada yoʻq edi. Komissiya, marhumning qoʻlyozmalarini tahlil qilish uchun oʻzi bilan olib ketajagini, uning turar joyi, ya’ni uchta xona (zargar bevasiga qarashli sobiq kabinet, mehmonxona va yemakxona) uy boshqarmasi ixtiyoriga oʻtishini, marhumning buyumlari esa to vorislar topilmaguncha, mazkur turar joyda saqlanishi shartligini Nikonor Ivanovichga ma’lum qilgan edi.
Berliozning halok boʻlgani haqidagi ovoza butun uy ahliga yashin tezligida tarqaldi, oqibat, payshanba kuni ertalabki soat yettidanoq Bosoyga telefon qila boshlashdi, keyin esa marhumning kvartirasiga da’vogarlik mazmunidagi arizalarni koʻtarib kela boshlashdi. Qisqasi, Nikonor Ivanovich atigi ikki soat mobaynida bunday arizalardan oʻttiz ikkitasini qabul qildi.
Mazkur arizalarda yolborishlar ham, tuhmat ham, gʻiybat ham, hatto kvartirani oʻz hisobiga remont qilib olishga va’da beruvchilaru banditlar bilan bitta kvartirada tiqilishib yashashga ortiq bardosh qilolmasligi haqida yozilgan arizalar ham bor edi. Bu arizalar ichida 31-kvartirada chuchvara oʻgʻrilab kamzul choʻntagiga soluvchilar haqida badiiy jihatdan nihoyatda barkamol bitta ariza, ikkita oʻz joniga qasd qilmoqchi boʻlgan va bitta xufiya homiladorligini tan olgan ariza ham bor edi.
Nikonor Ivanovichni kvartirasidan dahlizga chaqirib olishar, yengidan ushlab, bir nimalarni qulogʻiga shipshishar, koʻz qisishar, «xoʻp» deyaqoling, sizni xursand qilamiz, deb va’dalar berishardi.
Bu azob kunduz soat oʻn ikkidan oshgunga qadar davom etdi, keyin toqati toq boʻlgan Nikonor Ivanovich kvartirasini tark etib, darvoza yonidagi idoraga qochib chiqib ketdi, lekin odamlar u yerda ham uni tinch qoʻyishmadi, shunda u idoradan ham qochib ketdi. Nikonor Ivanovich orqasidan izma-iz kelayotgan arzgoʻylarni bir amallab chalgʻitib, asfal't yotqizilgan hovli orqali oʻtib, oltinchi pod’ezdning eshigiga kirib ketdi va oʻsha badnom 50-kvartira joylashgan beshinchi qavatga koʻtarildi.
Semirib ketgan Nikonor Ivanovich kvartira eshigi oldida bir oz toʻxtab nafasini rostlagach, qoʻngʻiroq gugmasini bosdi, ammo hech kim eshikni ochmadi. U yana qayta-qayta qoʻngʻiroq qildi, toʻngʻillab soʻkina boshladi. Lekin hamon eshik ochilmasdi. Nikonor Ivanovichning ortiq sabri chidamay, choʻntagidan uy boshqarmasiga tegishli bir shoda dublikat kalitlarni oldi-da, shartta eshikni ochib ichkariga kirdi.
— Hoy, xodima, qayoqdasan? — deb baqirdi Nikonor Ivanovich nimqorongʻi dahlizda turib. — Oting nimaydi? Grunya shekilli? Bormisan oʻzi? Sado bersang-chi!
Hech kim sado bermadi.
Shunda Nikonor Ivanovich kabinet eshigidagi surgʻuchni buzib, portfelidan buklama metrni oldi-da, kabinetga qadam qoʻydi.
Qadam qoʻyishga qoʻydi-yu, ammo ostonada hayratdan dong qotib turib qoldi, hatto eti junjikib ham ketdi.
Marhumning stoli ortida egniga katak kamzul, boshiga jokeylar shapkasi kiygan, koʻziga pensne taqqan oriq va juda novcha bir grajdanin... xullas, oʻsha odam oʻtirardi.
— Siz kim boʻlasiz, grajdanin? — qoʻrqa-pisa soʻradi Nikonor Ivanovich.
— Iye! Nikonor Ivanovich-ku, — dedi bu kutilmagan mehmon takaniki singari qaltiroq ovoz bilan shangʻillab, soʻng sakrab turib ketib, raisning qoʻlini majburan qoʻliga oldi-da, siqib koʻrisha boshladi. Bu salomlashuv Nikonor Ivanovichning koʻnglini aslo koʻtarmadi.
— Meni kechirasiz, — shubhali ohangda gap boshladi u, — siz kim boʻlasiz? Siz — rasmiy shaxsmisiz?
— Be, qoʻysangiz-chi, Nikonor Ivanovich! — dedi noma’lum odam dilkashlik bilan. — Rasmiy shaxs nimayu norasmiy shaxs nima? Bularning hammasi mazkur predmetga qaysi nuqtai nazardan qarashga bogʻliq. Hamma narsa, Nikonor Ivanovich, shartli va qaltisdir. Bugun men norasmiy shaxsdirman, ammo ertaga birdan rasmiy boʻlib olishim ham mumkin! Ba’zida buning aksi ham boʻladi, Nikonor Ivanovich. Boʻlgandayam, birakay boʻladi!
Bu mulohaza uy boshqarmasi raisini mutlaqo qoniqtirmadi. Har bir narsadan gumonsirash oʻzi bu odamning qonida bor edi, shunga koʻra mahmadonalik qilayotgan bu grajdanin — albatta norasmiy shaxs, aniqrogʻi, bironta tanbal boʻlishi kerak, deb xulosa chiqardi.
— Axir kimsiz oʻzi? Familiyangiz nima? — deb rais yana ham dagʻalroq ohangda soʻradi, hatto u notanish odamning tepasiga bostirib ham bordi.
— Familiyam, — dedi notanish grajdanin raisning dagʻdagʻasiga aslo parvo qilmay, — hay, aytaylik ana, Korov'yov. Bir oz tamaddi qilib olmaydilarmi, Nikonor Ivanovich? Hech tortinmang! A?
— Meni kechirasiz, — dedi Nikonor Ivanovich endi qahri qaynab, — tamaddiga balo bormi! (Koʻngilsiz boʻlsa ham, shuni e’tirof etish kerakki, Nikonor Ivanovich oʻzi tabiatan xiyla qoʻrs odam edi). Marhumniig xonasiga kirish man qilinadi! Siz nima qilyapsiz bu yerda?
— Marhamat, Nikonor Ivanovich, oʻtiring, — deb shangʻillardi grajdanin raisning doʻqiga parvo ham qilmay, soʻng xushomad qilib, uni kresloga taklif qila boshladi.
Lekin Nikonor Ivanovich tamoman dargʻazab boʻlib, kresloga oʻtirmadi va:
— Kimsiz axir oʻzingiz? — deb baqirdi.
— Hay, eshiting boʻlmasa: men mazkur kvartirada istiqomat qiluvchi bir ajnabiy shaxsning tarjimoniman, — tushuntirdi oʻzini Korov'yov deb tanitgan shaxs mallarang isqirt botinkasining poshnasini yerga «doʻq» etib urib.
Nikonor Ivanovichning ogʻzi lang ochilib qoldi. Bu kvartirada qandaydir xorijiy shaxsning, boz ustiga, oʻz tarjimoni bilan turishi uning uchun mutlaqo kutilmagan hol edi, shu bois u izoh talab qildi.
Tarjimon bajonu dil izohlab berdi. Ma’lum boʻlishicha, Var'ete direktori Stepan Bogdanovich Lixodeev ajnabiy artist janob Volandni taxminan bir hafta davom etuvchi gastrollari paytida oʻzining kvartirasida yashab turishga lutfan taklif qilgan va bu haqda kecha Nikonor Ivanovichga xat yozib, undan to oʻzi (ya’ni Lixodeev) Yaltaga borib dam olib kelguncha, ajnabiy artistni shu kvartiraga vaqtinchalik propiska qilishni iltimos qilgan ekan.
— U menga hech qanaqa xat yozgani yoʻq, — hayron qolib dedi rais.
— Siz portfelingizni kavlab koʻring, Nikonor Ivanovich, — dedi Korov'yov muloyim ohangda.
Nikonor Ivanovich kiftini bir uchirib, portfelini ochdi-yu, u yerda yotgan Lixodeevning xatini koʻrdi.
— Tavba, qanday qilib xotiramdan koʻtarilipti-ya, — Nikonor Ivanovich ochilgan konvertga ma’nosiz tikilgancha gʻoʻldirardi.
— E, Nikonor Ivanovich, bundan ham qismat voqealar boʻladi hayotda! — deb shangʻilladi Korov'yov. — Parishonxotirlik, ha, parishonxotirlik, yana, charchagansiz, qon bosimingiz koʻtarilgan, qadrdon doʻstimiz Nikonor Ivanovich! Men oʻzim ham oʻlgudek parishonxotirman. Bir vaqt topib, dilkashlik qilga-nimizda oʻz boshimdan kechirganim ayrim voqealarni sizga hikoya qilib beraman, kulaverib ichagingiz uziladi!
— Lixodeev qachon ketarkan Yaltaga?
— O, u allaqachon ketib boʻldi! — deb chiyilladi tarjimon. — U, menga sizga aytsam, hozir safarda! Xullas, qayerdaligini shayton ham bilmaydi! — shunday deb u ikkala qoʻlini xuddi shamol tegirmonining parraklariga oʻxshatib aylantira boshladi.
Nikonor Ivanovich ajnabiy janob bilan shaxsan uchrashmogʻi shartligini aytgan edi, lekin tarjimondan rad javobini oldi: hech mumkin emas. Band. Mu-shuk bilan mashq qilyapti.
— Agar xohlasangiz, mushukni koʻrsatishim mumkin, — deb taklif qildi Korov'yov.
Bu safar endi taklifii Nikonor Ivanovich rad etdi, lekin shu payt tarjimon raisga nihoyatda qiziqarli bir taklifni bayon qildi.
Janob Voland mehmonxonada turishni mutlaqo yoqtirmasligi va keng joyda erkin yashashga odatlanganligi sababli uy boshqarmasi bir haftaga, ya’ni Volandning Moskvadagi gastrollari paytida butun kvartirani, ya’ni marhumning ham xonalarini qoʻshib, ijaraga bermasmikin?
— Axir endi marhum uchun baribir-ku, — boʻgʻiq ovoz bilan pichirladi Korov'yov, — oʻzingiz ham tushunib turibsiz, Nikogyur Ivanovich, endi unga bu kvartiraning hech hojati yoʻq, shunday emasmi?
Bu taklifdan bir oz hayron boʻlgan Nikonor Ivanovich, ajnabiy shaxslar xususiy kvartirada emas, balki «Metropol'» mehmonxonasida turishlari kerak, degan mazmunda e’tiroz bildirdi.
— Aytyapman-ku sizga, oʻlgudek injiq! — pichirladi Korov'yov. — Hech xohlamaydi! Yoqtirmaydi sira mehmonxonada turishni! Mana bunday toʻyganman bu inturistlardan! — imi-jimida zorlandi Korov'yov tomirlari boʻrtib chiqqan boʻyniga barmogʻini olib borib. — Ishonasizmi, jonimdan toʻydirib yuborishdi! Kelishadi-da... yo xuddi iskovuch itvachcha singari josuslik qilishadi, yo surunkasiga injikdik qilaverib qoningga tashna qilib yuborishadi: undoq emas — bundoq, uni yoqtirmayman, bunisining keragi yoʻq!.. Lekin sizning uy boshqarmangiz, Nikonor Ivanovich, bu bitimdan faqat foydayu sof daromad koʻradi. U pulni ayamaydi. — Korov'yov atrofga koʻz tashlab olib, raisning qulogʻiga pichirladi: — Millioner u!
Tarjimonniig bu taklifida aniq amaliy ma’no mavjud edi, u ma’no nihoyatda salobatli edi-yu, ammo tarjimonning oʻzi gapirish tarzi bilan ham, kiyim-boshi, koʻzidagi hech nimaga yaroqsiz pensnesi bilan ham mutlaqo bachkana odam boʻlib koʻrinayotgan edi. Shunga koʻra raisning koʻnglini qandaydir bir shubha kemirardi, ammo shunday boʻlsa ham taklifni qabul qilmoqchi boʻldi. Gap shundaki, uy boshqarmasida yetishmovchilik judayam katta edi. Kuzga borib uyni bugʻ bilan isitish uchun neft' xarid qilish kerak edi, biroq buning uchun shimildiriq ham yoʻq edi. Mana, inturist beradigan pul bilan mushkulni oson qilsa boʻladi. Shunga qaramay, ishbilarmon va ehtiyotkor Nikonor Ivanovich bu masalani oldin inturist byurosi bilan kelishib olishi kerakligini izhor qildi.
— Tushunaman, — deb chiyilladi Korov'yov, — kelishmay boʻlarkanmi, albatta kelishib oling. Mana sizga telefon nomeri, Nikonor Ivanovich, hozirning oʻzida gaplashib, kelishib oling. Pul masalasiga kelsak, hech tortinmang, — pichirlab ilova qildi u raisni telefon turgan dahlizga yetaklarkan, — shulardan durustroq undirmasangiz, kimdan undirasiz! Siz uning Nitssadagi villasini koʻrsangiz — qiyomat! Kelasi yili yozda chet elga borganingizda ataylab unikiga kirib oʻting — koʻrib ogʻzingiz ochilib qoladi!
Inturist byurosi bilan boʻladigan bitim telefon orqali bir zumda hal boʻla qoldiki, bu hol ham raisni hayratga soldi. Ma’lum boʻlishicha, u yerdagilar janob Volandning Lixodeevga qarashli xususiy kvartirada turmoqchi boʻlganidan xabardor ekanlar, binobarin bunga hech qanday monelik qilishmadi.
— Ana, qoyil boʻldi! — baqirdi Korov'yov. Uning shangʻi ovozidan xiyla esankirab qolgan rais, uy boshqarmasi 50-kvartirani artist Volandga bir hafta muddatga ijaraga berishga rozi ekanligini aytib, u yogʻiga bir oz iymanib toʻxtalib qoldida, soʻng dedi: — Kuniga besh yuz soʻmdan.
Shunda Korov'yov raisni tamoman esini ogʻdirib qoʻydi. U zilday ogʻir mushukning yengil sakrayotgani eshitilib turgan yotoqxona tomonga oʻgʻrincha koʻz qisib ishora qildida, hirqiroq ovoz bilan dedi:
— Demak, bir haftaga uch yarim ming boʻladi — shundaymi?
Nikonor Ivanovich Korov'yovdan: «Obbo Nikonor Ivanovich-e, ishtahangiz zoʻr-u!» — degan malomatni kutgan edi, biroq u tamomila boshqa gapni aytdi.
— E, shuyam pul boʻptimi? Besh ming soʻrang, beradi. Nikonor Ivanovich parishon tirjaygancha marhumning stoli oldiga borib qolganini oʻzi ham payqamadi, bu payt Korov'yov gʻayritabiiy uddaburronlik va epchillik bilan bir zumda ikki nusxada shartnoma tayyorlab tashladi. Shundan keyin yotoqxonaga gʻizillab kirib chiqdi — shartnomaning ikkala nusxasiga ham chet ellik artist katta-katta qilib imzo chekkan edi. Bu shartnomaga rais ham qoʻl qoʻydi. Shunda Korov'yov undan besh ming olgani haqida Nikonor Ivanovichdan tilxat soʻradi...
— Harflar bilan yozing, harflar bilan, Nikonor Ivanovich!.. Besh ming soʻm deb... — soʻng bu jiddiy bitimga mutlaqo yot boʻlgan bachkana soʻzlarni aytib: — Eyn, svey, drey! — besh dasta yap-yangi pulni raisning oldiga tashladi.
Shunda Korov'yovning: «Yerdan topsang — sanab ol», «hisobli doʻst ayrilmas» va hokazo mutoyiba va qochiriq gaplari joʻrligida pul birma-bir sanab chiqildi.
Rais pullarni sanab boʻlgach, Korov'yovdan vaqtinchalik propiska qilish uchun ajnabiy artistning pasportini soʻradi, soʻng pasportini ham, shartnomani ham, pulni ham portfeliga soldida, Korov'yovdan qimtinibgina kontramarka soʻradi...
— Bundan oson ish yoʻq! — deb shangʻilladi Korov'yov. — Sizga qancha bilet kerak, Nikonor Ivanovich, oʻn ikkita yetadimi, oʻn beshtami?
Dovdirab qolgan rais, oʻzi bilan rafiqasi Pelageya Antonovnaga faqat bir juftgina kontramarka yetadi deb tushuntirdi.
Korov'yov shu zahoti bloknot olib, chaqqonlik bilan birinchi qatordan ikki kishilik kontramarka yozib, uni chap qoʻli bilan Nikonor Ivanovichga tutqazarkan, oʻng qoʻlidagi qalinligi bir dasta shaldiroq pulni epchillik bilan uning choʻntagiga solib qoʻydi. Nikonor Ivanovich pulga koʻz qirini tashladiyu choʻgʻdek qizarib ketib, tarjimonning qoʻlini oʻzidan itara boshladi.
— Bu mumkin emas... — deb gʻoʻldiradi u.
— Qoʻlimni qaytarmang, — deb pichirladi Korov'yov uning qulogʻiga, — bizda mumkin emas, ammo chet elliklarda mumkin. Siz uni ranjitib qoʻyasiz, Nikonor Ivanovich, bu yaxshi emas. Axir xizmat qildingiz...
— Jinoyat hisoblanadi-ku, — eshitilar-eshitilmas pichirladi rais koʻzlari olazarak boʻlib.
— Axir guvohlar yoʻq-ku! — pichirladi Korov'yov uning ikkinchi qulogʻiga. — Oʻzingiz ayting, qani guvoh? Be, qoʻysangiz-chi!
Shu payt, keyinchalik raisning tasdiqlashicha, moʻ’jiza sodir boʻldi: oʻsha bir dasta pul oʻzidan-oʻzi uning portfeliga shoʻngʻib kirib ketdi. Keyin negadir birdan tinkasi qurigan, hatto behol rais oʻzini zina boshida koʻrdi. Uning miyasida turli-tuman xayollar gʻujgʻon oʻynardi. Bu xayollar ichida Nitssadagi villa ham, oʻrgatilgan mushuk ham bor edi, yana u, xayriyat guvohlar yoʻq edi, deb oʻylab turib, birdan kontramarka uchun Pelageya Antonovna xursand boʻladi, deb koʻngli-dan oʻtkazdi. Bular poyintar-soyintar fikrlar edi-yu, ammo umuman, xush yoqardi. Lekin shunga qaramay, rais qalbining eng teran bir yerida qandaydir igna mudom sanchib turardi. Bu bezovtalik ignasi edi. Bundan tashqari, shu yerda, zina boshidayoq birdan raisning miyasida: «Iye, eshik surgʻuchlangan boʻlsa, tarjimon ka-binetga qanday kirib qoldi ekan?! Nega buni u, ya’ni Nikonor Ivanovich, undan soʻramadi?» — degan fikrdan hushi ogʻib qolayozdi. Rais ancha vaqtgacha zinaning pillapoyalariga baqrayib turib qoldi, lekin axiyri bunga parvo qilmaslikka va bu jumboqli savol bilan boshini qotirib oʻtirmaslikka qaror qildi...
Rais kvartiradan chiqqan hamonoq, yotoqxonadan doʻrillagan ovoz eshitildi:
— Menga yoqmadi bu Nikonor Ivanovich. U pixini yorgan qallob, uchiga chiqqan muttaham. Uni ikkinchi bu yerga kelmaydigan qilib yuborish mumkin emasmi?
— Messir, siz buyruq bersangiz boʻldi!.. — qayerdandir Korov'yovning ovozi eshitildi — lekin endi ovozi qaltiramas, balki jarangdor va ravon edi.
Keyin shu onning oʻzida bu la’nati tarjimon dahlizda paydo boʻldi, telefon nomerini terib, endi negadir yigʻloqi ovoz bilan gapira boshladi:
— Allo! Sizga shuni ma’lum qilishni oʻz burchim deb bilaman: Sadovaya koʻchasidagi nomer uch yuz ikkinchi bis uy boshqarmasining raisi Nikonor Ivanovich Bosoy valyutafurushlik qiladi. Ayni shu paytda uning nomer oʻttiz beshinchi kvartirasida, hojatxonadagi ventilyatsiya tuynugida gazeta qogʻozga oʻralgan toʻrt yuz dollar yashirilgan. Bu gapirayotgan — yuqorida aytilgan uyning nomer oʻn birinchi kvartirasida istiqomat qiluvchi Timofey Kvassovman. Lekin mening nomimni sir tutishingizni oʻtinib soʻrayman. Zero, yuqorida nomi zikr etilgan raisning qasos olishidan qoʻrqaman.
Shunday deb trubkani osib qoʻydi ablah.
Shundan keyin 50-kvartirada nimalar boʻlgani ma’lum emas, lekin Nikonor Ivanovichnikida ne hol yuz bergani bizga ma’lum. Rais oʻz kvartirasida hojatxonaga kirib, ichidan eshikning ilgagini solib qoʻydi, soʻng portfelidan tarjimon zoʻrlab qistirgan bir dasta pulni oldi-da, uni sanab toʻrt yuz soʻm ekanligini bildi. Nikonor Ivanovich shu pulni gazeta parchasiga oʻrab, ventilyatsiya tuynugiga tiqib qoʻydi.
Yana besh minutdan keyin rais oʻzining moʻ’jazgina yemakxonasida stol ortida oʻtirardi. Uning umr yoʻldoshi sarishtalik bilan toʻgʻralib, ustiga koʻk piyoz qalin qilib sepilgan bir tarelka selyodkani oshxonadan olib chikdi. Nikonor Ivanovich bir ryumka araq quyib, ichib yubordi, ikkinchi ryumkani quyib, uniyam ichdi-da, sanchqisiga birakayiga uch boʻlak selyodkani ildi... Xuddi shu payt eshik qoʻngʻirogʻi chalindi, Pelageya Antonovna ayni paytda bugʻi chiqib turgan kastryulni yemakxonaga koʻtarib kirdiki, unga bir nazar tashlashning oʻzida ichida nima borligini, olovrang quyuq karam shoʻrva ichida jahonda eng totli narsa — ilik borligini his etish qiyin emas edi.
Nikonor Ivanovich soʻlagini yutib, xuddi koʻppakdek irilladi.
— E, padarlaringga la’nat! Tinchgina ovqatlanganiyam qoʻyishmaydi. Hech kimni qoʻyma, men yoʻqman, yoʻqman. Kvartira masalasida boʻlsa, ayt, boshni qoti-rishmasin. Bir haftadan keyin majlis boʻladi.
Nikonor Ivanovichning xotini dahlizga gʻizillab chiqib ketdi, oʻzi esa oʻt ufuruvchi koʻlni eslatuvchi karam shoʻrvadan choʻmich bilan uzunasiga darz ketgan ilik suyagini suzib oldi. Xuddi shu payt yemakxonaga ikki kishi kirdi, ular bilan kirgan Pelageya Antonovnaning rangi negadir quv oʻchgan edi. Bu grajdanlarga koʻzi tushishi bilan Nikonor Ivanovich ham oqarib ketdi va oʻrnidan turdi.
— Hojatxona qayerda? — qiyshiq yoqali oq koʻylak kiygan birinchi grajdanin tashvishli ohangda soʻradi.
Ovqat stolida bir narsa «toʻq» etib ketdi (Nikonor Ivanovichning qoʻlidan choʻmich tushib ketgan edi).
— Buyoqda, buyoqda, — dedi bidirlab Pelageya Antonovna.
Kelganlar darhol yoʻlak tomonga otilishdi.
— Nima gap oʻzi? — tortinibgina soʻradi Nikonor Ivanovich kelganlar orqasidan ergasharkan. — Bizning kvartiramizda hech qanday shubhali narsa boʻli-shi mumkin emas... Kechirasiz... hujjatlaringiz...
Birinchi grajdanin keta turib Nikonor Ivanovichga hujjatini koʻrsatdi, ikkinchi grajdanin esa ayni shu topda hojatxonada, kursiga chiqib, ventilyatsiya tuynugiga qoʻlini tiqqan edi. Nikonor Ivanovichning koʻz oldi qorongʻilashdi. Gazetani ochishgai edi, unda soʻmlar emas, balki allaqanday cholning gasviri tushirilgan, koʻk boʻlib koʻk, yashil boʻlib yashil boʻlmagan notanish pullar chikdi. Lekin bularning qammasi Nikonor Ivanovichning koʻziga gʻira-shira koʻrindi, chunki uning koʻz oldini qandaydir dogʻlar qoplagan edi.
— Ventilyatsiya tuynugida dollarlar, — oʻychanlik bilan dedi birinchi grajdanin va Nikonor Ivanovichdan muloyim ohangda soʻradi: — Paket siznikimi?
— Yoʻq! — deb javob qildi Nikonor Ivanovich koʻrqinchli ovoz bilan. — Dushmanlarning ishi bu!
— Shunaqa ham boʻladi, — deb qoʻshilishdi birinchi grajdanin, soʻng yana muloyimlik bilan ilova qildi: — Boʻpti, qolganini ham topshirish kerak.
— Menda hech nima yoʻq! Yoʻq, azbaroyi xudo, qoʻlimga ham ushlamaganman bunaqa narsani! — jon-jahdi bilan chirqilladi rais.
U kiyim javoni oldiga yugurib borib, uning gʻaladonini taraqlatib tortib oldi, u yerda yotgan portfelni olib ocharkan, bir-biriga qovushmagan gaplarni baqira boshladi:
— Mana shartnoma... ablah tarjimon solib qoʻygan... Korov'yov... pensne taqqan!
U portfelni ochib, ichiga qaradi, keyin unga qoʻlini tiqdiyu rangi koʻkarib ketdi, qoʻlidagi portfel' karam shoʻrvaga tushib ketdi. Portfelda hech nima: Styopaning xati ham, shartnoma ham, ajnabiy artistning pasporti ham, pul ham, kontramarka ham yoʻq edi. Xullas, buklama metrdan boshqa hech vaqo qolmagan edi.
— Oʻrtoqlar! — jazavasi tutib baqirvordi rais.— Tutinglar ularni! Bizning uyga insu jinslar joylashib olipti!
Xuddi shu mahal Pelageya Antonovaning koʻziga nima koʻrindi bilmaymiz-u, lekin u birdan qoʻllarini bir-biriga urib chinqirdi:
— Voy, Ivanich, tavba qil! Gunohing yengillashadi! Koʻzlariga qon quyilgan Nikonor Ivanovich xotinining boshida musht doʻlaytirdi va:
— Padar qusur ovsar! — deb xirilladi. Shundan keyin u zaiflashib, stulga oʻtirdi, chamasi, taqdirga tan bermoqchi boʻldi.
Bu mahal sinchkovlik dardiga chalingan Timofey Kondrat'evich Kvassov rais kvartirasining ostonasida turib, eshikning kalit teshigiga goh moʻralar, goh quloq tutar edi.
Yana besh minutdan keyin uyning bu paytda hovlida boʻlgan jami aholisi raisning ikki kishi kuzatuvida toʻgʻri darvoza tomon yoʻl olganini koʻrdi. Ularning gapiga qaraganda, Nikonor Ivanovichning rangi dokadek oqargan, xuddi mast kishiday gandiraklab, bir nimalarni gʻoʻldirab oʻtib ketganmish.
Yana bir soatdai keyin noma’lum bir grajdanin oʻn birinchi kvartiraga kirib keldi, bu payt Timofey Kondrat'evich qoʻshnilariga raisni qanday qilib ilintirishganini huzur qilib, ogʻiz koʻpirtirib hikoya qilardi. Kelgan odam Timofey Kondrat'evichni barmogʻi bilan oshxonadan dahlizga imladi, unga bir nimalar dedi, soʻng u bilan birga gʻoyib boʻldi.

Oʻninchi bob
Yaltadan Xabarlar
Nikonor Ivanovich baxtsizlikka uchragan paytda, 302-bis uyga yaqin yerda, oʻsha Sadovaya koʻchasidagi Var'ete teatrining moliya direktori Rimskiyning kabinetida ikki kishi: Rimskiyning oʻzi bilan Var'ete administratori Varenuxa bor edi.
Teatrning ikkinchi qavatidagi bu kattakon kabinetning ikki derazasi Sadovaya koʻchasiga, yozuv stoli ortida oʻtirgan moliya direktorining orqasidagi uchinchi deraza Var'etening yozgi bogʻiga ochilardiki, bu bogʻda yaxna ichimliklari boʻlgan bufet, tir hamda ochiq estrada sahnasi bor edi. Kabinetdagi jihozlar: yozuv stoli, devorga osilgan bir dasta eski afishalar, ustida bir grafin suv turgan stolcha, toʻrtta kreslo va qandaydir bir manzaraning chang bosgan eski maketi oʻrnatilgan burchakdagi taglikdan iborat edi.
Yana, turgan gapki, bulardan tashqari, yozuv stolining yonida, Rimskiyning chap biqinida joydan-joyga koʻp koʻchirilaverib sirlari koʻchib ketgan temir kassa ham bor edi.
Stol ortida oʻtirgan Rimskiyning bugun ertalabdan avzoi buzuq edi, lekin Varenuxa, buning aksi oʻlaroq, juda kayfi chogʻ, keragidan ortiq sergʻayrat koʻrinardi. Ammo u shu gʻayratini nimaga sarflashni bilolmay garang edi.
Hozir esa Varenuxa kontramarka soʻrayverib holi-joniga qoʻymayotgan odamlardan qochib bu yerga berkinib olgan edi. Bunday hollar teatrda yangi pro-gramma boshlangan paytlarda ayniqsa koʻproq avj olardi. Bugun esa xuddi oʻshanaqangi kun edi.
Telefon jiringlashi bilan u tez trubkani olib, yolgʻon gapira boshlardi:
— Kim? Varenuxami? U yoʻq. Teatrdan chiqib ketdi.
— Iltimos, Lixodeevga yana telefon qilib koʻr, — derdi Rimskiy xunob boʻlib.
— Axir yoʻq u uyida. Karpovni yuboruvdim. Kvartirada hech kim yoʻq, deb keldi.
— Bu qanaqa bema’nigarchilik oʻzi, — gʻijinib derdi Rimskiy, hisoblash mashinasini shaqillatib ishlatarkan.
Shu payt eshik ochilib, hozirgina chop qilingan qoʻshimcha afishalarni bir quchoq qilib koʻtarib kapel'diner* kirdi. Yashil qogʻozga yirik-yirik qizil harflar bilan quyidagi soʻzlar yozilgan edi:
Bugun va har kuni Var'ete teatrida
programmadan tashqari professor Voland
sehrgarlik seanslari koʻrsatadi va fosh etadi
Varenuxa afitani maket ustiga yoyib uzoqdan turib uni tomosha qildi va kapel'dinerga, darhol hammasini yopishtirgani yuboring, deb buyurdi.
— Yaxshi afisha, darrov koʻzga tashlanadi, — dedi u kapel'diner orqasidan.
— Lekin menga hech ham yoqmayapti bu maynavozchilik, — deb toʻngʻilladi Rimskiy muguz gardishli koʻzoynagi orqali afishaga oʻqrayib qararkan. — Keyin, umuman, uni sahnaga qoʻyishga kim ruxsat berdi oʻzi, hayronman!
— Yoʻq, Grigoriy Danilovich, aksincha, bu nihoyatda nozik narsa. Buning eng qiziq mohiyati — sehrni fosh qilish payti.
— Bilmadim, bilmadim, menimcha, uyda hech qanday mohiyat yoʻq, doim shunaqa tuturiqsiz narsalarni topib yuradi u! Hech boʻlmasa, koʻrsatmadiyam oʻsha sehrga-rini. Sen oʻzing uni koʻrdingmi? Qay goʻrdan topdi oʻzi uni, jin ursin!
Ma’lum boʻlishicha, Varenuxa ham Rimskiyga oʻxshab, sehrgarni koʻrmagan ekan. Kecha Styopa moliya direktorining oldiga, qoʻlida shartnomaning xomaki nusxasi bilan (Rimskiyning ta’biricha, «oʻpkasini qoʻltiqlab») yugurib kelipti-yu, darhol oqqa koʻchirib, pul berishini buyuripti. Sehrgar esa pulni oliptiyu gʻoyib boʻlipti, uni Styopadan boshqa hech kim koʻrmaptiyam.
Rimskiy yonidan soatini olib qaradi, ikkidan besh minut oʻtganini koʻrdiyu figʻoni falak boʻldi. Axir bu nima degan gap! Lixodeev taxminan soat oʻn birlarda telefon qilib, yarim soatda yetib boraman, degan edi. Lekin u teatrgayam kelgani yoʻq, uyidayam yoʻq!
— Axir mening ishlarim toʻxtab qoldi! — derdi gʻijinib Rimskiy, imzo chekilmagan bir toʻp qogʻozga barmogʻi bilan niqtarkan.
— Tagʻin uniyam, Berliozga oʻxshab tramvay bosib ketgan boʻlsa-ya? — derdi Varenuxa, telefon trubkasini qulogʻiga tutib turarkan, vaholanki trubkadan paqqos uzun-uzun umidsizlik signali eshitilib turardi.
— Koshkiydi... — eshitilar-eshitilmas gʻijinib dedi Rimskiy.
Xuddi shu mahal kabinetga formali kamzul, furajka, qora yubka va oyogʻiga tapochka kiygan bir ayol kirib keldi. U kamariga osilgan kichkina sumkasidan chorburchak oq qogʻoz bilan daftar oldi-da, soʻradi:
— Var'ete shu yermi? Sizlarga oʻta shoshilinch telegramma. Koʻl qoʻying.
Varenuxa ayolning daftariga qandaydir aji-buji imzo chekdi, ayol chiqib ketib, eshik yopilgandan keyingina u chorburchak qogʻozni ochdi.
U telegrammani oʻqib chiqib, hayratdan koʻzlari pir-pir ucha boshladi-yu, uni Rimskiyga uzatdi.
Telegrammada quyidagi soʻzlar yozilgan edi: «Yaltadan Moskvaga. Var'ete. Bugun oʻn biru oʻttizda jinoiy qidiruv boʻlimiga tungi koʻylak, shim kiygan sarpoychan, qoʻngʻir soch bir telba kelib, oʻzini Var'ete direktori Lixodeev deb tanitdi. Direktor Lixodeevning qayerdaligi haqida Yalta jinoiy qidiruv boʻlimiga shoshilinch telegramma yuboring».
— Ana xolos, pishdi gilos! — deb yubordi Rimskiy va ilova qilib dedi: — Endi shu yetmay turuvdi!
— Soxta Dmitriy, — dedi Varenuxa va tslefon trubkasini olib gapira boshladi: — Telegrafmi? Var'ete hisobidan. Oʻta shoshilinch telegramma... Eshityapsizmi?.. «Yalta, jinoiy qidiruv boʻlimi... Direktor Lixodeev Moskvada. Moliya direktori Rimskiy»...
Shundan keyin Varenuxa Yaltadan olingan ma’lumotga qaramay, yana Styopapi telefon orqali hamma-hamma yerdan axtara boshladi, ammo turgan gapki, uni hech yerdan topmadi. Varenuxa qoʻlidan telefon trubkasini qoʻymagancha, yana qayerga qoʻngʻiroq qilsam ekan deb bosh qotirib turgan edi, yana boya birinchi telegrammani olib kelgan ayol kirib kelib, Varenuxaga yangi konvertcha tutqazdi.
Varenuxa uni shosha-pisha ochdi-yu, oʻqib chiqib hushtak chalib yubordi.
— Yana nima balo? — soʻradi Rimskiy asabdan bir sapchib tushib.
Varenuxa telegrammani indamay moliya direktoriga uzatdi, u quyidagi soʻzlarni oʻqidi: «Ishonishingizni oʻtinib soʻrayman. Volandning gipnozi bilan Yaltaga tashlandim. Jinoiy qidiruv boʻlimiga shaxsiyatimni tasdiqlovchi shoshilinch telegramma yuboring. Lixodeev».
Rimskiy bilan Varenuxa boshlari bir-biriga tekkuday boʻlib, telegrammani qaytadan oʻqiy boshlashdi, oʻqib chiqib, churq etmay bir-birlariga tikilib qolishdi.
— Grajdanlar! — dedi ayol achchigʻi chiqib. — Oldin imzo cheking, keyin, xohlaganingizcha dim oʻynayvering! Axir men shoshilinch telegrammalar tarqataman.
Varenuxa koʻzini telegrammadan uzmasdi, daftarga qingʻir-qiyshiq qilib imzo chekdi, ayol ham chiqib ketdi.
— Axir sen u bilan telefonda soat oʻn birlarda gaplashganmiding? — dedi administrator mutlaqo hayratlanib.
— Gʻirt maynavozchilik bu! — deb baqirib yubordi Rimskiy. — Gaplashdimmi, gaplashmadimmi, baribir, u hozir Yaltada boʻlishi mumkin emas! Voajab!
— U mast... — dedi Varenuxa.
— Kim mast? — soʻradi Rimskiy, soʻng yana ikkov-lari bir-birlariga tikilib qolishdi.
Yaltadan telegramma yuborgan biron qallob yoki telba odam boʻlishi mumkin — bunga hech shubha yoʻq edi; lekin boshqa narsa boshni qotirayotgan edi: oʻsha yaltalik firibgar, kuni kecha Moskvaga kelgan Volandni qayerdan tanirkin? Shuningdek, u bilan Lixodeev oʻrtasidagi munosabatni qayoqdan bila qoldiykin?
— «Gipnoz bilan...» — deb takrorladi Varenuxa telegrammadagi soʻzlarni, — lekin u qayoqdan bilarkin Volandni? — U koʻzlarini pirpiratib turib birdan qat’iyat bilan chinqirib yubordi: — E yoʻq, gʻirt safsata bu! Ishonmayman, ishonmayman!
— Qayerda turipti oʻzi oʻsha la’nati Voland? — soʻradi Rimskiy.
Varenuxa darhol inturist byurosiga qoʻngʻiroq qildi va shu zahoti, Volandning Lixodeev kvartirasida joylashganligini xabar qilib, Rimskiyning ogʻzini ochirib qoʻydi. Shundan keyin u Lixodeev kvartirasiga qoʻngʻiroq qilib, trubkadan eshitilayotgan uzun-uzun signalga uzoq vaqt quloq solib turdi. Qayerdadir juda olisda ogʻir qoʻshiq ijro etayotgan mungli bir ovoz telefon signaliga omixta boʻlib eshitilardi, shunda Varenuxa, telefon tarmogʻiga radio ulanib qolipti, deb koʻnglidan oʻtkazdi...
— Hech kim javob bermayapti, — dedi Varenuxa trubkani ilarkan, — balki qoʻngʻiroq qilsammikan...
U gapni tugatolmadi. Ostonada yana oʻsha ayol paydo boʻldi va ikkovlari: Rimskiy ham, Varenuxa ham ayolga peshvoz turishdi, u esa sumkachasidan, bu gal oq emas, qandaydir odmirang qogʻoz oldi.
— Bunisi endi juda qiyomat boʻldi, — dedi Varenuxa gʻijinib, shosha-pisha xonadan chiqib ketayotgan ayolning orqasidan kuzatib qolarkan. Birinchi navbatda qogʻoz Rimskiyga tegdi.
Fotoqogʻozga surati tushirilgan qora harflar bilan yozilgan quyidagi xatni aniq oʻqisa boʻlardi:
«Mening dastxatim, imzoim kimligimni isbot-laydi. Imzoimni tasdiqlab shoshilinch telegramma yuboring, Voland orqasidan maxfiy kuzatuv olib boring. Lixodeev».
Varenuxa teatrlardagi yigirma yillik faoliyati paytida koʻp gʻaroyib voqealarning shohidi boʻlgan edi, lekin hozir aql-zakovatidan judo boʻlayotganday his qildi oʻzini, shunga koʻra quyidagi odmigina va oʻta bema’ni jumladan oʻzga hech nima deya olmadi:
— Bunday boʻlishi mumkin emas!
Lekin Rimskiy boshqacha yoʻl tutdi. U oʻrnidan turib borib, eshikni ochdi, kursida oʻtirgan kur'er ayolga:
— Pochtal'ondan boshqa hech kimni kiritmang! — deb baqirdi-da, eshikni ichidan qulflab oldi.
Soʻng yozuv stolining gʻaladonidan bir dasta qogʻoz olib, undagi Styopaning dastxatlari va imzolarini fotogrammadagi yozuv va imzo bilan qiyos qila boshla-di. Varenuxa stolga koʻkragini berib yotib olib, Rimskiyning yuziga qaynoq nafas qaytarardi.
— Bu dastxat uniki, — dedi nihoyat qat’iyat bilan moliya direktori, Varenuxa esa xuddi aks sadodek takrorladi
— Uniki..
Administrator Rimskiyning yuziga qaradi, qaradiyu unda sodir boʻlgan oʻzgarishdan serrayib qoldi. Shundoq ham choʻpday oriq boʻlgan moliya direktori, goʻyo yanayam ozib, hatto qarib qolganday, muguz gardishli koʻzoynak taqqan koʻzlarining avvalgi oʻqrayib qarashi yoʻqolib, ulardan nainki hayajon, hattoki hasrat paydo boʻlgandek tuyuldi.
Odam nihoyatda qattiq hayratlangan damda oʻzini qanday tutsa, Varenuxa ham oʻzini shunday tutdi. U kabinetning u boshidan bu boshiga zir yugurdi, ikki marta, xochga tortilgan Isodek qulochini yozdi, grafindagi sargʻish suvdan bir stakanini birvarakayiga ichib yubordi-da, nihoyat shunday dedi:
— Tushunmayman! Tu-shun-may-man!
Rimskiy esa derazaga tikilgancha, astoydil bosh qotirib nimadir oʻylardi. Moliya direktorining ahvoli juda ogʻir edi. Hoziroq, shu yerning oʻzida bu gʻayritabiiy hodisa uchun tabiiy izoh kashf etish talab qilinayotgan edi.
U koʻzlarini qisgancha, Styopaning bugun soat oʻn bir yarimlarda tungi koʻylakda, sarpoychan holda qandaydir oʻta tez uchuvchi afsonaviy samolyotga chiqayotganini, keyin esa shu Styopaning oʻzini ayni oʻsha paytning oʻzida — soat oʻn bir yarimda Yalta aerodromida paypoqchan turganini koʻz oldiga keltirib koʻrdi... Jin ursin, gʻirt bema’nilik bu!
Balki bugun Styopaning kvartirasida turib u bilan gaplashgan odam Styopa emasdir? Yoʻq, Styopaning ovozi edi! Styopaning ovozini hech kim Rimskiychalik yaxshi tanimaydi! Boring, ana bugungi telefonda gapirgan Styopa emas ham deylik, axir kuni kecha oqshomga yaqin Styopa oʻz kabinetidan chiqib, toʻgʻri mana shu kabinetga anavi tuguriqsiz shartnomani koʻtarib kirib, oʻzining yengiltakligi bilan moliya direktorining zardasini qaynatgan edi-ku. Axir teatrda hech kimga hech pima demasdan, qanday qilib joʻnab yo uchib ketishi mumkin? Agar kecha kechqurun uchib ketganida ham, Yaltaga bugun tushgacha yetib borolmagan boʻlardi. Yo yetib olarmidi, a?
— Yaltagacha necha kilometr? — soʻradi Rimskiy. Varenuxa zir yugurishdan toʻxtab, baqirib berdi:
— Ha, oʻyladim! Buniyam oʻyladim! Temir yoʻl bilan Sevastopolgacha bir yarim ming kilometrcha keladi. Yaltagacha yana sakson kilometr qoʻsh. Lekin samolyotda kamroq boʻladi, albatta..
Hm... Ha... Poyezd haqida gap ham boʻlishi mumkin emas. Xoʻsh, unda qanday borib qoldi? Qiruvchi samolyotdami? Kim ham qiruvchi samolyotga chiqarardi sarpoychan Styopani? Nima uchun? Balkim u Yaltaga uchib borgandan keyin etigini yechgandir? Yana: Nima uchun? Keyin, etigi boʻlganida ham uni qiruvchi samolyotga chiqarmagan boʻlardilar! Shoshmang, qiruvchi samolyotning bunga nima daxli bor oʻzi? Axir, aniq qilib yozilgan-ku: jinoiy qidiruv boʻlimiga kunduz oʻn biru oʻttizda kirib keldi deb, lekin u Moskvada telefon orqali gaplashganida soat... iye, qiziq-ku... Shu chogʻ Rimskiyning koʻzi oldida oʻz soatining siferblati koʻrindi... U soat millarining qay alfozda turgapini eslay boshladi. Yo tavba! Esiga turgandi: oʻn birdan yigirma minut oʻtgan edi. Bu qanaqasi boʻldi? Agar Styopa telefondagi suhbatdan keyii, aerodromga yugurib, u yerga, aytaylik, besh minutda yetib borgan deb faraz qilinsa (lekin sirasini olganda, bunga ham hech aql bovar qilmaydi), unda samolyot besh minut ichida ham havoga koʻtarilib, ham ming kilometrdan koʻproq masofani bosib oʻtib, Yaltaga qoʻngan boʻladimi? Bundan chiqdi, samolyot soatiga oʻn ikki ming kilometrdan ham koʻproq masofani uchib oʻtarkan-da!!! Bu aslo mumkin emas, demak, Styopa ham Yaltada emas.
Xoʻsh, yana qanday yoʻl qoldi? Gipnozmi? Odamzodni birvarakayiga ming kilometr masofaga uloqtirib yubora oladigan hech qanday gipnoz yoʻq dunyoda! Demak, Styopa oʻzini Yaltadadek tuygan! Hay, unga shunday tuyulgan boʻlishi mumkin, lekip Yalta jinoiy qidiruv bulimiga ham shunday tuyulgan deb oʻylaysizmi?! E, yoʻk,, kechirasiz-u, bunday boʻlishi mumkin emas!.. Axir gelegrammalar oʻsha yoqdan kelyaptimi?
Moliya direktorining yuzida dahshat aks etgan edi. Shu payt tashqaridan eshik bandini burab, torta boshlashdi, kur’er ayolning jon-jahd bilan chirqillagani niitildi:
— Mumkin emas! Oʻldirsangiz ham kiritmayman! Majlis boʻlyapti!
Rimskiy, baholi qudrat, oʻzini qoʻlga olib, telefon trubkasini koʻtardi:
— Shoshilinch Yalta bilan ulang.
«Oqilona fikr», — deb koʻnglidan oʻtkazdi Varenuxa.
Lekin Rimskiy Yalta bilan gaplasha olmadi. U trubkani ilib, dedi:
— Aksiga yurib, liniya shikastlangan.
Negadir liniyaning shikastlangani uni, ayniqsa, qattiq ranjitdi, hattoki oʻylantirib ham qoʻydi. U bir oz oʻyga tolib turgach, bir qoʻli bilan yana trubkani oldi, ikkinchi qoʻli bilan esa trubkaga aytayotgan soʻzini yoza boshladi:
— Oʻta shoshilinch telegramma qabul qiling. Var'ete. Ha. Yalta. Jinoiy qidiruv boʻlimiga. Ha. «Bugun soat oʻn bir yarimlarda Lixodeev Moskvada men bilan telefon orqali gaplashdi, nuqta. Shundan keyin xizmat joyiga kelmadi va uni telefon orqali axtarib topa olmayapmiz, nuqta. Dastxatni tasdiqlayman, nuqta. Zikr etilgan artistni kuzatish chorasini koʻryapman. Moliya direktori Rimskiy».
«Juda ma’nili fikr!» — deb oʻyladi Varenuxa, lekin oʻyini oxiriga yetkazmay, miyasidan boshqa soʻzlar «lip» etib oʻtdi. «Bema’nilik! U Yaltada boʻlishi mumkin emas!»
Bu payt Rimskiy bunday qildi: hamma olingan telegrammalarni, ularga qoʻshib oʻz telegrammasining nusxasini yaxshilab taxtlab paketga soldi, paketni konvertga solib, uni yelimladi, konvert ustiga bir necha soʻz yozib, uni Varenuxaga tutqazar-kan, dedi:
— Sen, Ivan Savel'evich, hoziroq shaxsan oʻzing olib borib ber. Oʻzlari bosh qotirib koʻrishsin.
«Mana bu haqiqatan ham bama’ni fikr boʻldi!» — deb oʻyladi Varenuxa va konvertni portfeliga solib qoʻydi. Keyin, u har ehtimolga qarshi, Styopaning te-lefoni nomerini yana bir marta terib koʻrib, bir oz quloq solib turdi-da, birdan xursand boʻlib sirli tarzda koʻzini qisa boshladi. Rimskiy hushyor tortib boʻynini choʻzdi.
— Artist Voland kerak edi! — muloyimlik bilan dedi Varenuxa.
— U kishi bandlar, — deb javob qildi trubkada bir qaltiroq ovoz, — kim soʻrayapti?
— Var'ete administratori Varenuxa.
— Ivan Savel'evich? — shodlanib qichqirib yubordi trubkadagi ovoz. — Benihoya xursandman ovozingizni eshitganimdan! Salomatligingiz qalay?
— Mersi, — javob qildi hayron qolgan Varenuxa, — kim bu gapirayotgan?
— Uning yordamchisi, yordamchi va tarjimoni Korov'yovman, — deb javrardi trubkadagi ovoz, — kamina xizmatingizga tayyorman, e’zozli Ivan Savel'evich! Nima ishingiz boʻlsa, hech tortinmay menga aytavering. Qulogʻim sizda!
— Kechirasiz, Stepan Bogdanovich Lixodeev hozir uyda yoʻqmi?
— Afsuski, yoʻqlar! Yoʻqlar! — shangʻilladi trubka. — Ketganlar.
— Qayoqqa?
— Shahar tashqarisiga, mashinada sayr qilgani..
— Qa... qayoqqa? Sa... sayrga?.. Qachon qaytib keladi.
— Bir oz toza havoda dam olamanu qaytib kelaman, deb aytdilar!
— Tushunarli... — dedi esankirab qolgan Varenuxa. — Mersi. Iltimos, mos'e Volandga aytib qoʻysangiz, u kishi bugun sahnaga uchinchi boʻlimda chiqadilar.
— Aytaman. Boʻlmasam-chi. Albatta. Shoshilinch garzda. Shak-shubhasiz. Aytaman, — trubkadan uzuq-uzuq javob keldi.
— Xoʻp, omon boʻling, — dedi ajablangan Varenuxa.
— Mening eng samimiy, eng otashin salomimni va istaklarimni qabul qilgaysiz! — derdi trubka. — Sizga muvaffaqiyatlar! Omad, baxt-saodat tilayman. Salomat boʻling!
— Hammasi ravshan! Aytuvdim-ku! — deb baqirdi administrator jigʻibiyroni chiqib. — Hech qanaqa Yalta-palta yoʻq; shahar tashqarisiga sayrga ketipti!
— Agar shu rost boʻlsa, — dedi gʻazabdan rangi dokadek oqarib ketgan moliya direktori, — bunday toʻngʻizlikni nima deb atashni ham bilmayman!
Shu payt administrator sapchib turib ketib shunday shangʻillab baqirvordiki, Rimskiy seskanib ketdi:
— Boʻldi! Esimga tushdi! Pushkinoda «Yalta» degan cheburekxona ochilgan! Hammasi tushunarli! Styopa oʻsha yoqqa borgan, molday ichib olib, endi oʻsha yerdan telegramma yuborib yotipti!
— Bu endi gʻirt bema’nilik, — dedi Rimskiy asabdan yonogʻi pir-pir uchib, azbaroyi gʻazablanganidan koʻzlarida oʻt chaqnarkan, — hali shoshmay tursin, bu sayr unga juda qimmatga tushadi, — shunday deb turib u birdan toʻxtab qoldi va taraddudlanib ilova qildi: — Iye, jinoiy qidiruv nima boʻladi...
— E, safsata u! Uning odatdagi nayrangi, — deb Rimskiy soʻzini boʻldi qiziqqon administrator va soʻradi: — Paketni eltib beraveraymi?
— Albatta, — dedi Rimskiy.
Shu payt eshik ochilib, yana oʻsha ayol kirib keldi... «Oʻsha!» — deb oʻyladi Rimskiy negadir ma’yuslik bilan. Ikkovlari ham pochtachi ayolga peshvoz turishdi.
Bu galgi telsgrammada quyidagi soʻzlar yozilgan edi:
«Tasdiqlaganingiz uchun rahmat. Jinoiy qidiruv boʻlimi adresiga men uchun shoshilinch besh yuz yuboring, ertaga Moskvaga uchaman. Lixodeev».
— Jinni boʻlib qolipti... — dedi Varenuxa zoʻr-bazoʻr.
Rimskiy esa kalitni sharakdatib, temir kassa yashigini ochdi-da, undan besh yuz soʻm pulni sanab olib, qoʻngʻiroq chalib kur'erni chaqirdi, pulni uning qoʻliga tutqazib, telegrafga yubordi.
— Esing joyidami, Grigoriy Danilovich? — dedi Varenuxa oʻz koʻzlariga ishonmay. — Menimcha, pul yuborib bekor qilyapsan.
— Bekor boʻlsa, qaytib keladi, — dedi Rimskiy sekingina, — lekin bu maishatbozligi uchun u hali rosa adabini yeydi, — soʻng Varenuxaning portfeliga ishora qilib qoʻshib qoʻydi: — Sen boraqol, Ivan Savel'evich, fursat gʻanimat.
Shundan keyin Varenuxa qoʻlida portfeli bilan kabinetdan oʻqday otilib chiqib ketdi.
U pastki qavatga tushib, kassa oldida turnaqator tizilishib navbatda turgan odamlarni koʻrdi, kassir ayoldan, yaqin bir soat ichida bittayam bilet qolmas-ligini, chunki qoʻshimcha afishani oʻqigan odamlar gala-gala boʻlib kslayotganini eshitdida, kassir ayolga loja va parterdan oʻttizta eng yaxshi joyni sotmay, chegirib olib qoʻyishni buyurdi, soʻng gʻizillab chiqib, kontramarka soʻrab xiralik qiluvchilarning koʻzini shamgʻalat qilib, shu zahoti kepkasini olgani oʻz kabi-netiga shoʻngʻidi. Lekin u kabinetga kirishi bilan telefon jiringlab qoldi.
— Eshitaman! — dedi baqirib Varenuxa.
— Ivan Savel'evichmi? — deb soʻradi telefonda nihoyatda yoqimsiz pingʻillagan ovoz.
— Hozir u teatrda yoʻq! — deb Varenuxa chinqirgan ediyamki, telefondagi ovoz uning soʻzini boʻldi:
— Maynavozchilikni qoʻying, Ivan Savel'evich, gapimni eshiting. Qoʻlingizdagi telegrammalarni hech qayoqqa olib ham bormang, hech kimga koʻrsatmang ham.
— Kim oʻzi bu gapiryapkan? — deb baqirdi Varenuxa. — Hazilni bas qiling, grajdanin! Hozirning oʻzida kimligingizni aniqlaymiz! Nomeringiz?
— Varenuxa, — dedi yana oʻsha xunuk ovoz, — sen oʻzi rus tilini tushunasanmi? Telegrammalarni hech qayoqqa olib borma.
— Iye, hali shunaqa shilqimmisiz? — baqirdi administrator gʻazablanib. — Shoshmay turing hali! Bu qilmishingiz uchun adabingizni berishadi, — u yana bir nimalar deb dagʻdagʻa qildi-da, birdan jim boʻlib qoldi, chunki trubkada uni endi hech kim eshitmayotgan edi.
Shu choq, moʻ’jaz kabinetga birdan qorongʻi tusha boshladi. Varenuxa kabinetdan oʻkday otilib chiqib, eshikni «qars» etib yopdi-da, yon tomondagi yoʻlakdan yozlik bogʻ tomon yugurdi.
Administrator asabiylashgan va qattiq hayajonda edi. Chunki u, boyagi sullohona qoʻngʻiroq qilgan bezorilar albatta biron nojoʻya nayrang koʻrsatishadi-yu, oʻsha nayranglari Lixodeevning gʻoyib boʻlishiga aloqador boʻladi, deb oʻylagan edi. Shu bois, oʻsha yovuz piyatli odamlarni fosh qilish istagi administratorni tinch qoʻymas, eng qiziq tomoni shundaki, qandaydir koʻngilli bir voqea sodir boʻlishini oldindan his qila boshlagan edi u. Odatda, biron yerga juda muhim xabar yetkazib, butun jamiyatning diqqat-e’tiboriga musharraf boʻlishga intilgan odamda tugʻiladi bunday hissiyot.
Bogʻda birdan qattiq shamol turib, administratorning yoʻlini toʻsmoqchi, uni ogohlantirmoqchi boʻlganday, koʻzlariga qum purkadi. Ikkinchi qavatda bir deraza oynasi singudek boʻlib qarsillab yopildi, joʻka daraxtlarining qir uchlari bezovta pguvilladi. Qosh qorayib, sal salqin tushdi. Administrator koʻzlarini ishqalab momaqaldiroqdan da-rak beruvchi osti zarrang bulut Moskva uzra pastlab suzayotganini koʻrdi. Olisdan dagʻal qaldiragan ovoz eshitildi.
Varenuxa qanchalik shoshayotgan boʻlmasin, yozlik hojatxonaga birrov kirib, montyorning elektr lampasiga sim toʻr kiydirgan yo kiydirmaganini tekshirish istagidan voz kecha olmadi.
U tir yonidan yugurib oʻtib, quyuq oʻsgan siren' butalari orasiga kirdi, havorang boʻyoq bilan boʻyalgan hojatxona shu yerda joylashgan edi. Montyor sarishta odam ekan, erkaklar boʻlimida, shiftga oʻrnatilgan lampa sim toʻr bilan toʻsilgan edi, lekin administratorni bu yerda boshqa narsa ranjitgan edi: momaqal-diroq oldidan kun xiyla qorongʻilashgan boʻlishiga qaramay, hojatxona devorlariga koʻmir va qalam bilan yozib tashlangan har xil bema’ni gaplarni bemalol oʻqisa boʻlardi.
— Obbo, axir bu qanaqa... — deb administrator endi gap boshlagan edi hamki, birdan orqasidan kimningdir xurillagan ovozi eshitildi:
— Sizmisiz bu, Ivan Savel'evich?
Varenuxa seskanib ketdi, orqasiga oʻgirilib, afti mushuknikiga oʻxshab ketuvchi bir baqaloq odamni koʻrdi.
— Ha, men, nimaydi? — gʻijinib javob qildi Varenuxa.
— Gʻoyat, bagʻoyat xursandman, — dedi mushuksimon baqaloq odam miyovlaganday boʻlib, soʻng birdan qulochkashlab turib uning quloq-chakkasiga shunday tarsaki tushirdiki, administratorning boshidan kepkasi uchib ketib, oʻtirgʻich kavagiga tushib gʻoyib boʻldi.
Baqaloq odamning zarbasidan butun hojatxona pirillab yongan chirokdan bir zumga yorishib ketdi va momaqaldiroq gumburlab unga joʻr boʻldi. Keyin yana bir bor chaqmoq chakdi va administratorning roʻparasida sochlari naq olovdek malla, bir koʻziga oq tushgan, ogʻzidan soʻyloq tishi chiqib turgan, yelkalari pahlavonona, ammo oʻzi kichkinagina yana bir jonzod paydo boʻldi. Mana shu ikkinchi jonzod, chamasi, chapaqay boʻlsa kerak, administratorning ikkinchi chakkasida «shavla» qaynatdi. Bu zarbaga joʻr boʻlib yana osmonda momaqaldiroq gumburladi, hojatxonaning taxta tomiga shatir-shutir jala quya boshladi.
— Nima qilyapsizlar, oʻrtoql... — deya pichirladi esi ogʻib qolgan administrator, lekin shu zahoti, jamoatchilik hojatxonasida begunoh odamga hujum qilgan bezorilarni «oʻrtoqlar» deb atash toʻgʻri kelmasligini tushunib xirilladi: — grajda... — lekin ularning bu nomga ham munosib emasliklarini fahmladi, ayni shu payt ikki bezoridan birining uchinchi dahshatli zarbasiga duch keldiyu burnidan laxta-laxta boʻlib oqayotgan qon koʻylagini boʻyadi.
— Portfelingda nima bor, yaramas? — deb chiyilladi mushuknamo odam. — Telegrammalarmi? Ularni hech qayoqqa olib borma deb telefonda seni ogohlanti-rishmabmidi? Ogohlantirishuvdimi deb soʻrayapman sendan!
— Ogoh... ogohlash... lantirishuvdi... — deb entika-entika javob qildi administrator.
— Shunga qaramay yugurib qopsan-da? Ber buyoqqa portfelni, gazanda! — boya telefonda eshitilgan manqa ovoz bilan baqirdi ikkinchi maxluq va Varenuxaning titroq qoʻllaridan portfelni tortib oldi.
Keyin ikkovlari administratorni ikki tomondan qoʻltiqlab olib, uni bogʻdan sudrab chiqishdi-yu, Sadovaya koʻchasi boʻylab gʻizillatib olib ketishdi. Momaqaldiroq tobora kuchliroq gumburlab, daryo boʻlib oqayotgan yomgʻir suvi kanalizatsiya oʻpqonlariga guvillab, shovullab tushar, hammayoqda suv sathida «chuchvara kaynar», toʻlqinlar paydo boʻlar, tomga yoqqan yomgʻir suvi tarnovlarga sigʻmay, ular yonidan sharillab oqib tushar, darvozalar ostidan koʻpiklangan yomgʻir suvi seldek oqib chiqardi. Sadovaya koʻchasida bironta ham girik jon qolmagan edi, binobarin, Ivan Savel'enichni hech kim xalos eta olmasdi. Chaqmoq chaqqandagina lip-lip koʻzga tashlangan bezorilar loyqa suv oqimlaridan hatlab, chalajon administratorni bir zumda 302-bis uyiga yetqizib kelishdi-yu, lip etib bostirmaga kirishdi. Bu yerda ikkita yalangoyoq ayol, tufli va paypoqlarini qoʻllariga yechib olgancha devorga suqilib turishardi. Keyin, bezorilar oltinchi pod’ezd eshigi tomon yugurishdi. Hushidan deyarli ketib boʻlgan Varenuxa beshinchi qavatga olib chiqilib, Styopa Lixodeevning unga yaxshi tanish boʻlgan kvartirasining nimqorongʻi dahliziga uloqtirildi.
Bu yerda ikki bosqinchi gʻoyib boʻlib, ular oʻrnida mallasoch, koʻzlari fosfordek yaraqlovchi qip-yalangʻoch bir qiz paydo boʻldi.
Varenuxa boshiga tushgan falokatlar ichida eng dahshatlisi shu ekanligini fahmladi, qattiq ingradiyu devor tomon tisarildi. Qiz esa administrator oldiga yuzma-yuz kelib, ikkala qoʻlini uning yelkasiga tashladi. Varenuxaning sochlari dahshatdan tikka turdi, chunki u shalabbo boʻlgan sovuq koʻylagi orqali ham qizning muz singari sovuq kaftlarini his etgan edi. — Kel, seni bir oʻpay, — muloyim ovoz bilan dedi qiz va uning pirpiragan koʻzlari Varenuxaning koʻzlariga yaqinlashdi. Shunda Varenuxa hushidan ketdiyu qiz boʻsasini his etmadi.

Oʻn birinchi bob
Ikki Ivan
Daryoning narigi sohilidagi, bundan bir soatgina burun may quyoshi shu’lasiga gʻarq boʻlib turgan qaragʻayzor endi xiralashib, chaplashib, oxiri gʻoyib boʻldi.
Deraza tashqarisida sharros quyayotgan yomgʻir sidirgʻa pardaga oʻxshab tuyulardi. Osmonda dam-badam olov iplar porlab, samo tors-tors yorilar, bemor yotgan xona lipillovchi qoʻrqinchli shu’laga gʻarq boʻlardi.
Ivan koʻpirib, qaynab oqayotgan loyqa daryoga tikilgancha oʻz karavotida tovushsiz yigʻlab oʻtirardi. Har gal momaqaldiroq gumburlaganida u ayanchli chinqirar, qoʻllari bilan yuzini qoplab olardi. U yozib tashlagan varaqlar yerda sochilib yotardi; momaqaldiroq arafasida xonaga huvillab esib kirgan shamol ularni har tomonga uchirib yuborgan edi.
Shoirning dahshatli konsul'tant toʻgʻrisida ariza yozishga urinishlari hech qanday samara bermadi. U semiz fel'dsher ayoldan (uning ismi-sharifi Praskov'ya Fyodorovna edi) qogʻoz bilan kaltagina qalam olgan zahoti ishchan odamlardek kaftlarini bir-biriga ishqalab shosha-pisha stolcha yoniga oʻtirgan edi. U avvaliga gʻayrati joʻshib, xatni shunday boshladi:
«Militsiyaga. MASSOLIT a’zosi Ivan Nikolayevich Bezdomniydan. Ariza. Kecha kechqurun men marhum M. A. Berlioz bilan Patriarx koʻliga borgan edim...»
Lekin shoirning fikri shu zahotiyoq, asosan «marhum» degan soʻz tufayli chuvalashib ketdi. Ariza boshidan betuturiq boʻlib chiqayotgan edi: bu qanaqasi oʻzi — marhum... bilan borgan edim? Marhumlar yurmaydi! Toʻgʻri-da, yana jinniga yoʻyib yurishsa-ya!
Ivan Nikolayevich shu xayolga borib, yozganini tuzata boshladi. Endi bunday boʻlib chikdi: «... keyinroq olamdan oʻtgan M. A. Berlioz bilai...» Bu ham muallifni qoniqtirmadi. Uchinchi marta tahrir qilishga toʻgʻri keldi, lekin unisi avvalgi ikkitasidan ham battar boʻlib chiqdi: «...Tramvay bosib ketgan Berlioz bilan...» — yana, buning ustiga anavi hech kim bilmaydigan adash familiyali kompozitorning shoir miyasiga xira pashshadek yopishib olgani ortiqcha, shuning uchun: «... kompozitordan boshqa Berlioz...» — deb qoʻyishga toʻgʻri keldi.
Ivan bu ikki Berlioz bilan qiynalib ketib, hamma yozganlarini chizib tashladi. Oʻquvchi diqqatini boshlanishdan oʻziga tortib olish uchun juda ta’sirli, kuchli soʻzlardan boshlamoqchi boʻldi-yu, tramvayga chiqqan mushuk haqida yozib, shundan keyin uzilgan kalla epizodiga oʻtdi. Uzilgan bosh va konsul'tantning bashorati uning miyasida Pontiy Pilat haqidagi fikrlarni uygʻotdi, shunda Ivan, yana ham ishonchliroq boʻlishi uchun prokurator haqida eshitganlarini batafsil bayon qilishga ahd qildi.
Ivan tirishqoqlik bilan ishlarkan, yozganlarini chizib tashlar, yangi soʻzlar kiritar, hattoki Pontiy Pilatning, undan keyin orqa oyoqlarida turgan mushukning rasmini ham chizishga urinib koʻrdi. Biroq rasmlar ham yordam bermadi — shoirning arizasi tobora chigallasha, gʻalizlasha bordi.
Qirralari jimirlovchi mudhish bulut yaqinlashib kolib, qaragʻayzor ustini burkagan va kuchli shamol turgan paytda Ivan oʻzining holsizlanganini, ariza yozishni eplolmasligini his qildi-yu, shamol uchirib yuborgan varaqlarini yerdan yigʻishtirib ham oʻtirmay, alam bilan tovushsiz yigʻlay boshladi.
Momaqaldiroq paytida oqkoʻngil fel'dsher ayol Praskov'ya Fyodorovna shoirdan xabar olgani kirdi, kirdiyu uning yigʻlab oʻtirganini koʻrib qoʻrqib ketdi va chaqmoqdan bemor choʻchimasin deb darpardani yopdi, yerda sochilib yotgan varaqlarni yigʻishtirib, gʻizillagancha vrach huzuriga yugurdi.
Vrach kelib, Ivanning qoʻliga ukol qildi, soʻng: endi boshqa yigʻlamaysiz, hozir hammasi oʻtib ketadi, oʻzgaradi, unut boʻladi, deb unga taskin berdi.
Vrach toʻgʻri aytgan ekan. Hademay daryo ortidagi oʻrmon avvalgi qiyofasiga kirdi. Avvalgi begʻubor holiga qaytgan musaffo osmon ostida oʻrmondagi har bir daraxt yaqqol koʻzga tashlana boshladi, daryo ham tinch oqa boshladi. Ukol qilishgan zahoti gʻussa ham shoirni tark eta boshladi, mana endi u oʻz karavotida osmonga yoyilgan kamalakni bamaylixotir kuzatib yotardi.
Bu hol oqshomgacha davom etdi, u kamalakning asta-sekin gʻoyib boʻlganini ham, osmonning quti oʻchib, mahzun boʻlganini ham, oʻrmonning qora tusga kirganini ham payqamay qoldi.
Ivan qaynoq sut ichib yana oʻringa yotdi, mulohazalari oʻzgarganini his qilib, oʻzi ham hayron qoldi. Shaytonnamo la’nati mushuk haqidagi fikri mayinlashdi, uzilgan kalla endi uni choʻchitmas, shunga koʻra, Ivan buni xotirasidan faromush qilib, endi, sira-sini olganda, bu shifoxonada yotish hecham yomon emas, Stravinskiy bama’ni va mashhur odam, u bilan muloqotda boʻlish nihoyatda koʻngilli, buning ustiga momaqaldiroqdan keyin oqshom havosi gʻoyatda totli va tarovatli boʻlarkan, deb oʻylay boshladi.
Hasrat uyi pinakka ketdi. Sokin yoʻlaklardagi sirlangan oq lampalar oʻchib, ular oʻrniga, qoidaga koʻra havorang tungi chiroqlar yondi, eshiklar ortida yoʻlakka toʻshalgan rezina poyandoz ustida ohista yurgan fel'dsher ayollarning oyoq tovushlari tobora kamroq eshitila boshladi.
Endi Ivan shirin orom olib yotarkan, goh shiftdagi abajur ostidan mayin shu’la sochayotgan chiroqqa, goh qora oʻrmon ortidan bosh koʻtarib chiqayotgan oyga nigoh tashlab, oʻzi bilan oʻzi suhbatlashardi.
— Oʻzi nega buncha qattiq hayajonlandima Berliozni tramvay bosib ketganiga? — deb mulohaza qilardi shoir. — Shungayam ota goʻri qozixonami? Nima, u mening yetti tugʻib bir qolganimmidi? Agar bu masalani yaxshilab tahlil qilinadigan boʻlsa, men, hatto durustroq ham bilmas ekanman marhumni. Darhaqiqat, uning toʻgʻrisida nima bilardim? Hech narsa, agar uning boshi kal, tili juda burro ekanligini aytmasam. Undan keyin, grajdanlar, — Ivan kimlargadir murojaat qilgancha gapini davom ettirdi, — kelinglar, bir narsani oydinlashtirib olaylik: qani, menga tushuntirib bering-chi, nega endi men anavi bir koʻzi oʻlik va qora shubhali konsul'tant, sehrgar va professorga itday tashlandim oʻzi? Sham ushlab olib ichki ishtonda uni orqasidan telbalarcha quvishimning, undan keyin, restoranda koʻrsatgan bema’nigarchilikning nima keragi bor edi?
— E, yoʻq, yoʻq, — dedi avvalgi Ivan shoirning yo ichida, yo boshi uzra turgan yangi Ivanga qat’iyat bilan, — har qalay, professor Berliozning boshi uzilajagini oldindan bashorat qildimi? Demak, nega hayajonlanmaslik kerak ekan?
— Masala boshqa yoqda, oʻrtoqlar! — deb e’tiroz bildirdi yangi Ivan avvalgi Ivanga. — Buning tagida qandaydir bir palidlik borligi hatto goʻdakka ham ayon. Oʻsha konsul'tant yuz foiz favqulodda va sirli shaxs. Lekin eng qiziq tomoni ham shunda-da! U Pontiy Pilat bilan shaxsan tanish boʻlgan ekan, bundan ham antiqaroq yana nima boʻlishi mumkin? Patriarx koʻli boʻyida gʻirt ahmoqona gʻalva koʻtargandan koʻra undan muloyimlik bilan Pilat va mahbus Ha-Notsri toʻgʻrisida batafsil soʻzlab berishni iltimos qilinsa, toʻgʻri boʻlmasmidi?
Men boʻlsam boshimga qayoqdagi gʻalvani orttirib yuribman! Toʻgʻri, jurnal muharririni tramvay bosib ketgani — muhim hodisa, albatta! Lekin nima, shu bilan jurnal yopilib qolarmidi? Hay, iloj qancha: odamzod oʻlmay qolmaydi, hatto tasodifan ham oʻlishi mumkin, deb juda haq gap aytilgan. Hay, joyi jannatda boʻlsin! Nima qipti, oʻrniga boshqa muharrir tayinlanadi, ehtimol, bunisi yana ham soʻzamolroq boʻlar.
Yangi Ivan bir oz mudrab olgach, eski Ivandan soʻradi:
— Xoʻsh, bu vaziyatda men kim boʻldim?
— Ahmoq! — dedi kimdir doʻrillagan ovozda aniq qilib, lekin bu na yangi, na avvalgi Ivanning ovozi edi, balki konsul'tantning yoʻgʻon ovoziga judayam oʻxshab ketardi.
Lekin Ivan «ahmoq» degan soʻzdan negadir hech xafa boʻlmadi balki hatto xushtaajjub bilan jilmayib koʻydi-yu, koʻzi ilinib jim boʻlib qoldi. Ivan pinakka ketarkan, koʻz oldida tanasi fil oyogʻini eslatuvchi pal'ma daraxti koʻrindi, mushuk ohista yonidan oʻtib ketdi — u qoʻrqinchli emas, quvnoq koʻrinardi. Xullas, Ivanni endigina uyqu elita boshlagan ham ediki, birdan deraza panjarasi tovushsiz bir tomonga surildi va balkonda oʻzini oy shu’lasidan panaga oli-ga urinayotgan sirli bir shaxs paydo boʻldi, u Ivanga barmogʻi bilan poʻpisa qildi. Ivan aslo qoʻrqmay karavotidan turib, balkonda bir erkak turganini koʻrdi. Bu erkak barmogʻini labiga bosib pichirladi:
— Tsss!

Oʻn ikkinchi bob
Sehrgarlik Va Uning Fosh Etilishi
Boshiga sariq rangli teshik kotelok-shlyapa, egniga katak shim, oyogʻiga yaltiroq botinka kiygan, noksimon burni qip-qizil kichkinagina bir odam Var'ete sahnasiga ikki gʻildirakli oddiy velosiped minib chikdi. U fokstrot sadosi ostida sahnani bir marta aylangach, burgʻi chalib zafar na’rasini tortgan edi, velosiped orqa gʻildiragiga turib oddi. Kichkina odam bitta gʻildirakda bir oz sahna aylangach, oyogʻini osmonga koʻtarib, velosipedni qoʻli bilan boshqara boshladi va ayni paytda uning old gʻiddiragini chiqarib olib parda orqasiga dumalatib yubordi, soʻng velosiped tepkilarini qoʻli bilan aylantirgancha bir gʻildirakda yurishni davom ettirdi.
Shundan keyin egniga triko va hammayogʻiga kumush yulduzchalar yopishtirilgan yubka kiygan, toʻladan kelgan sariq soch ayol bir gʻildirakli judayam baland velosiped minib chiqib, u ham sahnada aylana boshladi. Kichkina odam bu ayol bilan toʻqpash kelganida boyagadagi kotelok-shlyapasini oyogʻi bilan yechib, chinqirib salomlashardi.
Nihoyat, sakkiz yoshlardagi afti qarimsiq bir bola avtomobilning kattakon gudogi osilgan qoʻshgʻildirakli jajjigina velosiped minib chiqib, kattalar oyogʻi ostida oʻralashib, gʻizillab yura boshladi.
Uchchala artist sahnada bir necha marta gir-gir aylangach, orkestrdagi barabanning vahimali sadosi ostida yugurib sahna labiga kelishgan edi, birinchi qatorda oʻtirgan tomoshabinlar «voh», deb oʻtirgan yerlarida orqaga tashlanishdi, chunki odamlarning nazarida, uchchala artist ham velosipedlari bilan birga orkestr joylashgan chuqurga yiqilib tushayotganday boʻlib tuyulgan edi.
Lekin artistlar, velosipedlarining oldingi gʻildiraklari musiqachilar ustiga qulagudek boʻlgan bir paytda taqqa toʻxtashdi. Velosipedchilar «Ap!» deya qattiq qichqirishib, yerga sakrab tushdilar, ayni paytda sariq soch ayol tomoshabinlarga havoyi boʻsa yubordi, goʻdak esa gudogini bibilatib kulgili signal berdi.
Gulduros qarsaklar binoni larzaga keltirdi, havorang parda sahnaning ikki tomonidan bir-biriga yaqinlashib kelib, velosipedchilarni koʻzdan yashirdi, eshiklar tepasidagi «chiqish» deb yozilgan yashil chiroqlar oʻchdi, gumbaz ostidagi oppoq sharsimon chiroqlar oʻrgimchak inini eslatuvchi gimnastika dorlari oraligʻidan quyoshdek charaqlab yondi. Tanaffus boshlangan edi, shu tanaffusdan soʻng tomoshaning oxirgi boʻlimi boshlanishi kerak.
Velosipedchi Jullilar oilasi namoyish qilgan moʻ’jizaga mutlaqo qiziqmagan yagona odam Grigoriy Danilovich Rimskiy boʻldi. U yolgʻiz oʻzi yupqa lablarini tishlab kabinetida oʻtirarkan, chehrasi dam-badam asabdan tirishardi. Lixodeevning gʻayritabiiy tarzda gʻoyib boʻlgani yetmaganday, endi hech kutilmaganda administrator Varenuxaning yoʻqolib qolgani ortiqcha boʻldi.
Rimskiy uning qayoqqa ketganini bilardi, ammo u shu ketganicha... qaytib kelmadi! Rimskiy yelkasini uchirib-uchirib qoʻyarkan, oʻzicha pichirladi:
— Axir qaysi gunohim uchun?!
Moliya direktoridek ishbilarmon odam uchun Varenuxa ketgan yerga qoʻngʻiroq qilib, unga nima boʻlganini soʻrab bilishdan oson ish boʻlmasa ham, taajjubki, u to kechki soat oʻngacha oʻzini bu narsaga majbur qila olmadi.
Soat oʻnga borganda Rimskiy oʻzini oʻzi majbur qilib, nihoyat telefon trubkasini qulogʻiga tutdi, tutdi-yu telefonning gung boʻlib qolganini bildi. Kur'er binodagi boshqa telefonlar ham ishlamayotganini xabar qildi. Albatta, koʻngilsiz, ammo unchalik gʻayritabiiy boʻlmagan bu hol moliya direktorini, negadir, tamomila hangu mang qilib qoʻydi, lekin ayni paytda xursand ham qildi: u qoʻngʻiroq qilish zaruratidan forigʻ boʻlgan edi.
Tanaffusdan darak beruvchi qizil chiroq moliya direktorining boshi uzra endigina lip-lip yona boshlagan edi, kur'er kirib ajnabiy artistning kelganini xabar qildi. Negadir moliya direktori bu xabardan bir seskanib tushdi va oʻrnidan turib, qovogʻidan qor yogʻgudek oʻshshaygancha, gastrolyorni kutib olgani parda orqasiga yoʻl oldi, chunki uni kutib olish uchun Rimskiydan boshqa hech kim qolmagan edi.
Bir guruh sinchkov odamlar: egniga zarvaraq shohi toʻn kiyib, salla oʻragan koʻzboyloqchilar, toʻqima oq kurtka kiygan kon'ki uchuvchiyu upa sepib aftini oqarTirgan bayonchi va grimchilar yoʻlakda uymalashib turisharkan, har xil vaj bilan kattakon grimxonaga moʻralashardi.
Egniga bichimi gʻoyat antiqa va nihoyatda uzun frak kiyib, yuziga faqat koʻzlarinigina berkituvchi qora niqob taqqan mashhur artist hammani hayratda qoldirdi. Lekin bu sehrgarning ikki hamrohi yanada alomatroq koʻrindi. Bular: egniga katak kamzul kiyib, koʻziga shishasi darz ketgan pensne taqqan daroz odam bilan xoʻppasemiz qora mushuk edi — mushuk grimxonaga orqa oyoqlarida yurib kirdi, borib bemalol divanga oʻtirdi va koʻzlarini suzib grim stoli yonidagi yalangʻoch chiroqchalarni kuzata boshladi.
Rimskiy oʻzini jilmayishga majbur qilib (ammo u zaharxanda irshaydi), divanda, mushukning yonida gung boʻlib oʻtirgan sehrgar bilan ta’zim qilib salomlashdi. Qoʻl siqib koʻrishish boʻlmadi. Lekin katak kamzulli naynov: «Kamina u kishining yordamchisiman», deb oʻzini tanitdi moliya direktoriga. Bu vaziyatdan moliya direktori yana noxush taajjublandi: axir shartnomada yordamchi haqida hech qanday soʻz boʻlmagan edi-ku.
Grigoriy Danilovich, xuddi tomdan tarasha tushganday, dabdurustdan paydo boʻlib qolgan bu katak kamzulga majburan yuzlanib, quruqqina soʻradi:
— Apparatlaringiz qayerda?
— O samoviy olmosimiz, e’zozli janob direktor, — qaltiroq ovoz bilan javob qildi sehrgar yordamchisi, — bizning apparatlarimiz, hamisha oʻzimiz bilan birga. Mana u! Eyn, svey, drey! — Shunday deb u Rimskiyning koʻzi oddida gʻadir barmoqlarini aylantirib turdi-da, birdan uning tugmalari qadalgan kamzuli ichidagi nimchasining choʻntagiga solinib, zanjir bilan tugma teshigiga ilingan oltin soatini zanjiri bilan birga mushukning qulogʻi orqasidan oldi.
Rimskiy beixtiyor qoʻlini qorniga qoʻydi, bu moʻ’jizaning shohidi boʻlganlar hang-mang boʻlib qolishdi, eshik tirqishidan moʻralab turgan grimchi esa mamnun boʻlib tomoq qirib qoʻydi.
— Sizning soatingizmi? Marhamat, oling, — surbetlarcha tirajyib dedi yordamchi va esankirab qolgan Rimskiyga uning buyumini isqirt kaftida uzatdi.
— Bunaqa odam bilan tramvayga chiqsang uying kuyadi, — deb quvnoq ohangda pichirladi bayonchi grimchining qulogʻiga.
Lekin mushuk soat voqeasidan ham antiqaroq nayrang koʻrsatdi. U toʻsatdan oʻrnidan turdi, orqa oyoqlarida yurib, ustiga koʻzgu oʻrnatilgan stolcha oddiga bordi, old oyoqlari bilan grafin qopqogʻini olib, stakanga suv quydi, suvni ichib boʻlib, yana qopqoqni yopdi-da, grim lattasi bilan moʻylovini artdi.
Endi odamlar, ogʻizlari lang ochilgancha, tillari kalimaga kelmay, serrayib qolishdi, grimchi esa zavq bilan pichirladi:
— O, qoyilman!
Shu choq qoʻngʻiroq uchinchi marta vahima bilan chalindi va juda qiziqarli nomerlarni koʻrish niyatida boʻlgan odamlar grimxonadan nari keta boshlashdi.
Yana bir daqiqadan keyin tomosha zalidagi sharsimon chiroqlar oʻchdi, sahna oddidagi chiroqlar yonib, parda etagiga qizgʻish shu’la tushdi, shunda egniga eskirgan koʻylak, gʻijimlangan frak kiygan, soqol-moʻylovi olingan, xuddi goʻdakdek xushchaqchaq, toʻladan kelgai bir odam parda oldida paydo boʻldi. Bu butun Moskvaga dovrugʻi ketgan konferans'e Jorj Bengal'skiy edi.
— Shunday qilib, grajdanlar, — deb gap boshladi Bengal'skiy, goʻdaklarga xos jilva bilan, — hozir sahnaga chiqish navbati... — shunday deb turib Bengal'skiy oʻz nutqini boʻldi va boshqacha ohangda gapira boshladi: — Bugun, uchinchi boʻlimda tomoshabinlar yanayam koʻpaygan koʻrinadi zalda. Bugun bu yerga shaharning yarmi yigʻilgan! Yaqinda men bir ogʻaynimni uchratib, unga: «Nega teatrimizga bormay qoʻyding? Kecha shaharning yarmi yigʻiddi bizda», — degan edim, u: «Men shaharning ikkinchi yarmida turaman!» — deb javob qildi. — Bengal'skiy gurra kulgi koʻtarilishini kutib bir oz pauza qildi, lekin hech kim kulmagach, gapini davom ettirdi: — ... Shunday qilib, hozir mashhur ajnabiy artist mes'e Voland sehrgarlik seansini sizlarga namoyish qiladi! Lekin siz bilan biz yaxshi tushunamizki, — shu yerga kelganda Bengal'skiy donishmandona jilmaydi, — sehrgarlik oʻzi dunyoda yoʻq narsa, u bid’at, xolos, lekin maestro Voland koʻzboyloqchilik texnikasini mukammal oʻzlashtirganki, bu narsa sehrgarlik seansining eng qiziqarli qismida, ya’ni sehrgarlik texnikasini fosh etish paytida sizlarga oydinlashadi, ammo bizlar texnika va uning fosh etilishi tarafdori boʻlganimiz sababli janob Volapdni sahnaga taklif qilamiz!
Bengal'skiy shu tuturiqsiz nutqini javrab boʻlib, ikki kaftini bir-biriga chalishtirgancha, parda oraligʻiga tiqib silkiy boshlagan edi, parda ohista shirillab ikki tomonga ochildi.
Sehrgarning oʻz daroz yordamchisi hamda orqa oyoqlarida yuruvchi mushugi bilan sahnaga chiqib kelishi xalqqa juda manzur boʻldi.
— Menga kreslo qoʻying, — deb buyurdi Voland sekingina, shu zahotiyoq sahnada qayokdandir kreslo paydo boʻldi-yu, sehrgar unga borib oʻtirdi, — ayt-chi menga, azizim Fagot, — deb yuzlandi Voland katak kamzulli masxarabozga (chamasi, uning «Korov'yov»dan boshqa ham ismi bor boʻlsa kerak), — sen nima deysan, Moskva nufuzi tabiatida ancha oʻzgarish sodir boʻlgan-a?
Sehrgar kresloning osmondan tushganini koʻrib dong qotib qolgan olomonga qaradi.
— Xuddi shunday, messir, — ohista javob qildi Fagot-Korov'yov.
— Gaping toʻgʻri. Shahar aholisi zohiran juda oʻzgarib ketipti, ayni paytda, menimcha, shaharning oʻzi ham. Kiyim-boshlar toʻgʻrisida-ku gapirmasa ham boʻladi, lekin men... haligi... nimaydi... tramvay, avtomobillarni nazarda tutyapman.
— Avtobuslarniyam, — iltifot bilan ilova qildi Fagot.
Xalq, bu suhbat — sehrgarlikning muqaddimasi boʻlsa kerak, deb oʻylab, uni diqqat bilan tinglardi. Sahna orqasida artistlar, sahna ishchilari gʻij-gʻij boʻlib ketgan edi, ularning basharalari orasida Rimskiyning boʻzday oqargan tajang yuzi ham koʻzga tashlanardi.
Sahna yoniga turib olgan Bengal'skiyning chehrasida taajjub alomatlari paydo boʻldi. U bir qoshini xiyol chimirdi-da, pauzadan foydalanib gapira boshladi:
— Xorijdan kelgan artist, texnika jihatidan rivojlangan Moskvamizga, shuningdek, Moskva aholisiga tahsin oʻqimoqda, — shunday deb Bengal'skiy ikki marta: oldin parterdagilarga, keyin galereyaga qarab, jilmaydi.
Voland, Fagot va mushuk konferans'e tomonga oʻgirildilar.
— Nima, men tahsin oʻqidimmi? — soʻradi sehrgar Fagotdan.
— Aslo, messir, siz hech kimga hech qanday tahsin oʻqimadingiz, — deb javob qildi u.
— Boʻlmasa, nima deb javrayapti manavi odam?
— U shunchaki yolgʻon gapirdi! — butun teatr eshitadigan yangroq ovoz bilan dedi katak kamzulli yordamchi va Bengal'skiyga oʻgirilib ilova qildi: — Tabriklayman sizni, yolgʻonchi grajdanin!
Galereyada kulgi koʻtarildi, Bengal'skiy bir seskanib, koʻzlarini chaqchaytirdi.
— Lekin meni koʻproq qiziqtirgan gʻoyatda muhim masala, albatta, avtobuslar, telefonlar va hokazolar.
— Apparatlar! — deya eslatdi katak kamzul.
— Judayam toʻgʻri, minnatdorman, — deb yoʻgʻon ovoz bilan ohista gapida davom etdi sehrgar, — ... apparatlar emas, balki shahar aholisining doxilan qanchalik oʻzgarganligidir!
— Ha, bu nihoyatda muhim masala, taqsir.
Sahna orqasida turganlar bir-birlariga qarab qoʻyib, taajjubda yelka qisa boshladilar. Bengal'skiy lavlagiday qizarib, Rimskiy dokaday oqarib ketdi. Lekin shu mahal sehrgar boshlanib kelayotgan hayajonni his qildi shekilli, bunday dedi:
— Darvoqe, azizim Fagot, gapga berilib ketib, buyoqda xalqni zeriktirib qoʻyibmiz-u. Qani, boshlanishiga bironta odmiroq hunaringni koʻrsatchi bizga..
Zal yengil tin olib, bir qoʻzgʻalib qoʻydi. Fagot bilan mushuk rampa* yoqalab ikki tomonga ketishdi. Fagot barmokdarini shaqillatgancha:
— U, toʻrt! — deb shoʻx qichqirdi-da, havodan bir dasta qarta ilib oldi, soʻng uni chiylab turib, uzun lenta qilib mushukka uzatdi. Mushuk uni ilib olib, xuddi shu tarzda Fagotga qaytardi. Atlas qarta ilondek vishilladi, Fagot ogʻzini xuddi polapondek ochgancha, bir dasta qartani bitta-bittadan yutib yubordi.
Shundan keyin mushuk orqa oʻng oyogʻini sudrab turib, zalga ta’zim qildi va gulduros olqishga sazovor boʻldi.
— Qoyil! Bunaqasi boʻlmagan! — deb zavq bilan qichqirishardi sahna orqasida turganlar.
Fagot esa barmogʻi bilan parterga ishora qilib dedi:
— Endi, hurmatli grajdanlar, haligi qarta yettinchi qatorda oʻtirgan grajdanin Parchevskiyning choʻntagida, grajdanka Zel'kovaga aliment toʻlash haqida suddan kelgan chaqiriq qogʻozi bilan bitta uch soʻmlik pul orasida.
Parterda oʻtirganlar gʻimirlab, oʻrinlaridan tura boshlashdi. Nihoyat, shu payt taajjubdan qulogʻigacha qizarib ketgan bir grajdanin (uning familiyasi haqiqatan ham Parchevskiy ekan) hamyonidan qarta dastasini olib, uni nima qilishni bilmay, dam-badam boshi uzra koʻtara boshladi.
— Oʻzingizga esdalik boʻlib qolaqolsin! — deb qichqirdi Fagot. — Axir siz kecha kechqurun ovqat paytida, agar poker oʻyini boʻlmaganda Moskvada bir kun ham yashay olmasdim, deb bekorga aytmovdingiz-ku.
— Almisoqdan qolgan nayrang, — dedi kimdir galereyadan, — anavi parterdagi oʻzlarining sherigi boʻlishi kerak.
— Siz shunday fikrdamisiz? — deb baqirdi Fagot, galereyaga koʻzini suzib qararkan. — Unday boʻlsa, siz ham bizga sheriksiz, negaki qarta hozir sizning choʻntagingizda!
Galereyada harakat boshlandi, soʻng xursand boʻlgan ovoz eshitildi:
— Toʻgʻri! Shunda ekan! Shu yerda, shu yerda... Toʻxta! Iye, chervon pullarku!
Parterdagilar galereya tomonga boshlarini oʻgirishdi. U yerda bir grajdanin oʻz kissasidan bank usulida bogʻlanib, ustiga «bir ming soʻm» deb yozilgan bir dasta pul topib hang-mang boʻlib qolgan edi.
Atrofida oʻgirganlar uning ustiga yopirilishdi, u esa pullar rostakammikin yo sehrli qogʻozlarmikin deb dasta pul ustidagi qogʻozni tirnogʻi bilan yirtishga urinardi.
— Azbaroyi xudo, rostakam pul! Chervon pullar! — deb qichqirishdi galereyadan quvonchli ovozlar.
— Men bilan ham shunaqa oʻyin oʻynang, — deb kuldi parterning oʻrtalarida oʻtirgan bir baqaloq odam.
— Avek plezir! — dedi Fagot. — Nega endi faqat siz bilan? Hamma faol ishtirok etadi bu oʻyinda! — keyin komanda bera boshladi: — Hamma yuqoriga qarasin!.. Bir! — shu choq uning qoʻlida pistolet paydo boʻldi, soʻng: — Ikki! — deb qichqirdi. Pistoletning ogʻzi osmonga qaradi. — Uch! — deb qichqirgan edi, oʻt chaqnab, «paq» etgan ovoz eshitildi-yu, gumbaz ostidan, har yoqqa tortilgan sim va arqon dorlar orasidan zalga oq qogʻozlar yogʻa boshladi.
Qogʻozlar gir-gir aylanib uchar, ba’zilari galereyaga, ba’zilari orkestr joylashgan yerga, hatto sahnaga ham uchib tushar edi. Bir necha soniyadan keyin tomoshabinlar ustiga pul laylakqordek gupillab yogʻa boshladi, odamlar turib ketib, pullarni ilib ola boshladilar.
Yuzlab qoʻllar havoga koʻtarildi, tomoshabinlar oʻzlari ilib olgan qogʻoz pullarni charogʻon sahna tomonga qarab, koʻzlariga yaqin olib borishar, ularda haqiqiy suvli belgilar borligiga, ya’ni pullarning rostakam ekanligiga ishonch hosil qilishardi. Pullarning hidi ham hech qanday shubha uygʻotmasdi: bu — faqat endigina bosmadan chiqqan pullargagina xos boʻlgan jozibali hid edi. Butun teatrni avaliga shodlik, soʻng hayrat tuygʻusi qamrab oldi. Hammayoqdan: «Chervonlar, haqiqiy chervon pullar», — degan soʻzlar, «voy, voy-boʻ» — degan undovlar va quvnoq kulgi guvillab eshitilardi. Ba’zi birovlar kreslolar ostiga tushgan pullarni qidirib qatorlar orasida emaklay ham boshlagan edi. Koʻpchilik oʻtirgʻichlar ustiga chiqib olib, har tomonga shox tashlab, pirpirak boʻlib uchib tushayotgan qogʻoz pullarni ilishga harakat qilardi.
Militsionerlar borgan sari koʻproq hayratga kela boshlashdi, artistlar esa endi parda orqasidan bemalol moʻralay boshlashgandi.
Bel'etajdan*: «Nega chang solasan? Bu meniki! Men tomonga uchib tushayotuvdi!» — degan ovoz va unga javoban: «Turtma meni, agar men seni turtsam, onangni koʻrasan!» — deb baqirgan boshqa ovoz eshitiddi. Soʻng birdan shapaloq ovozi keldi. Shu zahoti bel'etajda militsioner qalpogʻi paydo boʻlib, u yerdan kimnidir olib chiqib ketishdi.
Xullas, odamlarning hayajoni tobora ortib borardi, agarda Fagot havoga bir puflab pul yogʻinini taqqa toʻxtatmaganida bormi, oxiri nima boʻlishini bilib boʻlmasdi.
Ikkita yosh yigit ma’nodor va shoʻx koʻzlarini urishtirib olib, oʻrinlaridan turishdi-yu, toʻppa-toʻgʻri bufetga yoʻl olishdi. Teatr misoli ari uyasi edi, tomoshabinlarning koʻzlari asabiy chaqnardi. Ha, darhaqiqat, bu mashmashaning oqibati nima boʻlishini hech kim ayta olmas edi — agar Bengal'skiy oʻzini qoʻlga olib, joyidan qoʻzgʻalmaganida. U oʻzini yaxshilab tutib olishga urinib, odati boʻyicha kaftlarini bir-biriga ishqadi va ovozini mumkin qadar jarangdor qilib dedi:
— Shunday qilib, grajdanlar, hozir siz bilan biz ommaviy gipnoz deyiluvchi voqeaning shohidi boʻldik. Bu — sehrgarlikda hech qanday moʻ’jiza yoʻqligini juda aniq isbotlovchi sof ilmiy tajriba. Endi maestro Volanddan mazkur tajribani fosh qilishlarini iltimos qilamiz. Hozir, grajdanlar, siz ana shu pul boʻlib koʻringan qogʻozlarning qanday paydo boʻlgan boʻlsa, shunday zumda gʻoyib boʻlishini oʻz koʻzingiz bilan koʻrasiz.
Shunday deb u chapak chala boshladi, lekin unga bironta ham odam joʻr boʻlmadi, u chapak chalayotganida chehrasida ishonchli tabassum oʻynagan edi, ammo koʻzlarida ishonchdan asar ham yoʻq edi, uning koʻzlari koʻproq iltijoni ifodalardi.
Bengal'skiy nutqi xalqqa yoqmadi. Butun zal shunday teran sukutga toldiki, uni faqat katak kamzulli Fagot buzdi.
— Buyam yana, hali aytganimizdek, yolgʻonchilik namunasi, — dedi u takaniki singari qaltiroq va shangʻi ovoz bilan. — Bu qogʻozlar, grajdanlar, haqiqiy pullardir!
— Bravo! — deb boʻkirdi bir yoʻgʻon ovoz yuqoridan.
— Sirasini aytsam, bu odam, — deb Fagot Bengal'skiyni koʻrsatdi, — jonimga tegdi. Hamma narsaga tumshugʻini tiqyapti, qalbaki luqmalari bilan seansga putur yetkazyapti! Nima qilsak boʻlarkina buni?
— Kallasini olish kerak! — dedi galereyadan turib kimdir gʻazab bilan.
— Nima dedingiz? Labbay? — Fagot shu zahoti ilib ketdi bu yaramas taklifni. — Kallasini olish kerak? Dono fikr! Begemot! — deb baqirdi u mushukka. — Bajar! Eyn, svey, drey!
Shunda mutlaqo kutilmagan hol yuz berdi. Qora mushukning tuklari tikkaydi, u mudhish ovoz bilan miyovladi. Keyin gʻujanak boʻlib turib toʻgʻri Bengal'skiyning koʻksiga qoplondek sapchidi-da, uning boshiga sakrab chikdi. Mushuk xirillagancha momiq panjalari bilan konferans'ening siyrak sochlarini changallab oldi va vahshiyona chinqirgancha boshini ikki marta burab, yoʻgʻon boʻynidan uzib oldi.
Teatrdagi ikki yarim ming odam baravariga chinqirib yubordi. Bengal'skiy uzilgan boʻynidagi tomirlaridan qon tizillab otila boshladi, uning manishkasi , fraki qonga boʻyaldi. Zaldan ayollarning jonholatda chinqirganlari eshitildi. Mushuk uzilgan boshni Fagotga berdi, u esa boshning sochidan ushlab, uni xalqqa koʻrsatdi, shunda bosh jon achchigʻida butun teatrni boshga koʻtarib baqirdi:
— Doktor chaqiringlar!
— Bundan keyin ham tuturiqsiz gaplarni javraysanmi? — dagʻdagʻa bilan soʻradi Fagot yigʻlayotgan boshdan.
— Boshqa qilmayman! — deb xirilladi bosh.
— Xudo haqqi, qiynamang uni! — lojadan ayol kishining gʻoyatda oʻtkir chinqirigʻi eshitildi, sehrgar shu ovoz kelgan tomonga yuzini oʻgirdi.
— Xoʻsh, grajdanlar, kechiramizmi buni? — soʻradi Fagot zalga yuzlanib.
— Kechirilsin! Kechirilsin! — avvaliga koʻproq ayollarning ayrim-ayrim ovozlari eshitildi, keyin esa erkaklar ham ularga joʻr boʻlib baravar qichqira boshlashdi.
— Sizning fikringiz, messir? — soʻradi Fagot niqob taqqan sehrgardan.
— Xay, nima ham deymiz, — oʻychanlik bilan dedi u, — bular — odamzod axir. Pulni yaxshi koʻrishadi, lekin oʻzi hammavaqt shunday boʻlgan-ku... Butun insoniyat pulni yaxshi koʻradi, u nimadan yasalgan boʻlmasin — teridanmi, qogʻozdanmi, bronzadanmi, oltindanmi — bari bir. Chunki ular yengiltak xilqatlardir... Xay, nachora... ularning qalblarida ba’zan shafqat tuygʻulari ham uygʻonib qoladi... oddiy bandalar... umuman, qadimgi odamlarga oʻxshab ketishadi bular ham... faqat uy-joy masalasi odamgarchilikdan chiqaribdi! — Soʻng baland ovoz bilan buyurdi: — Boshini oʻrniga joylashtiring.
Mushuk yaxshilab moʻljallab turib boshni boʻyinga qoʻndirdi, oqibat, kalla hech qachon tanasidan ajralmaganday, oʻz oʻrniga puxta joylashdi. Eng muhimi, boʻyinning uzilgan yerida hech qanday chandiq izi qolmadi. Mushuk Bengal'skiyning fraki va manishkasini panjasi bilan yelpigan edi, ulardagi qon dogʻidan asar ham qolmadi, Fagot yerda oʻtirgan Bengal'skiyni oyoqqa turgʻazdi, frakining kissasiga bir dasta pul solib qoʻyib, uni sahnadan chiqarib yuborarkan, dedi:
— Qani, tuyogʻingizni shiqillating! Qaytaga sizsiz yaxshiroq vaqtichogʻlik qilamiz.
Konferans'e atrofga bezrayib qarab, gandiraklagancha bir amallab oʻt oʻchiruvchi postiga yetib bordi, lekin shu yerga yetganda ahvoli ogʻirlashdi. U ayanchli chinqirdi:
— Voy boshim, boshim!
Uning oldiga boshqalar qatori Rimskiy ham yugurib bordi. Konferans'e yigʻlar, qoʻllari bilan havoda bir nimani ushlamoqchi boʻlar va gʻoʻldirardi:
— Boshimni beringlar! Boshimni qaytarib beringlar! Mayli, kvartiramni, suratlarimni olinglar, faqat boshimni qaytarib bersanglar boʻlgani!
Kur'er vrach chaqirgani yugurdi. Bengal'skiyni grimxonadagi divanga yotqizmoqchi boʻlishuvdi, u odamlarni siltab, tepib toʻpolon qila boshladi. Izvosh chaqirishga toʻgʻri keldi. Baxtiqaro konferans'eni olib ketishgandan keyin Rimskiy yana sahna tomon yugurib, u yerda yangi moʻ’jizalar sodir boʻlayotganini koʻrdi. Ha, aytganday, shu mahalmi yo bundan sal oldinroqmi, harholda sehrgar oʻzi oʻtirgan eski kreslo bilan birga sahnadan gʻoyib boʻlgan, ammo shuni aytish kerakki, Fagot sahnada namoyish qilayotgan gʻayrioddiy narsalarga mahliyo xalq Volandning gʻoyib boʻlganini mutlaqo payqamagan edi.
Fagot esa jabrlangan konferans'eni chiqarib yuborgach xalqqa shunday degan edi:
— Mana endi, anavi xira pashshadan qutulganimizdan keyin, kelinglar, ayollar magazinini ochamiz!
Shu zahotiyoq sahna sahniga eroniy gilamlar yoyildi, ikki biqinidan trubkasimon och-yashil chiroqlar bilan yoritilgan katta-katta toshoynalar va ular oraligʻida vitrinalar paydo boʻldi, shodiyona hayratga kelgan tomoshabinlar va vitrinalarda Parijda tikilgan turli rang va bichikdagi ayollar koʻylaklarini koʻrishdi. Bu koʻylaklar bitta vitrinaga joylashgan boʻlsa, boshqalarida ayollarning har xil: pat qadalgan va patsiz, toʻqali va toʻqasiz yuzlab shlyapalari, shuningdek, qora, oq, sariq rangdagi, charmdan, atlasdan, mayin charmdan tikilgan, tasmali va tugmali behisob tuflilar paydo boʻldi. Shu tuflilar orasida qutichalarda chiroq shu’lasida tovlanuvchi billur atir shishachalar. Kiyik terisidan, duxoba charmdan, shohidan tikilgan togʻ-togʻ sumkachalar, ular orasida zarb qilingan, choʻzinchoq oltin gʻilofchalarda lab boʻyoqlari.
Shu payt qay goʻrdandir paydo boʻlgan, egniga anjumanbop qora libos kiygan, boʻynidagi gʻoyat alomat chandigʻi boʻlmasa, chinakam sohibjamol koʻrinuvchi mallasoch qiz vitrinalar oldida turib, shu yerning bekasi sifatida tabassum qildi.
Fagot shiringina jilmayib, parijcha fasondagi bu koʻylaklaru poyabzalni firma, siz — ayollarning kiyilgan, eski koʻylaklaringiz, poyabzallaringizga ayirboshlaydi, deb e’lon qildi. Sumkachalar, atir va boshqa buyumlar toʻgʻrisida ham shunday ayirboshlash boʻlishini ilova qildi..
Shu payt mushuk orqa oyoqlarini bir-biriga urib, ayni chogʻda oldingi oyoqlari bilan eshikogʻasiga xos harakat qildi.
Qiz esa anchagina mujmal, ammo parterdagi ayollarning chehrasiga qaraganda kishini vasvasaga soluvchi bir qoʻshiqni chuchuk til bilan xirillab, ammo shirin qilib kuyladi:
— Xerlen, Shanel' nomer besh, Mitsuko, Narsis Nuar, anjuman koʻylak, kokteyl' koʻylak...
Fagot egilib-bukilar, mushuk ta’zim qilar, qiz oynavand vitrinalarni ochardi.
— Marhamat! — deb shangʻillardi Fagot. — Hech tortinmasdan, takallufsiz kelaveringlar!
Xalq bezovta boʻla boshladi, lekin hozircha sahnaga chiqishga hech kim jur’at etmadi. Biroq mana, qorachadan kelgan bir ayol parterning oʻninchi qatoridan turdi va hech qanaqa gap-soʻzga parvo qilmaydigan odamdek jilmayib, yon tomondagi zinachadan sahnaga chikdi.
— Bravo! — deb qichqirdi Fagot. — Eng birinchi mehmonni qutlayman! Begemot, kreslo! Poyabzaldan boshlaymiz, madam.
Ayol kresloga oʻtirdi. Fagot shu zahoti ayolning oyogʻi ostiga, gilamga olam-jahon tuflilarni toʻkib tashladi.
Qorasoch ayol oʻng oyogʻidagi tuflini yechib, och binafsha rang tuflini kiyib koʻrdi, gilamda turib, poshnasini bosib koʻrdi.
— Oyogʻimni siqmasmikin? — oʻychanlik bilan soʻradi ayol.
Bunga javoban Fagot ranjib dedi:
— Yoʻgʻ-e, nima deyapsiz? — mushuk ham xafa boʻlib miyovlab qoʻydi.
— Men oldim shu tuflini, mos'e, — dedi qorasoch ayol viqor bilan va ikkinchi oyogʻiga ham tufli kiya boshladi.
Ayolning eski tuflilari parda orqasiga otib yuboildi, uning oʻzi ham mallasoch qiz va Fagotning kuzatuvida oʻsha tomonga yoʻl oldi; Fagot yelkasiga bir nechta modali koʻylaklarni tashlab olgan edi. Mushuk yugurib-elib koʻmaklashar, savlatliroq boʻlsin uchun boʻyniga santimetr osib olgan edi.
Yana bir daqiqadan keyin qorasoch ayol parda orqasidan shunday antiqa koʻylakda chiqib keldiki, buni koʻrib butun parter birvarakayiga xoʻrsinb yubordi. Endi nihoyatda dilbar boʻlib ketgan dovyurak ayol toshoyna qarshisida turib, yalangʻoch yelkalarini uchirdi, ensasidagi sochiga ohista qoʻlini tekkizib qoʻydi va oʻzining orqa tomonini koʻzguda kurish maqsadida buralib qaray boshladi.
— Firmamiz ushbuni esdalik uchun qabul qilishingizni soʻraydi, — dedi Fagot va qorasoch ayolga atir shisha oʻrnatilgan qopqogʻi ochiq quticha uzatdi.
— Mersi, — dedi ayol viqor bilan va zinadan tushib parter sari yura boshladi. U borar ekan, yoʻl-yoʻlakay tomoshabinlar oʻrinlaridan turib, qutichani ushlab koʻrishardi.
Shu payt birdan oʻpqon ochildiyu, zalning ham-mayogʻidan ayollar sahna tomon oqa boshladilar. Olomonning hayajonli gʻovur-gʻuvuri, kulgisi va ohu vohlari orasidan bir erkakning: «Sahnaga chiqishingga yoʻl qoʻymayman!» — degan ovozi va ayol kishining unga: «Zolim va meshchan er, qoʻlimni qayirmang!» — deb chinqirgani eshitildi. Ayollar parda orqasiga oʻtishar, u yerda oʻz liboslarini qoldirib, yangisini kiyib chiqishardi. Zarrin oyoqli kursilarda qator tizilishib oʻtirib, oyoqlariga loyiq tuflilarni kiyib koʻrishardi. Fagot tiz choʻkib olib, qoʻlidagi shoxdan yasalgan qoshiq bilan ayollarga koʻmaklashar, halloslagancha quchoq-quchoq sumkachalar va tuflilarni vitrinadan kursilar turgan yerga olib kelar, qaytarib olib ketardi, boʻynida chandigʻi bor oyimqiz esa goh paydo boʻlar, goh yana gʻoyib boʻlardi, endi u bora-bora butkul fransuzcha javray boshlagan edi, ammo eng qizigʻi shundaki, hamma ayollar, hattoki bitta ham fransuzcha soʻzni bilmaydigan ayollar ham, uning soʻzlarini endi gapi tugamasdanoq tushunib olardilar.
Ayollar orasida suqilib sahnaga chiqib olgan bir erkak hammani hayron qoldirdi. U xotini gripp boʻlib uyda yotganini, shu sababli oʻzi orqali xotiniga biron nima berib yuborishlarini soʻradi. Bu grajdanin, haqiqatan ham xotini borligini isbotlash uchun, pasportini koʻrsatishga ham tayyor edi. Gʻamxoʻr erning bu bayonotini xalq qah-qah urib qarshi oldi, Fagot pasportsiz ham sizga oʻzimga ishonganday ishonaman deb shangʻilladi-da, erkakka ikki juft ipak paypoq tutqazdi, mushuk esa siyloviga bir qutichada lab boʻyoq berdi.
Kechikkan ayollar sahnaga otilishar, ayni paytda bal koʻylaklari, ajdar gulli pijamalar, sipo tashrif liboslari, bir qoshga bostirilgan shlyapalar kiygan baxtiyor ayollar sahnadan tizilishib tushib kelishardi.
Shu payt Fagot, vaqt kech boʻlgani sababli yana bir daqiqadan keyin magazin ertaga kechqurungacha yopiladi, deb e’lon qilgan edi, sahnada gʻayri tavsif besaranjomlik boshlandi. Ayollar oyoqlariga kiyib ham koʻrmasdan tuflilarga apil-tapil chang sola boshlashdi. Bir ayol sahna orqasiga naq boʻrondek uchib kirib, egnidagi kiyimini shartta yechib tashladi-yu, qoʻliga ilingan birinchi libosga — parcha-parcha gulli shoyi xalatga chang soldi, bundan tashqari, yana ikki shisha atirni ham ilib ketdi.
Rosa bir daqiqadan keyin pistoletdan oʻq uzilib, toshoynalar gʻoyib boʻldi, vitrina va kursilar qayoqqadir choʻkdi, gilam ham, darpardalar ham havoda erib yoʻq boʻldi. Eng oxirida togʻ-togʻ boʻlib uyilib yotgan eski koʻylaklaru poyabzallar gʻoyib boʻldi va sahna yana avvalgi boʻm-boʻsh huvillagan holiga kirdi.
Ana shunda oraga yangi personaj aralashdi.
Ikkinchi lojadan bir xushovoz erkakning yoqimli va jarangdor ovozi eshitildi:
— Har qalay, grajdanin artist, hozirning oʻzida fokuslaringizning texnikasini, ayniqsa qogʻoz pul borasidagi fokusingizni tomoshabinlarga fosh qilishingizni istardik. Shuningdek, yana, konferans'eni sahnaga qaytarsangiz yaxshi boʻlardi. Uning taqdiri tomoshabinlarni hayajonga solmoqda.
Bu xushovoz tomoshabin bugungi tomoshaning faxriy mehmoni, Moskva teatrlari akustika komissiyasining raisi kimsan — Arkadiy Appollonovich Sempleyarov edi.
Arkadiy Appolonovich lojada ikki ayol bilan oʻtirardi: ularning biri — moda boʻyicha va qimmatli kiyim kiygan, ancha yoshga borib qolgan, ikkinchisi — odmigina kiyingan yosh va koʻhlikkina edi. Keyinroq protokol tuzilgan paytda ma’lum boʻldiki, birinchi ayol Arkadiy Appolonovichning xotini, ikkinchisi esa — uning uzoq qarindoshi boʻlib, u Saratovdan kelgan va hozirgi paytda shu Sempleyarovlarning kvartirasida yashab turgan kelajagi porloq yosh aktrisa ekan.
— Pardon! — deb javob qildi Fagot. — Meni avf tgasiz, buning hech qanday fosh qiladigan tomoni yoʻq, xammasi tushunarli.
— Yoʻq, kechirasiz! Fosh etish shart. Shusiz bu ajoyib nomerlaringiz dilda ogʻir asorat qoldiradi. Tomoshabin ahli izoh talab qiladi sizdan.
— Tomosha ahli, — deb surbet masxaraboz Sempleyarovning soʻzini boʻldi, — hech nima talab qilgani yoʻq shekilli? Ammo, sizning moʻ’tabar istagingizni e’tiborga olib, Arkadiy Appolonovich, mayli, men fosh qilaman. Lekin undan oldin yana bitta kichkinagina nomer koʻrsatishga ijozat bersangiz!
— Bemalol, — javob qildi Arkadiy Appolonovich muruvvat koʻrsatib, — ammo oxirida albatta fosh qilish boʻlsin.
— Bosh ustiga, bosh ustiga. Shunday qilib, qani, savolimga javob bering-chi, kecha kechqurun qayerda edingiz, Arkadiy Appolonovich?
Mana shu nooʻrin, hatto tahqirona desa ham boʻladi, savolni eshitgan Arkadiy Appolonovichning chehrasi oʻzgardi, oʻzgargandayam juda yomon oʻzgarib ketdi.
— Arkadiy Appolonovich kecha kechqurun akustika komissiyasining majlisida edi, — deya bayonot berdi uning xotini oʻta takabburlik bilan, — ammo buning sehrgarlikka nima aloqasi bor, tushunmadim.
— Uy , madam, — deb ta’kidladi Fagot, — tushunmayotganingiz tabiiy hol. Majlis masalasida siz mutlaqo gumrohsiz. Arkadiy Appolonovich, oʻsha siz aytgan, aslida esa kecha boʻlmagan, majlisga joʻnab ketgach, Chistiye prudi yaqinidagi akustika komissiyasining binosi oddida oʻz shofyoriga javob berib yuborgan (butun zal suv quygandek jim boʻlib qoldi), oʻzi esa avtobusda Yeloxovskaya koʻchasiga, rayon sayyor teatrining artistkasi Militsa Andreevna Pokobat'konikiga mehmonga borgan va u yerda toʻrt soatcha mehmon boʻlib qolgan.
Shu teran sukutda kimningdir iztirobli nidosi eshitiddi:
— Voy! —
Arkadiy Appolonovichning yosh qarindoshi birdan doʻrillovchi dahshatli ovoz bilan xaxolab yubordi.
— Gap buyoqda ekan-da! — dedi u, — oʻzimam koʻpdan shubha qilib yurardim buni. Luiza roli nima sababdan oʻsha noshudga berilgani mana endi oydinlashdi menga!
Shunday deb turib u birdan qoʻlidagi kalta dastali binafsharang yoʻgʻon zonti bilan Arkadiy Appolonovichning boshiga ayamay tushirdi.
Yaramas Fagot, ya’ni Korov'yov esa baqirdi:
— Mana, muhtaram grajdanlar, Arkadiy Appolonovich qoʻyarda-qoʻymay talab qilgan fosh qilish hodisalaridan biri!
— Arkadiy Appolonovichga qoʻl koʻtarishga qanday hadding sigʻdi, manjalaqi? — deb dagʻdagʻa qildi Arkadiy Appolonovichning xotini mahobatli qaddini tiklab oʻrnidan turarkan.
Qarindosh juvon yana bir marta iblisona qah-qah urib kuldi.
— Boshqalarning haddi sigʻmasayam, — deb javob qiddi xaxolagancha, — mening haddim sigʻadi qoʻl koʻtarishga! — Shunda ikkinchi marta «qars» etgan tovush eshitiddi — ayolning zonti Arkadiy Appolonovichning boshiga urilib koptokdek sakragan edi.
Shunda Sempleyarovning xotini:
— Militsiya! Qamoqqa olinglar buni! — deb shunday dahshatli shangʻilladiki, koʻpchilik odamlarning yuragi «shuv» etib ketdi.
Buning ustiga mushuk ham sahna oldiga otilib chiqib, butun teatrni boshiga koʻtarib birdan odamzod ovozi bilan baqirdi:
— Seans tamom! Maestro! Marshni doʻndiring! Es-hushini yoʻqotib qoʻygan dirijyor oʻzining nima qilayotganini tushunmay, dirijyorlik choʻpini silkidi va orkestr qandaydir gʻayritabiiy benihoya odobsiz bir marshni chalmadi, gumburlatmadi, balki mushukning razilona iborasi boʻyicha — doʻndirdi...
Lekin eng muhimi bu emas, balki shu voqealardan keyin Var'eteda qiyomat qoyim boshlangani boʻldi. Militsionerlar Sempleyarovlar oʻtirgan loja tomon yugurib ketishdi, tomoshatalablar loja toʻsigʻidan oshib oʻtmoqchi boʻlishar, mudhish qahqaha, vahshiyona baqiriqlar va bularning hammasini bosgudek boʻlib orkestrdagi mis zilning jarangi yangrardi.
Xuddi shu paytda sahna birdan boʻm-boʻsh boʻlib qoldi, boya janda eskirgan kresloda oʻtirgan sehrgar shu kreslo bilan birga qanday gʻoyib boʻlgan boʻlsa, endi Fagot bilan surbet mushuk Begemotning bir dam solishi bilan vujudga kelgan narsalar ham shunday gʻoyib boʻlgan edi.

Oʻn uchinchi bob
Qahramonning Paydo Boʻlishi
Shunday qilib, begona odam Ivanga barmogʻi bilan poʻpisa qilib, pichirladi: «Tss!»
Ivan karavotdan oyogʻini tushirib oʻtirib, unga tikilib qaradi. Oʻttiz sakkiz yoshlardagi soqol-moʻylovi olingan, qora sochi peshanasiga tushib turgan, qirraburun, koʻzlari bejo odam balkondan ohista moʻr alayotgandi.
Bu gʻalati mehmon Ivanning yolgʻizligiga ishonch hosil qilgach, tashqariga bir oz quloq solib turdi-da, oxiri xonaga kirishga jur’at etdi. Shundagina Ivan uning kasalxona kiyimida ekanligini koʻrdi. U egnida ichki koʻylak-ishton, sarpoychan oyogʻiga tufli kiyib, yelkasiga qoʻngʻirrang xalat tashlab olgan edi.
Mehmon Ivanga koʻz qisib qoʻyib, qoʻlidagi bir shoda kalitni choʻntagiga solib qoʻydi-da: «Oʻtirsam maylimi?» — deb soʻradi, Ivan bosh irgʻatib rozi boʻlgach, kresloga oʻtirdi.
— Bu yerga qanday kirdingiz? — Ivan mehmonning qoq suyak barmogʻi poʻpisasiga rioya etib, pichirlab soʻradi. — Balkon panjarasi qulflogʻliq edi-ku!
— Panjara-ku qulflogʻligʻ-a, — dedi mehmon, — lekin Praskov'ya Fyodorovna, garchi koʻp latofatli ayol boʻlsa ham, oʻta parishonxotir. Bundan bir oy oldin uning bir shoda kalitini oʻgʻirlab olganman, shundan beri birinchi qavatning gir aylana balkonlariga chiqishga, ba’zan esa qoʻshnilarim bilan uchrashish imkoniga ega boʻldim.
— Baski balkonga chiqa olarkansiz, qochib ketishingiz ham mumkin-ku. Yo balandmi juda? — qiziqsinib soʻradi Ivan.
— Yoʻq, — qat’iy javob qildi mehmon, — men bu yerdan qochib ketolmayman — balkon baland boʻlgani uchun emas, boradigan yerim yoʻkdigi uchun ketolmayman. — U bir oz sukutdan soʻng ilova qildi: — Shunday qilib, yotibmiz deng?
— Yotibmiz, — javob qildi Ivan kelgan odamning gʻoyatda bejo, timqora koʻzlariga tikilib qararkan.
— Ha-ya... — dedi mehmon birdan bezovtalanib. — Harholda, siz ashaddiylardan emasdirsiz-a? Soʻrashimning boisi, bilasizmi, men shovqinni, janjalni,qiynoqni va shunga oʻxshash narsalarni sira yoqtirmayman. Ayniqsa, men uchun odamzodning qichqirigʻi (xoh u iztirob, nafrat yo boshqa holat qichqirigʻi boʻlsin, baribir) manfurdir. Koʻnglimga taskin berib, ayting, siz ashaddiylardan emassiz-a?
— Kecha restoranda bittasining tumshugʻini bejab qoʻydim, — deb mardona tan oldi yangi qiyofaga kira boshlagan shoir.
— Sabab? — qat’iy ohangda soʻradi mehmon.
— Ochigʻini aytsam, besabab, — dedi Ivan xijolat boʻlib.
— Uyat, — deya koyidi mehmon va ilova qildi: — Undan keyin, nega unaqa beadab gap qilasiz? «Tumshugʻini bejab qoʻydim». Odamda tumshuqmi yo yuzmi — ma’lum emas-ku. Har qalay, tumshugʻi emas, yuz boʻlsa kerak. Binobarin, musht ishlatish... Yoʻq, siz butunlay tashlang bu ishingizni.
Mehmon Ivanga shu tarzda tanbeh berib boʻlib, soʻradi:
— Kasbingiz?
— Shoirman, — negadir istar-istamas boʻyniga oddi Ivan.
Mehmonning ta’bi tirriq boʻldi.
— Obbo, hech omadim yurmadi-yurmadi-da! — deb yubordi u, lekin shu zahoti hushini yigʻib olib, uzr aytdi va soʻradi: — Familiyangiz nima?
— Bezdomniy.
— Eh, attang... — dedi mehmon aftini bujmaytirib.
— Nima, she’rlarim sizga yoqmaydimi? — qiziqsinib soʻradi Ivan.
— Mutlaqo yoqmaydi.
— Qaysi she’rlarimni oʻqigansiz?
— Hech qanaqa she’ringizni oʻqimaganman! — dedi mehmon asabiylashib.
— Boʻlmasa nega unday dedingiz?
— Desam, nima boʻpti, — javob qildi mehmon. — Nima, umrimda she’r oʻqimabmanmi? Ehtimol... sizniki istisnodir? Yaxshi, soʻzingizga ishonishga tayyorman. Oʻzingiz ayta qoling: she’rlaringiz yaxshimi?
— Gʻirt tuturiqsiz she’rlar! — birdan dadil va dildan e’tirof etdi Ivan.
— Boshqa yozmang! — deb iltimos qildi mehmon yolvoruvchi ohangda.
— Ont ichib va’da beraman! — tantanali ohangda dedi Ivan.
Ontni qoʻl siqishib tasdiqlashdi, shu payt yoʻlak-dan sassiz oyoq tovushi va gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovozlar eshitildi.
— Tss, — pichirladi mehmon va «lip» etib balkonga chiqib, panjarani surib yopdi.
Eshikdan Praskov'ya Fyodorovna moʻralab, Ivandan hol-ahvol soʻradi, soʻng undan, qorongʻida uxlashni xohlaysizmi, yo yorugʻdami, deb soʻradi. Ivan chiroqni oʻchirmaslikni iltimos qildi, shundan keyin Praskov'ya Ivanovna bemorga yaxshi tush koʻrishni tilab, bu yerdan uzoqlashdi. Hammayoq sukutga choʻmdi, shunda mehmon yana xonaga kirdi.
— 119-xonaga baq-baqaloq, ikki yuzi qip-qizil yangi bir bemorni yotqizishdi, — dedi u pichirlab. — Qiziq, u nuqul ventilyatsiya tuynugiga qoʻyilgan allaqanday valyutalar haqida, yana Sadovaya koʻchasidagi oʻzi yashab turgan uyni jinlar maskan qilib olgani haqida labi-labiga tegmay javrab yotipti. Pushkinni boʻralab soʻkyapti deng, keyin ikki gapning birida: «Kurolesov, bis-bis!» — deb baqirib qoʻyadi deng.
U hayajonlanganidan bir seskanib qoʻydi. Keyin koʻngli bir oz taskin topib, kursiga oʻtirdi-da: — Hay, havolasi xudoga, — deb Ivan bilan boshlagan suhbatini davom etdirdi: — Xoʻsh, bu yerga tushishingizga nima sabab boʻldi?
— Sabab Pontiy Pilat, — dedi Ivan yerga xomush tikilarkan.
— Nima?! — ehtiyotkorlikni ham unutib baqirib yubordi mehmon va darhol kafti bilan ogʻzini toʻsdi.— Qanday gʻayritabiiy oʻxshashlik! Oʻtinaman, oʻtinib soʻrayman, bir boshdan aytib bering!
Ivan negadir bu noma’lum odamga e’tiqod qildi va kecha Patriarx koʻli boʻyida yuz bergan hodisani, avvaliga choʻchinqirab, tutila-tutila, soʻng esa dadil, ravon hikoya qila boshladi. Ha, Ivan Nikolayevich mana shu kalit oʻgʻirlagan mavhum shaxs timsolida nihoyat muruvvatli tinglovchini uchratgan edi! Mehmon Ivanni jinniga yoʻymadi, uning hikoyasini nihoyatda zoʻr qiziqish bilan tinglarkan, bora--bora bayonidan hayratga keddi. U dam-badam shunday xitoblar bilan Ivanning soʻzini boʻlardi:
— Xoʻsh, xoʻsh! U yogʻichi, u yogʻini ayting, oʻtinaman sizdan. Faqat, avliyoyu anbiyolar haqqi, hech nimani tushirib qoldirmay, mufassal hikoya qiling!
Ivan ham mufassal hikoya qilardi, zero unga shu tarzda hikoya qilish qulayroq edi, mana, nihoyat u Pontiy Pilatning alvonrang astarli oq ridoda balkonga chiqqan yeriga yetdi.
Shunda mehmon xuddi ibodat qilayotganday kaftini kaftiga qoʻyib pichirladi:
— O, toʻgʻri topgan ekanman! O, hammasi toʻgʻri chiqyapti!
Mehmon Berliozning mudhish oʻlimi ta’rifini eshitgach, koʻzlarida jaholat uchquni chaqnadi va shunday mubham gap qildi:
— Faqat bir narsaga: oʻsha Berliozning oʻrnida tanqidchi Latunskiy yoki adabiyotchi Mstislav Lavr-vich boʻlmaganiga taassuf qilaman, — soʻng qattiq gʻijinib, tovushsiz chinqirdi: — Davom eting!
Konduktorga kira haqi uzatgan mushuk haqidagi hikoya mehmonning koʻnglini chogʻ qilib yubordi, u oʻz qissaxonligidan zavqlanib ketgan Ivanning, moʻylovi ostida tanga pul tishlagan mushukni tasvirlab, oʻtirgan oʻrnida ohista sakrashini kuzatarkan, ichagi uzilgudek boʻlib tovushsiz rosa kuldi.
— Shu tarzda bu yerga kelib qoldim, — dedi Ivan Griboyedovda yuz bergan voqeani soʻzlab boʻlib va yana ruhi tushib, oʻshshayib oldi.
Mehmon shoʻrlik shoirga achinib, uning yelkasiga qoʻlini qoʻygancha dedi:
— Baxtiqaro shoir! Ammo, azizim, hammasiga oʻzingiz aybdorsiz. U bilan bunchalik betakalluf, hatto surbetlarcha muomala qilmaslik kerak edi. Mana endi azobini tortyapsiz. Haliyam osongina qutulibsiz, shukur qiling.
— Axir kim oʻzi u? — mushtlarini hayajon bilan silkib soʻradi Ivan.
Mehmon unga tikilib turib savoliga savol bilan javob qildi:
— Aytsam, hayajonlanmaysizmi? Bu yerda biz hammamiz shubhali odamlarmiz... Doktor chaqirish, ukol qildirishu yana shunga oʻxshagan dahmazalar boʻlmaydimi?
— Yoʻq, boʻlmaydi! — dedi Ivan. — Aytaqoling, kim oʻzi u?
— Ha, yaxshi, — javob qildi mehmon va har bir soʻzini keskin va dona-dona qilib dedi: — Kecha Patriarx koʻli yoqasida siz shayton bilan uchrashgansiz.
Ivan va’dasining ustidan chiqib, hayajonlanmadi, lekin baribir taajjubdan dong qotib qoldi.
— Bu mumkin emas! Shayton yoʻq narsa.
— Qiziq ekansiz-u! Hamma gapirgandayam, siz bunday demasligingiz kerak. Siz, nazarimda, birinchi boʻlib uning azobiga uchraganlardansiz. Oʻzingiz jinnixonada oʻtiribsiz-u, nuqul uni yoʻq deb aytyapsiz. Hayronman sizga!
Gangib qolgan Ivan sukutga toldi.
— Siz uni tasvirlay boshlashingiz bilan, — deb gapida davom etdi mehmon, — kecha kim bilan suhbat qurish sharafiga muyassar boʻlganingizni payqadim. Chindanam, men Berliozga hayron boʻlyapman! Siz-ku, ma’lum, gʻofil odamsiz, — shunday deb mehmon yana klirim soʻradi, — lekin Berlioz, eshitishimcha, durustgina alloma boʻlgan ekan-ku! Oʻsha professorning eng dastlabki gaplaridanoq uning kimligiga hech shubham qolmadi. Uni tanimaslik aslo mumkin emas, doʻstim! Ammo siz... siz meni yana bir bor kechiring-u... men hech qachon yanglishmayman: siz omi odamsiz!
— Shak-shubhasiz, — deb tasdiqladi oʻzgara boshlagan Ivan.
— Ha, balli... axir oʻzingiz uning yuz tuzilishini tasvirlab berdingiz... koʻzining ikki xilligi, qoshlari! Meni afv etasiz-u, hali siz ehtimol hatto «Faust» operasini ham koʻrmagandirsiz?
Ivan negadir judayam qattiq xijolat boʻldi, ikki yuzi choʻgʻdek qizarib, Yaltada qaysiyam sanatoriyga borgani haqida bir nimalarni gʻoʻldiray boshladi...
— Ana, koʻrdingizmi... nimasiga hayron boʻlamiz! Lekin Berlioz, takror aytaman, meni hayratga soldi. U nainki oʻqimishli, yana nihoyatda quv odam. Lekin shuni e’tirof etish kerakki, Voland undan ham quvroq odamniyam bir choʻqishda qochiradi.
— Nima?! — deb baqirib yubordi Ivan ham.
— Sekin!
Ivan «shap» etib kafti bilan oʻz peshanasiga urdi va xirillab dedi:
— Tushunaman, tushunaman. Uning tashrifnomasida «V» harfi bor edi. Ana xolos! — Esankirab qolgan Ivan panjara ortida, fazoda suzayotgan oyga tikilgancha ancha vaqt sukutga tolib oʻtirdi, soʻng yana gapga kirdi: — Bundan chiqdi, uning Pontiy Pilat huzurida boʻlganligi rost ekan-da? Demak, u oʻsha zamonda tugʻilgan boʻlib chiqadimi? Meni jinniga chiqarib oʻtirishipti-ya! — derdi Ivan, nafrat bilan eshik tomonga ishora qilarkan. Mehmonning labi yonida hasrat ajinlari paydo boʻldi.
— Haqiqatdan yuz oʻgirib boʻlmaydi, — deb mehmon yuzini bulutlar oralab suzayotgan tungi yoritqich tomonga oʻgirdi. — Siz ham, men ham — jinnilarmiz, nima qilamiz boʻyin tovlab! Qisqasi, u sizni tuzogʻiga ilintirganu siz esingizdan ogʻgansiz, sabab, buning uchun, chamasi, aynan siz munosib boʻlgansiz. Lekin siz hikoya qilgan narsalar haqiqatan ham boʻlgan. Ammo oʻsha yuz bergan voqealar benihoya gʻayritabiiyligi sababli hatto genial psixiatr Stravinskiy ham gaplaringizga ishonmagan. U sizni koʻrdimi? (Ivan bosh irgʻadi.) Oʻsha hamsuhbatingiz Pilat huzurida ham boʻlgan, Kant bilan ham nonushta qilgan, endi boʻlsa, mana, Moskvagayam kelipti.
— Axir u bu yerda hamma narsani ostin-ustin qilib yuboradi-ku! Bir amallab uni tutish kerakdir? — deb yangi Ivan vujudida qimtinibgina boʻlsa ham bosh koʻtardi endilikda chalajon boʻlib qolgan avvalgi Ivan.
— Mana, siz urinib koʻribsiz, shu hissa qoʻshganingiz kifoya, — dedi mehmon kinoya bilan. — Boshqalarga ham urinmaslikni maslahat koʻrardim. Koʻnglingiz toʻq boʻlsin, u haqiqatan ham hammayoqni ostin-ustin qilib yuboradi. Eh, attang! Ming-ming afsuski, u bilan men emas, siz uchrashgansiz! Garchi fursat oʻtgan — butun niyatlar yonib kulga aylangan boʻlsa ham, ont ichib aytamanki, u bilan uchrashish uchun Praskov'ya Fyodorovnaning bir shoda kalitini ham berardim, zero, boshqa beradigan hech vaqoim yoʻq. Men qashshoqman!
— Nimaga kerak boʻlib qoldi u sizga?
Mehmon uzoq vaqt kiftlarini uchirib xomush oʻtirdi va nihoyat yana gapira boshladi:
— Men sizga aytsam, bu juda antiqa hodisa — men ham bu yerda xuddi sizga oʻxshab, oʻsha Pontiy Pilat tufayli yotibman, — mehmon atrofga qoʻrqa-pisa koʻz tashlab dedi: — Xullas kalom, men oʻtgan yili Pontiy haqida roman yozgan edim.
— Siz yozuvchimisiz? — ajablanib soʻradi shoir. Mehmonning rangi quv oʻchib ketdi, shoirga musht doʻlaytirib qoʻyib, soʻng dedi:
— Mep ustaman, — u xoʻmrayib xalatining choʻntagidap tamomila yogʻ bosib ketgan bir shapkacha oldi, unga sariq ipak bilan «M» harfi tikilgan edi. U shapkachani boshiga kiydi va usta ekanligini isbotlash maqsadida ham yonlamasiga, ham yuzma-yuz turib, oʻzini Ivanga koʻrsatdi. — Buni menga sevgilim tikib bergan edi, — deb sirli ravishda ilova qildi u.
— Familiyangiz nima?
— Familiyam yoʻq endi, — ma’yus nafrat bilan javob qildi bu gʻalati mehmon. — Men familiyamdan, shuningdek, barcha hayotiy narsalardan voz kechganman. Soʻramang familiyamni.
— Boʻlmasa, romaningiz haqida gapirib bering, — dedi Ivan muloyim ohangda.
— Jonim bilan. Hayotim, chindanam, unchalik oddiy emas, — deb hikoya qila boshladi mehmon.
... U ma’lumoti boʻyicha tarixchi boʻlib, bundan ikki yil muqaddam, Moskva muzeylaridan birida xizmat qilar, bundan tashqari tarjimonlik bilan ham shugʻullanarkan.
— Qaysi tildan? — soʻradi Ivan qiziqsinib.
— Men ona tilimdan boshqa yana beshta tilni bilaman, — javob qildi mehmon, — ingliz, fransuz, nemis, lotin va yunon tilini. Keyin, yana italyancha ham sal-pal oʻqiy olaman.
— Voy boʻ-oʻ! — pichirladi Ivan hasad bilan.
U soʻqqabosh boʻlib yasharkan, hech yerda hech bir qarindoshi, Moskvada deyarli bironta ham tanishi ioʻq ekan. Buni qarangki, bir kun u zayomdan yuz ming soʻm yutipti.
— Qanday tang qolganimni bir tasavvur qiling-a, — derdi pichirlab qora shapkacha kiygan chehmon, — kir solingan savatga qoʻl tiqsam, qoʻlimga obligatsiya ilindi: uni gazetaga solishtir-dimu hang-mang boʻlib qoldim — nomeri gazetadagi nomer bilan bir xil edi! Uni menga muzeyda Gyurishgan edi, — deb izohladi u.
Bu alomat mehmon yuz ming soʻmlik yutuqni olgach, juda koʻp kitob sotib olipti, Myasnitskayadagi xonasini tashlab...
— Oʻ, ming la’nat oʻsha gurbatxonaga! — deya xirilladi mehmon.
... Arbat yaqinidagi bir tor koʻchada xususiy tarzda imorat qurgan odamning bogʻchasida turgan kichkina uyning podvalidan ikki xonani ijaraga olgan. Keyin ishdan boʻshab, Pontiy Pilat haqida roman yozishga kirishgan.
— Oh, u paytlar — oltin davr edi, — deb pichirladi mehmon koʻzlari chaqnab, — alohida kvartira deng, yana dahliziyam bor, dahlizda suv joʻmragi, joʻmrak ostida chanoq, — negadir, u ayniqsa shu soʻzga urgʻu berib, magʻrurlanib gapirdi, — koʻcha eshikdan boshlangan yoʻlka moʻ’jazgina derazalarimning shundoqqina oldidan oʻtardi, Roʻparada, toʻrt qadamgina narida, devor tagida nastarin, joʻka va zarang daraxtlari oʻsardi. Oh... oh... oh! Qishda men derazadan odamlarning qorda «gʻarch-gʻurch» yurgan oyoqlarini kam koʻrar, tovushlarini kam eshitar edim. Pechkamda muttasil langʻillab olov yonib turardi! Lekin birdan bahor kirib keldi-yu, derazamning xira oynalari orqali men avvaliga yalangʻoch, soʻngra asta-asta yashil libos kiya boshlagan nastarin butalarini koʻrdim. Ana shunda, ya’ni oʻtgan yili bahorda yuz ming soʻmlik yutukdan ham dilraboroq voqea sodir boʻldi. Vaholanki, fikrimga qoʻshilarsiz, yuz ming — bu juda katta boylik!
— Bu toʻgʻri, — e’tirof etdi uning gapini diqqat bilan tinglayotgan Ivan.
— Men, derazani ochib moʻ’jazgina ikkinchi xonamda oʻtirardim, — mehmon qoʻli bilan oʻlchab koʻrsata boshladi, — mana... bu yerda divan, roʻparasida ikkinchi divan, divanlar oraligʻida stolcha, uning ustida chiroyli shamchiroq, derazaga yaqin yerda kitoblar, buyoqda esa, kichkina yozuv stoli, birinchi xonamda — u judayam katta, oʻn toʻrt metr edi, — togʻ-togʻ kitobu pechka bor edi. Oh, jihozlarim qanday zoʻr ediya!
Nastarin hidi gupillab kirardi! Miyamning charchogʻi ham qolib, oʻzimni qushday yengil his qilardim, Pilat haqidagi romanim ham shigʻillagancha oxirlab borayotgan edi...
— Qizil astarli oq rido! Tushunaman! — dedi Ivan.
— Topdingiz! Shtlat shigʻillagancha oxirlab, ha, oxirlab borayotgan edi va men endi uning: «... Iudeyaning beshinchi prokuratori, chavandoz Pontiy Pilat», degan soʻzlar bilan yakunlanishini bilardim. Tabiiyki, men sayr qilgani ham chiqib turardim. Yuz ming — hazilakam pul emas, oʻzimga juda ajoyib kulrang kostyum sotib olgan edim. Yo boʻlmasa, tushlik qilgani bironta arzon restoranga yoʻl olardim. Arbatda ajoyib bir restoran bor edi, hoziram bormikin, bilmadim.
Shu yerga kelganda, mehmon koʻzlarini katta-katta ochib, oyga tikilgancha hikoyasini pichirlab davom ettirdi:
— U dilbar bir dasta jirkanch va fojiali gul koʻtarib ketayotgan edi. Baytalmonning oti nima baloyam edi, har nechuk Moskvada birinchi boʻlib shu gul paydo boʻladi negadir. Uning qora tusdagi yengil pal'tosi fonida bu gul koʻzga yaqqol tashlanardi. Ha, u sariq gul koʻtarib borardi! Bexosiyat rang. U Tverskaya koʻchasidan borib, bir tor koʻchaga burildi, burila turib orqasiga oʻgrilib qaradi. Tverskaya koʻchasini bilasiza? Bu koʻchada odam doim gʻij-gʻij, ammo ishontirib aytamanki, u shuncha odam ichida faqat menga qaradi, qaragandayam nainki hayajon, hatto iztirob bilan bokdi. Shunda meni uning husni jamolidan ham koʻra, koʻzlaridagi hech kimning boshiga tushmagan gʻayritabiiy yolgʻizlik anduhi oʻziga rom qilgandi!
Men ham shu sariq rangga qul boʻlib, tor koʻchaga burildimu juvonning orqasidan ketaverdim. Biz bu qingʻir va diqqinafas koʻchadan (men uning bir tomonida, u esa ikkinchi tomonida) churq etmay ketib borardik. Buni qarangki, koʻchada bironta tirik jon uchramasa-ya. Men u bilan gaplashishim lozimligini his etib qiynalardim va ayni paytda, unga churq etib ham ogʻiz ocha olmaydiganga oʻxshayman, bunaqada, u ketib qoladi-yu, uni boshqa koʻrish menga nasib etmaydi, deb hayajonlanardim.
Shunda, bir tasavvur qiling-a, toʻsatdan uning oʻzi gap boshladi:
— Gullarim yoqdimi sizga?
Uning xiyla yoʻgʻon, ammo sal hirqiroq ovozining aks sadosi, tentaklik boʻlsa ham aytay, nazarimda, bu tor koʻchadagi sargʻish rang isqirt devorga urilib qaytgandek boʻldi. Men shu zahoti koʻchaning u ketayotgan tomoniga oʻtib olib, unga yaqinlashdim-da:
— Ioʻq, — deb javob qaytardim.
U menga taajjub bilan boqdi, men esam birdan va mutlaqo kutilmaganda butun umr aynan shu ayolni sevib kelganligimni angladim. Ajab savdolar, labbay! Siz, albatta, telba odam ekan, dersiz meni?
— Hech nima demayman, — dedi Ivan va: — Oʻtinaman, davom eting! — deb ilova qildi.
Mehmon hikoyasini davom ettirdi:
— Ha, u menga hayron boʻlib qaradi, soʻng koʻzimdan koʻzini uzmay soʻradi:
— Siz, umuman, gullarni yoqtirmasangiz kerak-a? Uning ovozida adovat ohangini his qilganday boʻldim. Men u bilan baravar qadam tashlashga urinib yonma-yon borarkanman, hech tortinmay oʻzimni bemalol tutayotganimdan oʻzim hayron edim.
— Yoʻq, men gullarni yaxshi koʻraman, lekin bunaqasinimas, — dedim.
— Qanaqasini?
— Atirgulni xush koʻraman.
Shunday deganimga pushaymon boʻldim, negaki, u gunohkor odamday jilmaydida, gulini yoʻlka yoqasidagi ariqqa tashlab yubordi. Men bir oz oʻzimni yoʻqotib qoʻydim-u, lekin gulni olib, yana unga uzatdim, lekin u jilmaygancha gullarni yana uloqtirdi, natijada ularni buyogʻiga oʻzim koʻtarib bordim.
Shu zaylda biz bir oz vaqt sukut saqlab ketaverdik, keyin u qoʻlimdan gullarni olib, koʻchaga otib yubordi-da, qora qoʻlqop kiygan qoʻlini mening qoʻlim ostidan oʻtkazdi-yu, bundan buyogʻiga biz qoʻltiqlashib keta boshladik.
— Keyin, — dedi Ivan, — iltimos, bugun tafsiloti bilan gapiring.
— Keyinmi? — takrorladi mehmon, — keyin nima boʻlganini oʻzingiz ham tasavvur qilishingiz mumkin. — U koʻzlarida bexosdan paydo boʻlgan yoshni oʻng yengi bilan shosha-pisha artib, gapini davom ettirdi: — Muhabbat, oyoq ostidan chiqqan falokatday, lop etib paydo boʻldiyu ikkovimizni baravar mahv qildi.
Odatda yashin yo xanjar shunday mahv qiladi odamni!
Darvoqe, u keyinchalik bu fikrni inkor qilib, bizlar juda koʻpdan beri, bir-birimizni bilmagan, hech koʻrmagan chogʻimizdayoq sevishganmiz, deb tasdiqlagan edi, u paytlarda u boshqa odam bilan turardi, men ham oʻshanda... anavi... bilan yashardim... xah... oti nimaydi...
— Kim bilan? — soʻradi Bezdomniy.
— Anavi... xah... nimaydi oti... — dedi mehmon barmoqlarini shiqillatarkan.
— Siz uylanganmidingiz?
— Ha-da, mana, shiqillatyapman-ku... Haligi.... Varen'kaga, Manechkaga... yoʻq, Varen'kaga... yoʻl-yoʻl koʻylak kiygan... muzeyda... xullas, esimda yoʻq.
Qisqasi, u oʻsha kuni koʻchaga ataylab sariq gul koʻtarib chiqqan ekan, men uni topib olishim uchun, bordiyu oʻsha kuni bu uchrashuv yuz bermaganida, u zahar ichib oʻz joniga qasd qilgan boʻlarkan, chunki uning hayoti bema’ni oʻtayotgan ekan.
Ha, muhabbat bizni koʻz yumib-ochguncha mahv qilib qoʻygan edi. Men buni oʻsha kuniyoq, bir soatdan keyin, biz ulkan shaharni payqamay kesib oʻtib, Kreml' devori poyiga, daryo boʻyiga borib qolganimizda bilgan edim.
Biz goʻyo juda koʻp yillardan beri bir-birini yaxshi bilgan va kuni kecha xayrlashgan odamlarday suhbatlashardik. Biz ertasi kuniyam shu yerda — Moskva daryosi boʻyida uchrashishga ahd qildik, uchrashdik ham. May quyoshi bizga yogʻdu sochardi. Keyin, oradan xiyol ham oʻtmay, bu ayol mening xufiyona xotinim boʻldi.
U har kuni menikiga kelardi, men uni ertalabdan intizor boʻlib kuta boshlardim. Shu intizorlik payti odatda uydagi buyumlarning joylarini oʻzgartirishim bilan ifodalanardi. Uning kelishiga oʻn minut qolganida deraza oldiga oʻtirib, koʻhna koʻcha eshikning «gʻiyq» etib ochilishini kutardim. Yo tavba: men u bilan uchrashmasimdan oldin tumordekkina hovlimizga kamdan-kam odam kirar, aniqrogʻi, hech kim kirmasdi, endi boʻlsa, nazarimda, butun shahar shu hovlimiz tomon oqib kelayotganday tuyulardi. Koʻcha eshik «tiq» etsa, yuragim «shigʻ» etib ketar, bir koʻz oldingizga keltiringa, roʻparamda: deraza tashqarisida albatta kimningdir isqirt etigi paydo boʻlardi. Masalan, charxchining. Axir oʻzingiz ayting, uyimizda charxchining kimga keragi bor? Nimani qayraymiz? Qanaqa pichoqlarni?
Mening dilbarim koʻcha eshikdan bir marta kirardi, ammo u kirguncha yuragim kamida oʻn marta gupillab urardi. Gapim rost. Keyin, soat millari qiyom paytini koʻrsatib, uning keladigan vaqti boʻlganda va qora mayin teridan tikilgan ustki bezaklari poʻlat toʻqalar bilan tortilgan uning tuflilari deyarli tovush chiqarmay derazam qarshisida paydo boʻlgandayam yuragim «gup-gup» urishdan toʻxtamasdi.
Ba’zan u ikkinchi derazam oldida toʻxtab, tuflisining uchi bilan oynaga urib shoʻxlik qilardi. Men shu zahoti oʻsha deraza oldida paydo boʻlardim, lekin tufli ham, yorugʻni toʻsib turgan qora ipak koʻylak ham gʻoyib boʻlardi — men shunda eshik ochgani otilardim.
Oʻrtamizdagi munosabatni hech kim bilmasdi, bunga imonim komil, vaholanki, bunday boʻlishi mumkin emas. Lekin uning eri, tanishlarimiz gʻofil edilar. Men yashab turgan podval tepasidagi koʻhna uyda istiqomat qiluvchilar bundan xabardor edilar, albatta, ular huzurimga qandaydir bir ayol kelib-ketib turganini koʻrishardi, biroq uning kimligini ham, ismini ham bilishmasdi.
Ushbu muhabbat dostonini butun vujudi bilan berilib tinglayotgan Ivan:
— Kim edi oʻzi u ayol? — deb soʻradi.
Mehmon, buni hech qachon, hech kimga aytmayman, degandek bosh chayqadi, soʻng hikoyasini davom ettirdi.
Uning hikoyasidan Ivanga shular ma’lum boʻldi: usta bilan notanish ayol bir-birlarini shunchalik qattiq sevishganki, biri ikkinchisisiz bir kun ham tura olishmagan. Endi Ivan hovlidagi nastarin daraxti va devor tufayli hamisha nimqorongʻi boʻlgan podvaldagi ikki xonani, u yerdagi qizil yogʻochdan ishlangan, eskirib parti ketib, sharti qolgan mebellaru yozuv stoli — byuroni, byuro ustida turgan har yarim soatda zang chaluvchi soatni, nihoyat moylangan poldan is bosgan shiftgacha qalashib ketgan son-sanoqsiz kitoblarni ham, pechkani ham juda aniq tasavvur qila boshlagan edi.
Ivanga yana shu narsa ma’lum boʻldiki, mehmoni bilan uning xufiya xotini oʻzaro aloqa bogʻlagan dastlabki kunlariyoq, bizning Tver'skaya koʻchasi bilan tor koʻcha muyulishida bir-birimiz bilan uchrashishimiz taqdiri azalda peshonamizga yozilgan, binobarin, biz umrbod bir-birimiz uchun yaratilganmiz, degan qarorga kelgan ekanlar.
Mehmonning hikoyasidan oshiq-ma’shuqlarning vaqtni qanday oʻtkazganlari ham ma’lum boʻldi. Ayol kela solib, birinchi navbatda fartuk taqar va torgina dahlizda (bechora bemor negadir faxrlanib tilga olgan oʻsha joʻmrak bilan chanoq shu yerda edi) taxta stol ustida kerosinka yoqib nonushta tayyorlar, soʻng birinchi xona oʻrtasida turgan choʻzinchoq stolda dasturxon tuzardi. May oyida momaqaldiroq gumburlab, jala quygan paytlarda, yomgʻir suvi sevishganlarning soʻnggi makonini gʻarq qilgudek xavf tugʻdirib nimkoʻr derazalar oldidan darvoza tomon ayqirib oqqan paytlarda ular pechka yoqib qoʻrda kartoshka pishirishar edi. Barmoqlarini kulga bulgʻab kartoshkaning qora poʻstini archishganda undan bugʻ chiqardi. Podvalda kulgi yangrardi, bogʻchadagi daraxtlar yomgʻirdan keyin singan shoxchalarini, oppoq popiltiriqlarini yerga toʻkardi. Momaqaldiroq sadolari tinib, issiq yoz payti kelganda koʻpdan orzu qilingan va ikkovlari birday yaxshi koʻrgan atirgullar guldonda paydo boʻlardi.
Oʻzini usta deb atagan odam ish bilan mashgʻul boʻlar, ayol esa bigiz tirnoqli barmoqlarini sochlari orasiga botirib yozilgan sahifalarni qayta oʻqib, oʻqib boʻlgach esa manavi qalpoqchani tika boshlardi. Ba’zida u yerga choʻkkalab javonning pastki qavatidagi kitoblarning yoki stulga chiqib olib yuqori qavatdagi yuzlab kitoblarning chang bosgan sherozalarini latta bilan artardi. U adibga shonu-shuhrat bashorat qilib, uni tezroq ishlashga undarkan, ayni oʻsha paytda uni usta deb atay boshlagan edi. U Iudeyaning beshinchi prokuratori haqidagi kitobning va’da qilingan oxirgi jumlalarini oʻqishga musharraf boʻlib, koʻngliga yoqqan ayrim jumlalarni qiroat bilan baralla takror-takror oʻqirkan, «bu roman — mening hayotimdir», degandi.
Roman avgust oyida yozib tugatilib, qaysiyam bir notanish mashinistkaga berildi, mashinistka uni besh nusxada koʻchirdi. Mana, nihoyat, xufiya makon tark etilib, hayot maydoniga chiqadigan kun ham keddi.
— Ha, men qoʻlimda romanim bilan hayot maydoniga chiqdim, lekin chikdimu hayotim nihoyasiga yetdi, — deb pichirladi usta va boshini xam qildi, sariq ip bilan «M» harfi tikilgan mash’um qora qalpoqcha uzoq vaqt tebranib turdi. Keyin u hikoyasini davom ettirdi, lekin endigi gaplari poyintar-soyintar boʻlib chiqdi. Mehmonning bu gaplaridan faqat bir narsani anglash mumkin edi: uning boshiga nihoyatda ogʻir bir falokat tushgan edi.
— Adabiyot olamiga birinchi marta qadam qoʻyishim edi, ammo hozir, hammasi adoyi tamom boʻlib, halokatga uchraganim aniq boʻlgandan keyin men uni mudhish hayrat bilan eslayman! — deb usta tantanavor pichirlarkan, qoʻlini koʻtardi. — Ha, nihoyatda hayratga soddi u meni, nihoyatda!
— Kim? — eshitilar-eshitilmas pichirlab soʻradi Ivan, hayajonlangan mehmonining soʻzini boʻlishdan qoʻrqib.
— Muharrir-da, aytyapman-ku, muharrib deb. Toʻgʻri, u oʻqishga oʻqib chiqdi. Lekin menga milki pilla boʻlib, lunji shishib ketgan odamga qaraganday qararkan, koʻz qirini xonaning burchagiga tashlagancha, koʻngli xijil boʻlganday, hatto hiringlab ham qoʻydi. U qoʻlidagi manuskirptni* hojatsiz gʻijimlarkan hadeb tomoq qirardi. Bergan savollari menga ahmoqona boʻlib tuyuldi. Chunki u roman toʻgʻrisida hech nima gapirmay, mendan: kimsiz, qayoqdan paydo boʻldingiz, koʻpdan beri qalam tebratib turasizmi, nega siz haqingizda shu paytgacha hech eshitmaganmiz, deb soʻray boshladi, hatto yana: bunday alomat mavzuda roman yozishni sizga kim maslahat berdi, degan savol ham berdiki, mening fikrimcha, bundan ortiq ahmoqona savol boʻlmaydi. Axiyri, savollari jonimga tegib ketgach, romanimni chop qilasizmi oʻzi, yo yoʻqmi, deb dangal soʻradim.
Shunda u besaranjom boʻlib, lattachaynarlik qildi, soʻng bu masalani shaxsan oʻzi hal qila olmasligini, asarim bilan muharrirlar hay’atining oʻzga a’zolari ham, ya’ni tanqidchilardan Latunskiy bilan Ariman hamda adabiyotshunos Mstislav Lavrovichlar tanishib chiqishlari kerakligini aytdi. U, ikki haftadan keyin keling, deb iltimos qildi.
Ikki haftadan keyin borgan edim, muttasil yolgʻon gapiraverganidan koʻzlari gʻilay boʻlib qolgan bir qari qiz qabul qildi.
— Ha, u Lapshyonnikova, redaksiya kotibasi, — dedi jilmayib Ivan: mehmon gʻazablanib ta’riflayotgan muhit ahli unga tanish edi.
— Boʻlsa bordir, — shart soʻzini boʻldi mehmon, — xullas, shu ayol hammayogʻi dogʻ-dugʻ va ancha gʻijimlangan romanimni qaytarib berdi. U koʻzini koʻzimdan olib qochishga urinib:
— Hozir redaksiyamiz ikki yilga yetadigan qoʻlyozmalar bilan ta’minlangan, shunga koʻra, romaningizni chop qilish masalasi, menimcha, boshqa koʻrilmasa kerak, — dedi.
— Yana nimalar esimda qoluvdi-ya? — deb gʻoʻldirardi usta, chakkalarini ishqalarkan. — Ha, qoʻlyozma hoshiyasiga sochilgan qip-qizil gulbarglar, yana mahbubamning koʻzlari esimda. Ha, uning koʻzlarini eslab qolganman.
Mehmonning hikoyasida dudmallik, allaqanday chala-chulpa gaplar koʻproq uchray boshladi. U qiyalab yogʻan yomgʻirni esladi, podvaldagi makonida boshidan kechirgan mushkulotlar haqida, yana allaqayoqlarga borgani toʻgʻrisida gapirdi. U, oʻzini kurashga da’vat etgan ayolni aslo ayblamasligi, ha, ha, unda hech gunoh yoʻqligi haqida pichirlab chinqirdi!
— O, esimda, esimda gazeta orasida ilova qilib kiritilgan varaq, — deb gʻoʻldirardi mehmon, gazeta varagʻining tasvirini havoda ikki barmogʻi bilan chizib koʻrsatarkan, shunda Ivan mehmonning chalkash gaplaridan fahmladiki, boshqa bir muharrir ustaning romanidan kattagina parchani gazetada bosib chiqaripti.
Uning gapicha, oradan ikki kun oʻtar-oʻtmas, boshqa bir gazeta tanqidchi Arimanning: «Muharrir qanoti ostidagi dushman», degan maqolasi paydo boʻlipti, bu maqolada yozilishicha, Ivanning mehmoni muharrirning beparvoligi va nodonligidan foydalanib, matbuotda Iisus Xrist madhiyasini yoritishga uringanmish.
— Ha, esimda, esimda! — deb chinqirib yubordi Ivan. — Lekin familiyangiz esimdan chikdi!
— Takror aytaman, familiyamni qoʻyaylik, endi u yoʻq, — deb javob qildi mehmon. — Gap familiyada emas. Bir kundan keyin boshqa bir gazetada Mstislav Lavrovich imzosi bilan boshqa maqola paydo boʻldi. Bu maqola muallifi pilatchilikka, hamda uni matbuotda yoritmoqchi boʻlgan (yana oʻsha la’nati ibora!) dindor musavvirga zarba berishni, bergandayam, ayovsiz zarba berishni taklif qilgan edi.
Men bu «pilatchilik» soʻzidan dong qotib qolib, uchinchi gazetani varaqladim. Bu gazetada ikki maqola bor edi: biri — Latunskiyniki, ikkinchisiga esa «N. E.» deb imzo qoʻyilgan edi. Men sizga aytsam, Ariman bilan Lavrovichning maqolalari Latunskiy yozgan maqola oldida «holva» edi. Latunskiy maqolasiga qoʻyilgan sarlavhaning oʻzi ham sizga kifoya: «Eski mazhabning jangari namoyandasi». Oʻzim toʻgʻrimda yozilgan maqolalarni oʻqishga shunchalik berilib ketibmanki, mahbubamning (eshikni berkitishni unutgan ekanman) qoʻlida jiqqa hoʻl zontik va namiqqan bir dasta gazeta bilan qanday tepamga kelib qolganini ham payqamabman. Uning koʻzlaridan oʻt chaqnar, muzdek sovuq qoʻllari qaltirar edi. Oldiniga u oʻzini bagʻrimga otib, meni oʻpaverdi, oʻpaverdi... keyin, qoʻlini stolga tap-tap urgancha, hirqiroq ovoz bilan Latunskiyni albatta zaharlab oʻldirajagini aytdi.
Ivan sal xijolat boʻlib tomoq qirib qoʻydi-yu, lekin hech nima demadi.
Gʻam-anduh toʻla kunlar boshlandi. Roman yozilib boʻlgan, boshqa qiladigan ish yoʻq edi, endi ikkovimiz pechka oldiga yozilgan gilamchada olovga tikilib oʻtirardik, xolos. Biz endi tez-tez vidolashib turardik. U sayr qilgani chiqib ketadigan boʻldi. Mening hayotimda esa gʻaroyib hollar sodir boʻla boshladi, toʻgʻri, bunday hollar menda ilgari ham tez-tez boʻlib turardi... Men kutilmaganda bir doʻst orttirdim. Ha, ha, ishonavering, umuman olganda mening juda bema’ni odatim bor: odamlar bilan til topishishim qiyin juda, hech kimga ishonmayman, sal narsaga shubhalanaveraman. Lekin — qizigʻi shundaki, shu odamoviligimga qaramay, kelib-kelib, mutlaqo faraz qilinmagan, kutilmagan bironta odam, garchi tashqi qiyofasi otni hurkitadigan tasqara boʻlsa ham, albatta didimga oʻtirib qoladi.
Xullas, oʻsha mash’um paytlarda bir kun bogʻchamizning koʻcha eshigi ochilib, hovliga bir odam kirdi. Esimda, kuzning orombaxsh kunlaridan biri edi. Xotinim uyda yoʻq edi. Kelgan odamning uy sohibida biron ishi boʻlsa kerak, unikiga kirib ketdi, soʻng bogʻchaga tushib, men bilan hol-ahvol soʻrashdi-da, bir zumda tanishib ham oldi. U oʻzini muxbir deb tanitdi. U menga shu qadar yoqib qoldiki, bilasizmi, hanuzgacha ba’zida uni eslab, qoʻmsab qoʻyaman. Bora-bora u uyimga tez-tez keladigan boʻldi. Ma’lum boʻlishicha, u boʻydoq ekan, mendan sal nariroqda xuddi menikiga oʻxshagan moʻ’jazgina kvartirada turarkan, ammo unga kvartira torlik qilayotganmish, hokazo va hokazo. Negadir u meni uyiga hech taklif qilmasdi. Xotinimga u sira ham yoqmadi. Ammo men uning yonini oldim. Shunda xotinim:
— Bilganingni qil, — dedi, — lekin bu odam menda faqat nafrat uygʻotyapti.
Men kulib yubordim. Darvoqe, bu odam qay jihati bilan meni oʻziga rom qilgan edi? Gap shundaki, oʻz gʻilofi ichida bironta favqulodda xislati boʻlmagan odamning, umuman, qizigʻi yoʻq. Lekin Aloiziyning (ha-ya, unutibman — yangi tanishimning ismi-sharifi Aloiziy Mogarich edi) gʻilofida shunday xislat mavjud edi. Alalxusus, Aloiziydek donishmand odamni ilgari hech yerda uchratmaganman, aminmanki, bundan keyin ham aslo uchratmayman. Agarda gazetada bosilgan biron maqolaning ma’nosiga tushunolmasam, Aloiziy uni bir zumda tushuntirib berar, tushuntirgandayam hech qiynalmasdan, oson va ravon tushuntirardi. Hayotiy voqealar va masalalarni ham shunday oson izohlab berardi u. Lekin hali bu hammasi emas edi. Aloiziy adabiyotga boʻlgan ishtiyoqi bilan meni oʻziga rom qilgan edi. To uning iltimosiga koʻra romanimni boshidan-oxirigacha oʻqib bermagunimcha hech tinchimadi u. Keyin esa roman toʻgʻrisida maqtov gaplar aytdi, lekin xuddi muharrirning romanim toʻgʻrisidagi mulohazalarini oʻz qulogʻi bilan eshitgandek, u ham oʻsha fikrlarni aytib, ogʻzimni ochirib qoʻydi. Aloiziy muharrirning mulohazalarini bekamu koʻst takrorlagandi. Bundan tashqari, nima sababdan romanim chop qilinmasligini ham nihoyatda aniq izohlab berdiki, bu fikrda hech xato yoʻqligini oʻzim ham anglay boshlagan edim. U, falon bobingiz oʻtmaydi, deb gapning ochigʻini aytdi-qoʻydi.Lekin maqolalarning keti uzilmasdi. Eng dastlabkilari ustidan kulgan edim. Biroq maqolalar soni koʻpaygan sari ularga nisbatan munosabatim ham oʻzgara bordi. Ikkinchi bosqich — ajablanish bosqichi boʻldi. Bu maqolalar tahdidona va dadil yozilgan boʻlishiga qaramay, ularning deyarli har bir satrida oʻta qalbakilik va dargumonlik ohangi sezilib turardi. Menga, ularning mualliflari oʻzlari aytmoqchi boʻlgan gaplarni emas, boshqa fikrlarni bayon qilayotganday tuyular, ularning dargʻazabligiga sabab ham shu boʻlsa kerak, deb oʻylardimu shu fikrimdan hech xalos boʻlolmasdim. Bundan keyin, men sizga aytsam, uchinchi bosqich — qoʻrquv bosqichi boshlandi. Yoʻq, yoʻq, u maqolalar emas, ishoning, balki ulargayam, romanimgayam taalluqli boʻlmagan mutlaqo boshqa narsalar meni choʻchita boshladi. Mana, masalan, qorongʻilikdan qoʻrqadigan boʻlib qoldim. Qisqasi, ruhiy betoblik bosqichi boshlangan edi. Kichkina xonamda uyqu oldidan chiroqni oʻchirishim bilan, nazarimda, goʻyo derazadan, garchi u yopiq boʻlsa ham, qandaydir roʻdapo uzun-uzun, sovuq paypaslagichlarini oʻynatib kirib kelayotganday boʻlardi. Oqibat, kechalari chiroq yorugʻida uxlaydigan boʻldim.
Mahbubam judayam oʻzgarib ketdi (turgan gapki, roʻdapo toʻgʻrisida unga churq etmadim. Lekin u ahvolimning chatoqlashayotganini seza boshlagan edi), ozib, rangi oʻchib, kulmay qoʻydi, romandan parcha bostirishni maslahat bergani uchun qayta-qayta uzr soʻray boshladi mendan. Endi u hamma narsani boshdan soqit qilib, janubga, Qora dengiz boʻyiga joʻnashni, yuz ming soʻmlik yutukdan qolgan pulni sarflab, oʻsha yerda dam olishni maslahat bera boshladi menga.
Bu fikrida u qattiq turib oldi, men esam u bilan tortishmaslik uchun (Qora dengizga joʻnab keta olmasligimni koʻnglim sezayotgan edi) shu yaqin kunlarda joʻnab ketishga va’da berdim. Biletni uning oʻzi oladigan boʻldi. Shunda men oʻn ming soʻmcha keladigan pulning hammasini uning qoʻliga tutqazdim.
— Nima qilaman shuncha pulni? — deb ajablandi u.
Men boʻlsam, oʻgʻirlatib qoʻyishdan qoʻrqaman, shuning uchun, to joʻnab ketgunimcha senda tura tursin, degan mazmunda bahona qiddim. U pulni olib sumkachasiga soldi va meni qayta-qayta oʻparkan, shunday dedi:
— Seni shu ahvolda yolgʻiz tashlab ketganimdan oʻlganim afzal, lekin na qilayki, meni kutishmoqda, zaruratga tobe boʻlmay ilojim yoʻq, ammo ertaga albatta kelaman. Oʻtinaman sendan, hech nimadan choʻchima.
Bu oktabr' oyining oʻrtalarida, endi qosh qoraya boshlagan paytda boʻlgan edi. U joʻnab ketdi. Men divanga yotib, chiroqni ham yoqmay uxlab qoldim. Bir mahal xonamga roʻdapo kirganini tuyib uygʻonib ketdim. Qorongʻida paypaslab zoʻr-bazoʻr chiroqni yoqdim.
Choʻntak soatim tungi soat ikkini koʻrsatardi. Men yotayotganimda sirqovlanib turuvdim, endi betob boʻlib uygʻondim. Nazarimda, kuz zulmati deraza oynasini sindirib xonaga quyildi-yu, men xuddi siyohga oʻxshovchi shu zulmatda gʻarq boʻlayotgandek his qila boshladim oʻzimni. Men endi oʻzini eplay olmaydigan noshud odam boʻlib uygʻongan edim. Men chinqirib yubordim, miyamda biron kimsaning, chunonchi yuqori qavatda turuvchi uy sohibining oldiga panoh istab chiqish fikri tugʻildi. Xuddi telba odamdek oʻzim bilan oʻzim kurasha boshladim. Nihoyat, pechka oldiga borib, ichiga qalangan oʻtinni yoqib yuborishga qurbim yetdi. Oʻtin shitirlab yonib, pechka eshigi sharaqlab yopilgandan keyingina oʻzimni ancha yengil tortganday his qildim... Keyin dahlizga yugurib chiqib, u yerda ham chiroq yoqdim, bir shisha oq vino topib, tiqinini oldimu toʻgʻri ogʻzidan icha boshladim. Natijasida qoʻrquv bir qadar susaydi — shu qadarki, uy sohibining huzuriga yugurmay, pechka oldiga qaytdim. Pechka eshigini lang ochib qoʻyib (olovning tafti yuz-qoʻllarimni kuydirgudek qizdira boshladi), pichirladim:
— Ahvolim ogʻirlashganini his qilsang-chi. Tezroq qoshimga kelsang-chi, kel, kel!
Lekin hech kim kelmadi. Pechkada olov gurillab yonar, yomgʻir derazani savalardi. Shunda eng soʻnggi falokat sodir boʻldi. Men stol gʻaladonidan romanimning mashinkada koʻchirilgan salmoqli nusxalariyu xomaki qoʻlyozmalarim bilan toʻldirilgan daftarlarni olib, ularni yoqa boshladim. Bu nihoyatda mashaqqatli ish, chunki yozilgan qogʻozlar uncha yaxshi yonmaydi. Shuning uchun, tirnoqlarimni sindirib boʻlsa ham, daftarlarni dabdala qilib yirtib, ularni palyonlar orasiga tikkaytirib qoʻyar va kosov bilan titkilardim. Yongan qogʻozlarning kuli ba’zida olov ustini bosib, meni xunob qilar, lekin men boʻsh kelmasdim, natijada, romanim koʻp qarshilik qilib boʻlsa ham, baribir nobud boʻla boshladi. Koʻz oldimda tanish soʻzlar paydo boʻlar, sahifalar pastdan yuqoriga bir me’yorda sargʻaya borar, lekin shunda ham soʻzlar koʻrinib turardi. Ular qogʻoz qoraya boshlagandagina gʻoyib boʻlardilar, shunda men kosov bilan kavlab ularni yoʻq qila boshlardim.
Xuddi shu payt kimdir derazani ohista tirnadi. Yuragim «shigʻ» etib ketdi-yu, oxirgi daftarni olovga tashlab, eshikni ochgani yugurdim. Hovliga ochiladigan eshikka gʻisht pillapoyalardan chiqish kerak edi. Men qoqila-suqila shu eshik tagiga borib ohista soʻradim:
— Kim u?
Tanish ovoz — mahbubamning ovozi javob berdi:
— Menman.
Qanday qilib eshik zanjiri bilan ilgagini tushirdim — bilmayman. U boshdan-oyoq shalabbo, yonoqlari hoʻl, sochlari parishon holda ostona hatlab ichkari kirdi-yu, dagʻ-dagʻ titragancha oʻzini quchogʻimga otdi. Men faqat bitta soʻzni takrorlay oldim xolos:
— Sen... sen? — dedimu tovushim chiqmay qoddi, keyin ikkovimiz pastga otiddik. U dahlizda pal'tosini yechib tashladi, soʻng biz birinchi xonaga oʻkday otilib kirdik. U ohista chinqirib yuborib, yalangʻoch qoʻlini shartta pechkaga tikdida, endi ostidan alanga ola boshlagan oxirgi dasta qoʻlyozmani tortib olib polga tashladi. Shu zahoti butun xona tutunga toʻldi. Men oyoqlarim bilan tepib olovni oʻchirdim, u esa oʻzini divanga otib, oʻpkasi toʻlib, yum-yum yigʻlay boshladi.
U axiri tinchidi, men gap boshladim:
— Koʻrarga koʻzim yoʻq bu romanni, men qoʻrqaman. Betobman. Meni dahshat qamrab olyapti.
U oʻrnidan turib oʻtirib, gapga kirdi.
— Voy, xudoyim, kasal boʻlib qopsan-u. Nega endi, nega axir? Baribir seni darddan forigʻ qilaman, seni qutqaraman. Bu qanday bedodlik?
Men uning tutun va yigʻidan shishgan koʻzlarini koʻrdim, peshanamni silay boshlagan muzdek qoʻllarini his qildim.
— Men seni davolab tuzataman, tuzataman, — deb gʻoʻldirardi u yuzini yelkamga qoʻyib, — sen hali uni yana tiklaysan. Nega, nega bir nusxasini oʻzim saqlab qoʻymadim!
U dargʻazab qiyofada tishlarini irjaytirdi, yana allanimalarni gapirdi. Keyin lablarini chirt yumib olib, kuygan varaqlarni terib, tekislay boshladi. Bu — roman oʻrtasidagi bir bob edi. U kuygan varaqlarni avaylab taxlab qogʻozga oʻradida, ustidan lenta bilan bogʻladi. Uning butun xatti-harakatida qat’iyat mavjud edi, oʻzini qoʻlga olib olganligi yaqqol koʻrinib turardi. U vino soʻrab, ichib oldi-da, keyin ancha bamaylixotir gapira boshladi.
— Aldamchilik bilan yashashning oqibati shunaqa voy boʻladi, — derdi u, — boʻldi, endi hech aldamayman. Hoziroq sen bilan qolgan boʻlardim-u, lekin bu tarzda ish tutishni xohlamayman. Uyidan tunda qochib ketganimni u doim alam bilan eslab yurishini istamayman. U menga hech qachon, hech qanday yomonlik qilmagan. Uni hozir toʻsatdan chaqirtirib qolishdi, zavodlarida yongʻin boʻlganmish. Lekin u hademay qaytib keladi. Men u bilan ertaga gaplashaman, boshqa odamni sevaman, deb aytaman unga, keyin butunlay sening yoningga kelaman. Qani, ayt, balki bunday qilishimni xohlamassan?
— O, bechoraginam, — dedim unga, — bunday qilishingga yoʻl qoʻymayman. Ahvolim yana mushkullashadi, shu bois seni ham men bilan birga nobud boʻlishingni xohlamayman.
— Faqat shu sababmii? — deb soʻradi u koʻzlarini koʻzimga yaqin olib kelib.
— Faqat shu.
U birdan ruhlanib ketdi, boʻynimdan quchib meni bagʻriga bosgancha dedi:
— Unda men ham sen bilan birga nobud boʻlaman. Ertalab qaytib kelaman.
Mana, hayotimda eslab qolganim oxirgi manzara — qiya ochilgan dahliz eshigidan tushgan yorugʻda uning hilpiragan soch tolasi, boshidagi beret va jur’at toʻla koʻzlari. Yana ostonada uning qora koʻlankasiyu qogʻozga oʻralgan oq tugunchak ham xotiramda qolgan.
— Seni kuzatib qoʻygan boʻlardim-u, lekin yolgʻiz qaytib kelishga majolim yoʻq, qoʻrqaman.
— Qoʻrqma. Yana bir necha soat sabr qil. Ertaga ertalab yoningda boʻlaman. — Bu uning hayotimdagi oxirgi soʻzlari boʻldi.
— Tss! — deb bemor birdan oʻz soʻzini boʻldi-yu, barmogʻini koʻtardi, — bugun oydin tun juda beorom.
U balkonga chiqib koʻzdan gʻoyib boʻldi. Ivan koridordan aravacha gʻildirab oʻtganini, kimningdir piqillab yigʻlagani yo zaifgina chinqirganini eshitdi.
Hammayoq tinchigandan keyin mehmon yana qaytib keldi va 120-xonaga odam joylashtirilganini xabar qildi. Olib kelingan odam nuqul boshimni qaytarib beringlar, deb yolborarmish. Suhbatdoshlar avvaliga bezovta boʻlishib jim oʻtirishdi, keyin koʻngillari joyiga tushgach, boʻlingan suhbatni davom ettirishdi. Mehmon endi gapga ogʻiz juftlagan edi... lekin bugungi tun chindanam notinch edi — hamon yoʻlakdan gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovoz eshitilardi. Oqibat, mehmon gaplarini eshitilar-eshitilmas pichirlab Ivanning qulogʻiga ayta boshladiki, uning:
— Mahbubam joʻnab ketgandan keyin oradan chorak soat oʻtgach derazamni taqillatishdi... — degan birinchi jumlasidan boshqa hamma gaplarini faqatgina shoir eshitdi, xolos.
Bemor shoirning qulogʻiga pichirlab aytgan gaplar, chamasi, uni qattiq iztirobga solayotgan edi. Dam oʻtmay uning afti tirishar, koʻzlari goh tahlikali, goh gʻazab bilan boqardi. U endi balkonda koʻrinmay qolgan oy tomonga qoʻli bilan ishora qilardi. Tashqaridan kelayotgan tovushlar butunlay tingandan keyingina mehmon Ivandan sal surilib oʻtirib, xiyol balandroq ovoz bilan gapini davom ettirdi.
— Ha, keyinchalik, yanvarning oʻrtalarida, tunda, men oʻz hovlimizda tugmalari uzib olingan oʻsha pal'tomda sovuqdan diydirab turardim. Orqamda nastarin butalarini koʻmib yuborgan qor uyumi, oldimda, oyogʻim ostida — darparda tutilgan, gʻira-shira yori-tilgan derazalarim. Men birinchi derazaga engashib quloq sola boshladim — xonalarimdan patefon ovozi eshitilardi. Qulogʻimga chalingan tovush faqat shu boʻldi. Lekin hech nima koʻra olmadim. Yana bir oz turib, bogʻcha eshigidan tor koʻchaga chiqdim. Kuchli izgʻirin koʻtarilgan edi. Oyogʻim ostida oʻralashgan bir it meni choʻchitib yubordi, oʻzimni undan olib qochib, koʻchaning narigi betiga oʻtdim. Doimiy hamrohim boʻlib qolgan ayoz va qoʻrquv asablarimni barbod etib, umidsizlikka mubtalo qilgan edi. Boradigan yerim yoʻq, eng oson yoʻli, tor koʻchamizdan chiqib, oʻzimni tramvay tagiga tashlash edi. Ichi chiroqlar bilan yoritilgan, hammayogʻini muz qoplagan bu yashiklarning sovuq iz ustida odamning gʻashini keltiruvchi gʻijirlashini olisdan eshitdim. Lekin, o aziz qoʻshnim, hamma balo shundaki, qoʻrquv mening har bir hujayramni mahv etib olgan edi. Binobarin, tramvaydan ham xuddi itdan qoʻrqqanday qoʻrqardim. Ha, bu binoda mening dardimdan ogʻir dard yoʻq hech kimda, gapimga ishonavering.
— Lekin siz u ayolga xabar qilishingiz mumkin edi-ku, — dedi Ivan bechora bemorga achinib, — undan keyin, pulingiz ham qolgan edi-ku unda? Saqlab qoʻygan boʻlsa kerak, albatta?
— Siz bunga hech shubha qilmang, albatta saqlab qoʻygan. Lekin siz, nazarimda, meni tushunmayapsiz chogʻi? Yoki, aniqrogʻi, bir vaqtlardagi voqeani ta’riflash qobiliyatimni yoʻqotgan boʻlsam kerak. Sirasini olganda, men unga koʻpam achinmayman, chunki uning keragi boʻlmaydi endi menga. Agar qoʻliga, mehmon tungi zulmatga iltifot bilan tikildi, jinnixonadan maktub borib tushsa... Axir bunaqa adresdan qanday qilib xat yuborib boʻladi? Ruhiy kasaldan? Hazil qilyapsiz, doʻstim! Yoʻq, uni baxtsiz qilaymi? Qoʻlimdan kelmaydi bu.
Ivan unga e’tiroz bildirolmadi, lekin kamsuxan mezbon mehmonning ahvoliga achindi, unga hamdard boʻldi. U esa oʻz xotiralaridan iztirob chekib, qora qalpoqcha kiygan boshini tinmay irgʻatib oʻtirarkan, derdi:
— Shoʻrpeshona juvon. Lekin, u meni unutib yuborgan boʻlishi ham mumkin!
— Hali siz tuzalib ketasiz... — qimtinibgina dedi Ivan.
— Dardim bedavo, — deb xotirjam javob qildi mehmon, — Stravinskiy meni hayotga qaytarishga va’da qilyapti, lekin men unga ishonmayman. U insonparvar doktor, shunchaki tasalli bermoqchi menga. Lekin inkor qilmayman, hozir ancha tuzukman. Darvoqe, nimaga kelib toʻxtagandim? Ayoz, gʻizillab borayotgan tramvaylar. Oʻsha paytda, bu shifoxonaning ochilganidan xabarim bor edi, shuning uchun butun shaharni piyoda bosib oʻtib keldim bu yerga. Telbalik edi bu, albatta! Shahar tashqarisida men sovuq qotib oʻlib ketardim ehtimol, lekin bir tasodif jonimga oro kir-di. Shahar qopqasidan toʻrt kilometrcha berida yoʻlda bir yuk mashinasini koʻrdim, u bir nimasi buzilib toʻxtab turgan ekan, men shofyordan iltimos qilgan edim, buni qarangki, u menga rahm qildi. Mashina oʻzi shu yoqqa kelayotgan ekan. Meniyam oʻzi bilan olib keldi. Bu safar paytida chap oyogʻimning barmoqlarini sovuq oldirdim, xolos. Lekin, oyogʻimni davolab tuzatishdi. Mana, sal kam toʻrt oydan beri shu yerdaman. Bilasizmi, bu yer sira, sira yomon emas, menimcha. Toʻgʻri, ulkan rejalarga bosh qotirib oʻtirishning hojati yoʻq bu yerda. Mana, masalan, men butun yer kurrasini aylanib chiqmoqchi boʻlgan edim. Hay, nachora, bu nasib qilmadi. Endi, mana shu kurraning kichik bir boʻlagini koʻrib oʻtiribman. Oʻylaymanki, kurraning eng noyob qismi emas bu, ammo, takror aytaman, shunisigayam shukur. Mana, yoz kirib kelyapti, Praskov'ya Fyodorovnaning va’da qilishicha, balkonimizni pechak gul burkab olarmish. Kalitlar imkoniyatimni oshirdi. Kechalari oy chiqadi. Iye, botib ketibdi! Salqin tushdi. Tun yarim kechadan ogʻdi. Men boray endi.
— Ayting-chi, Iyeshua bilan Pilatning taqdiri nima boʻlgan edi, — deb soʻradi Ivan, — shuni bilmoqchiman, oʻtinaman sizdan, soʻzlab bersangiz.
— E, yoʻq, yoʻq, — dedi mehmon gʻijinib kiftini uchirarkan, — romanimni eslasam butun vujudim qaqshab ketadi. Anavi Patriarx koʻlida tanishganingiz sehrgar buni mendan yaxshiroq soʻzlab berishi mumkin. Suhbat uchun tashakkur. Xayr.
Ivan es-hushini yigʻishga ulgurmasdan panjara ohista «shiq» etib yopildi-yu, mehmon gʻoyib boʻldi.

Oʻn toʻrtinchi bob
Xoʻrozga Tasanno!
Rimskiyning asabi ortiq bardosh berolmadi, protokolni yozib boʻlgunlaricha ham qanoat qilmay, oʻz kabinetiga otildi. U stodda uyulib yotgan sehrli pullardan qizargan koʻzlarini uzolmay oʻtirardi. Miyasi gʻovlab ketgan edi. Tashqaridan odamlar gʻovuri bir maromda eshitilardi. Tomoshabinlar koʻchaga oqib chiqa boshlagan edi. Moliya direktorining haddan ziyod ding boʻlgan quloqlariga birdan militsiya hushtagining churillagani eshitildi. Turgan gapki, hushtak hech qachon oʻz-oʻzidan yaxshilikka churillamaydi. Churillash takrorlandi, shunda boshqa hushtak unga yordamga kelib, qattiqroq va choʻzibroq churilladi, keyin shu hushtak ovoziga odamlarning qahqahasi, hatto qiyqirigʻi joʻr boʻldiki, moliya direktori, koʻchada yana bironta mashmasha, xunuk voqea sodir boʻlganini va bu voqeaning albatta anavi jodugar bilan yordamchilari bajargan mash’um seansga bevosita daxldor ekanligini fahmladi. Ziyrak Rimskiy yanglishmagan edi, albatta.
U Sadovaya koʻchasiga ochiladigan derazadan tashqariga qaradi-yu, afti burishib ketdi va pichirlab emas, aniqrogʻi, vishillab dedi:
— Biluvdim-a!
U koʻcha fonarlarining kuchli yorugʻida, oʻz derazasi ostida, pastda, yoʻlkada bir xonimning ichki koʻylak va binafsharang uzun trusikda turganini koʻrdi. Toʻgʻri, xonimning boshida yana shlyapa, qoʻlida shamsiyasi ham bor edi.
Tamomila esankirab qolganidan, goh choʻnqayib oʻtirishga, goh gʻizillagancha qayoqqadir qochishga shaylangan bu xonimning atrofini oʻrab olgan olomon gʻavgʻo koʻtargan, boya moliya direktorining etini jimirlatib yuborgan qahqahayu qiyqiriqlarning ijrochisi ham shu olomon edi. Ayolning atrofida bir grajdanin girdikapalak boʻlib, egnidan avra pal'tosini yechishga urinar, lekin qattiq hayajonlanganidan, qoʻlini hech pal'to yengidan chiqara olmasdi.
Shu payt boshqa yerdan — chap tomondagi eshikdan ham qiyqiriq va vahshiyona qahqaha eshitildi-yu, Grigoriy Danilovich oʻsha yoqqa oʻgirilib, pushtirang ichki koʻylakda turgan ikkinchi bir xonimni koʻrdi. U oʻzini panaga olish maqsadida yoʻlkaga oʻtib, tezroq Var'ete darvozasiga kirmoqchi boʻldi, lekin ichkaridan chiqayotgan tomoshabinlar oqimi uning yoʻliga gʻov boʻldiki, mal’un Fagotning firmasidan pand yegan, kiyim-kechakka shaydoligi va yengiltakligi oqibatida sharmanda boʻlgan shoʻrlik ayol endi faqat bir narsani — yer yorilib, tezroq yerga kirib ketishni orzu qilardi. Militsioner hushtagini xuddi havoni parmalagandek churillatib, bu baxti qaro ayol tomon yugurdi, uning orqasidan kepka kiygan qandaydir xushchaqchaq yigitlar ergashdi. Shular koʻchani boshlariga koʻtarib qahqah urgan va qiyqirgan edilar.
Qotmadan kelgan, shopmoʻylov olatasir bir izvoshchi qirchangʻi otini uchirib kelib, birinchi yechingan ayol tepasida taqqa toʻxtadida, ogʻzining tanobi qochib, tirjaydi, Rimskiy oʻz boshiga mushtlab, tupurdi-da, derazadan nari ketdi.
U koʻchadan kelayotgan shovqinga quloq solib bir oz utirdi. Hushtaklar sadosi hammayoqni tutib ketdi, keyin pasaya-pasaya axiyri tindi. Mojaro ham juda tez bosilib, Rimskiyni hayron qoldirdi.
Ortiq qoʻl qovushtirib oʻtirib boʻlmasdi, mas’uliyatning achchiq ogʻusini ichish payti yetgandi. Tomoshaning uchinchi boʻlimi paytida telefon apparatlari tuzatilgan edi, demak qoʻngʻiroq qilib, sodir boʻlgan voqea haqida tegishli joyga xabar qilish, yordam soʻrash, yolgʻon gapirish, hamma aybni Lixodeevga agʻdarish, oʻzini oqlashga harakat qilish kerak edi va hokazo. Ana xolos — la’nati yana ishlamayapti! Xunobi chiqqan moliya direktori ikki marta trubkani olib yana qoʻyib qoʻydi. Shu payt birdan teran sukutga tolgan xonada apparat juda qattiq jaranglab, moliya direktorini choʻchitib yubordi, u qoʻrqqanidan taxta boʻlib qoldi. «Asablarim ancha chatoqlashipti», — deb oʻylab trubkani koʻtardi. Lekin shu zahoti uni qulogʻidan uzoqlashtirdiyu rangi dokadek oqarib ketdi. Trubkada ayol kishining ohista va ayni. paytda shahvatga da’vat etuvchi mugʻambirona ovozi pichirlab dedi:
— Hech qayerga qoʻngʻiroq qilma, Rimskiy, oqibati yomon boʻladi.
Shunday deb u trubkani qoʻyib qoʻydi. Moliya direktorining eti jimirlab ketdi, trubkani qoʻyib, negadir oʻz orqasidagi derazaga oʻgirilib qaradi. U endigina yashil libos kiya boshlagan zarang daraxtining siyrak novdalari orasidan shaffof bulut parchasi orqasida suzayotgan oyni koʻrdi. Rimskiy, negadir, novdalarga mahliyo boʻlib qoldi, u tikilgan sari vujudini qoʻrquv tuygʻusi koʻproq qamrab ola boshladi.
Nihoyat u oy moʻralab turgan derazadan zoʻr-bazoʻr yuzini oʻgirib, oʻrnidan turdi. Endi biron yerga qoʻngʻiroq qilish haqida gap ham boʻlishi mumkin emas edi, moliya direktori endi faqat bir narsa toʻgʻrisi-da — qanday qilib tezroq teatrdan joʻnab ketish haqida oʻylardi.
U quloq soldi: teatr binosi suv quyganday jimjit. Rimskiy binoning ikkinchi qavatida anchadan beri oʻzidan boʻlak hech kim yoʻqligini tushundi, tushundiyu goʻdakona kuchli qoʻrquv tuygʻusi butun vujudini birdan mahv etdi. U hozir yolgʻiz oʻzi boʻm-boʻsh yoʻlaklardan oʻtib borib zinadan tushishini oʻylarkan, butun vujudi qaltirab ketdi. U gipnozchining stol ustida uyulib yotgan chervonlarini apir-shapir yigʻishtirib portfelga soldi, oʻziga bir oz boʻlsa ham dalda berish uchun yoʻtalib qoʻydi. Lekin yoʻtali xirillab chiqib, zoʻrgʻa eshitildi.
Shu mahal uning dimogʻiga kabinetning eshigi ostidagi tirqishdan badboʻy zax hidi urilganday boʻldi. Moliya direktorining eti jimirlab ketdi. Buning ustiga, ayni paytda soat yarim kechaga jom chala boshladi. Hattoki shu soat zangi ham moliya direktorini larzaga keltirdi. Keyin esa, kimdir eshik qulfiga kalit tiqib ohista buray boshlaganda-ku, yuragi qinidan chiqib ketayozdi. U nam va sovuq qoʻllari bilan portfelni mahkam changallab olarkan, qulf teshigidagi «qitir-qitir» yana bir oz davom etgudek boʻlsa, bu dahshatga toqat qila olmay, «dod» deb baqirib yuborishini sezdi.
Nihoyat, eshik kimningdir ra’yiga yurib ochildi va kabinetga Varenuxa tovushsiz kirib keldi. Rimskiy turgan yerida kresloga tappa oʻtirib qoldi, chunki oyoqlarida darmon qolmagan edi. U oʻpkasini toʻldirib havo oldi-da, xushomadgoʻy odamga oʻxshab tirjaydi va ohista dedi:
— Yo alhazar! Qoʻrqitib yubording-ku meni!
Ha, bunaqa qoʻqqisdan paydo boʻlish har qanday odamni ham choʻchitib yuborgan boʻlardi, shunga qaramay, ayni paytda Varenuxaning kelishi katta shodiyona edi. Har qalay, bu chalkash jumboqning hech boʻlmasa bitta uchi topildi-ku.
— Qani, gapir tezroq! Xoʻsh, xoʻsh! — deya xirilladi Rimskiy, shu topilgan jumboq uchiga yopishib olib, — nima gap ekan?
— Meni afv et, — deb gʻoʻldiradi xonaga kirgan odam eshikni yoparkan, — seni ketib qolgandirsan deb oʻylovdim.
Soʻng u kepkasini yechmay, kreslo oldiga bordi-da, stolning u tomoniga oʻtirdi.
Shuni aytib oʻtish kerakki, Varenuxaning javobi sal gʻalatiroq boʻlib tuyuldi, shunda sezgirlikda dunyodagi eng yaxshi seysmik stansiyaning seysmografi bilan ham bellashishga qodir boʻlgan moliya direktori xushyor tortdi. Iye, bu qanaqasi boʻldi? Agarki, Varenuxa moliya direktorini kabinetda yoʻq deb faraz qilgan ekan, nega bu yerga keldi? Axir uning oʻz kabineti bor-ku. Bu — bir. Ikkinchidan: Varenuxa teatr binosiga qaysi eshikdan kirganida ham, albatta tungi navbatchilardan birontasiga duch kelgan boʻlardi, ularga esa, Grigoriy Danilovich oʻz kabinetida bir oz ushlanib qoladi, deb aytib qoʻyilgan edi.
Lekin moliya direktori bu gumonlar ustida koʻp bosh qotirib oʻtirmadi. Koʻngliga sigʻmasdi.
— Nega axir qoʻngʻiroq qilmading? Anavi Yalta mashmashasining tagiga yetdingmi?
— Ha, aytganim toʻgʻri chiqdi, — deb javob qildi administrator, xuddi ogʻriq tishi bezovta qilayotganday tamshanib, — uni Pushkinodagi restorandan topishipti.
— Nima? Pushkinodan?! Moskva tashqarisidagi Pushkinodan? Telegrammalar Yaltadan keluvdi-ku?!
— E, Yaltaga balo bormi? Pushkinodagi telegrafchini ichirib mast qilibdi-da, keyin ikkalovi maynavozchilik qila boshlapti, shu jumladan: «Yalta» belgisi bilan telegrammalar ham yuborishgan.
— Ihi... ihi... Ha, yaxshi, yaxshi... — deb Rimskiy gapirmadi, balki kuylagandek boʻldi. Koʻzlarida sargʻish oʻt chaqnadi. Miyasida, Styopaning sharmandalarcha ishdan olinishining tantanavor manzarasi gavdalandi. Ozodlik! Moliya direktori axiyri Lixodeev timsolidagi baloofatdan ozod boʻladi! Balki Styopan Bogdanovichga ishdan olinishdan ham battarroq jazo nasib etar... — Tafsilotini gapir! — dedi Rimskiy bosmani stolga gurs etib urib.
Varenuxa ham tafsilotni gapira boshladi. U moliya direktori yuborgan yerga boripti, borgan zahoti uni qabul qilishib, gaplarini diqqat bilan tinglashipti. Turgan gapki, Styopa Yaltada, degan fikr hech kimning xayoliga ham kelmapti. Lixodeev Pushkinodagi «Yalta» restoranida boʻlishi kerak, degan Varenuxaning taxminiga hamma darhol qoʻshilipti.
— Hozir qayerda u? — deb administratorning soʻzini boʻldi hayajonlanayotgan moliya direktori.
— Qayerda boʻlardi, — dedi administrator istehzoli ishshayib, — hushyorxonada-da, albatta.
— Qoyiil! Barakalla, azamat!
Varenuxa esa hikoyasini davom ettirdi. U gapirgan sari Lixodeevning behayoligu bezoriliklari moliya direktorining koʻzi oldidan uzun zanjirning halqalaridek tizilib oʻta boshladi, lekin zanjirning navbatdagi har bir halqasi oldingilaridan battarroq manzaralarni namoyon qilardi. Mana, masalan, uning Pushkino telegrafi oldidagi maysazorda gʻirt mast hodda telegrafchi bilan quchoqlashib, qandaydir sayoq garmonchining na’masiga raqs tushganini nima deb atash mumkin? Yoki qandaydir ayollarni chinqirtirib quvganini oling! Yana «Yalta»ning oʻzida bufetchi bilan yoqalashmoqchi boʻlipti! Oʻsha «Yalta»ning ichida toʻpolon qilib, koʻp piyozni yerga sochib tashlapti! «Ay-Danilya» degan oq musallasning sakkiz shishasini chil-chil qipti. Styopaki olib ketishni xohlamagan taksi shofyorining schyotchigini urib sindiripti. Uning bu qabihliklariga chek qoʻymoqchi boʻlgan odamlarga, qamataman, deb doʻq qilganini aytmaysizmi. Xullas, aql bovar qilmaydigan gaplar.
Styopa Moskvaning teatr ahli davrasida «otning qashqasi» boʻlib, uning gʻirt gʻurbat ekanligi hammaga ayon edi. Lekin shunga qaramay, administrator topib kelgan mish-mishlar hattoki shu Styopa uchun ham lof edi. Ha, oʻtaketgan darajada lof edi...
Rimskiy oʻtkir koʻzlarini administratorning yuziga xuddi yeb qoʻygudek boʻlib tikdi, lekin bu koʻzlar hikoya qancha koʻp choʻzilgan sari, shuncha ma’yuslasha bordi. Administratorning qissasidagi qabohatli tafsilotlar qanchalik hayotiyroq va yorqinroq boʻlgan sari... moliya direktori unga shuncha kamroq ishona boshladi. Varenuxa Styopaning itday quturib, uni Moskvaga olib ketgani borgan odamlarga ham qarshilik koʻrsatgani haqida hikoya qila boshlaganida moliya direktori yarim kechada qaytib kelgan administratorning hamma gaplari yolgʻonligiga batamom ishondi! Ha, gaplarining hammasi — boshidan to oxirigacha gʻirt yolgʻon edi.
Varenuxa Pushkinoga bormagan, Styopa ham Pushkinoda yoʻq edi. Mast telegrafchi ham boʻlmagan, resto-randa shisha ham sindirilmagan, Styopani ham hech kim arqon bilan bogʻlamagan... — bularning hech biri boʻlmagan.
Rimskiy administratorning aytayotganlari gʻirt olgʻon degan qat’iy fikrga kelishi bilan uning oyoqlaridan boshlangan qoʻrquv hissi butun vujudini qamrab oldi, shunda bezgak balchigʻining hidi bir emas, ikki marta yana yer yuzalab suzgandek tuyuldi unga. Moliya direktori kresloda juda gʻalati yoʻsinda gujanak boʻlib oʻtirib, xuddi chiroq shu’lasidan koʻzini olib qochmoqchi boʻlganday yuzini gazeta bilan goʻsib, muttasil stol lampasining havorang soyasi panasida boʻlishga uringan administratordan bir zum ham koʻzini uzmas ekan, paqqos: bularga qanday tushunish kerak? — deb bosh qotirardi. Axir, shunday bemahalda kirib kelgan administrator butun bino sukutga tolib, huvillab yotgan boʻlishiga qaramay, nega endi ayyorona yolgʻon gapiryaptiykin? Shunday xayolga borgan moliya direktorining qalbini, oqibat, mavhum, ammo mudhish xatar hissi kemira boshladi. U Varenuxaning gapni chalgʻitayotganini ham, yuzini gazeta bilan toʻsib nayrang qilayotganini ham goʻyo payqamaganday boʻlib, uning javrashlariga deyarli quloq solmay, yuziga astoydil tikilib qaray boshladi. Varenuxaning yuzida izohlab boʻlmaydigan qandaydir oʻzgarish mavjud ediki, bu — Pushkino sarguzashtlari haqidagi uydirmalarning nima sababdan toʻqilganidan ham mavhumroq edi, ya’ni oʻsha «qandaydir» deganimiz — administratorning tashqi qiyofasi va sulukatidagi oʻzgachalik edi.
U yuzini soya qilish uchun kepkasining oʻrdak-tumshuq soyabonini koʻzlarigacha bostirib kiyishga qanchalik urinmasin, qoʻlidagi gazetani qanchalik yoyib, aylantirib koʻrmasin, — baribir, Rimskiy uning oʻng yuzi, burnining yoni momataloq boʻlganini koʻrib oldi. Bundan tashqari, odatda hamisha joʻshqin tabiat administrator hozir xasta odam kabi boʻzday oqarib ketgan, boʻyniga esa shu tungi dim havoda negadir eskirib ketgan yoʻl-yoʻl sharf oʻrab olgan edi. Bu oʻzgarishlarga yana administratorning teatrda boʻlmagan shu qisqa vaqt ichida tishlari orasidan havo soʻrib tamshanishdek xunuk odat chiqarganini, ovozining judayam oʻzgarib, boʻgʻiq va dagʻal boʻlib qolganini, koʻzlarida olazaraklik va qoʻrquv alomati paydo boʻlganini ilova qiladigan boʻlsak — Ivan Savel'evich Varenuxani tanib boʻlmay qopti, deb dadil aytish mumkin.
Moliya direktorini yana allanima qattiq bezovta qilardi, lekin u sertashvish miyasini qanchalik qotirib koʻrmasin, Varenuxaga qanchalik tikilib qaramasin, oʻsha bezovta qilayotgan narsaning nimaligini hech fahmlay olmasdi. U faqat bir narsani — administ-ratorning Rimskiyga juda tanish boʻlgan kresloda oʻtirishda qandaydir gʻayritabiiylik mavjudligini, Varenuxa bilan kresloning bir-biriga qovushmayotganligini ta’kidlashi mumkin edi.
— Xullas, axiyri uni tappa tutib mashinaga bosishdi, — deb gʻoʻldirardi Varenuxa momataloq yuzini kafti bilan toʻsib gazeta osha moʻralarkan.
Shunda Rimskiy birdan goʻyo bexosdan kaftini yoygancha qoʻlini uzatdida, ayni paytda, barmoqlarini stol ustida oʻynatib turib, elektr qoʻngʻiroq tugmasini bosib yubordi va... serrayib qoldi.
Boʻm-boʻsh binoda qoʻngʻiroq ovozi jaranglab eshitilishi kerak edi, albatta. Lekin eshitilmadi, tugmacha stolga botdi-yu, ammo sado chiqmadi. Tugma oʻlik, qoʻngʻiroq buzuq edi.
Moliya direktorining bu nayrangini Varenuxa payqadi, albatta, u kiftini uchirib, koʻzlaridan jaholat uchquni sochgancha soʻradi:
— Nega qoʻngʻiroq qilding?
— Qoʻlim tegib ketdi, — dedi boʻgʻiq ovoz bilan Rimskiy va qoʻlini tortib oldi, soʻng oʻz navbatida u ham hadiksirab soʻradi: — Yuzingga nima qildi?
— Mashina keskin burilgan edi, eshik bandiga urilib ketdim, — deb javob qildi Varenuxa koʻzini undan olib qocharkan.
«Gapi yolgʻon!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi moliya direktori. Shunday xayolga bordi-yu, birdan koʻzlari kosasidan chiqib ketgudek chaqchayib, telbalarcha boqdi — u kreslo suyanchigʻiga tikilib qolgan edi.
Kreslo orqasida, polda bir-birini kesib oʻtgan ikkita soya yotardi, biri quyuqroq va qoraroq, ikkinchisi xiragina, kulrang tusda edi. Kreslo suyanchigʻining ham, oʻtkir uchli oyoqlarining ham soyasi polda yaqqol koʻrinib turar, ammo Varenuxaning suyanchiq uzra koʻrinib turgan boshining, shuningdek, kreslo poyidagi oyoqlarining soyasi koʻrinmasdi.
«Axir uning soyasi yoʻq-ku!» — deb jonholatda dohilan chinqirib yubordi Rimskiy. Vujudi dagʻ-dagʻ qaltiray boshladi.
Varenuxa Rimskiyning telbalarcha nigohini kuzatarkan, kreslo orqasiga oʻgʻrincha nazar tashladiyu misi chiqqanligini tushundi.
U kreslodan turib (moliya direktori ham unga taqlid qildi), portfelini qoʻlida mahkam ushlagancha stoldan bir qadam orqaga chekindi.
— Ha, payqab qolding-a, yaramas! Hamisha farosating oʻtkir boʻlgan seni, — dedi Varenuxa moliya direktoriga, yuzingda koʻzing bor demay zaharxanda qilib, keyin daf’atan bir sakrab eshik oldiga bor-di-da, ingliz qulfi tugmachasini chaqqonlik bilan pastga bosdi. Moliya direktori boqqa ochiladigan deraza tomon chekinarkan, yalt etib unga oʻgirildi va oy nuriga gʻarq boʻlgan bu deraza oynaga qapishgan qip-yalangʻoch bir ayolning yuzini va darchadan ichkariga tiqqan yalangʻoch qoʻlini koʻrdi — bu qoʻl derazaning pastki ilgagini ochishga urinardi. Yuqori ilgak tushirilib boʻlgan edi.
Rimskiyning nazarida stol ustidagi chiroq oʻcha boshlagandek, yozuv stoli esa bir tomonga ogʻayotgandek tuyuldi. Muzdek sovuq, kuchli toʻlqin kelib unga urilganday boʻldi, ammo u butun kuchini sarflab oʻzini tutdi-yu yiqilmadi. Uning qolgan kuchi:
— Voydod... — deb baqirishga emas, pichirlashgagina yetdi.
Varenuxa eshikni qoʻrikdarkan, dikonglab sakrar, sakragandayam havoda uzoq-uzoq muallaq chayqalib turardi. U changaksimon barmoqlarini Rimskiy tomonga siltar, vishillar, tamshanar, deraza orqasida turgan yalangʻoch ayolga koʻz qisardi.
Ayol esa bu payt mallasoch boshini shosha-pisha darchadan tiqib, qoʻlini imkoni boricha choʻzdi, derazaning pastki ilgagini tirnoqlari bilan tirnab, derazani silkita boshladi. Shunda uning qoʻli xuddi rezinkadek choʻzila va murdaniki yangligʻ koʻkara boshladi. Nihoyat, bu murdaning koʻkargan barmoqlari ilgakning uchini changallab uni yonga burdi, deraza asta ochila boshladi. Rimskiy ohista chinqirib, devorga suyandi va portfelini qalqon qilib oldinga surdi. Ajali yetganini tushungan edi u.
Deraza lang ochildi, lekin xonaga tungi salqin havo va joʻka gullari atri oʻrniga zax yertoʻla hidi «gup» etib kirdi. Murda ayol derazada turardi. Rimskiy uning siynasida iriy boshlagan dogʻlarni aniq koʻrdi.
Xuddi shu mahal bogʻdan, tir orqasidagi pastak binodan kutilmaganda xoʻrozning shodiyona qichqirigʻi eshitildiki, teatr programmalarida qatnashuvchi parrandalar shu yerga joylashtirilgan edi. Bu oʻrgatilgan dakang xoʻroz Moskvaga sharq yoqdan tong yaqinlashib kelayotganini qichqirib xabar qilgandi.
Ayolning chehrasi vahshiyona gʻazabdan burishib, hirqiroq ovoz bilan soʻkindi, eshik oldida havoda muallaq chayqalib turgan Varenuxa esa chiyillab yuborib, yerga «gurs» etib tushdi.
Xoʻroz yana qichqirgan edi, ayol tishlarini takillatdi, boshida malla soch tolalari tikkaydi. Xoʻroz uchinchi bor qichqirishi bilan u orqasiga oʻgirildi-yu, derazadan uchib chiqib ketdi. Uning orqasidan Varenuxa ham bir sakrab, havoda eniga choʻzildi va xuddi muhabbat tangrisi Kupidon yangligʻ ohista suzib, yozuv stoli uzra uchib oʻtdi-da, derazadan chiqib ketdi.
Hali yaqinginada Rimskiy deb hisoblangan, endi esa sochida bironta ham qora tola qolmagan moʻysafid chol eshik oldiga yugurib bordi, ilgakni tushirib, eshikni ochdi va qop-qorongʻi dahlizdan gʻizillagancha yugurib ketdi. Zinaga buriladigan yerda u qoʻrquvdan ihrab-sihrab vklyuchatelni paypaslab topdi-yu zinani yoritdi. Butun vujudi dagʻ-dagʻ titrayotgan chol zinada yiqilib tushdi, chunki nazarida, ustiga Varenuxa ohista bosib tushganday boʻlgandi.
Pastga chopib tushgan Rimskiy navbatchining vestibyuldagi kassa oldida stulda uxlab oʻtirganini koʻrdi. U navbatchining yonidan oyoq uchida oʻgʻrincha yurib oʻtib, asosiy eshikdan koʻchaga chiqdi. Shundagina Rimskiy bir oz yengil tortdi. U shunchalik hushini yigʻib olgan ediki, qoʻlini boshiga olib borib, hatto shlyapasi kabinetida qolib ketganini ham fahmladi.
Turgan gapki, u shlyapasini olgani qaytib kirmadi, balki halloslagancha keng koʻchani kesib oʻtib muyulishdagi kinoteatr tomon chopdi, oʻsha yerda taksining xiragina qizgʻish chirogʻi yonib turganini uzokdan koʻrgan edi. U bir zumda oʻsha yerga yetib ham oldi. Xayriyat, mashinani hech kim ilib ketmabdi.
— Leningradning kur'er poyezdiga, choy puli beraman, — dedi qariya yuragini changallangancha hansirab pafas olarkan.
— Garajga ketyapman, — dedi gaofyor gʻijinib va yuzini teskari oʻgirdi.
Shunda Rimskiy portfelidan bitta ellik soʻmlik pul chiqardi-da, mashinaning oldingi ochiq oynasidan shofyorga uzatdi.
Yana bir lahzadan keyin shaldiroq mashina Sadovaya xalqa yoʻlidan quyundek yelib borardi. Passajir orqa xrindiqda damo-dam lik-lik sakrab borarkan, shofyor roʻparasidagi bir parcha koʻzguda goh uning shodiyona koʻzlarini, goh oʻzining telbalarcha koʻzini koʻrardi.
Rimskiy vokzal binosi oldida mashinadan otilib chikdi-yu, oldiga oq fartuk tutib, hammollik nishoni taqqan birinchi duch kelgan odamga qichqirdi:
— Birinchi darajali vagon, bitta bilet, oʻttiz soʻm beraman, — deb portfelidan chervonlarni gʻijimlab ola boshladi, — birinchi yoʻq boʻlsa — ikkinchi darajali, agar uyam yoʻq boʻlsa — borini olaver.
Nishon taqqan odam porlab turgan elektr soatga qarab qoʻyib, Rimskiyning qoʻlidan chervonlarni yulqib oddi.
Yana besh minutdan keyin vokzalning oynavand gumbazi ostidan kur'er poyezdi oʻkday otilib chikdi va zulmat qoʻynida gʻoyib boʻldi. Shu poyezd bilan birga Rimskiy ham dom-daraksiz yoʻqoldi.

Oʻn beshinchi bob
Nikonor Ivanovichning Tushi
Turgan gapki, shifoxonaning 119-xonasiga yotqizilgan basharasi qip-qizil, baqaloq odam Nikonor Ivanovich Bosoy edi.
Biroq u professor Stravinskiyning ixtiyoriga kelmasdan oldin boshqa yerda ham boʻldi.
Nikonor Ivanovichning xotirasida oʻsha boshqa yerdan juda oz narsa: faqat yozuv stoliyu shkaf bilan divan qoldi.
Miyasiga quyilgan qondan va qattiq hayajonlanganidan koʻz oldi xiralashgan Nikonor Ivanovich bilan u srda suhbatlashishdi, ammo suhbat juda gʻalati, poyintar-soyintar boʻlib chiqdi, toʻgʻrirogʻi, suhbat chiqmadi.
Nikonor Ivanovichga berilgan birinchi savol bunday edi:
— Siz — Sadovaya koʻchasidagi uch yuz ikkinchi-bis uy komitetining raisi Nikonor Ivanovich Bosoysiz, shundaymi?
Bunga javoban Nikonor Ivanovich dahshatli xoxolab, shunday javob qildi:
— Men Nikonorman, toʻgʻri, Nikonorman! Lekin qanaqasiga rais boʻlay?
— Buni qanday tushunish kerak? — deb soʻrashdi Nikonor Ivanovichdan koʻzlarini qisgancha.
— Aytmoqchimanki, — deb javob qildi u, — agar rais boʻlganimda, bir qarashdayoq uning shayton ekanligini fahmlagan boʻlardim! Axir oʻzingiz oʻylab koʻring! Pensnesining oynagi darz ketgan... ust-boshi bir holatda-yu... Axir qanaqasiga xorijlik odamning tarjimoni boʻlishi mumkin?
— Kimni gapiryapsiz oʻzi? — deb soʻrashdi Nikonor Ivanovichdan.
— Korov'yovni-da! — deb chinqirdi Nikonor Ivanovich, — uyimizning elliginchi kvartirasini egallab olgan u! Yozing! Korov'yov. Darhol qoʻlga olish kerak uni! Yozing! Oltinchi pod’ezd. U oʻsha yerda.
— Valyutani qayerdan olding? — deb muloyim ohangda soʻrashdi Nikonor Ivanovichdan.
— Haq taolo, qodir xudo, — deb gapira boshladi Nikonor Ivanovich, — hammasini koʻrib turiiti, oʻzimning boradigan yerim ham oʻsha yoq. Hech qachon qoʻlimga ushlamaganman, valyuta oʻzi qanaqa boʻlishini tasavvur ham qilmaganman! Xudo meni badkirdorligim uchun gʻazabiga olmoqda, — deb hayajon bilan davom etdi Nikonor Ivanovich koʻylagining tugmalarini goh qadab, goh yechib, goh choʻqinib, — toʻgʻri, olganman! Olganman, lekin oʻzimizning sovet puli bilan olganman! Toʻgʻri, pul olib propiska qilganman, boʻynimga olaman. Ammo kotibimiz Prolejnev ham qolishmaydi, u ham anoyilardanmas! Ochigʻini aytadigan boʻlsak, uy boshqarmasidagilarning hammasi oʻgʻri. Lekin valyuta olmaganman!
— Maynavozchilikni bas qilib, dollarni ventilyatsiya tuynugida qayoqdan paydo boʻlganini gapirib oyering! — deb Nikonor Ivanovichdan iltimos qilishgan edi, u tiz choʻkib oʻtirib, ogʻzini katta ochdi-da, xuddi parket taxtasini yutib yubormoqchi boʻlganday, engashdi.
— Xohlasangiz, — deb poʻngʻilladi u, — olmaganman deb qasam ichib, tuproq yeyishga ham tayyorman. Lekin Korov'yov — shayton.
Har qanday sabr-toqatning ham chegarasi boʻladi, stol ortida oʻtirganlar Nikonor Ivanovichga, bas boʻldi, odamga oʻxshab gapiring, deb qattiqroq gapira boshlashdi.
Shunda Nikonor Ivanovich oʻrnidan sapchib turib ketib, oʻsha divan qoʻyilgan xonani boshiga koʻtargudek vahshiyona chinqirdi:
— Ana u! Ana, shkaf orqasida turipti! Masxara qilib kulyapti! Pensnesiyam oʻsha... Ushlanglar uni! Isiriq tutatinglar!
Nikonor Ivanovichning rangi quv oʻchib ketdi, u dagʻ-dagʻ titragancha boʻshliqni choʻqintirar, gʻizillab eshik oldiga borib, yana orqasiga qaytar, allaqanday duo soʻzlarini ifoda bilan oʻqirdi, nihoyat, u mutlaqo tuturiqsiz gaplarni aljiy boshladi.
Nikonor Ivanovichdan biron bama’ni gap chiqmasligi ayon boʻldi. Uni olib chiqib ketib, alohida xonaga joylashtirishdi, u sal tinchidi, ammo piqillab yigʻlagancha, tinmay ibodat qila boshladi.
Toʻgʻri, Sadovaya koʻchasigayam borib kelishdi. 50-kvartiraga ham kirib chiqishdi. Lekin u yerda hech qanaqa Korov'yovni uchratishmadi, alalxusus, u uyda istiqomat qiluvchilardan hech kim Korov'yov degan odamni tanimas ham, koʻrmagan ham ekan. Marhum Berlioz bilan hozir Yaltaga joʻnab ketgan Lixodeev yashab turgan kvartirada hech zogʻ yoʻq edi, kabinetdagi shkaflarga osilgan surgʻuchli muhrlar oʻz joyida osilib turardi. Shundan soʻng tekshirgani kelganlar yana qaytib ketishdi, ayni paytda uy boshqarmasining kotibi, ruhi tushib gangib qolgan Prolejnev ham ular bilan joʻnab ketdi.
Kechqurun Nikonor Ivanovichni Stravinskiyning shifoxonasiga eltib qoʻyishdi. U yerda bemor betinch boʻlib, shu qadar quturdiki, natijada Stravinskiy resepti boʻyicha unga ukol qilishga toʻgʻri keldi. 119-xonaga joylashtirilgan Nikonor Yvanovich faqat vaqt yarim kechadan oʻtgandagina uyquga ketdi, shunda ham uyqu aralash iztirobli ingrab-ingrab qoʻyardi.
Lekin bora-bora uyqusi halovatli boʻla boshladi. Toʻlgʻonishi, ingrashlari qolib, yengil va bir tekisda nafas ola boshladi, shundan keyingina uni xonada xoli qoldirishdi.
Keyin Nikonor Ivanovich tush koʻrdi, shubhasiz, koʻrgan tushiga bugun oʻz boshidan kechirgan voqealar asos boʻlgan edi. Nikonor Ivanovichning tushi quyidagicha boshlandi: qoʻliga mis karnaylar ushlagan qandaydir odamlar juda zoʻr tantana bilan uni yaraqlagan ulkan bir eshik oldiga olib kelishganmish. Keyin shu eshik tagida oʻsha karnaychilar Nikonor Ivanovich sha’niga tabrik muzikasi — tush chalganmish-u, qan-daydir guldurovchi yoʻgʻon ovoz uning boshi uzra shoʻx ohangda bunday deganmish:
— Marhabo, Nikonor Ivanovich! Valyutalarni topshiring.
Nikonor Ivanovich judayam hayron boʻlib, boshini koʻtarib, tepasida qop-qora radiokarnayni koʻrganmish.
Keyin u negadir teatr zalida paydo boʻlib qolipti, zalning zarrin shiftida billur qandillar porlab turarmish, devorlarda — kenketlar . Hamma narsa oʻz oʻrnidamish, uncha katta boʻlmagan, ammo qimmat teatrda qanday boʻlsa, bu yer ham shundaymish. Sahna ham, oltin rang oʻn soʻmliklarning kattalashtirilgan tasviri har yer-har yerida xuddi yulduzlar singari porlab turgan toʻq-qizil duxoba parda ham, suflyor budkasi ham, hattoki tomoshabinlar ham bor emish.
Nikonor Ivanovichni hayron qoldirgan narsa shu boʻlibdiki, hamma tomoshabinlar bir jins vakili — erkaklarmish, buning ustiga, negadir, hammalari soqollimish. Yana zalda bironta ham stul yoʻqligi, tomoshabinlarning yaraqlatib artilgan silliq polda oʻtirgani uni taajjubga solibdi.
Nikonor Ivanovich bu ulkan notanish jamoa davrasida oʻzini oʻngʻaysiz his qilib, bir oz vaqt qimtinib turipti-da, soʻng hamma qatori u ham xirs-mirsday keladigan bir mallasoqol odam bilan hammayogʻini tuk bosib ketgan rangpar bir grajdanin oʻrtasiga, parket polga chordana qurib oʻtiripti. Lekin hech kim bu yangi tomoshabinga parvo ham qilmapti.
Shu mahal mayin qoʻngʻiroqcha sadosi eshitilib, zalda chiroq oʻchipti, parda ochilib, charogʻon sahnada kreslo, ustiga oltin qoʻngʻiroqcha qoʻyilgan stolcha va toʻrda qora duxoba parda koʻrinipti.
Yon tomondan sahnaga soqol-moʻylovi silliq olingan, sochining oʻrtasidan farq ochilgan, egniga smoking kiygan istarasi issiq yosh bir artist chiqipti. Tomoshabinlar jonlanishib, sahna tomonga oʻgirilipti. Shunda artist budka yaqiniga kelib turib, kaftlarini bir-biriga ishqab:
—Oʻtiribsizlarmi? — deb soʻrapti mayin bariton ovoz bilan va jilmayib zalga qarapti.
— Oʻtiribmiz, oʻtiribmiz, — deb baravariga javob qilishipti zalda chiyillagan va doʻrillagan ovozlar.
— Hm... — depti oʻychanlik bilan artist, — tavba, jonlaringga tegmadimi-a, hayronman? Aqli raso odamlar hozir bahor oftobidan, iliq havodan bahra olib, koʻchalarda sayr qilib yurishipti, senlar boʻlsanglar, bu yerda, qoq yerda dimiqib oʻtiribsanlar! Nahot, programmamiz shu qadar qiziqarli boʻlsa? Darvoqe, har kimning didi har xil boʻladi, — deb faylasufona yakunlapti soʻzini artist.
Keyin u ovozining tembrini ham, ohangini ham oʻzgartirib, yangroq ovoz bilan shoʻx ohangda e’lon qilipti:
— Shunday qilib, programmamizning navbatdagi nomerida uy boshqarmasining raisi va parhez oshxonasi mudiri Nikonor Ivanovich Bosoy sahnaga chiqadi. Soʻraymiz, Nikonor Ivanovich!
Artistning gapini zal gulduros qarsaklar bilan kutib olipti. Hang-mang boʻlib qolgan Niko-nor Ivanovich baqrayib qolipti, konferans'e esa sahna oldidagi chiroqlardan koʻzini kafti bilan toʻsib, zalda oʻtirganlar orasidan uni axtarib to-pipti-da, muloyim jilmayib, barmogʻi bilan uni sahnaga imlab chaqiripti. Shunda Nikonor Ivanovich qanday qilib sahnaga chiqib qolganini oʻzi bilmay qolipti.
Uning roʻparasidagi va oyogʻi ostidagi chiroqlarning rang-barang shu’lalari koʻziga tushgan hamonoq tomoshabin toʻla zal zulmat qa’riga choʻkib gʻoyib boʻlipti.
— Qani, Nikonor Ivanovich, bir oʻrnak koʻrsating-chi, — depti dilkashlik bilan yosh artist, — valyutani topshiring.
Butun zal sukutda emish. Nikonor Ivanovich bir xoʻrsinib qoʻyib, ohista gap boshlapti.
— Xudo ursin, agar...
U aytmoqchi boʻlgan gapini aytib ulgurmasdan butun zal qahru gʻazab bilan shovqin sola boshlapti. Natijada Nikonor Ivanovich esankirab jim boʻlib qolipti.
— Fahmimcha, — deb gapira boshlapti programmani boshqarayotgan artist, — siz xudoni oʻrtaga qoʻyib, «valyutam yoʻq» deb ont ichmoqchi boʻldingiz, shundaymi? — U Nikonor Ivanovichga hamdardlik bilan boqipti.
— Ha, shunday, yoʻq, — deb javob qilipti Nikonor Ivanovich.
— Unday boʻlsa, — depti artist, — beadabligim uchun kechirasiz, siz bilan xotiningizdan oʻzga hech kim istiqomat qilmaydigan oʻsha kvartiraning hojatxonasidan topilgan toʻrt yuz dollar qanday borib qolipti u yerga?
— Sehr bilan-da! — debdi shunda kimdir qorongʻi zaldan oshkora kinoya bilan.
— Ha, shunday, sehr bilan, — deb qoʻrqa-pisa javob qilibdi Nikonor Ivanovich, lekin kimga javob qilganini: artistgami yo qorongʻi zalgami — bilib boʻlmapti. Keyin u javobini izohlapti: — Ins-jins, ya’ni katak kamzul kiygan tarjimon tashlab ketgan.
Zalda yana dargʻazab shovqin koʻtarilipti. Shovqin gingach esa artist gap boshlapti:
— Mana shunaqa lafontenona* masallar ham ijro etilib turadi bu yerda! Toʻrt yuz dollarni tashlab ketishganmish! Mana, sizlar hammangiz valyutafurushlarsiz! Sizlar — mutaxassislarsiz, qani ayting-chi — shunday boʻlishiga aql bovar qiladimi?
— Biz valyutafurushlarmasmiz, — zalning u yer-bu yeridan bitta-yarimta ovoz eshitilipti, — lekin chindanam bunday boʻlishi mumkin emas.
— Toʻla-toʻkis qoʻshilaman, — depti artist qat’iy ohangda, — binobarin, sizlarga savolim bor: masalan, iimani tashlab ketishlari mumkin?
— Bolani! — deb qichqiripti kimdir zaddan.
— Mutlaqo toʻgʻri, — deb tasdiqlapti artist, — bolani, yumaloq xatni, proklamatsiyani, belgilangan vaqtda portlaydigan bombani, yana koʻp narsalarni tashlab ketishlari mumkin, ammo toʻrt yuz dollar pulni hech kim tashlab ketmaydi, zero tabiat hech qachon yaratmagan unaqa ahmoqni, — shundan keyin artist Nikonor Ivanovichga yuzlanib, ma’yus malomat bilan ilova qilipti: — siz meni ranjitdingiz, Nikonor Ivanovich! Sizdan juda umidvor edim. Qisqasi, nomerimiz oʻtmadi.
Zalda Nikonor Ivanovichga qarata hushtak chala boshlashipti.
— Uchiga chiqqan valyutafurush u! — deb baqirisharmish zaldan, — mana shunaqalarning kasriga qolib biz begunohlar azob chekyapmiz!
— Koyimanglar uni, — muloyim ohangda depti konferans'e, — oʻziyam pushaymon boʻlyapti. — Soʻng u gʻilt-gʻilt yosh toʻla koʻm-koʻk koʻzlarini Nikonor Ivanovichga qaratib, ilova qilipti: — Mayli, bora qoling joyingizga, Nikonor Ivanovich!
Shundan keyin artist qoʻngʻiroqchani chalib, baralla ovoz bilan e’lon qilipti:
— Tanaffus, ablahlar!
Hech kutilmaganda bu notanish teatr programmasida qatnashib, esi ogʻib qolgan Nikonor Ivanovich oʻzini yana boyagi poldagi oʻrnida koʻripti. Endi uning tushiga butun zalning zim-ziyo boʻlgani, devorlarda: «Valyutalarni topshiring!» — degan qizil soʻzlar yona boshlagani kiripti. Keyin yana parda ochilib, konferans'e:
— Sahnaga Sergey Gerardovich Dunchilni taklif qilaman, — depti.
Dunchil' degani ellik yoshlardagi xushbichim, ammo judayam irkit odam emish.
— Sergey Gerardovich, — deb yuzlanipti konferan'se shu odamga, — mana, bir yarim oydirki, qoʻlingizda qolgan valyutalarni topshirishdan qat’iyan bosh tortib bu yerda qiynalib oʻtiribsiz, holbuki, mamlakat ularga muhtoj, sizga esa ularning aslo hojati yoʻq, shunga qaramay, siz qaysarligingizni qoʻymayapsiz. Oʻzingiz ziyoli odamsiz, hamma narsaga juda yaxshi tushunasiz-u, shunga qaramay, menga yordam qilishni xohlamayapsiz.
— Taassufki, hech ilojim yoʻq, zero menda boshqa valyuta qolmagan, — deb bamaylixotir javob qilipti shunda Dunchil'.
— X,ech boʻlmasa, brilliantlaringiz bordir? — deb soʻrapti artist.
— Brilliantlar ham yoʻq.
Artist boshini xam qilgancha bir oz oʻylanib turipti-da, keyin bir marta chapak chalipti. Sahnaning yon tomonidan moda boʻyicha kiyingan, ya’ni yoqasiz pal'to va kichkinagina shlyapa kiygan oʻrta yoshlardagi bir xonim chiqipti. U juda tashvishli koʻrinarmish, Dunchil' bu xonimga sovuqqina qarab qoʻyipti.
— Kim bu ayol? — deb soʻrapti artist Dunchildan.
— U mening xotinim, — deb viqor bilan javob qaytaripti Dunchil' va xonimning uzun boʻyniga xiyol ranj bilan tikilipti.
— Biz sizni, Dunchil' xonim, — deb yuzlanipti konferans'e xonimga, — bir masala yuzasidan bezovta qilishga jur’at etdik: biz sizdan, eringizda yana valyuta bormi, deb soʻramoqchi edik.
— Oʻshanda u hammasini topshirgan edi, — hayajonlanib javob qilipti Dunchil' xonim.
— Yaxshi, — depti artist, — hay, unday boʻlsa, yaxshi. Agar hammasini topshirgan boʻlsa, nachora, unda biz darhol Sergey Gerardovich bilan vidolashmogʻimiz kerak! Istasangiz, teatrni tark etishingiz mumkin, Sergey Gerardovich, — shunday deb artist shohona muruvvat qilipti.
Dunchil' esa salobat va viqor bilan orqasiga oʻgirilib, sahna ichkarisi tomon yura boshlapti.
— Yana bir minut sabr qilsangiz! — deb uni toʻxtatipti shunda konferans'e, — vidolashishimiz oldidan sizga programmamizda yana bir nomer koʻrsatishga ijozat bersangiz, — shunday deb u yana chapak chalipti.
Toʻrdagi qora parda surilib, sahnaga bal koʻylagi kiygan yoshgina bir sohibjamol qiz qoʻlida oltin patnis koʻtarib chiqipti, patnisda konfet lentasi bilan bogʻlangan qalin bir dasta pul va brilliant marjon otganmishki, undan sahnaning har tomoniga damo-dam yashil, sariq, qizil uchqunlar chatnarmish.
Dunchil' bir qadam orqasiga tisarilibdiyu rangi dokadek oqarib ketipti. Zal churq etmay qolipti.
— Oʻn sakkiz ming dollarni va oltin pulda qirq ming turadigan bu marjonni, — deb tantanavor e’lon qilipti artist, — Sergey Gerardovich Xar'kov shahridagi oʻz ma’shuqasi — hozir siz bilan biz koʻrish sharafiga muyassar boʻlgan Ida Gerkulanovnaning kvartirasida saqlab kelganki, aslida bebaho, ammo xususiy shaxs qoʻlida befoyda boʻlgan bu ulkan boylikni topishda bizga lutfan koʻmaklashgan Ida Gerkulanovnaga mingdan-ming rahmat aytamiz.
Sohibjamol qiz jilmaygan ekan, tishlari yaraqlab ketipti, uzun kipriklari bir yelpinib koʻyipti.
— Ammo siz, — deb endi artist Dunchilga yuzlanipti, — garchi sirtingizdan xushfazilat odam koʻrinsangiz ham, aslida ochkoʻz boʻri, badfe’l va uchiga chiqqan yolgʻonchi ekansiz. Siz shu bir yarim oy mobaynida ahmoqona oʻjarligingiz bilan hammani qoniga tashna qildingiz. Uyingizga boravering endi, xotiningiz boshingizga soladigan jahannam azobi — qilgan jinoyatingizga monand jazo boʻla qolsin.
Shunda Dunchil' bir chayqalib, yiqilib tushayozgan ekan, kimdir rahm qilib, qoʻltigʻidan olipti. Xuddi shu payt oldparda «shir» etib tushib, sahnadagilarning barini koʻzdan yashiripti.
Nikonor Ivanovichning nazarida, zalni larzaga keltirgan gulduros qarsaklardan qandil chiroqlari «lik-lik» sakray boshlaganday boʻlipti. Oldingi qora parda yuqoriga koʻtarilganda sahnada endi yolgʻiz artistdan boshqa hech kim qolmaganmish. Yana boshlangan qarsak sadosini boʻlib, artist zalga ta’zim qilipti va shunday gap boshlapti:
— Dasturimizda qatnashgan boyagi Dunchil' qiyofasida siz oddiy bir eshakni koʻrdingiz. Axir kecha men, maxfiy tarzda valyuta saqlash — gʻirt bema’nilikdir, deb aytish sharafiga muyassar boʻlgan edim-ku. Sizlarni ishontirib aytamanki, hech kim, hech qachon u valyutadan foydalana olmaydi. Misol uchun oʻsha Dunchilni olaylik. U juda katta maosh oladi, hech narsaga muhtoj emas. Uning shohona kvartirasi, xotini, yana sohibjamol oʻynashi ham bor. Buni qarangki, valyuta bilan qimmatbaho toshlarni hukumatga topshirib, har qanday koʻngilsizliklarni boshidan soqit qilish, tinchgina, halovatda yashash oʻrniga, bu manfaatparast galvars oxiri hammaning koʻzi oldida oʻz oyogʻi bilan sharmandalik botqogʻiga botdi, siyloviga yana hali uyida boshida tayoq sinadigan boʻldi. Xoʻsh, qani, kim topshiradi? Xohlovchilar yoʻqmi? Unday boʻlsa, navbatdagi nomerimizda — programmamizga maxsus taklif qilingan iste’dodli va taniqli dramatik artist Savva Potapovich Kurolesov shoir Pushkinning «Xasis ritsar'» fojiasidan parcha oʻqib beradi.
Nomi zikr etilgan Kurolesov bir zum ham kutdirmay, sahnada paydo boʻlipti, bu egniga frak kiyib, oq galstuk bogʻlagan, sochi ustarada olingan norgʻil va semiz odam emish.
U aftini burishtirib, qovoqlaripi uyipti-da, oltin qoʻngʻiroqchaga qiyo boqqancha hech qanday muqaddimasiz, gʻayrioddiy ovoz bilan she’r oʻqiy boshlapti:
— Uyinqaroq yigit makkor fohisha qizning visolini intizorli kutgani kabi...
Shundan boshlab Kurolesov oʻzi toʻgʻrisida koʻp yomon gaplarni aytib beripti. Nikonor Ivanovich qaysiyam bir baxti qaro beva xotinning yomgʻir sharros quyib turganda zor-zor yigʻlab Kurolesovning qarshisida tiz choʻkkani, ammo shoʻrlikning nolalari berahm artistning koʻnglini yumshatmagani toʻgʻrisida uning oʻz ogʻzidan eshitipti. Nikonor Ivanovich to shu tushni koʻrguniga qadar shoir Pushkinning bironta ham asarini oʻqimagan boʻlsa ham, uning oʻzini juda yaxshi bilardi, hatto uning iomini har kuni bir necha martalab quyidagi mazmunda tilga olib turardi: «Kvartira haqini siz uchun Pushkin toʻlaydimi?» yoki: «Nima, zinadagi lampochkani Pushkin ilib ketiptimi, boʻlmasa?» — «Balki siz, neft' uchun Pushkin pul toʻlaydi, deb oʻylarsiz?»
Mana endi Nikonor Ivanovich shoirning asarlaridan biri bilan tanishib, ma’yus boʻlib qolipti, yetimcha bolalari bilan yomgʻirda tiz choʻkib turgan ayolni koʻz oldiga keltiripti-da, beixtiyor: «Ablahning oʻzi ekan-ku bu Kurolesov!» — deb koʻnglidan oʻtkazipti.
U esa tobora ovozini balandlatib tavba qilishda davom etarkan, bora-bora Nikonor Ivanovichni gangitib qoʻyipti, chunki artist birdan sahnada yoʻq kdndaydir odamga murojaat qilib, oʻsha yoʻq odam tilidan oʻziga-oʻzi javob qaytara boshlabdiki, shu gaplari paytida u oʻzini goh «siz»lab, goh «sen»lab, oʻziga-oʻzi bir «janob», bir «baron», bir «ota», bir «oʻgʻlim» deb muojaat qila boshlapti.
Nikonor Ivanovich faqat bir narsani — artistning: «Kalitlar! Kalitlarim mening!» — deb jonholatda chinqirib, axiyri mash’um oʻlim topganini tushunipti, chunki artist «gurs» yiqilib, xirillagancha boʻynidagi galstugini ohista yecha boshlabdi.
Kurolesov oʻlib boʻlgach, oʻrnidan turipti, shimining changini qoqipti, soxta jilmayib, ta’zim qilipti-da, siyrakkina qarsak ostida sahnadan chiqib ketipti. Keyin konferans'e bunday deb gap boshlapti:
— Siz bilan biz Savva Potapovichning mohirona ijrosida «Xasis ritsar'» asarini tingladik. Oʻsha ritsar' shoʻx ilohalar uchib kelib atrofimda parvona boʻlishadiyu yana juda koʻp shunga oʻxshash koʻngil ochuvchi hollar yuz beradi, deb umid qilgan edi. Lekin, hozir oʻzingiz koʻrdingiz, hech qanday ilohalar ham uchib kelmadi, muzalar ham uni madh etmadi, u hech qanday koshona ham qura olmadi, aksincha, juda yomon oʻlim topdi, valyuta va qimmatbaho toshlar toʻldirilgan oʻz sandigʻi ustida yuragi yorilib toʻngʻiz qavmida ketdi. Bilib qoʻyinglar, valyutalarni topshirmasangiz sizlarning ham boshingizga shunday falokat, — balki undan ham beshbattari — tushishi mumkin.
Shunda yo Pushkinning nazmiy asari, yo konferans'ening nasriy nutqi kor qilgan boʻlsa kerak — zaldan tortinchoq bir ovoz eshitilipti:
— Men topshiraman valyutamni.
— Sizni lutfan sahnaga taklif qilaman! — depti konferans'e qorongʻi zalga tikilib qararkan, muloyim ovoz bilan.
Shunda sahnaga past boʻyli, oq-malla soch bir grajdanin chiqipti, u uch haftalardan beri soqolini olmagan odamga oʻxsharmish.
— Afv etasiz, familiyangiz? — deb surapti konferans'e.
— Kanavkin Nikolay, — qimtinibgina javob qilipti u.
— Ha! Gʻoyat xursandman, grajdanin Kanavkin, qulogʻim sizda!
— Topshiraman, — depti Kanavkin sekingina.
— Qancha?
— Ming dollaru yana yigirmata oʻn soʻmlik oltin tanga.
— Bravo! Hammasi-a?
Programmani olib borayotgan artist Kanavkinning koʻzlariga qattiq tikilib qarapti, shunda Nikonor Ivanovichning nazarida, artistning koʻzlaridan hatto shu’la otilib chiqib, xuddi rentgen nurlari kabi Kanavkinning vujudini teshib oʻtganday boʻlipti. Zalda oʻtirganlarning nafaslari ichiga tushib ketipti.
— Ishonaman! — depti nihoyat artist va koʻz nurini oʻchiripti, — ishonaman! Bu koʻzlar aldamaydi. Sizlarga qayta-qayta aytyapmanki, asosiy xatolaringiz — inson koʻzi qudratini qadriga yetmayotganingizdadir. Tushuning axir, til haqiqatni yashirishi mumkin, ammo koʻz — hech qachon! Masalan, sizga dabdurustdan bir savol berishdi deylik, lekin siz bundan hatto seskanmaysiz ham, bir zumda oʻzingizni tutib olasizu, haqiqatni yashirish uchun nima deb javob qilishni bilasiz, keyin qat’iy ishonch bilan javob qaytara boshlarkansiz, yuzingizda gapingizning yolgʻonligini sezdiruvchi bironta ham ishora koʻrinmaydi, lekin taassufki, berilgan savoldan halovatini yoʻqotgan haqiqat bir lahzaga qalbingiz tubidan koʻzingizga «lip» etib sakrab chiqadiyu, vassalom, ish tamom. Haqiqat fosh boʻlib, tumshugʻingizdan ilinasiz!
Artist bu gʻoyat asosli nutqini dabdaba bilan soʻzlab boʻlib, Kanavkindan muloyim ohangda soʻrapti:
— Qayerga yashirgansiz?
— Prechistenkadagi xolamning uyiga, Poroxovnikova familiyasi...
— Ha-a! Iye... shoshmang-shoshmang... Klavdiya Il'inichnanikigami ?
— Ha.
— O, ha, ha, toʻgʻri! Moʻ’jazgina imorat-a? Roʻparasida kichkinagina tomorqasiyam bormidi? E, bilaman, bilaman u uyni! Xoʻsh, u uyning qayeriga tiqib tashlagansiz boyligingizni?
— Yertoʻlada, Eynem qutisiga solib qoʻyganman... Artist «tavba» demoqchi boʻlganday, qoʻllarini bir-biriga uripti.
— Hech koʻrganmisiz oʻzi bunday be’manigarchilik-ni? — deb chinqiripti u xunob boʻlib. — Axir u yerda pullar nam tortib, mogʻorlab ketadi-ku! Axir qanday ishonib topshirish mumkin bunaqalarga valyutani? A? Xuddi goʻdak bolaga oʻxshashadi-ya, azbaroyi xudo!
Kanavkinning oʻzi ham, nopok yoʻl bilan boylik toʻplab, xatoga yoʻl qoʻyganini endi tushunib, paxmoqsoch boshini xam qilib turganmish.
— Pul, — deb gapida davom etipti artist, — xolalarning kalamush kemirib rasvo qilishi mumkin boʻlgan yertoʻlasida emas, balki davlat bankida, juda puxta qoʻriqlanadigan maxsus xonalarda saqlanishi lozim! Uyat sizga, Kanavkin! Axir, kap-katta odamsiz-a.
Kanavkin xijolatdan oʻzini qoʻyarga joy topa olmay, hadeb barmogʻi bilan kamzulining hoshiyasini tirnarmish.
— Ha, yaxshi, — depti artist jahlidan tushib, — oʻtgan ishga salavot... — Keyin kutilmaganda shunday ilova qilipti: — Ha, darvoqe: bir borishning oʻzida, haligi... mashinani ikki marta ovora qilib oʻtirmaslik uchun... oʻsha xolangizning oʻzidayam boʻlsa kerak? A? Ishning bu qadar chappasidan ketishini hech kutmagan Kanavkinning eti jimirlab ketipti, butun teatr sukutga tolipti.
— Iye, ha, Kanavkin?! — depti konferans'e muloyim ta’na bilan, — sizni odamlarga maqtab oʻtiribman-a! Ana xolos, nima hojati bor edi sullohlik qilishning! Yaxshi emas, Kanavkin! Hozirgina koʻz haqida gapirgan edim-a. Ana, koʻzingizdan koʻrinib turipti xolangizdayam borligi. Ayting-qoʻying-da, muncha qiynaysiz bizni?
— Bor! — depti Kanavkin dangal qichqirib.
— Bravo! — deb yuboripti konferans'e.
— Bravo, — deyishipti odamlar butun zalni larzaga keltirib.
Zal tinchigach, konferans'e Kanavkinni tabriklab qoʻlini siqipti, uning shaharga, oʻz uyiga ketishi uchun mashina taklif qilipti va sahna orqasida turgan qaysiyam bir odamga, aynan shu mashinada Kanavkinning xolasinikiga borib, uni ayollar teatridagi programmaga taklif qilishni buyuripti.
— Ha-ya, yana bir narsani soʻramoqchi edim — xolangiz oʻz boyligini qayerga yashirgani haqida sizga gapirmaganmidi? — deb soʻrapti konferans'e Kanavkinga lutfan papiros taklif qilib, gugurt chaqib tutarkan. Kanavkin papiros tutatarkan, ma’yus jilmayib qoʻyipti.
— Ishonaman, ishonaman, — depti artist xoʻrsinib, — qurumsoq kampir nainki jiyaniga — shaytonga ham aytmaydi sirini. Hay, na chora, uning qalbida odamgarchilik hissini uygʻotishga urinib koʻramiz. Shoyad uning sudxoʻrlik qalbida bitta-yarimta chirimagan tor qolgan boʻlsa. Xoʻp, salomat boʻling, Kanavkin!
Shundan keyin baxtiyor Kanavkin joʻnab ketipti. Artist, valyuta topshirishni xohlaganlar yana bormi, deb soʻragan ekan, biroq sukut javob boʻlipti unga.
— Tentaksizlar, xudo haqqi! — deb kiftlarini uchiripti artist. Shu payt parda tushib uni yashiripti.
Chiroqlar oʻchib, bir oz vaqt hammayoq zulmatga choʻmgach, shu zulmat qoʻynida juda uzoqdan bir tenor ovozning asab bilan kuylagani eshitilipti:
«Unda oltin togʻ-togʻ uyulgan va hammasi menga buyurgan!»
Keyin uzoq bir yerdan ikki marta qarsakbozlik eshitilipti.
— Ayollar teatridayam bitta oyimcha topshiryapti, — deb birdan tilga kiripti Nikonor Ivanovichning mallasoch, paxmoq soqol qoʻshnisi va bir xoʻrsinib qoʻyib ilova qilipti: — Eh, agar gʻozlarim boʻlmagan-da edi! Lianozovada, azizim, mening urishqoq gʻozlarim bor. Mensiz qirilib ketishmasaydi, deb qoʻrqaman. Jangari qush nozik boʻladi, parvarish talab qiladi... Eh, gʻozlarim boʻlmaganda-yu!.. Pushkin bilan meni avrab boʻpsanlar, — shunday deb u yana xoʻrsinib qoʻyipti.
Shu mahal zal charogʻon boʻlib yorishib ketipti-yu, Nikonor Ivanovichning tushida endi hamma eshiklar-dan zalga oq qalpoq kiyib, choʻmich ushlagan oshpazlar kirib kela boshlapti. Oshpaz shogirdlari esa yogʻoch bochkada suyuq osh bilan yassi qutida kesilgan qora non olib kirishipti. Tomoshabinlarga jon kiripti. Quvnoq oshpazlar tomoshabinlarni oralab yurib, ularning tovoqlariga suyuq osh suzishar, ion ulashisharmish.
— Ovqatlaninglar-u, yigitlar, — deb qichqirisharmish ular, — keyin valyutalaringaznn topshiringlar! Nima qilasizlar bu yerda bekorga vaqtinglarni oʻtkazib? Nima, zormyasizlar shu shildir shoʻrvaga? Undan koʻra, uyingizga borib, keragicha otib olib, miriqib gazak qilganlaring yaxshimasmi!
— Mana, masalan, sen boboy, nima qilib yalpayib oʻtiribsan? — deb shaxsan Nikonor Ivanovichga yuzlanipti boʻyni xoʻrozning toji kabi qip-qizil, xoʻppa-semiz oshpaz unga bittagina karam bargi suzib yurgan bir tovoq yovgʻon shoʻrva uzatarkan.
— Yoʻq! Yoʻq! Ioʻq menda valyuta! — jon-jahdi bilan baqiripti Nikonor Ivanovich. — Tushunyapsan-chi, yoʻq!
— Yoʻq? — deb oʻkiripti oshpaz doʻrillagan ovoz bilan, soʻng: — Yoʻq? — deb soʻrapti u zaifona muloyim ovoz bilan, keyin: — Yoʻq, yoʻq, — deb tasalli bera boshlapti u fel'dsher ayol Praskov'ya Fyodorovna qiyofasiga kirib.
Chunki uyqusida bosinqirayotgan Nikonor Ivanovichning yelkasiga shu ayol ohista turta boshlagan edi. Shunda birdan oshpazlar gumdon, teatr va uning pardasi gʻoyib boʻldi. Nikonor Ivanovich yosh toʻla koʻzini ochib, shifoxonadagi oʻz xonasini, maslahat beraverib hammani bezor qilgan surbet oshpazlarni emas, oq xalat kiygan ikki odamni, ya’ni doktor bilan qoʻlida tovoq emas, ustiga doka yopilgan shpritsli tarelka ushlagan Praskov'ya Fyodorovnani koʻrdi.
— Axir bu nima degan gap, — achchiq alam bilan derdi Nikonor Ivanovich unga ukol qilishayotgan chogʻda, — yoʻq, axir u menda yoʻq! Pushkin bersin ularga valyutani. Yoʻq!
— Ha, yoʻq, yoʻq, — deb yupatardi uni saxovatli Praskov'ya Fyodorovna, — yoʻqni yoʻndirib boʻlarmidi.
Nikonor Ivanovich ukoldan keyin ancha yengil tortib, endi hech qanday tush koʻrmay uxlab ketdi.
Lekin uning baqiriqlari oqibatida vujudga kelgan vahima 120-xonaga oʻtib, u yerda yotgan bemorni uygʻotib yubordi (bu bemor tura solib, oʻz boshini qidirishga tushdi) va 118-xonaga kirib, noma’lum us-taning qalbini gʻulgʻulaga soldi. U hasrat toʻla koʻzlarini oyga tikarkan, hayotidagi kuzning oxirgi nadomatli oqshomini, podvaldagi xonasi eshigi ostidan tushib turgan shu’lani va mahbubasining yelpingan soch tolalarini esladi.
Vahima 118-xonadan balkon osha Ivanning xonasiga uchib oʻtdi-yu, u uygʻonib ketib, yigʻlab yubordi.
Lekin vrach bezovta boʻla boshlagan bu notavonlarni birpasda yupatdi va ular yana uxlab ketishdi. Hammadan keyin, daryo uzra tong yorisha boshlaganda, Ivan ham mizgʻib ketdi. Dori uning butun vujudini xuddi dengiz toʻlqini koʻmib yuborgandek qamrab olgach, u taskin topdi. Jismi yengillashdi, boshi esa mudroqning iliq shabadasidan halovat topdi. U uyquga ketarkan, qulogʻiga chalingan eng soʻnggi saslar — oʻrmondagi qushlarning tong oldi chugʻur-chugʻuri boʻldi. Lekin hademay ularning ovozi oʻchib, Ivan tush koʻra boshladi. Tushida Taqir Tepa uzra quyosh endi magʻribga ogʻa boshlagan va uning gir aylanasi ikki qavatlama oʻrab olingan edi.

Oʻn oltinchi bob
Qatl
Taqir Tepa uzra quyosh endi magʻribga ogʻa boshlagan va uning gir aylanasi ikki qavatlama oʻrab olingan edi.
Choshgohda prokuratorning yoʻlini kesib yelib oʻtgan otliq qoʻshin shaharning Xevra darvozasiga chiqdi. Uning uchun keta-ketguncha yoʻl ochiq edi. Kappadokiya piyodalari tirband boʻlib ketgan yoʻlni ochib, odamlar, xachirlaru tuyalarni ikki tomonga siqib chiqargan, shu sababli qoʻshin otlarni bemalol choptirib, oppoq chang quyunini osmoni falakka oʻrlatgancha, Vifleem yoʻli bilan Yaffa yoʻli bir-birini kesib oʻtgan chorrahaga chiqqan edi. Keyin u shimoli-gʻarbiy yoʻldan shamoldek yelib ketdi. Bundan sal oldin, yoʻlning ikki yoqasiga yoyilgan boyagi Kappadokiya piyodalari uni Yershalaimga bayramga kelayotgan karvonlardan tozalashga ulgurgan edilar. Ziyoratchilar yelkalariga ortmoqlagan safar chodirlarini maysa ustiga tashlashib, yoʻl yoqalab tizilishgan Kappadokiya piyodalari orqasida toʻp-toʻp boʻlib turishardi. Otliq qoʻshin bir chaqirimcha yoʻl bosib, shiddatli legionning ikkinchi kohortasidan ham oʻzib ketdi va yana bir chaqirim yoʻl bosib, Taqir Tepa poyiga birinchi boʻlib yetib bordi. Bu yerda qoʻshin otlardan tushdi. Komandir qoʻshinni vzvodlarga boʻldi, vzvodlar esa uncha baland boʻlmagan bu tepaning faqat Yaffa yoʻliga toʻgʻri boʻlgan ozgina joyini ochiq qoldirib, qolgan hamma etagini gir aylantirib oʻrab oldi.
Otliqlardan keyin sal vaqt oʻtishi bilan tepa etagiga ikkinchi kohorta ham yetib kelib, tepaga bir pogʻona yuqori koʻtarildi va u ham tepa atrofini gar-dishsimon oʻrab oddi.
Nihoyat Mark Kalamushkush qoʻmondonligidagi kenturiya yetib keldi. U yoʻlning ikki chetini yoqalab turnaqator tizilib kelar, yoʻl oʻrtasida esa maxfiy soqchilar nazorati ostida aravada oʻlimga mahkum boʻlgan va boʻyinlariga aramey va yunon tilida «Qaroqchi va isyonchi» deb yozilgan oq taxtachalar osilgan uchta mahbus borardi. Bu arava orqasidan yangi yoʻnilgan toʻsinli ustunlar, arqonlar, belkuraklar, chelaklaru boltalar ortilgan boshqa aravalar kelardi.
Bu aravalarda yana olti nafar jallod ham bor edi. Aravalar orqasidan kenturion Mark, Yershalaim ibodatxonalari soqchilarining sardori hamda boya shoh qasridagi qorongʻi xonada Pilat bilan qisqa muddatli suhbat olib borgan qaytarma qalpoqli rido kiygan oʻsha odam ot minib borishardi. Bu marosim saf tortib kelayotgan lashkar bilan yakunlanib, uning orqasidan alomat tomoshani koʻrish ishtiyoqida doʻzax oʻtidek jazirama kun taftidan ham tap tortmagan ikki mingga yaqin bekorchi kelardi.
Shahardan ergashib chiqqan bu tomoshatalablar safiga endi yoʻlda uchragan sinchkov ziyoratchilar ham qoʻshilishib, hammalari izdihomga bemalol ergashib kelaverdilar. Mana shu uzundan-uzun olomon to Taqir Tepaga yetib borgunicha jarchilar boya choshgoxda Pilat shohsupada turib aytgan soʻzlarini chinqiroq ovoz bilan qayta-qayta takrorlab bordilar.
Tepa etagini oʻrab olgan otliq qoʻshin hammani yuqoriga, ikkinchi qurshov tomonga oʻtkazib yubordi, ikkinchi kenturiya esa tepa boshiga faqat qatlga daxldor odamlarnigina oʻtkazib, butun olomonni jadallik bilan tepaning gir aylanasiga yoyib yubordi, natijada tomoshatalab olomon yuqorida — piyodalar zanjiri, pastda — otliqlar tizmasi oraligʻida qoldi. Endi ular qatlni piyodalarning siyrak tizmasi orasidan kuzatishi mumkin edi.
Alqissa, mash’um izdihomning tepa boshiga koʻtarilganiga, mana, uch soatdan koʻproq vaqt oʻtdi, garchi quyosh endi Taqir Tepa ustidan ogʻa boshlagan boʻlsa ham, hanuz uning harorati dosh berib boʻlmaydigan darajada ediki, Tepani ikkita halqaga olgan suvoriylar ham, navkarlar ham issiqdan qattiq iztirob chekishar, daqqinafaslikdan xunob boʻlishar va uch jinoyatchini ichlarida rosa boʻralab soʻkishib, ularning tezroq oʻlishini astoydil istardilar.
Tepa etagida turgan kichkina jussali suvoriylar komandirining peshanasi jiqqa hoʻl, ogpyuq koʻylagi qora terga botgan boʻlib, u birinchi vzvodning koʻn chelagi oldiga dam-badam borar, undan hovuchlab suv ichar, boshidagi sallasini hoʻllardi. Shu raftoridan u xiyol yengil tortib, nari ketar va yana yuqoriga oʻrlagan tuproq yoʻlning u chetidan-bu chetiga tinmay tanda qoʻyar edi. Uning uzun shopi bogʻichlangan etigining qoʻnjiga «tap-tap» urilardi. Bu bilan u oʻz suvoriylariga sabr-bardoshli boʻlishda namuna koʻrsatmoqchi boʻlar, ammo shunday boʻlsa ham, ularga rahmi kelgan va nayzalardan piramidalar hosil qilib, ular ustiga oq plashlarini yopib, soyabon yasashga ijozat bergan edi. Suriyalik suvoriylar mana shu chaylalarda shafqatsiz qizdirayotgan oftobdan jon saqlay boshlagan edilar. Chelaklar dam oʻtmay boʻshar va vzvodlarning navbatchilari galma-gal tepa etagidagi jarlikdan suv ta-shirdilar; bu jarliqda koʻrimsiz tut daraxtlarining olachalpoq soyasida loyqa bir jilgʻa bu doʻzaxona jaziramada umrining soʻnggi kunlarini kechirib jildirab oqardi. Harorat taftidan yuvosh boʻlib qolgan otlarni ushlab turgan suvoriylar ham shu yerda beqaror soya ilinjida zerikib turardilar.
Askarlarning bu yerda it azobida oʻtirishlariyu mahbuslarni boʻralab soʻkishlari besabab emas edi. Chunki prokuratorning qatl paytida oʻzi uchun manfur boʻlgan Yershalaim shahrida tartibsizliklar yuz beradi deb hadiksirashi, uning baxtiga oʻrinsiz boʻlib chikdi. Qatl boshlanganiga uch soatdan oshganida, hech kutilmaganda, yuqorigi piyodalar tizmasi bilan tepa etagidagi otliqlar tizmasi oʻrtasiga joylashgan tomoshabinlardan birontasi ham qolmadi. Quyoshning qaynoq tigʻi ularni jizgʻinak qilib, hammalarini Yershalaim tomon quvgan edi. Endi mana shu ikki halqa oraligʻida bu tepaga qanday kelib qolgani noma’lum boʻlgan ikkita egasiz it qolgan edi, xolos. Lekin jazirama issiq bu itlarning ham sillasini quritgan edi, shu bois ular bagʻrilarini yerga berib, tillarini osiltirib hansirab yotarkanlar, quyosh taftiga parvo qilmay, choʻgʻdek qizigan toshlaru yer bagʻirlab oʻsgan allaqanday tikanli oʻsimliklar oralab zir yugurib yurgan bu yerdagi birdan-bir jonzodlar — yashil kaltakesaklarga ham parvo qilmasdilar.
Oʻlimga hukm etilganlarni biron kimsa na hammayogʻini lashkar bosib ketgan Yershalaimning oʻzida, na bu yerda — qoʻsh halqaga olingan tepada qutqarishga urinib koʻrdi, oqibat olomon shaharga qaytdi, zero ushbu qatl jarayonining hech bir qiziqarli jihati boʻlmadi, shaharda esa bu payt bugun kechqurun kirib keladigan ulugʻ ayyom — pasxa bayramiga tayyorgarlik boshlangan edi.
Yuqori halqadagi rim piyodalari pastdagi otliqlardan ham koʻproq iztirob chekishardi. Kenturion Kalamushkush oʻz askarlariga faqat dubulgʻalarini yechib, boshlariga hoʻllangan oq belbogʻ yopishgagina ijozat berdi, lekin ularni nayzalarini qoʻllaridan qoʻydirmay mudom tik ushlab turdi. Oʻzi esa xuddi shunaqa, lekin hoʻllanmagan quruq belbogʻni boshiga yopib olib, hatto koʻylagiga yopishtirilgan sher basharasini ifodalovchi kumush qalqonchalarni ham, oyogʻiga bogʻlangan zirhni ham, beliga osib olgan shamshir bilan pichoqni ham yechmay, jallodlarga yaqin yerda u yoqdan-bu yoqqa yurib turardi. Garchi quyosh oʻtkir tigʻini toʻgʻri Kalamushkushga qaratgan boʻlsa ham, bu uni aslo bezovta qilmas, koʻkragidagi sher basharalariga esa qarab boʻlmasdi, chunki ular oftob shu’lasida xuddi erib biqirlab qaynayotgan kumushdek koʻzni qamashtirardi.
Kalamushkushning ajivasi chiqqan yuzida na toliqish, na norozilik alomatlari mavjud edi, bil’aks devqomat kenturion shu zaydda to kun botguncha, soʻng tong otguncha keyin yana kunboʻyi — qisqasi qancha vaqt kerak boʻlsa shuncha, qoʻllarini mis toʻqali zalvar kamariga qoʻyib, goh qatl etilayotganlar bogʻlangan ustunlarga, goh tepa boshini ihota qilib turgan askarlarga doim birday xoʻmrayib qaragancha, oyogʻi ostidan chiqib qolgan va zamonlar oʻtishi bilan oppoq oqarib ketgan odam suyaklarini yoki mayda shagʻal toshlarni agʻdarma etigining tumshugʻi bilan har doimgidek beparvo tarzda tepib oʻtishga qodirdek koʻrinardi.
Qaytarma qalpoqli odam ustunlardan sal nariroqda uch oyoqli kursida qimir etmay beparvo oʻtirarkan, zerikkanidan ahyon-ahyonda qoʻlidagi choʻp bilan yer chizib qum kavlardi.
Endi tepani qurshab olgan ikki halqa orasida bironta ham odam qolmagandi, degan gapga kelsak, bu unchalik toʻgʻri emas. Bu yerda bitta odam qolgan edi, lekin uni koʻpchilik koʻrmagan edi. U tepa boshiga chiqadigan ochiq yoʻl tomonda emas (aynan shu tomondan qatl manzarasini kuzatish qulay edi), balki uning chiqishga noqulay va notekis boʻlgan, koʻp yerlari oʻprilgan, yorilgan shimoliy yonbagʻriga, qovjiray boshlagan anjir daraxti bir zov labida xudo qargʻagan qaqroq yerga yopishib jon saqlayotgan yerga joylashgan edi.
Qatl ishiga daxli boʻlmagan mana shu yagona tomoshabin qatl boshlangan chogʻdan, ya’ni salkam toʻrt soatdan buyon, deyarli hech soya bermaydigan shu anjir ostida bir xarsangtosh ustida oʻtirardi. Toʻgʻri, qatlni kuzatish uchun u noqulay joy tanlagan edi. Lekin, har qalay mahkumlar bogʻlapgan ustunlar, shuningdek, kenturionning koʻksidagi yaraqlab turgan ikkita qalqoncha ham askarlar tizmasi orasidan unga yaqqol koʻrinib turardiki, odamlar koʻziga tashlanmaslikka va hech kimni bezovta qilmaslikka uringan kishi uchun shu manzaraning oʻzi kifoya edi chamasi.
Lekin u bundan toʻrt soatcha burun, ya’ni qatl boshlanayotgan chogʻda tamomila boshqacha harakat qilib, sal boʻlmasa oʻzini sezdirib qoʻyayozgan edi, shuning uchun boʻlsa kerak, endi oʻz atvorini oʻzgartirib, xilvatga chekingan edi.
Bu yerda u qatl marosimi endigina tepa boshiga koʻtarilgan paytda paydo boʻlgandi, uning shoshilib kelganligi yaqqol sezilib turar, ogʻir-ogʻir hansirardi. U tepalikka yurib emas, yugurib chiqdi, odamlarni turtib oldinga oʻtdi va tepa bagʻirlab yoyilgan askarlar tizmasi nainki uning, butun olomonning oldini toʻsib olganini koʻrib, oʻzini ovsarlikka soldi, eng odmi usulni qoʻllab, gʻijingan askarlarning «hoy-hoy»lashiga tushunmayotgan odamday, toʻppa-toʻgʻri qatl maydoniga askarlar safini yorib oʻtmoqchi boʻldi. Bu qilmishi uchun u nayzaning toʻmtoq tomoni bilan koʻkragiga zarba yedi va ogʻriq alamidan emas, umidi puchga chiqqanidan chinqirib yuborib, orqaga tisarildi. U jismoniy ogʻriqni his qilmaydigan, mutlaqo loqayd odamday xira koʻzlari bilan zarba urgan legionerga bir qarab qoʻydi.
Soʻng koʻkragini changallab «quv-quv» yoʻtalgancha, halloslab, tepani gir aylanib chiqdi, u tepaning shimol tomonida qatl maydoniga sezdirmay oʻtib olsa boʻladigan biron tirqish topilsa kerak deb umid qilgan edi. Ammo u kechikkan — halqa yopilgan edi. Shunda ogʻir iztirobdan afti bujmayib ketgan bu odam aravalardan ustun va toʻsinlar tushirilayotgan yerga yorib oʻtish niyatidan voz kechdi. Chunki bu urinishidan hech naf chiqmas, bil’aks oʻzi qoʻlga tushib qolishi mumkin edi, vaholanki, aynan shu butun qoʻlga tushish uning rejasiga zid edi.
Shunga koʻra u oʻzini chetga olib, oʻpqon boʻyiga bordi, bu yer tinch, hech kim unga xalal bermasdi.
Oftob nuridan va uyqusizlikdan koʻzlari yiringlashgan bu qora soqol odam endi tosh ustida xomush oʻtirardi. U goh aslida zangori tusda boʻlgan-u, sargardonlikda yuraverib isqirt-koʻkimtir tus olgan uvada tallifini* koʻtarib, loyqa ter oqib tushayotgan koʻkragining nayza zarbidan moʻmataloq boʻlgan yerini ochib xoʻrsinar, goh koʻzlarini azob bilan osmonga qaratib hademay ziyofat boʻlishini sezib samoda qanotlarini keng yozgancha koʻpdan beri charx urib ay-lanayotgan uchta quzgʻunni kuzatar, goh umidsiz nigohini sargʻaygan yerga tikib, oyogʻi ostida chiriy boshlagan it boshchanogʻi va uning atrofida zir yugurib yurgan kaltakesaklarga tikilib oʻtirardi.
Bu odam shu qadar qattiq iztirobda ediki, ba’zida u oʻzi bilan oʻzi gaplasha boshlardi.
— O, men ahmoq! — deb gʻoʻldirardi u tosh ustida ruhan azob chekib chayqalib oʻtirarkan, — tentakman, ovsar xotinman, qoʻrqoqman! Odam emas, bir oʻlimtik-man!
U boshini xam qilib jim qolar, keyin yogʻoch obdonidagi ilib qolgan suvdan hoʻplab, yana tetiklanardi-da, goh tallifi ostiga yashirgan pichoqni, goh qarshisida, yerda choʻpqalam bilan siyohdon yonida yotgan bir parcha pergamentni qoʻliga olardi.
Bu pergamentga hozir shunday soʻzlar yozilgan edi:
«Daqiqalar oʻtib bormoqda, men, Leviy Matvey Taqir Tepadaman-u, ammo oʻlimdan hamon darak yoʻq!»
Keyin yana:
«Quyosh ogʻa boshladi, lekin oʻlimdan darak yoʻq».
Endi Leviy Matvey umidsizlikka tushib, oʻtkir choʻpqalam bilan quyidagi soʻzlarni yozdi:
«E xudo! Namuncha unga qahhorlik qilmasang? Tezroq jonini ol shoʻrlikning».
Shularni yozib boʻlib, koʻz yoshsiz piqillab yigʻladi va yana tirnoqlari bilan koʻksini tirnab jarohatlay boshladi.
Leviyning bunday nola-figʻon chekishiga oʻzi bilan Iyeshua ikkovining boshiga tushgan mudhish badbaxtlik hamda Leviyning oʻzi yoʻl qoʻygan gʻoyat ogʻir xatolik sabab boʻlgan edi. Oʻtgan kuni Iyeshua bilan Leviy Yershalaim yaqinidagi Vifoniya qishlogʻida bir dehqonning mehmoni boʻlishgan edi. Chunki Iyeshuaning va’zlari mezbonga koʻp manzur boʻlgan edi. Ikkovlari ertalabdan dehqonga koʻmaklashib, uning polizida ishlashdi, chunki ular kechki salqinda Yershalaimga yoʻl olmoqchi boʻlgan edilar. Lekin tush paytida birdan Iyeshua shosha-pisha yoʻlga otlanib, shaharda zarur ishim bor deb, joʻnab ketdi. Leviy Matveyning birinchi xatosi ma-na shundan boshlangan edi. Nega, nega axir uning yolgʻiz oʻzini qoʻyib yubordi!
Kechqurun esa Matveyning oʻzi Yershalaimga bora olmadi. Kutilmaganda u allaqanday mudhish dardga chalinib yotib qoldi. Uning butun vujudi titrab-qaqshab, alanga boʻlib yona boshladi, tishlari takillab, dam-badam suv soʻray boshladi. Binobarin, u hech qayoqqa keta olmadi. U dehqonning pichanxonasida oʻzi-ni jul ustiga tashlab, ertangi juma kunining tongigacha ogʻir darddan hushini yoʻqotib yotdi, lekin dard Leviyga kecha kechqurun qanday kutilmaganda yopishgan boʻlsa, endi uni shunday tez qoʻyib yubordi. Garchi u hali zaif, oyoqlari bedarmon boʻlsa ham, koʻngli qandaydir falokat boʻlishini sezib beorom boʻlaverdi, oqibat, polizchi bilan xayrlashib, Yershalaimga yoʻl oldi. Shaharga kelib, gumoni toʻgʻri chiqqanini bildi. Falokat yuz bergan edi. Prokurator hukmni e’lon qilayotganida Leviy olomon orasida turib uni eshitgan edi.
Oʻlimga mahkum boʻlganlarni qatl Tepasiga olib ketishayotganda Leviy Matvey Iyeshuaga, hech boʻlmasa, oʻzining shu yerda, u bilan birga ekanligini, soʻnggi daqiqalarida doʻstini yolgʻiz qoldirmaganligini va uning jonini tezroq olishni xudodan iltijo qilajagini bir amallab imi-jimida bildirish uchun legionlar tizmasi yoqalab, olomon orasida yugurib bordi. Ammo oʻzining juda olisdagi manzilidan koʻz uzmagan Iyeshua, turgan gapki, Leviyni koʻrmadi.
Lekin qatl marosimi yarim chaqirimcha yoʻlni bosib oʻtganda, olomonning siquvi bilan surila-surila turnaqator tizilib borayotgan legionerlar oldiga borib qolgan Matveyning miyasiga birdan eng oddiy va gʻoyat ajoyib fikr keldiyu tabiatan qiziqqon boʻlgan bu odam, nega endi shu fikr miyamga ilgariroq kelmadi deb ranjib, oʻzini rosa boʻralab soʻkdi. Tizilib borayotgan askarlar oralarida ozmi-koʻpmi masofa mavjud edi. Agar epchillik qilib, aniq moʻljalga olib ish koʻrilsa, ikki legioner orasidan engashib oʻtib ketish va yugurib borib aravaga chiqish mumkin edi. Ana unda Iyeshua azobdan qutulgan boʻlardi.
Iyeshuaning kuraklari orasiga pichoq sanchib, unga: «Iyeshua! Men kim, sening yagona, sadoqatli shogirding
Matvey seni azobdan qutqarib, oʻzim ham sen bilan oʻlyapman!» — deb qichqirish uchun bir lahza kifoya edi.
Agar xudo yana bir zumlik erk ato etsa bormi, Matveyning oʻzi ham oʻziga pichoq urib, ustunga bogʻlanib azobda oʻlishdan qutulib qolishi mumkin. Lekin hozir bu narsa sobiq oʻlpon yigʻuvchini kam qiziqtirardi. Qay tarzda jon berish uning uchun ahamiyatsiz edi. U faqat bir narsani — oʻz umrida zigʻircha ham yomonlik qilmagan Iyeshuaning qiynoqsiz oʻlishini xohlardi.
Bu juda yaxshi reja edi, ammo yonida pichogʻi yoʻqli-gi chatoq boʻldi. Undan keyin, hamyonida tiyin ham pu-li yoʻq edi.
Oʻzidan qattiq ranjigan Leviy olomon orasini yorib chiqib, orqaga — shahar tomon yugura ketdi. Uning choʻgʻdek qizigan boshida faqat bitta qaynoq fikr — shahardan, qanday qilib boʻlmasin, pichoq to-pib, yana qatl namoyishiga yetib olish fikri lov-lov yonardi.
U shahar tomon oqib borayotgan odamlar va karvon-lar orasidan chaqqonlik bilan chopib oʻtib, shahar qopqasiga yetib oldi va shu yerda, chap tomonda ochiq turgan non doʻkonini koʻrdi. Jazirama oftobda yugu-rib kelganidan ogʻir hansiray boshlagan Leviy bir oz nafasini rostlab olgach, oʻzini sipo tutib, doʻkonga kirib bordi, peshtaxta ortida turgan doʻkon bekasi bilan salomlashdi, koʻziga negadir eng yuqori taxtada turgan boʻlka non yaxshi koʻrinib ketib, bekadan shu nonni olib berishni iltimos qildi, lekin beka orqasiga oʻgrilgan hamonoq u peshtaxta ustida yotgan, oʻzi uchun suv bilan havodek zarur narsani — ustara-day oʻtkir, uzun pichoqni tovush chiqarmay, juda chaqqonlik bilan oldi-yu, doʻkondan oʻqday otilib chiqib ketdi. Bir necha daqiqadan keyin u yana Yaffa yoʻliga chiqib olgan edi. Lekin namoyishchilar koʻrinmasdi. U chopib ketdi. Leviy xachir minib, yayov yurib Yershaaimga kelayotgan toʻda-toʻda odamlarni hay-ron qoldirib, ahyon-ahyonda oʻzini yoʻl oʻrtasiga «tap-pa» otib, nafasini bir oz rostlab olish uchun qimir etmay tuproqqa belanib yotarkan, nainki yuragining «gurs-gurs» tepishini, shuningdek, miyasi va quloq-lariga ham qon tomirlari qattiq-qattiq urilayotga-nini eshitardi. U shunday tarzda bir oz nafasini rostlagach, sakrab turib yana chopa boshlardi, lekin cho-pish sur’ati tobora sustlasha boshlagan edi. Nihoyat u olisda oftob shu’lasida tovlanib borayotgan uzundan-uzun namoyishni koʻrdi, lekin namoyish axdi endi te-pa etagiga yetib olgan edi.
— E, xudo... — deb ingradi kechikayotganini sezgan Leviy. Ha, u kechikkan edi.
Qatl boshlanganiga toʻrt soat boʻlganida Leviyning iztirobi eng baland avjga minib, gʻazabi qaynab ket-di. U tosh ustidan turib, uning fikricha, bekorga oʻgʻirlangan pichoqni yerga otdi, obdonni oyogʻi bilan bosib sindirib, oʻzini suvdan mahkum qiddi, boshida-gi roʻmolni yechib tashlab, siyrak sochini changallagan-cha oʻzini la’natlay boshladi.
U maza-bemaza gaplar bilan boʻralab soʻkinar, itday irillar, quturgan nordek ogʻzidan koʻpik sochar, ahmoq oʻgʻilni dunyoga keltirgan ota-onasiga la’natlar oʻqirdi.
U shuncha ont ichgani, soʻkingani bilan bu jazirama kunda hech qanday oʻzgarish yuz bermaganini koʻrib, qovjiragan mushtlarini tugib, osmonga, soyalarni to-bora uzaytirib Oʻrta yer dengizi yoqqa ogʻib borayotgan quyoshga koʻzlarini qisib qaradi-da, xudoga iltijo qilib, darhol moʻ’jiza yaratishni — tezroq Iyeshuaning jonini olishini talab qildi.
Ammo u koʻzini ochib, agar kenturionning koʻksida-gi ikki qalqonchaning endi porlamay qoʻyganini hisobga olinmasa, hech nima oʻzgarmaganini koʻrdi. En-di oftob shu’lasi Yershalaim tomonga qaratilib chor-mix qilingan qotillarning orqasiga tushib turardi. Shunda Leviy:
— La’natlar boʻlsin senga, e xudo! — deb baqirib yubordi.
Keyin u xirillab qolgan ovozi bilan xudoning adolatsizligiga shohid boʻlgani va shu bois endi unga mutlaqo imon keltirmasligi haqida faryod qiddi.
— Sen karsan! — deb irillardi Leviy, — kar boʻlmaganingda nolamni eshitgan zahoting uning jonini olgan boʻlur eding.
Shu ta’nalardan keyin Leviy koʻzlarini qisgancha, hozir osmondan chaqmoq tushib, men shakkokni mahv etadi, deb kuta boshladi. Lekin bu hol yuz bermadi, shunda Leviy hamon koʻzlarini katta ochishga jur’at etmay, samoga qarata gʻoyat achchiq va alamli soʻzlarni chinqirishda davom etdi. U samodan butkul hafsalasi pir boʻlgani va dunyoda boshqa xudolar va dinlar ham mavjudligi haqida hayqirardi. Ha, boshqa xudo Iyeshua singari insonning ustunga band etilgan holda oftob tigʻida kuyib oʻlishiga hech qachon yoʻl qoʻymagan boʻlardi.
— Men yanglishibman! — deb xirillardi butkul boʻgʻilib qolgan ovoz bilan Leviy, — sen yovuzlik xudosi ekansan! Yo koʻzlaringni ibodatxonadagi isiriqdonlardan koʻtarilgan tutun soʻqir qilib, quloqlaring din peshvolari chalgan burgʻu sadosidan boshqa sasni eshitishga ojiz boʻlib qolganmi? Sen qodir xudo emassan. Sen qora niyat xudosan. La’natlar oʻqiyman senga, o qaroqchilarning homiysi va pushtipanohi boʻlmish xudo!
Shu payt sobiq oʻlpon yigʻuvchining yuziga bir nima ufurdi, oyogʻi ostida nimadir shitirlab ketdi. Boyagi ufurish yana takrorlandi, shunda Leviy koʻzini ochib, oʻz qargʻishlari ta’siridanmi, yo oʻzga bir sababga koʻrami, atrof-muhitda oʻzgarish roʻy berganini koʻrdi. Quyosh har kun oqshom botadigan yer — dengizga tushib ulgurmasdan gʻoyib boʻlipti. Gʻarb tomondan tahdidona koʻpchib tobora quyuqlashib kelayotgan qora bulut quyoshni yutib yuborgan edi. Bulutning qirgʻoqlarida oq koʻpiklardan zarrin hoshiya vujudga kelgan, uning koʻpchigan timqora qorni sargʻish nur bilan yoritilgan edi. Bulut xuddi irillaganday guldurar, payti-payti bilan undan oʻtli iplar tortilardi. Nogoh esib kelgan kuchli shamol ziyoratchilarning Yaffa yoʻli yoqasiga va qaqragan Gion vodiysiga tikkan chaylalari uzra toʻzonli quyun koʻtardi. Leviy, hali-zamon Yershalaim ustini burkab olishga shaylangan qora bulut baxtiqaro Iyeshuaning qismatiga biron oʻzgarish kiritarmikin, deb mulohaza qilishga urinarkan, jim boʻlib qoldi. Keyin qora bulutni boʻlak-boʻlak qilib chaqnayotgan oʻtli chiziqlarni kuzatarkan, chaqmoqdan tezroq Iyeshua bogʻlangan ustunga kelib urilishni iltijo qila boshladi. U qora bulut hali butkul burkab ulgurmagan begʻubor osmonga, momaqaldiroqdan jon saqlab endi qanot qoqib ucha boshlagan quzgʻunlarga oʻkinch bilan tikilarkan, la’nat oʻqishda juda shoshqaloqlik qilganini oʻyladi. Xudo uning soʻzini endi inobatga olmaydi.
Leviy nigohini tepa etagiga qaratib, u yerda sezilarli oʻzgarish yuz berganini koʻrdi. Tepa etagini aylanma ihota qilgan suvoriylar yugurib-elishar,erga sanchilgan nayzalarini sugʻirib, plashlarini yelkalariga tashlashar, jilovdorlar zulukdek qora otlarni yetaklab, katta yoʻlga choptirib chiqardilarki, bularning hammasi yuqoridan Leviyning koʻziga yaqqol tashlanib turardi. U yuzini toʻzonli shamoldan toʻsib, dam-badam tupurarkan, nima sababdan otliqlar joʻnashga shaylanishdi ekan, deb bosh qotira boshladi. Soʻng nigohini yuqoriga qaratdi-yu, qirmizi harbiy plash yopingan bir odamning qatl maydonchasiga koʻtarilayotganini koʻrdi. Ana shunda azob fursatining nihoyasi yaqinlashganini his qilgan sobiq oʻlpon yigʻuvchining yuragi quvonchdan «shuv» etib ketdi.
Isyonchilarning iztirob cheka boshlaganiga toʻrt soatdan koʻproq vaqt oʻtganda tepaga koʻtarilgan bu odam Yershalaimdan oʻz xosnavkari kuzatuvidan kelgan kohorta qoʻmondoni edi. Kalamushkushning bir imosi bilan askarlar tizmasi surilib, tribunga yoʻl ochdi, kenturion esa, unga chest' berdi. Tribun esa Kalamushkushni bir chetga boshlab, unga nimanidir shipshidi. Kenturion ikkinchi marta unga chest' berib, ustunlar poyida xarsangtoshlarda oʻtirgan jallodlar tomon yoʻl oldi. Tribun — uch oyokdi kursida oʻtirgan odamning istiqboli sari yurdi, u ham tavoze bilan tribunga peshvoz turdi. Tribun unga ham past ovoz bilan nimadir dedi, shundan soʻng ikkovlari ustunlar tomon yoʻl olishdi. Jome posbonlari sardori ham ularga ergashdi.
Kalamushkush ustunlar tagida yotgan, yaqinginada jinoyatchilarning libosi boʻlgan, ammo jallodlar olishga hazar qilgan isqirt uvadalarga yirganib koʻz qirini tashladi-da, jallodlardan ikkitasini chaqirib olib:
— Men bilan yuringlar! — deb buyurdi.
Eng yaqin turgan ustundan hirqiroq ovoz bilan aytilgan ma’nosiz qoʻshiq eshitilardi. Bu ustunga bogʻlangan Gestas ustunga bogʻlanganidan beri uch soat oʻtganda pashsha talaganidan va oftob taftidan jinni boʻlib qolgan edi, endi u uzum toʻgʻrisida qandaydir qoʻshiqni ohista xirgoyi qilardi, lekin shunday boʻlsa ham salla oʻralgan boshini ahyon-ahyonda bir chayqab qoʻyar, shunda yuziga yopirilgan pashshalar erinibgina «gʻuvv» koʻtarilardi-yu, shu zahoti yana yuzini burkab olardi.
Ikkinchi ustunga osilgan Dismas boshqa ikki jinoyatchidan koʻproq azob chekardi, chunki hanuz hushini yoʻqotmagan edi, shunga koʻra, boshini bir maromda tez-tez chayqab, qulogʻini yelkasiga tekkizishga urinardi.
Iyeshua qolgan ikki mahbusdan baxtiyorroq edi. Qatl boshlangan birinchi soatdayoq u oʻzini yoʻqota boshlagan, keyin esa sallasi chuvalab ketgan boshini osiltirib, butunlay hushidan ketgan edi. Shuning uchun pashshayu soʻnalar uni tamomila burkab olgan ediki, bu gʻimirlovchi qora gala ostida uning yuzi butunlay koʻrinmay qolgan edi. Uning chovi, qorni va qoʻltiq taglariga yopishib olgan semiz-semiz soʻnalar bechoraning terisi titilgan sargʻishrang badanini soʻrib yotardi.
Qaytarma qalpoqli odamning ishorasi bilan ikki jallodning biri qoʻliga nayza oldi, ikkinchisi ustun ostiga chelakda suv bilan latta olib keldi. Birinchi jallod Iyeshuaning koʻndalang toʻsinga arqon bilan chandib bogʻlangan qoʻllariga nayzasi bilan galma-gal urib qoʻydi. Uning qovurgʻalari sanalib turgan badani bir seskandi. Jallod nayza uchini uning qornidan yurgizdi. Iyeshua boshini koʻtardi, shunda pashshalar «gʻuv» etib uchishdi va osilgan mahbusning tanib boʻlmaydigan darajada shishib ketgan yuzi ochildi, uning koʻzlari yumilib qolgan edi.
Ha-Notsri yopishib qolgan qovoqlarini bazoʻr ochib pastga qaradi. Uning hamisha porloq koʻzlari endi xiralashgan edi.
— Ha-Notsri! — dedi jallod.
Ha-Notsri shishib ketgan lablarini zoʻrgʻa qimirlatib, qaroqchilarnikiga oʻxshagan hirqiroq ovoz bilan javob qildi:
— Nima istaysan? Nega kelding?
— Ich! — jallod nayza uchiga oʻrnatilgan lattani chelakdagi suvga botirib Iyeshuaning ogʻziga olib bordi. Mahbusning koʻzlari shodlikdan charaqlab ketdi, u lattani ochkoʻzlik bilan soʻra boshladi. Qoʻshni ustundan Dismasning ovozi eshitildi:
— Adolatsizlik! Men ham unga oʻxshagan qaroqchiman-ku.
Dismas kuchanib koʻrdi, lekin qimirlay olmadi, chunki har bir qoʻli uch joydan koʻndalang toʻsinga arqon bilan chandib bogʻlangan edi. U boshini Iyeshua bogʻlangan ustunga qaratgancha, qornini ichiga tortdi, tirnoqlarini toʻsin uchiga botirdi, koʻzlarida gʻazab uchqunlari yondi.
Maydonchani chang-toʻzon burkadi, qorongʻilashdi. Shamol toʻzonni uchirib ketgach, kenturion qichqirdi:
— Ikkinchi ustundagi, oʻchir uningni!
Dismas jim boʻlib qoldi. Iyeshua nihoyat lattani ogʻzidan qoʻyib yubordi, mayin va qat’iy ovoz bilan gapirishga urinsa ham, baribir buni eplolmay, xirillab jallodga dedi:
— Ungayam ichir!
Zulmat quyuqlasha bordi. Yershalaim sari esayotgan chang-toʻzon endi osmonning yarmini burkab olgan, eng oldinda qora obiyat va oʻtli chaqmoqlarni ortmoqlagan oppoq bulutlar koʻpirib-toshib borardi. Shundoqqina tepa ustida chaqin chaqib, momaqaldiroq gumburladi. Jallod lattani nayza uchidan oldi.
— Himmatli igemonga hamd ayt! — deb tantanavor ohangda pichirladi u va Iyeshuaning yuragiga ohista nayza uchini botirdi. U qaltirab ketib pichirladi:
— Igemon...
Qon uning qornidan oqib tusha boshladi, shunda u bir-ikki marta jon talvasasida iyak qoqdi-yu, soʻng boshi «shilq» etib osilib qoldi. Momaqaddiroq ikkinchi marta gumburlaganda jallod Dismasga suv ichira boshladi, keyin yana oʻsha:
— Igemonga hamd ayt! — soʻzini takrorlab, uni ham oʻldirdi.
Telba boʻlib qolgan Gestas jallodni oʻz ustuni tagida koʻrishi bilan qoʻrqib chinqirib yubordi, lekin latta lablariga tegishli bilan bir nima deb irilladi-da, uni mahkam tishlab oldi. Bir necha soniyadan keyin uning ham boshi «shilq» osilib qoldi.
Qaytarma qalpoqli odam jallod bilan kenturion orqasidan izma-iz borar, uning orqasidan esa jome soqchilari sardori ergashgan edi. Qaytarma qalpoqli odam birinchi ustun tagida toʻxtab, qonga boʻyalgan Iyeshuani diqqat bilan koʻzdan kechirdi, oppoq qoʻli bilan uning tovonini ushlab koʻrib hamrohlariga dedi:
— Oʻlgan.
Qolgan ikki ustun tagida ham shu narsa takrorlandi.
Keyin tribun kenturionga imo qildi-da, orqasiga oʻgirilib, jome soqchilari sardori va qaytarma qalpoqli odam bilan birgalikda tepadan pastga tusha boshladi. Havo nim qorongʻi boʻldi, qop-qora osmonda chaqmoqlar chaqildi. Birdan samodan oʻt yoqilgandek boʻldi va kenturionning: «Halqadagi askarlar olinsin!» — degan buyrugʻini momaqaldiroq sadosi bosib ketdi. Askarlar suyunib ketib, yoʻl-yoʻlakay boshlariga dubulgʻalarini kiyishib, pastga chopib tusha boshladilar. Yershalaimni bu payt zulmat qamrab olgan edi.
Kenturiya askarlari Tepaning yarim beliga yetishganida birdan sharros jala quyib yubordi. Yomgʻir suvi shu qadar kuchli ediki, u seldek quturib askarlar orqasidan quvib yetdi. Tekis yoʻlga tushib olishga oshiqqan askarlar chalp-chalp loyda tiygʻanib, dam-badam yiqilishardi. Tekis yoʻlda esa ich-ichigacha jiqqa hoʻl boʻlib, Yershalaim sari ketayotgan suvoriylar sharros quyayotgan yomgʻir pardasi orqali koʻzga tashlanardilar. Yana bir necha daqiqadan soʻng momaqaldiroq, jala va chaqmoq omixtasi burkab olgan tepada faqat bitta odam qolgan edi. U bejiz oʻgʻirlanmagan pichoqni silkitib, oʻydim-chuqur joylardan tiygʻanib, toʻgʻri kelgan har bir narsaga yopishib, kezi kelganda emaklab ustunlar sari shoshilardi. U goh quyuq zulmat qoʻynida gʻoyib boʻlar, goh parpiragan chaqmoq shu’lasi ostida koʻzga yaqqol tashlanardi.
Mana, nihoyat u ustunlar poyiga yetib kelib, toʻpigʻigacha suvga botgan holda, yomgʻirda boʻkib, zil boʻlib ketgan tallifini yechib tashladi, koʻylakchan holda Iyeshuaning oyoqlaridan quchdi. Avvalo uning boldirini bogʻlagan arqonni kesib tashladi, soʻng pastki toʻsinga oyogʻini qoʻyib chikdi-da, Iyeshuaning jasadini quchoqlab turib uning yuqori toʻsinga bogʻlangan qoʻllarini boʻshatdi. Yalangʻoch va jiqqa hoʻl jasad Leviyni yerga yiqitib, ustiga bosib tushdi. Leviy shu zahotiyoq uni yelkasiga ortmoqlamoqchi boʻldi-yu, lekin koʻngliga bir fikr kelib, niyatidan qaytdi. U qulochi kerilgan jasadni chalqancha yotganda yomgʻir suvida qoldirib, balchiqda tiygʻanganidan oyoqlari har tomonga kerila-kerila, boshqa ustunlar tomon yugurdi. U ustunlardagi arqonlarni ham kesib gashlagan edi, jasadlar yerga tushdi...
Oradan bir necha daqiqa oʻtgach, tepa boshida faqat shu ikki jasad bilan uchta ustun qoʻqqayib qolgan edi. Jala jasadlarni savalar, sel oqizib agʻdarardi.
Bu payt tepa boshida Leviy ham, Iyeshuaning jasadi ham qolmagan edi.

Oʻn yettinchi bob
Behalovat Kun
Juma kuni, ya’ni kasofat seansning ertasi ertalab Var'etening barcha mavjud xodimlari — buxgalter Vasiliy Stepanovich Lastochkin, ikki hisobchi, uchta mashinistka, ikkala kassir, kur'erlar, kapel'dinerlar* va farrosh ayollar — xullas, xodimlarning bari oʻz ishlari bilan shugʻullanmasdan, Sadovayaga ochiladigan derazalarga oʻtirib olishib, Var'ete ostonasida yuz berayotgan voqeani kuzatishardi. Bu yerda koʻp ming kishilik olomon ikki qator boʻlib navbatda turar, uning oxiri Kurdin maydoniga yetgan edi. Olomonning eng oldida Moskva teatr muhitiga otning qashqasidek tanish boʻlgan chayqovchilardan yigirmatachasi turardi.
Navbatda turganlar nihoyatda bezovtalanib oʻtgan-ketganning diqqatini oʻziga tortar, kechasi sehrgarlik seansi haqida tarqalgan gʻaroyib hikoyalarni muhokama qilar edi. Aynan shu hikoyalar kecha spektaklda boʻlmagan buxgalter Vasiliy Stepanovichni qattiq esankiratib qoʻygan edi. Kapel'dinerlar allanimalarni, chunonchi oʻsha mashhur seans tugagandan keyin ba’zi bir ayollarning koʻchada uyatli qiyofada chopib yurgani va shunga oʻxshash hokazo voqealarni hikoya qilishardi. Kamtarin va vazmin tabiat Vasiliy Stepanovich mana shu moʻ’jizalar toʻgʻrisidagi oddi-qochdi gaplarni eshitib, angraygancha faqat koʻzlarini pirpiratardi-yu, qanday ish tutishni bilmay boshi qotardi, holbuki, aynan shu Vasiliy Stepanovich biror tadbir oʻylab topishi kerak edi, chunki Var'etening barcha xodimlari orasida eng yuqori martabadagi odam boʻlib endi shu qolgan edi.
Ertalabki soat oʻnga borib, biletga talabgorlar shunchalik koʻpayib, hammayoqni bosib ketdiki, ovozasi militsiyaga ham yetib borib, koʻz ochib-yumguncha vaqt oʻtmay, teatr oldida ham piyoda, ham otliq rshryadlar paydo boʻldi va navbatda turganlar oʻrtasida ozmi-koʻpmi tartib oʻrnatdi. Biroq, bir kilometrga choʻzilgan bu odamlar tizmasi, garchi endi tartibga kelgan boʻlsa ham, Sadovaya koʻchasidan oʻtgan grajdanlarni hamon hayratga solardi.
Bu tashqaridagi ahvol edi, lekin Var'etening oʻzida ham axvol juda chatoq edi. Erta tongdan boshlab Lixodeevning ham, Rimskiyning ham kabinetidagi, buxgalteriyayu kassadagi, Varenuxaning kabinetidagi telefonlar toʻxtovsiz jiringlay boshladi. Avvaliga Vasiliy Stepanovich, kassir ayol bir amallab javob qilib turishdi, kapel'dinerlar ham bir nimalarni gʻoʻldirab javob qaytarishdi, lekin keyin, bora-bora trubkani butunlay koʻtarmay qoʻyishdi, chunki, Varenuxa, Rimskiy qayerda, degan savolga javob qaytarish mutlaqo mumkin emas edi. Oldiniga, «Lixodeev oʻz kvartirasida», degan javob bilan qutulmoqchi ham boʻlishdi, lekin shahardan telefon qilayotganlar: «Lixodeevnikiga qoʻngʻiroq qilgan edik, uni Var'eteda deb aytishdi», deyishardi.
Qattiq hayajonlangan bir xonim telefon qilib, Rimskiyni talab qila boshladi, unga: «Siz Rimskiyning xotiniga telefon qiling», deb maslahat berishgan edi, telefondagi ayol hoʻngrab yigʻlab yuborib: «Oʻzim xotiniman, Rimskiy hech yerda yoʻq», deb javob qildi. Oʻta bema’nilik yuz berayotgan edi. Farrosh ayol moliya direktorining kabinetini yigʻishtirgani kirib, kabinetning eshigi lang ochiq yotgani, chiroqlar oʻchirilmagani, boqqa ochiladigan derazaning singani, kreslo yerda agʻanab yotgani-yu, ammo kabinetda hech kimni koʻrmaganini hammaga yoyib boʻlgan edi.
Soat oʻndan oshganda Var'etega Rimskaya xonim otilib kirib keldi. U yum-yum yigʻlar, qattiq kuyunardi. Vasiliy Stepanovich xonimga nima maslahat berishni ham bilolmay, muglaqo esankirab qoldi. Soat oʻn yarimga borib militsiya yetib keldi. Militsiya bergan oirinchi va asosli savol bunday boʻldi:
— Nima boʻlyapti oʻzi teatringizda, grajdanlar? Nima gap?
Var'ete komandasi orqaga tisarilib, rangi quv oʻchgan, tashvishli Vasiliy Stepanovichni militsiyaga roʻpara qildi. Shunda gapning ochigʻini aytib, Var'etening direktori, moliya direktori va administratoridan iborat ma’muriy hay’atining noma’lum tomonga ketib, gʻoyib boʻlganini, konferans'ening esa kechagi seansdan keyin jinnixonaga olib ketilganinii, xullasi kalom, kechasi seansning gʻirt rasvo seans boʻlganini e’tirof etishga toʻgʻri keldi.
Yigʻlayverib xun boʻlib ketgan Rimskaya xonimni bir amallab yupatib uyiga joʻnatishdi, shundan keyin moliya direktorining kabineti haqida asosan farrosh ayoldan surishtira boshlashdi. Xizmatchilardan joy-joylariga borib, ish bilan mashgʻul boʻlishni iltimos qilishdi, oradan sal vaqt oʻtar-oʻtmas tergov xizmati xodimlari Ver'etega quloqlari chimirilgan, koʻzlari gʻoyat dono, mushakdor bir boʻz itni yetaklab kirib kelishdi. Var'ete xodimlari uni koʻrishgan zahoti, dongʻi ketgan Gʻishtintuz degan it shu boʻlsa kerak, degan ma’noda oʻzaro pichir-pichir gaplasha boshlashdi. Haqiqatan ham, bu — oʻsha it edi. Uning xatti-harakati hammaning ogʻzini ochirib qoʻydi. U moliya direktorining kabinetiga yugurib kirdi-yu, sargʻimtir xunuk tishlarini irshaytirib irillay boshladi, keyin qornini yerga berib yotib, koʻzlarida qandaydir hasrat va ayni paytda gʻazab bilan singan deraza tomon emaklab bora boshladi. Nihoyat u tetiklashib, birdan deraza tokchasiga sakrab chikdi va choʻzinchoq tumshugʻini koʻtarib, jonhlatda vahshiyona uvlay boshladi. U derazadan tushishni xohlamas, irillarkan, badani seskanar va hadeb pastga sakramoqchi boʻlardi.
Itni kabinetdan olib chiqib, vestibyulga qoʻyib yuborishdi, u yerdan it katta eshik orqali koʻchaga yugurib chiqdi va orqasidan ergashtanlarni taksi mashinalari toʻxtaydigan joyga boshlab keldi. Mana shu yerga kelganda u iz isini yoʻqotib qoʻydi. Shundan keyin Gʻishtintuzni olib ketishdi.
Tergovchilar Varenuxaning kabinetiga joylashishib, kechagi seans vaqtida yuz bergan voqealarning shohidi boʻlgan Var'ete xodimlarini navbatma-navbat suhbatga chaqira boshlashdi. Shuni aytish kerakki, tergovchilar har qadamda kutilmagan qiyinchiliklarga duch kelardi. Kalavaning uchi dam oʻtmay uzilib qolaverardi.
Afishalar boʻlganmidi oʻzi? Boʻlgan edi. Lekin tunda ularning ustiga boshqa afishalarni yopishtirishipti, aksiga yurib, bironta ham nusxa qolmapti. Qayoqdan kelib qoldi oʻzi oʻsha jodugar? Kim biladi deysiz. Gapingizga qaraganda, u bilan shartnomayam tuzgansiz?
— Shunaqa boʻlishi kerak, — deb javob qildi hayajonlangan Vasiliy Stepanovich.
— Qani oʻsha shartnoma?
— Yoʻq, — deb javob qildi rangi dokadek oqara boshlagan buxgalter qoʻllarini yoygancha. Darhaqiqat, oʻsha shartnoma na buxgalteriya papkalarida, na moliya direktorida, na Lixodeevda, na Varenuxada bor edi.
Familiyasi nima ekan oʻsha sehrgarning? Vasiliy Stepanovich bilmasdi, u kechagi seansda yoʻq edi. Kapel'dinerlar ham bilmadi, bilet sotuvchi kassir ayol iyeshanasini tirishtira-tirishtira, oʻylay-oʻylay axiyri bunday dedi:
— Vo... Voland shekilli.
Balki Voland emasdir? Ehtimol Voland emasdir. Kim bilsin, balki Falanddir.
Surishtirib, ajnabiylar byurosining na Voland degan, shuningdek, na Faland ismli sehrgar haqida hech nima eshitmaganini aniqlashdi.
Kur'er Karpovning aytishicha, oʻsha sehrgar goʻyo Lixodeevning kvartirasida istiqomat qilayotganmish. Gurgan gapki, shu zahoti u kvartiraga borib kelishdi. Afsuski u yerda hech qanaqa sehrgarni uchratishmadi. Lixodeevning oʻzini ham topishmadi. Uy xodimasi Grunya yoʻq edi, uning qayoqqa gʻoyib boʻlganini hech kim bilmasdi. Boshqarma raisi Nikonor Ivanovich yoʻq, Prolejnev yoʻq!
Koʻz koʻrib, quloq eshitmagan hol yuz bergan edi: teatr ma’muriyatining barcha rahbarlari gʻoyib boʻlgan edi, kecha juda gʻalati, uyatsiz seans boʻlgan, lekin uni kim uyushtirganu kimning soʻzi bilan qilgan — hech kim bilmasdi.
Bu asnoda kassa ochiladigan tush payti ham yaqinlashib qoldi. Ammo kassani ochish haqida gap ham boʻlishi mumkin emas edi, albatta! Shu zahoti Var'etening eshigiga: «Bugungi spektakl' qoldirildi», deb yozilgan kattakon karton osib qoʻyishdi. Navbatda turganlar mrasida gʻala-gʻovur boshlandi, lekin bir oz mojaro qilishib turishgach, uzundan-uzun navbat zanjiri narchalanib barbod boʻla boshladi, oqibat, oradan taxminan bir soat vaqt oʻtar-oʻtmas, Sadovaya koʻchasida navbat kutganlardan asar ham qolmadi. Tergovchilar oʻz ishini boshqa yerda davom ettirish uchun joʻnab ketishdi. Var'ete xodimlarini uy-uyiga joʻnatib yuborishdi, teatrda faqat navbatchilarni qoldirishib, uning eshiklarini yoptirishdi.
Buxgalter Vasiliy Stepanovich ikkita ishni zudlik bilan bajarishi kerak edi. Birinchidan, Tomoshalar va oʻyin-kulgilar komissiyasiga borib, kecha teatrda yuz bergan voqea haqida xabar qilishi, ikkinchidan, tomoshaxonalar moliya shoʻ’basiga borib, kecha kassaga tushgan 21711 soʻm pulni topshirishi kerak edi.
Nihoyatda sarishta va intizomli Vasiliy Stepanovich pulni gazetaga oʻrab, ustidan kanop bilan bogʻladi-da, portfeliga soldi. Pul olib yurish instruksiyasini juda puxta bilgan bu odam, turgan gapki, avtobus yo tramvay bekatiga emas, balki taksomotor bekatiga yoʻl oldi.
Bu yerda turgan uchta mashinaning shofyorlari qoʻlida qappaygan portfel' bilan shoshib kelayotgan passajirni koʻrishgan hamonoq, unga gʻazab bilan oʻqrayib qarashdi-da, shundoqqina tumshugʻi ostidan odam olmay qochvorishdi.
Esankirab qolgan buxgalter, bunga qanday tushunish kerak, deb oʻylab turgan yerida anchagacha serrayib qoldi.
Yana uch daqiqalardan keyin bekatga boʻsh mashina kelib toʻxtadi, lekin shofyorning koʻzi passajirga tushdi-yu, afti burishib ketdi.
— Mashina boʻshmi? — deya yoʻtalib qoʻydi hanuz sarosimada boʻlgan Vasiliy Stepanovich.
— Pulingizni koʻrsating, — jahl bilan javob qildi shofyor passajir tomonga qayrilib ham qaramay.
Borgan sari hayrati osha boshlagan buxgalter qimmatli portfelini qoʻltigʻiga qistirib, hamyonidan bir chervon chiqardi-da, uni shofyorga koʻrsatdi.
— Bormayman! — dedi u qisqagina qilib.
— Meni kechirasiz... — deb buxgalter gap boshlagan edi, shofyor uning soʻzini boʻldi:
— Uch soʻmliklaringiz bormi?
Tamomila gangib qolgan buxgalter hamyonidan ikkita uch soʻmlik chiqarib, shofyorga koʻrsatdi.
— Oʻtiring, — deb baqirdi u va schyotchik bayroqchasiga «tap» etib urib, uni sindirib yuborayozdi. — Ketdik.
— Qaytimga maydangiz yoʻqmi deyman? — qoʻrqa-pisa soʻradi buxgalter.
— Kissam toʻla qaytim! — deb baqirdi shofyor, koʻzguda uning qon quyilgan koʻzlari koʻrindi, — shu bugunning oʻzida meni uch marta yer qilib ketishdi. Bitta meni emas — boshqalarniyam. Yaramas kira xaqiga chervon beradi, deng. Men unga toʻrt soʻm ellik tiyin... u itdan tarqagan qaytimni olib mashinadan tushadi! Oradan besh minut oʻtar-oʻtmas qarasam: qoʻlimda chervon emas, narzan shishasining qogʻozi! — Shu yerga kelganda shofyor uyat soʻzlarni aytib soʻkindi. — Yana bittasini Zubovskayaga eltib qoʻydim. Uyam bir chervon berdi. Unga uch soʻm qaytardim. Tushib ketdi! Keyin hamyonimga qoʻl tiqsam, u yerdan asalari uchib chiqib shartta barmogʻimni chaqib olsa boʻladimi! Voy... — deb shofyor yana uyat soʻzlarni qalashtirib tashladi, — lekin chervon yoʻq. Kecha anavi Var'eteda (soʻkinadi) qandaydir maraz koʻzboyloqchi chervon pullar sochib tomosha koʻrsatganmish (soʻkinadi).
Buxgalter oʻzini yoʻqotib, gʻujanak boʻlib oldi va «Var'ete» degan soʻzni endi eshitib turgandek koʻrsatdi oʻzini, lekin ichida: «Ana mashmasha!..» — deb qoʻydi.
U oʻzi koʻzlagan yerga yetib kelib, kira haqini begʻalva toʻladi-da, binoga kirdi va mudir kabineti tomon koridordan jadal yurib borarkan, bemavrid kelganini payqadi. Tomoshalar komissiyasi idorasida qandaydir bezovtalik hukmron edi. Boshidagi roʻmoli sirgʻalib ensasiga tushgan, koʻzlari bejo kur'er ayol buxgalter yonidan yugurib oʻtdi.
— Yoʻq u, yoʻq, yoʻq, tasadduqlar! — deb qichqirardi u allakimlarga, — kamzul-shimi bor, ammo kamzulda hech vaqo yoʻq!
Ayol qaysiyam eshikka kirib ketdi, shu zahoti uning orqasidan idishlarning chil-chil singani eshitildi. Sekretar' xonasidan komissiyaning birinchi sektori mudiri yugurib chikdi, buxgalter uni yaxshi tanirdi, ammo u shu qadar asabiy ediki, buxgalterni tanimadi va shu ketgancha dom-daraksiz gʻoyib boʻldi.
Bu voqealardan qattiq larzaga kelgan buxgalter komissiya raisi kabinetining dahlizi boʻlmish kotiba xonasiga kirdiyu butunlay dong qotib qoldi.
Eshigi yopiq kabinetdan dagʻdagʻali ovoz eshitilardi. Bu, shubhasiz, komissiya raisi Proxor Petrovichning ovozi edi. «Bitta-yarimtasini rosa tuzlayapti shskilli?» — deb koʻnglidan oʻtkazdi gangib qolgan buxgalter va atrofiga koʻz tashlab boshqa bir manzaraning shohidi boʻldi: Proxor Petrovichning shaxsiy kotibasi — sohibjamol Anna Richardovna ustiga teri qoplangan kresloda oyoqlarini xonaning naq oʻrtasigacha uzatib yuborib, boshini orqa suyanchiqqa tashlagancha qoʻlida jiqqa hoʻl roʻmolcha bilan yum-yum yigʻlab yotardi.
Anna Richardovnaning butun iyagi lab moyiga boʻyalgan, pushtirang yonoqlaridan esa erigan kiprik boʻyogʻi qop-qora jilgʻa boʻlib oqib tushardi.
Anna Richardovna xonaga odam kirganini koʻrib, sakrab oʻrnidan turdi, buxgalterga tashlanib, kamzuli yoqasidan changallab uni silkitarkan, chinqirib dedi:
— Xudoga shukur! Bitta boʻlsayam topiliptiyu mard odam! Hamma qochib ketdi, xoinlar! Yuring uning oldiga, nima qilishga hayronman! — Keyin oʻksib-oʻksib yigʻlagancha, buxgalterni kabinetga sudrab kirdi.
Buxgalter kabinetga kirdi-yu, birini navbatda qoʻlidan portfeli tushib ketdi, miyasidagi oʻylari tamomila ostin-ustun boʻlib ketdi. Buning sababi bor edi, albatta.
Ustiga salmoqli siyoxdon qoʻyilgan mahobatli yozuv stoli ortida quruq kostyumning oʻzi oʻtirar va siyohga botirilmagan quruq pero bilan qogʻozga nimalarnidir yozardi. Kostyum galstuk taqqan, uning soat choʻntagidan oʻzi yozar ruchka chiqib turardi, ammo kostyum yoqasi ustidan na boʻyin bor edi, na kalla, shupingdek, kostyum yenglaridan ham qoʻl chiqmagan edi. Kostyum ishga qattiq berilganligidan, atrofida yuz berayotgan toʻs-toʻpolonni mutlaqo payqamas edi. Kostyum xonaga kimdir kirganini eshitib, kresloga suyandi, shunda uning yoqasi uzra Proxor Petrovichning buxgalterga juda yaxshi tanish boʻlgan ovozi yangradi:
— Nima gap? Eshikka yozib qoʻyilgan-ku qabul qilmasligim haqida.
Sohibjamol kotiba buni eshitib chinqirib yubordi va kuyinib dedi:
— Koʻrdingizmi? Koʻryapsizmi?! U yoʻq! Yoʻq! Qaytarib bering! Topib bering uni!
Shu payt kimdir kabinet eshigidan boshini tiqdi-yu, «voy» deb yuborib, juftakni rostlab qoldi. Buxgalter tizzalari qaltirayotganini his qilib stulga omonatgina oʻtirdi, lekin portfelini yerdan koʻtarib olishni unutmadi. Anna Richardovna buxgalterning kamzulini qoʻyib yubormay, uning atrofida girdikapalak boʻlar va hadeb chinqirardi:
— Shaytonni tilga olib soʻkinganida, doim uni «hay-hay»lab toʻxtatardim! Mana oqibat, — shunday deb goʻzal kotiba yozuv stoli oldiga pildirab bordi va koʻp yigʻlaganidan xiyol pingʻillagan mayin musiqiy ovozi bilan dedi:
— Prosha! Qayerdasiz?
— Meni «Prosha» deyishga qanday haddingiz sigʻdi? — dedi kostyum viqor bilan va kresloga yanayam chuqurroq botib oʻtirdi.
— Tanimayapti! Meni tanimadi-ya! Tushunyapsizmi? — deb hoʻngrab yubordi kotiba.
— Kabinetda yigʻi-sigʻi qilmang! — dedi endi jahl bilan jizzaki kostyum va rezolyutsiya qoʻyib imzo chekish uchun bir dasta qogʻozni yengi bilan oʻz oldiga surdi.
— Yoʻq, men bunga qarolmayman, yoʻq, hech qarolmayman! — deb chinqirib yubordi Anna Richardovna va kabinetdan yugurib chiqib ketdi, uning orqasidan buxgalter ham oʻqday otilib chiqdi.
— Men oʻtirgandim, — deb hikoya qila boshladi hayajondan qalt-qalt titrayotgan Anna Richardovna, yana buxgalterning yengidan mahkam ushlab olib, — bir payt bir mushuk kirib keldi. Qop-qora, oʻziyam xuddi xirsday keladi. Turgan gapki, men unga «pisht!» — deb qichqirdim. U chiqib ketdi, lekin oʻrniga allaqanday baqbaqaloq odam kirdi, uniyam basharasi mushuknikiga oʻxshardi. Kirdi-da: «Bu qanaqasi, grajdanka, nega ish bilan kelganlarni «pisht»lab haydaysiz?» — dedi. Shunday dediyu shilt etib Proxor Petrovichning oldiga kirib ketdi, men ham orqasidan kirdim, albatta. «Nima qilyapsiz, esingizni yeganmisiz?» — deb qichqirdim unga. U sulloh boʻlsa toʻgʻri Proxor Petrovichning oldiga borib, uning roʻparasiga, kresloga oʻtirdi! Lekin Proxor Petrovich... oʻzingiz bilasiz, u — judayam oqkoʻngil odam-u, ammo oʻlgudek tajang. Achchigʻi chiqib ketdi! Ha! Asabi chatoq, chunki molday ishlaydi, ha, achchigʻi chiqib: «Nega beruxsat kirdingiz bu yerga?» — dedi. Anavi sulloh boʻlsa, kresloga yalpayib oʻtirib olib, buning ustiga, tirjayib nima dedi deng: «Men, dedi, siz bilan ish yuzasidan gaplashgani keldim», dedi. Proxor Petrovich boʻlsa, jahli chiqib: «Bandman!» — dedi. U boʻlsa uyalmay-netmay: «Siz hech nima bilan band emassiz...» — dedi-ya. Tavba! Shundan keyin, turgan gapki, Proxor Petrovich tutaqib ketib: «Bu axir qanday bema’nigarchilik! Olib ketinglar uni, jin olsin meni!» — deb baqirvordi. Sulloh boʻlsa tirjayib turib, nima dedi deng: «Jin olsinmi? Boʻpti, toʻgʻrilaymiz!» — dedi. Shunda bir nima taraqlab ketdi-yu, men chinqirib yuborib, qarasam: anavi mushukbashara sulloh yoʻq, stolda esa, ko... kostyum... oʻtiripti-i-i... Uu-uuu! — Anna Richar-dovna ogʻzini pattoyi kovushdek ochib uv tortib yigʻlay boshladi.
U yigʻlab-yigʻlab, nafasini rostlab oldi-da, keyin mutlaqo kurakda turmaydigan gaplarni javray ketdi:
— Hali qarasang yozyapti, yozyapti, yozyapti! Jinni boʻlib qolish hech gapmas! Telefondayam gaplashyapti! Kostyum gaplashyapti! Hamma qochib ketdi — sichqonning ini ming tanga!
Buxgalter turgan yerida faqat qalt-qalt titrardi. Lekin shu payt unga omad kulib bokdi. Kotiba xonasiga ikki nafar militsioner jiddiy qiyofada bamaylixotir kirib keldi. Sohibjamol kotiba ularni koʻrdiyu beshbattar hoʻngrab yigʻlagancha, qoʻli bilan kabinet eshigini koʻrsata boshladi.
— Keling, yigʻini bas qilaylik, grajdanka, — xotirjam ohangda dedi birinchi militsioner, buxgalter esa oʻzining bu yerda ortiqcha ekanligini bilib, xonadan otilib chiqdi va yana bir daqiqadan soʻng toza havodan nafas ola boshladi. Miyasi xuddi yelvizak oʻtgan moʻrkon singari gʻuvillardi, shu gʻuvillagan tovush orasidan kapel'dinerlarning kechagi tomoshada ishtirok etgan mushuk haqidagi hikoyalari uzuq-yuluq boʻlib eshitilardi qulogʻiga. «Ana xolos! Bu oʻsha mushukchamiz emasmikin hali?»
Komissiya idorasida oʻzi koʻzlagan maqsadga erisha olmagan diyonatli Vasiliy Stepanovich Vagan'kovskiy tor koʻchasiga joylashgan uning filialiga borishga qaror qildi. U oʻz koʻngliga taskin berish maqsadida filialgacha piyoda yurib bordi.
Tomoshalar komissiyasining shahar filiali hovlining toʻridagi, vaqt oʻtishi bilan suvogʻi koʻchgan imoratga joylashgan boʻlib, u oʻz vestibyulidagi porfir ustunlari bilan mashhur edi.
Lekin filialga kelgan odamlarni bugun ustunlari emas, balki shu ustunlar poyida yuz berayotgan gʻaroyib hodisa tong qoldirgan edi.
Bir necha kishi kichik bir stol ortida yum-yum yigʻlab oʻtirgan oyimqizga dong qotib qarab qolishgan edi, oyimqiz shu stolcha ustiga yoyib qoʻyilgan tomoshalar haqidagi maxsus adabiyotning sotuvchisi edi. Oyimqiz aynan hozir hech kimga hech qanday kitob sotmas, odamlarning hol-ahvol soʻrab bergan savollariga esa faqat qoʻl siltardi, xolos, lekin xuddi shu mahal tepadan ham, pastdan ham, yon tomonlardan ham, xullas filialning hamma boʻlimlaridan, kamida yigirmatacha telefon baravariga qattiq jiringlay boshladi.
Yigʻlab oʻtirgan oyimqiz birdan seskanib ketib: — Ana, yana boshlandi! — deb chinqirdi jazavasi tutib va dabdurustdan titroq ovoz bilan kuylay boshladi:

Славное море свяшенньга Байкал…
Shu payt zina boshida paydo boʻlgan kur'er musht tugib kimgadir poʻpisa qildi va oʻzining jilosiz, xira bariton ovozi bilan oyimqizga joʻr boʻldi:

Славен корабль, омулевая бочка!..
Kur'erning ovoziga olis xonalardan boshqalarning ham ovozi qoʻshilib, xor vujudga kela boshladi va nihoyat, bu qoʻshiq filialning hammayogʻida yangray boshladi. Hisoblash-tekshiruv boʻlimi joylashgan eng yaqin 6-xonadan kelayotgan ovozlar orasida kimningdir xiyol hirqiroq, ammo juda kuchli yoʻgʻon ovozi ajralib turardi. Telefon apparatlarining tobora kuchaya boshlagan qoʻngʻiroqlari bu xorga joʻrlik qilardi.

Гей, Баргузин... пошевеливай вал!.. —
deb boʻkirardi kur'er zinada turib.
Qizning koʻz yoshlari marjon-marjon boʻlib oqar, tishlarini gʻijir qilishga urinar, lekin ogʻzi oʻz-oʻzidan ochilib, kur'erdan bir parda yuqori tovushda kuylardi:

Молодцу бьпъ недалечко!
Filialga ish bilan kelib, lol boʻlib serrayib qolgan odamlarni koʻproq hayratga solgan narsa shu ediki, xor qatnashchilari garchi binoning turli tomonlarida boʻlishsa ham, goʻyo koʻrinmayotgan dirijyordan koʻz uzmay turganday, juda ravon va uygʻun kuylashardi.
Vagan'kovskiy tor koʻchasidan oʻtayotgan odamlar hovlini oʻragan panjara oldida toʻxtashib, filialda boʻlayotgan vaqtichogʻlikdan hayron boʻlishardi.
Qoʻshiqning birinchi bandi tugashi bilan xor yana goʻyo dirijyor ishorasi bilan birdan kuylashdan toʻxtadi. Kur'er ohista soʻkinib, xonaga kirib ketdi. Shu mahal filialning hovli eshigi ochilib, oq xalat ustidan avra pal'to kiygan bir grajdanin bilan militsioner kirib keldi.
— Jon doktor, biron ilojini qiling, — deb azza-bazza chinqirdi qiz.
Zina boshiga filial kotibi otilib chiqdi, xijolatpazlikdan boʻlsa kerak, duduqlanib dedi:
— Bilasizmi, doktor, biz hammamiz qandaydir ommaviy gipnoz ta’siriga uchraganga oʻxshaymiz... Shunga koʻra, albatta... — u gapini tugata olmadi, soʻzlar tomogʻiga tiqilib qolib, birdan tenor ovoz bilan kuylay boshladi:

Шилка и Нерчинск…
— Ahmoq! — deb chinqirdi qiz, lekin kimni haqorat qilganini izohlashga ulgurolmadi, buning oʻrniga oʻzi oʻsha Shilka va Nerchinsk toʻgʻrisida kuylashga majbur boʻldi.
— Oʻzingizni qoʻlga oling! Koʻylashni bas qiling! — dedi doktor kotibga.
Holbuki kotibning oʻzi ham, koʻrinishidan qoʻshiq aytmaslik uchun koʻp narsadan voz kechishga tayyor edi, biroq, nima qilsinki, qoʻshiq aytishdan oʻzini toʻxtata olmasdi, shunga koʻra u xorga qoʻshilib bandning oxirigacha ijro etib koʻchadan oʻtganlarning diqqatini oʻziga tortdi.
Band tugashi bilan birinchi boʻlib sotuvchi qiz vrachdan valerianka oldi, shundan soʻng vrach boshqalarga ham valerianka ichirish uchun kotib orqasidan yugurib ketdi.
— Meni afv etasiz, yaxshi qiz, — deb Vasiliy Stepanovich sotuvchi qizga yuzlandi, — filialingizga kirmaganmidi qora mushuk?..
— Yana qanaqa mushuk? — deb chiyilladi jahl bilan qiz, — bitta eshshak oʻtiripti filialimizda, eshshak! — shunday deb turib, yana ilova qildi: — Mayli, eshitsin! Hammasini gapirib beraman, — shundan keyin u yuz bergan butun voqeani soʻzlab berdi.
Ma’lum boʻlishicha, shahar filialining «engil tomoshalar ishini tamoman barbod qilgan» (sotuvchi qiz ta’biri) mudiri har xil toʻgaraklar ochishga ishqiboz ekan.
— Rahbarlarni shu yoʻl bilan goʻsxoʻr qilib kelyapti! — deb baqirdi qiz.
Mudir shu bir yil mobaynida Lermontovni oʻrganish, shaxmat-shashka, ping-gyung va chavandozlik toʻgaraklarini ochibdi. Yoz kelsa, hali yana eshkak eshish va al'pinistlar toʻgaraklarini ham tashkil qilmoqchimish.
— Mana, bugun esa tushlik tanaffus paytida... — deb hikoyasini davom ettirdi qiz, — mudir allaqanday bir itvachcha bilan qoʻltiqlashib kirib keldi... egnida katak matodan shim, koʻziga shishasi darz ketgan pensne taqqan... basharasi — xuddi hozir goʻrdan chiqqanga oʻxshaydi!
Sotuvchi qizning gapicha, mudir u odamni oʻsha zahoti, filialning oshxonasidayoq ovqatlanib oʻtirgan xodimlarga, xor toʻgaraklarini tashkil qilish boʻyicha yirik mutaxassis, deb tanishtiripti.
Boʻlgʻusi al'pinistlarping qovoqlari osilib tushgan, albatta, lekin mudir hammani bardam boʻlishga undabdi, xor mutaxassisi boʻlsa ham hazil, ham qochiriq gaplar aytib, qoʻshiq oʻrganish uchun arzimagan naqt kerak boʻlishi, vaholanki, uning bir olam foyda keltirishi haqida ont ichib ishontiriiti.
Har safargiday, sotuvchi qizning aytishicha, filialning taniqli xushomadgoʻylari Fanov bilan Kosarchuklar birinchi boʻlib otilib chiqishib, xor toʻgaragiga yozilishga rozilik berishipti. Shunda qolgan xizmatchilar ham qoʻshiq aytishdan qochib qutulib boʻlmasligini tushunishib, toʻgarakka yozilishgan. Qoʻshiqni tushlik tanaffus paytida aytishga qaror qilishipti, chunki qolgan vaqtlar Lermontov va shashka bilan band ekan. Mudir kollektivga oʻrnak koʻrsatish uchun oʻzining tenor ovozi borligini e’lon qilipti, shundan keyin hamma narsa xuddi yomon tushdek boshlanib ketipti. Katak shim kiygan mutaxassis — xormeyster:
— Do-mi-sol'-do! — deb baqiripti-da qoʻshiq aytishdan qochib shkaf orqasiga yashiringan uyatchanlarni tortib chiqipti. Kosarchukka esa, musiqiy hofizangiz gʻoyatda zoʻr, deb gʻinshiy, ingray boshlapti va, men — qari qoʻshiqchi — regentning soʻzini yerda qoldirmang, deb yolborib, kamertonni jingillatib chertib, «Slavnoye more» qoʻshigʻini bir gumburlatib olasiz endi, deb iltimos qilipti.
Gumburlatib olishipti. Olishgandayam juda yaxshi olishipti. Katak shim kiygan regent chindanam oʻz ishini yaxshi bilar ekan. Birinchi bandni oxiriga yetkazishganda regent uzr soʻrab: «Menga bir daqiqaga ruxsat!» — debdi-yu... gʻoyib boʻlipti. Hamma uni, hozir, bir daqiqadan keyin qaytib keladi, deb oʻylagan. Lekin oradan oʻn daqiqa vaqt oʻtsa ham undan darak boʻlmapti. Filial xodimlarining koʻngli yorishib ketipti — regent qochdi, deb oʻylashgan-da.
Lekin shu payt birdan hammalari qoʻshiqning ikkinchi bandini kuylay boshlashipti, Kosarchuk ularga bosh boʻlipti: ehtimol uning musiqiy hofizasi unchalik zoʻrmasdir-u, ammo ovozi xiylagina yoqimli baland tenor ekan. Qoʻshiq tugapti. Regentdan darak yoʻq! Hamma joy-joyiga tarqala boshlagan, lekin oʻz oʻrinlariga borib ulgurishmasdan, xohlashmasalar ham yana qoʻshiq boshlashipti. Hech oʻzlarini toʻxtatisha olmapti. Ikki-uch minut jim oʻtirisharmish-da, yana badanglatisharmish. Bir zum jim oʻtirib, yana badanglatisharmish! Ana shunda falokat yuz berganini tushunishipti. Mudir sharmanda boʻlganidan oʻz kabinetiga kirib, ichidan qulflab olipti.
Shu yerga kelganda qizning hikoyasi uzildi. Valer'yanka ham kor qilmagan edi.
Yana chorak soatdan keyin Vagan'kovskiy tor koʻchasidagi panjara devor oldiga uchta yuk mashinasi kelib toʻxtadi, filialning barcha xodimlari mudir boshchiligida shu mashinalarga chiqishdi.
Birinchi mashina bir chayqalib darvozadan tor koʻchaga chiqishi bilan kuzovda bir-birlarining yelkalaridan ushlab zich turgan xizmatchilar ogʻizlarini ochishdiyu butun koʻchani boshlariga koʻtarib, ommaviy qoʻshiqni ijro eta boshladilar. Ikkinchi yuk mashinasi, undan keyin uchinchi mashinadagilar ham ularga joʻr boʻlishdi. Xodimlar shu tarzda joʻnab ketishdi. Koʻcha-koʻyda oʻz ishlari bilan yugurib yurgan odamlar yuk mashinalariga qiyo boqib qoʻyisharkan, hech ajablanishmasdi, chunki ularni shahar tashqarisiga ketayotgan ekskursiyachilar deb oʻylashardi. Toʻgʻri, ular chindanam shahar tashqarisiga ketishayotgan edi, ammo ekskursiya emas, balki professor Stravinskiyning shifoxonasiga yoʻl olishgan edi.
Tamomila esi ogʻib qolgan buxgalter yarim soatdan keyin tomoshaxonalar sektorining moliya boʻlimiga yetib bordi, bu yerda u qoʻlidagi davlat sarmoyasidan tezroq qutulish niyatida edi. Uning koʻzi pishib qolgan edi, shunga koʻra choʻzinchoq zalga oldin ehtiyotlik bilan asta moʻraladi — bu yerda oltin harflar yozilgan sirlangan oynalar ortida xizmatchilar ishlab oʻtirishardi. Buxgalter bu yerda hech qanday vahima yo betartiblik alomatini koʻrmadi. Botartib idoralarda boʻlgani singari bu yerda osoyishtalik hukm surardi.
Vasiliy Stepanovich: «Pul qabul qilinadi», deb yozilgan oynaga boshini sukdi, notanish bir xizmatchi bilan salomlashdi va muloyimlik bilan kirim orderi blankini soʻradi.
— Nima qilasiz uni? — deb soʻradi xizmatchi. Buxgalter taajjublandi.
— Pul topshirmoqchiman. Var'etedanman.
— Bir daqiqa sabr qiling, — dedi xizmatchi va tuynukni simtoʻr bilan toʻsdi.
«Qiziq!» — deb oʻyladi buxgalter. U toʻgʻri ajablanayotgan edi. Chunki bunday holni umrida birinchi marta uchratishi edi. Hamma biladi: pul olish qiyin; bu ishda hamisha biron ishkallik topilishi mumkin. Lekin buxgalter oʻzining oʻttiz yillik ish tajribasida bironta odamning, xoh u adliya vakili, xoh xususiy shaxs boʻlsin, pul topshirishda qiynalganini koʻrmagan edi.
Mana, nihoyat simtoʻr ochilib, buxgalter yana boshini oynaga tiqdi.
— Koʻpmi topshiradigan pulingiz? — deb soʻradi xizmatchi.
— Yigirma bir ming yetti yuz oʻn bir soʻm.
— Oʻhhoʻ! — dedi xizmatchi negadir kinoyaviy oxdngda va buxgalterga yashil blank uzatdi.
Buxgalter oʻziga yod boʻdib ketgan blankni bir zumda toʻldirib, pul oʻralgan paketning kanopini yecha boshladi. U paketni yechdiyu birdan koʻzi jimirlab ketdi, qattiq iztirobda bir nima deb gʻoʻldiradi.
Uning koʻz oldida chet el pullari yotardi. Bu yerda pachka-pachka Kanada dollarlari, ingliz funtlari, golland gul'denlari, Latviya latlari, eston kronlari bor edi...
— Mana oʻsha Var'etedagi firibgarlardan bittasi, — degan dagʻdagʻali ovoz eshitildi gung boʻlib qolgan buxgalterning tepasida. Shu zahoti Vasiliy Stepanovichni hibsga olishdi.

Oʻn sakkizinchi bob
Koʻngilsiz Tashriflar
Bizning tirishqoq buxgalter jasadsiz kostyumga yoʻliqishdan oddin taksomotorda borayotgan paytda, Moskvaga kelgan Kiyev poyezdining yumshoq oʻrinli 9-platskart vagonidan qoʻliga kichkinagina fibra chamadon koʻtargan xushhulq bir odam hamma yoʻlovchilar qatori perronga tushdi. Bu yoʻlovchi marhum Berliozning Kiyevdagi sobiq Institut koʻchasida istiqomat qiluvchi pochchasi ekonomist-planovik Maksimilian Andreevich Poplavskiy edi. Maksimilian Andreevichning Moskvaga kelishiga u oʻtgan kuni kechqurun allamahalda quyidagi mazmunda olgan telegramma sabab boʻlgan edi:
«Meni hozirgina Patriarx koʻlida tramvay bosib ketdi. Dafn juma, kunduz uchda. Yetib keling. Berlioz».
Maksimilian Andreevich Kiyevda haqli ravishda eng donishmand kishilardan biri hisoblanardi. Lekin bu tarzdagi telegramma eng aqlli odamni ham gangitib qoʻyishi mumkin edi. Baski, odam oʻzini tramvay bosib ketgani haqida telegramma yuboribdimi, demak u oʻlmagan. Lekin unda dafnning nima aloqasi bor bunga? Yo ahvoli judayam ogʻiru tirik qolishiga koʻzi yetmayaptimikin? Bu mumkin, lekin dafn paytining anikdigi oʻta gʻayrioddiy hol edi — axir u oʻzining juma kuni kunduz soat uchda dafn etilishini, oʻzingiz oʻylang, qayokdan bilsin? Gʻoyat gʻaroyib telegramma!
Biroq chalkash jumboqlarni yecha olganlari uchun ham dono odamlarni dono deb atashadi. Masala ravshan. Xatoga yoʻl qoʻyilgan, telegramma chalkashib ketgan. «Meni» soʻzi, shubhasiz, bu yerga boshqa telegrammadan kirib, «Berliozni» degan soʻzning oʻrnini egallagan, «Berliozni» soʻzi esa, kelishik qoʻshimchasidan judo boʻlib, telegramma oxiriga borib qolgan. Shunday tuzatish kiritiladigan boʻlsa, telegrammaning mazmuni oydinlashar, ammo, fojiali tus olardi, albatta.
Maksimilian Andreevich, umr yoʻldoshining qaygʻuli faryodi sal tinishi bilan, darhol Moskvaga otlana boshladi.
Shu oʻrinda Maksimilian Andreevichning dil rozini fosh qilishimizga toʻgʻri keladi. Hech shubha yoʻqki, xotinining ayni kamolga yetgan paytda nobud boʻlgan jiyaniga uning ham rahmi kelgan edi. Lekin, ish koʻzini biluvchi odam sifatida, oʻzining dafn marosimida qatnashishiga unchalik zarurat yoʻqligini ham tushunardi, albatta. Shunga qaramay, Maksimilian Andreevich Moskvaga judayam shoshilib otlana boshladi. Xoʻsh, sabab nima? Sabab bitta — kvartira. Moskvadagi kvartirami? Ha, bu nihoyatda jiddiy masala. Maksimilian Andreevichga negadir Kiyev yoqmasdi, shu sababli keyingi paytlarda Moskvaga koʻchib oʻtish niyati uning qalbini qattiq iztirobga sola boshlagan, oqibat, hatto uyqusida ham xalovat qolmagan edi. Past sohil tomondagi orolchalarni koʻmib, suvi ufqqa borib tutashgan Dneprning bahorgi toshqini ham uning bahri-dilini ocholmasdi. Knyaz' Vladimir haykali poyidan koʻzga tashlanuvchi, goʻzallikda qiyosi yoʻq ulugʻvor manzara ham uni maftun qilmas edi. Vladimir tepaligidagi gʻisht terilgan ioʻlkalarda oʻynovchi quyoshning olachalpoq nurlari ham uning koʻnglini ovlamasdi. Bularning birontasini ham xohlamasdi u, faqat bir narsani — Moskvaga koʻchib oʻtishni istardi.
Oʻzining Institut koʻchasidagi kvartirasini Moskvadagi biron chogʻroq kvartiraga ayirboshlash haqida gazetalarga bergan e’lonlari hech qanday natija bermadi. Xohlovchilar topilmas, bitta-yarimta topilganiyam mutlaqo kurakda turmaydigan shartlar qoʻyardi.
Telegramma Maksimilian Andreevichni larzaga soldi. Bunday qulay fursatni boy berishning oʻzi gunoh edi. Uddaburon odam bunday holning boshqa takrorlanmasligini yaxshi biladi.
Qisqasi, qanchalik mushkul boʻlmasin, bir amallab jiyanning Sadovaya koʻchasidagi kvartirasini meros qilib olish kerak edi. Ha, bu mushkul, gʻoyatda mushkul ish, lekin shunday boʻlsa ham, bu mushkulotni yengmoq lozim edi. Omilkor Maksimilian Andreevich bunga erishish uchun birinchi navbatdagi eng zarur ish nimadan iborat boʻlishini yaxshi bilardi: bir ilojini qilib, marhum jiyanning uchta xonasiga vaqtincha boʻlsa ham oʻzini propiska qildirib olishi kerak.
Maksimilian Andreevich juma kuni Moskvaga yetib kelib, shu kuniyoq Sadovaya koʻchasidagi 302-bis uyning uy boshqarmasi eshigidan ichkari kirdi.
Devoriga daryoga choʻkkan odamni tiriltirish usullari bir nechta suratda tasvirlangan eski plakat osilgan torgina xonada yogʻoch stol ortida soqol-moʻylovi oʻsib ketgan, koʻzlari alang-jalang boquvchi oʻrta yoshlardagi odam yolgʻiz shoʻppayib oʻtirardi.
— Boshqarma raisini koʻrishim mumkinmi? — deb tavoze bilan soʻradi ekonomist-planovik, boshidan shlyapasini olib, chamadonchasini boʻsh turgan stulga qoʻyarkan.
Mana shu odmigina savoldan stol ortida oʻtirgan odamning negadir ruhi tushib, rangi boʻzday oqarib ketdi. Koʻzlari olazarak boʻlib, rais yoʻq, degan ma’noda gʻoʻldiradi u.
— Kvartirasidadir balki? — deb soʻradi Poplavskiy, — zarur ishim bor edi unda.
U odam yana poyintar-soyintar javob qiddi. Lekin bu gʻaliz javobdan, rais kvartirasida yoʻq, degan ma’noni anglasa boʻlardi.
— Qachon boʻladi?
Stol ortida oʻtirgan odam bu savolga javob bermay, qandaydir hasrat bilan derazaga qaradi.
«Ihi!» — dedi oʻziga-oʻzi farosatli Poplavskiy va kotibni soʻradi.
Gʻalati odam xuddi mushkul ahvolga tushganday choʻgʻ boʻlib qizarib ketdi va yana poyintar-soyintar gʻoʻldirab, kotib ham yoʻq... qachon kelishi ham ma’lum emas, xullas... kotib kasal... deganday boʻldi.
«Aha!..» — dedi oʻzicha Poplavskiy: — Lekin boshqarma a’zolaridan biron kishi bormi?
— Men, — hazin ovoz bilan javob qildi u odam.
— Gap bunday, — deb salobat bilan gapira boshladi Poplavskiy. — Kamina marhum jiyanim Berliozning yagona vorisi hisoblanaman — ma’lumingizki, u Patriarx koʻli yaqinida halok boʻldi — binobarin, qonun boʻyicha men bizning elliginchi kvartiramizni meros tariqasida qabul qilib olishim...
— Bexabarman, oʻrtoq, — deb soʻzini boʻldi tund odam.
— Kechirasiz, — dedi jarangdor ovoz bilan Poplavskiy, — siz boshqarma a’zosi sifatida...
Shu payt xonaga bir grajdanin kirib keddi. Stol ortida oʻtirgan odam uni koʻrdiyu dokadek oqarib ketdi.
— Boshqarma a’zosi Pyatnajko sizmisiz? — deb soʻradi undan kirgan odam.
— Men, — eshitilar-eshitilmas javob qaytardi u. Kirgan odam Pyatnajkoning qulogʻiga bir nima deb pichirlagan edi, u sarosimada oʻrnidan turdi-yu, yana bir necha soniyadan keyin boshqarma xonasida Poplavskiy yolgiz oʻzi qoldi.
«Eh, chatoq boʻldi-da! Kelib-kelib, birvarakayiga hammalarini...» — deb oʻyladi oʻkinch bilan Poplavskiy asfal't yotqizilgan hovlidan oʻtib, 50-kvartira tomon shosharkan.
Maksimilian Andreevich qoʻngʻiroq tugmasini bosgan hamonoq eshik ochildiyu, u qorongʻi dahlizga kirdi. Uni bir qadar taajjubda qoldirgan hol shu boʻldiki, eshikni kim ochgani ma’lum emas edi, chunki dahlizda stulda choʻqqayib oʻtirgan bahaybat bir mushukdan boshqa hech qanday jonzot yoʻq edi.
Maksimilian Andreevich, oʻzini sezdirish uchun yoʻtalib, yer tepinib qoʻydi. Shunda kabinet eshigi ochilib, dahlizga Korov'yov chiqdi. Maksimilian Andreevich unga nazokat bilan, ammo oʻz qadrini yoʻqotmagan holda ta’zim qilib, dedi:
— Familiyam Poplavskiy. Men marhum Berliozning...
U gapini tugatib ham ulgurmagan edi, Korov'yov choʻntagidan isqirt bir roʻmolcha olib, u bilan ogʻiz-burnini yopgancha yigʻlab yubordi.
— ... pochchasi boʻlaman...
— Boʻlmasam-chi, bilaman, — deb uning soʻzini boʻldi Korov'yov roʻmolchani yuzidan olarkan. — Bir koʻrishdayoq siz ekanligingizni fahmladim! — dedi u butun vujudi bilan silkinib yum-yum yigʻlarkan: — Qanday musibat, a? Nimalar boʻlyapti oʻzi? A? — deb qoʻshib qoʻydi.
— Tramvay bosib ketdimi? — pichirlab soʻradi Poplavskiy.
— Voy, sekinroq aytasizmi, — deb chinqirib yubordi Korov'yov, uning pensnesi ostidan koʻz yoshla-ri duv-duv oqa boshladi, — bosganda qandoq! Oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Ishonasizmi — boshi... choʻrt uzilib ketdi!.. Ung oyogʻi qars etib ikki boʻlak boʻldi! Chap oyogʻi qars etib ikki boʻlak boʻldi! Mana shunaqa bir balo jan bu tramvay degani! — Keyin Korov'yovning yana xoʻrligi keldi shekilli, koʻzgu yonidagi devorga yuzini bosib, butun vujudi bilan silkinib hoʻng-hoʻng yigʻlay boshladi.
Bu notanish odamning xatti-harakati pochchani qattiq hayratga soldi. «Bizning zamonda rahmdil odamlar qolmagan deyishadi, mana, bor ekan-u!» — deb oʻyladi u oʻzining ham xoʻrligi kela boshlaganini his qilib, lekin shu zahoti uning miyasidan, tagʻin bu rahmdil odam marhumning kvartirasiga oʻzini propiska qilib ulgurgan boʻlsa-ya, degan fikr lip etib oʻtdi, zero hayotda bunday hollar ham boʻlib turadi.
— Afv etasiz, siz mening rahmatli Mishamning doʻstimidingiz? — deb soʻradi u qup-quruq chap koʻzini yengi bilan artarkan, oʻng koʻzi bilan gʻamga botgan Korov'yovni kuzatib. Lekin u uyni buzgudek boʻlib shunaqa hoʻngrab yigʻlardiki, takror-takror qaytarilgan «choʻrt uzildi, ikki boʻlak boʻldi!» — degan soʻzlardan boshqa hech nimani anglab boʻlmasdi. Korov'yov hoʻngrab-hoʻngrab xumordan chiqqach, yuzini devordan uzib dedi:
— Yoʻq, ortiq chidolmayman! Borib efir valer'yankasidan uch yuz tomchi ichmasam boʻlmaydi! — shundan keyin u koʻz yoshidan jiqqa hoʻl yuzini Poplavskiyga oʻgirib ilova qildi: — Mana sizga tramvayning kasofati!
— Kechirasiz, menga telegrammani siz yuborganmidingiz? — deb soʻradi Maksimilian Andreevich, bu gʻayritabiiy yigʻloqi odam kim boʻldiykin, deb hamon peshanasini tirishtirib oʻylarkan...
— Anavi! — dedi Korov'yov barmogʻi bilan mushukni koʻrsatarkan.
Poplavskiy, yanglish eshitdim, deb oʻylab baqrayib qoldi.
— Yoʻq, chidolmayman, yigʻlashga ortiq majolim qolmadi, — deb davom etdi Korov'yov burnini «shoʻlq-shoʻlq» tortarkan, — eslasam: gʻildirak shoʻrlikning oyogʻini... bitta gʻildirak kamida oʻn pud kelar-ov... Qars etib! Borib yotib, pinakka ketmasam, ortiq chidolmayman, — shunday dediyu dahlizdan gʻoyib boʻldi.
Mushuk esa oʻrnidan qoʻzgʻaldi, stuldan «tap» etib sakrab tushib, orqa oyoqlariga turdi, old oyoqlarini beliga qoʻydi-da, ogʻzini pattoyi kavushdek ochib, tilga kirdi:
— Ha, men yuborgandim telegrammani. Xoʻsh, nimaydi ?
Maksimilian Andreevichning shu zahoti koʻzi tinib, boshi aylanib ketdi, oyoq-qoʻllari shol boʻlib qoldi, chamadonini tushirib yuborib, mushukning roʻparasida stulga oʻtirib qoldi:
— Men rus tilida gapiryapman shekilli, — dedi mushuk dagʻdagʻa bilan, — xoʻsh, yana nima deysiz?..
Biroq Poplavskiy «churq» etib ham javob qila olmadi.
— Pasportingiz! — deb miyovladi mushuk va momiq panajsini uzatdi.
Butunlay esi ogʻib qolgan Poplavskiy mushuk koʻzlarida yonib turgan ikkita uchqundan boshqa hech nimani koʻrmay, choʻntagidan pasportini xuddi xanjarni qindan sugʻurganday chiqardi. Mushuk koʻzgu ostidagi stolchada yotgan qalin qora gardishli koʻzoynakni olib taqib, yana ham savlatliroq boʻlib ketdi va Poplavskiyning dagʻ-dagʻ qaltirayotgan qoʻlidan pasportni yulqib oldi.
«Qiziq, hushimdan ketarmikinman yo yoʻqmi?» — deb oʻyladi Poplavskiy. Olisdan hamon Korov'yovning piqillab yigʻlagani eshitilar, dahlizni efir, valer'yanka va yana allaqanday badboʻy narsaning hidi tutib ketgan edi.
— Hujjatni qaysi militsiya boʻlimi bergan? — deb soʻradi mushuk pasportni varaqlarkan. Javob boʻlmadi.
Mushuk teskari ushlab olgan pasport boʻylab panjasini yuritarkan oʻziga-oʻzi dedi:
— Toʻrt yuz oʻn ikkinchi boʻlim... ha, toʻgʻri, oʻn ikkinchi! Menga tanish bu boʻlim! U yerda itgayam-bitgayam pasport beraverishadi! Lekin men, masalan, sizga bermasdim. Sirayam bermasdim! Basharangizga bir qarardimu darhol rad etardim! — Mushukning achchigʻi chiqib, pasportni yerga otib yubordi. — Sizning dafn marosimiga qatnashishingiz bekor qilinadi, — deb davom etdi mushuk rasmiyatchilik bilan. — Darhol oʻz turar joyingizga joʻnab keting. — Soʻng eshik tomonga oʻgirilib shangʻilladi: — Azazello!
Shu mahal dahlizga egnidagi qora trikosi badaniga chippa yopishib turgan, pak-pakana, belidagi kamariga pichoq qistirib olgan, mallasoch, chap koʻziga oq tushgan, sap-sariq soʻyloq tishli choʻloq odam otilib chiqdi.
Poplavskiy xuddi havo yetmayotganday entikib oʻrnidan turib ketdi va yuragini changallagancha orqasiga tisarildi.
— Azazello, kuzatib qoʻy! — deb buyurdi mushuk dahlizdan chiqarkan.
— Poplavskiy, — dedi pakana odam ohista manqalanib, — hammasi tushunarlidir?
Poplavskiy bosh irgʻadi.
— Hoziroq Kiyevga qaytib ket, — deb davom etdi Azazello, — u yerda «churq» etmasdan, xap oʻtir-u, Moskvadan kvartira olishni xayolingga ham keltirma, tushundingmi ?
Uzining soʻyloq tishi, pichogʻi, oq tushgan koʻzi bilan Poplavskiyning jonini olib qoʻygan bu pakana odamning boʻyi ekonomistning yelkasidan kelsa ham, xatti-harakatidan sergʻayrat, uddaburon, oʻz ishiga pishiq ekanligi koʻrinib turardi.
Birinchi navbatda u yerda yotgan pasportni olib, Maksimilian Andreevichga uzatdi, u jonsiz qoʻli bilan pasportni oldi. Keyin oʻsha Azazello bir qoʻliga chamadonni olib, ikkinchi qoʻli bilan eshikni lang ochdi-da, Berliozning pochchasini qoʻltiqlab, zina maydonchasiga yetaklab chiqdi. Poplavskiy devorga suyanib qoldi. Azazello chamadonni hech qanaqa kalitsiz ochib, undan yogʻ yuqili gazetaga oʻralgan bir oyogʻi yoʻq kattakon qovrilgan tovuqni olib, yerga qoʻydi. Keyin chamadondan yana ikki juft ichki koʻylak-ishton, ustara charxlaydigan tasma, qandaydir bir kitob va quticha olib qoʻyib, tovuqdan boshqa hammasini oyogʻi bilan tepib zina oraligʻidan pastga tushirib yubordi. Boʻshagan chamadon ham pastga uloqtirildi. Bir oz vaqtdan keyin uning yerga taraqlab urilgani eshitildi, chamasi qopqogʻi koʻchib ketgan edi.
Keyin sariqmashak bezori tovuqning oyogʻidan ushlab, u bilan qulochkashlab turib Poplavskiyning gardaniga shunday urdiki, tovuqning oʻzi uchib ketib, Azazelloning qoʻlida faqat oyogʻi qoldi. Mashhur adib Lev Tolstoyning odilona ta’biri bilan aytganda, Oblonskiylar xonadonida hamma narsa ostin-ustin boʻlib ketgan edi. Mazkur vaziyatda u aynan shunday deb aytgan boʻlardi. Ha! Poplavskiyga hamma narsa qorishib ketgandek boʻldi. Uning koʻzi oldidan uzunchoq uchqun lip etib oʻtdi, keyin u uchqun uzundan-uzun motam lentasiga aylanib, charogʻon may kunini bir lahzaga zulmat pardasi bilan burkadi, — shunda Poplavskiy pasportini qoʻlida ushlagancha, zinadan pastga uchib tusha boshladi. Zinaning birinchi muyulishiga yetgach, u yerdagi deraza oynasini tepib sindirdi-da, oʻzi pillapoyaga oʻtirib oldi. Oyoqsiz tovuq uning yonidan pildirab oʻtib, zina oraligʻidagi boʻshliqqa tushib ketdi. Yuqoridagi maydonchada qolgan Azazello hash-pash deguncha tovuqning oyogʻini yeb, suyagini trikosining yon choʻntagiga solib qoʻydi va kvartiraga kirib, eshikni qarsillatib yopdi. Xuddi shu mahal pastdan yuqoriga ohista koʻtarilayotgan odamning oyoq tovushi eshitildi.
Poplavskiy yana bir zina pastga yugurib tushib, bu yerdagi maydonchada turgan yogʻoch divanga nafas rostlagani oʻtirdi.
Egniga qadimiy jujuncha kostyum, boshiga yashil lentali qotirma poxol shlyapa kiygan, nihoyatda gʻamgin chehrali jikkakkina bir chol zinadan chiqib kelib, Poplavskiy qarshisida toʻxtadi.
— Aytib berolmaysizmi, grajdanin, — deb ma’yus ohangda soʻradi jujuncha kostyum kiygan odam, — nomer elliginchi kvartira qayerda?
— Yuqorida! — dedi Poplavskiy javobni qisqa qilib.
— Behad minnatdorman, grajdanin, — dedi jikkak odam hamon mungli ohangda va yuqoriga koʻtarila boshladi. Poplavskiy esa oʻrnidan turib, pastga yugurib tushib ketdi.
Maksimilian Andreevich, kuppa-kunduz kuni uni vahshiyoa talagan bezorilar ustidan shikoyat qilgani militsiyaga shoshmayaptimikin, degan savol tugʻiladi. Yoʻq, aslo, deb qat’iy ishonch bilan aytish mumkin. Militsiya idorasiga borib, mana, hozir koʻzoynak taqqan mushuk pasportimni oʻqidi, keyin triko kiygan, pichoq taqqan odam... deb shikoyat qilsinmi... yoʻq, grajdanlar, Maksimilian Andreevich haqiqatan ham dono odam edi!
U pastga tushib, koʻcha eshikning yonginasida qandaydir bir hujrani koʻrib qoldi. Hujra eshigining oynasi singan edi. Poplavskiy pasportini yoniga solib qoʻydi-da, yuqoridan tashlab yuborilgan narsalarini qidirib, atrofga koʻz yugurtira boshladi. Lekin u narsalardan asar ham yoʻq edi. Bu hol Poplavskiyni deyarli hech ranjitmadi, qizigʻi shundaki, ranjimaganidan oʻzi ham hayron qolgan edi. Hozir xayoli uni vasvasaga soluvchi boshqa ajoyib fikrga qaratilgan edi — u anavi qargʻish tekkan kvartirani hozir yuqoriga koʻtarilgan jikkak odam timsolida yana bir sinab koʻrish ishtiyoqida yonardi. Darhaqiqat: baski, u odam kvartirani soʻragan ekan, demak, bu yerga birinchi kelishi. Demak, u hozir toʻppa-toʻgʻri 50-kvartirani makon qilib olgan bezorilar panjasiga borib tushadi. Poplavskiy, bu jikkak odamni juda tez qaytib chiqadi deb faraz qilgan edi. Turgan gapki, Maksimilian Andreevich endi hech qanaqa jiyanining hech qanday dafn marosimiga shoshilmas, Kiyev poyezdining joʻnashiga esa hali ancha vaqt bor edi. Ekonomist u yoq-bu yoqqa qarab qoʻyib, «lip» etib hujraga kirib oldi. Xuddi shu mahal ancha yuqorida eshik ochilib yopilgani eshitildi. «Ana, u kirdi!» — deb oʻyladi Poplavskiy yuragini hovuchlagancha. Hujra ichi salqin edi, undan sichqon va etik hidi kelardi. Maksimilian Andreevich bir toʻnka ustiga oʻtirib, tashrif natijasini kutishga ahd qildi. U qulay kuzatuv joyi tanlagan edi, bu yerdan koʻcha eshik yaqqol koʻrinib turardi.
Biroq kiyevlik pochcha bu yerda koʻzlagan muddatidan koʻproq kutib qoldi. Zina, negadir, hanuz boʻm-boʻsh edi. Shuning uchun «tiq» etgan tovush ham eshitilardi. Mana, nihoyat, beshinchi qavatda eshik ochildi. Poplavskiy toshday qotib qoldi. Ha, oʻshaning oyoq tovushi, «Tushib kelyapti». Bir qavat pastdagi eshik ochildi. Oyoq tovushi tindi. Ayol ovozi. Gʻamgin odamning ovozi... ha, oʻshaning ovozi... U, «azbaroyi xudo, tinch qoʻying...», degandek gʻoʻldiradi. Poplavskiy ding qulogʻini siniq oynadan chiqarib turardi, Shu qulogʻiga ayol kishining kulgisi chalindi. Shaxdam-shaxdam yurib pastga tushib kelayotgan oyoq tovushi; mana u gʻizillab oʻtgan ayolni orqasidan koʻrib qoldi. Qoʻliga koʻk kleyonka sumka koʻtarib olgan bu ayol eshikni ochib hovliga chiqib ketdi. Anavi jikkak odamning oyoq tovushi yana eshitila boshladi. «Qiziq, u yana oʻsha kvartiraga qaytib chiqyapti. Mana, yana yuqori qavatdagi eshik ochildi. Hay, nachora, yana kutamiz».
Bu safar endi koʻp kutishga toʻgʻri kelmadi. Eshik ochildi. Oyoq tovushi. Tovush tindi. Jon achchigʻida chinqiriq. Mushuk miyovladi. Juda tez, pildirab tushib kelayotgan oyoq tovushi, pastga, pastga, pastga!
Poplavskiy niyatiga yetdi. Boyagi gʻamgin odam bir nimalarni gʻoʻldirab choʻqina-choʻqina gʻizillab oʻtdi, uning kal boshi timdalangan, shimi jiqqa hoʻl, basharasi mutlaqo telbayona edi. U qoʻrqib ketganidan eshikning qayoqqa ochilishini bilolmay, jonholatda bandidan yulqib torta boshladi, nihoyat, bir amallab uni ochib, oftobroʻya hovliga otilib chiqib ketdi.
Shunday qilib, kvartira tekshiruvdan oʻtdi, Maksimilian Andreevich endi marhum jiyanini ham, kvartirani ham oʻylamay, oʻz boshidan kechirgan xatarni eslaganda «qatl-qatl» titrab, nuqul: «Hammasi tushunarli! Hammasi tushunarli!» — deb ikki ogʻiz soʻzni pichirlagancha hovliga yugurib chikdi. Yana bir necha daqiqadan keyin rejalashtiruvchi iqtisodchi trolleybusda Kiyev vokzali tomon yelib ketdi.
Poplavskiy pastda, hujrada oʻtirgan paytda jikkak odamning boshiga gʻoyat koʻngilsiz savdo tushgan edi. U Var'eteda bufetchi boʻlib, ismi-sharifi Andrey Fokich Sokov edi. Var'eteda tergov ishlari olib borilayotgan paytda Andrey Fokich butui voqeadan oʻzini chetga olib yurgan edi, lekin odamlar uning shundoq ham hamisha ma’yus chehrasi yana ham ma’yuslashganini payqashgan edi, bundan tashqari, u kur'er Karpovdan musofir sehrgarning qayerda yashab turganini surishtirgan edi.
Shunday qilib, bufetchi zina maydonchasida ekonomistdan dars soʻragach, beshinchi qavatga chiqib borib, 50-kvartiraga qoʻngʻiroq qildi.
U qoʻngʻiroq qilgan zahoti eshikni ochishdi, lekin bufetchi darhol kira qolmadi, balki seskanib orqasiga tisarildi. Buning sababi bor edi. Eshikni oldiga gʻamza uchungina toʻr hoshiyali fartukcha tutib, boshiga oq toʻr bezak qadagan qip-yalangʻoch qiz ochgan edi. Darvoqe, u oyogʻiga oltin tufli ham kiygan edi. Qizning tashqi qiyofasidagi yagona nuqson — boʻynidagi toʻq-qizil chandiqni hisoblamaganda, uning qaddi-qomati mutlaqo bequsur edi.
— Kiring-da, qoʻngʻiroq qilganingizdan keyin! — dedi qiz bufetchiga badaxloq koʻk koʻzlarini qadagancha.
Andrey Fokich ogʻir xoʻrsinib yuborib, koʻzlarini «pir-pir» uchirdi va boshidan shlyapasini olib, dahlizga qadam qoʻydi. Xuddi shu mahal dahlizdagi telefon jiringlab qoldi. Behayo xodima bir oyogʻini stulga qoʻyib, trubkani olib dedi:
— Allo!
Bufetchi xijolatdan oʻzini qayoqqa urishni bilmay, yer tepinib turarkan: «Ana senga ajnabiylarning xodimasi! Voy maraz-e!» — deb oʻylardi. Keyin u shu marazdan koʻzini olib qochish uchun har tomonga alanglay boshladi.
Bu kattakon, nimqorongʻi dahlizning hammayogʻida gʻayrioddiy buyumlar va liboslar qalashib ketgan edi. Chunonchi, stulning suyanchigʻida alvonrang astarli motam plashi, koʻzgu tagidagi stolchada esa yaraqlagan oltin banddi uzun shamshir yotardi. Yana kumush sopli uchta shamshir xuddi zontik yo hassa singari burchakka tirab qoʻyilgan edi. Devorga qoqilgan kiyik shoxiga esa burgut patli beretlar ilingan edi.
— Eshitaman, — dedi xodima telefonga, — nima? Baron Maygel'? Qulogʻim sizda. Ha! Janob artist bugun uydalar. Ha, bajonidil uchrashadi u siz bilan. Ha, mehmonlar... Yo frak, yo qora kamzul. Nima? Tungi soat oʻn ikkiga. — Xodima telefonda gaplashib boʻlib, trubkani qoʻydi, soʻng bufetchiga yuzlandi: — Xoʻsh, xizmat?
— Men grajdanin artistni koʻrmoqchi edim.
— Yoʻgʻ-e? Albatta, shaxsan oʻzinimi?
— Ha, — dedi ma’yus ohangda bufetchi.
— Soʻrab koʻraman, — dedi xodima (chamasi, u taraddudda edi) va marhum Berlioz kabinetining eshigini qiya ochib dedi: — Ritsar', bu yerga jikkakkina bir odam kelib, messirni soʻrayapti.
Kabinetdan Korov'yovning hirqiroq ovozi eshitildi:
— Mayli, kirsin.
— Mehmonxonaga kiring, — deb eshikni ochdi behayo qiz xuddi odamlarga oʻxshab kiyingandek soddagina qilib, soʻng oʻzi dahlizni tark etdi.
Bufetchi taklif qilingan xonaga kirdiyu oʻzining nima ish bilan kelganini ham unutib qoʻydi. Bu yerning jihozlarini koʻrib u hang-mang boʻlib qolgan edi. Ulkan derazalarga qoʻyilgan rang-barang oynalardan (dom-daraksiz gʻoyib boʻlgan zargar bevasining orzu-havasi) xuddi cherkovlarda boʻlganidek gʻayritabiiy nur yogʻilardi. Bahor payti, kunlar issiq boʻlishiga qaramay, qadimiy mahobatli kaminda oʻtin langʻillab yonib turardi. Ammo xona hech ham issiq emas, aksincha, bu yerga kirib kelgan bufetchiga «gup» etib yertoʻla zaxi ufurdi. Kamin oldiga yoyilgan yoʻlbars terisi ustida xirsday keladigan timqora mushuk koʻzlarini halovatli suzgancha olovga tikilib oʻtirardi. Bu yerda shunday bir stol ham bor ediki, xudojoʻy bufetchining koʻzi unga tushishi bilan butun vujudi seskanib ketdi: stol ustiga cherkov kimxobi yozilgandi. Mana shu kimxob dasturxon ustida mogʻor va chang bosgan qorindor shishalar qalashib ketgan edi. Shishalar orasida bitta lagan yaraqlab koʻrindi, uning sof oltindan yasalgani bir qarashdayoq ma’lum edi. Kamin oldida kamariga pichoq qistirgan pak-pakana malla odam uzun shamshirni six qilib, olovda kabob pishirar, goʻshtning seli olovga chak-chak tomar, tutun esa moʻrkon orqali chiqib ketayotgan edi. Bu yerda nafaqat kabob hidi, shuningdek, allaqanday juda oʻtkir atir bilan ladan hidi ham bor ediki, Berliozning halok boʻlgani haqida gazetadan oʻqigan va uning qayerda istiqomat qilganini bilgan bufetchining miyasida, tagʻin bu yerda Berliozga janoza oʻqishgan boʻlsa-ya, degan fikr paydo boʻldi, ammo shu zahoti buni gʻirt bema’nilik deb bilib, koʻnglidan faromush qiddi.
Esankirab qolgan bufetchi kugilmaganda kimningdir doʻrillagan salmoqli ovozini eshitdi:
— Xoʻsh, nima gapingiz bor edi menda?
Shunda bufetchi oʻziga kerak boʻlgan odamni koʻrdi.
Jodugar hammayogʻiga yostiqlar yoyib tashlangan allaqanday judayam keng va pastak divanda yonboshlab yotardi. Bufetchining koʻziga artist egniga faqat qora ichki koʻylak-ishtonu oyogʻiga uzun tumshuqli qora tufli kiygandek koʻrindi.
— Men, — deb hasrat bilan gap boshladi bufetchi, — Var'ete teatrida bufet mudiriman...
Artist bufetchining gapini boʻlmoqchi boʻlganday koʻlini oldinga choʻzdiyu (barmoqlaridagi uzuklarning koʻzlari yaraqlardi) jon-jahdi bilan qizishib gapira boshladi:
— Yoʻq, yoʻq, yoʻq! Boshqa bir ogʻiz ham gapirmang! Hech qachon, hech qayerda! Bufetingizda hech qachon ovqatlanmayman! Kecha men, muhtaram zot, bufetingiz yonidan oʻtib qoluvdim, hanuzgacha bikri baligʻi bilap brinzangizning hidi dimogʻimdan ketgani yoʻq. Azizim! Hech qachon brinza yashil rangda boʻlmaydi, kimdir laqillatipti sizni. Brinza faqat oq rangda boʻlishi kerak. Undan keyin, choyni oling! Axir u yuvindi-ku! Allaqanday isqirt qiz chelakda sovuq suv olib kelib kattakon samovarga quyayotganini, ayni chogʻda samovar joʻmragini burab, odamlarga choy quyib berishayotganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Yoʻq, tasadduq, bunday qilib boʻlmaydi!
— Meii kechirasiz, — dedi bu kutilmaganda ta’nadan esankirab qolgan Andrey Fokich, — men boshqa masalada kelgan edim, bikri baligʻining bu tashrifimga daxli yoʻq.
— Iye, nega daxli yoʻq boʻlarkan, buzilgan boʻlgandan keyin!
— Oʻzi bikri baligʻining sal uringanini yuborishgan edi, — dedi bufetchi.
— Tasadduq. bu safsata!
— Nimasi safsata!
— Sal uringan deganingiz! Har qanday mol yangi, urinmagan boʻlishi kerak. Baski, sal uringanmi, demak, u mol emas, uni iste’mol qilib boʻlmaydi, chunki u sasigan hisoblanadi!
Nuqul tirgʻilayotgan artistdan qanday qutulishni bilmagan bufetchi:
— Meni kechirasiz... — deb yana gap boshlagan edi, artist:
— Kechira olmayman, — deb shartta uning soʻzini boʻldi.
— Men boshqa masalada kelgan edim! — dedi zoʻrgʻa tamoman gangib qolgan bufetchi.
— Boshqa masalada? — dedi ajablanib xorijlik sehrgar. — Yana qanday ishingiz boʻlishi mumkin menda? Agar yodimda boʻlsa, men sizga kasbdosh boʻlganlardan faqat bitta markitant ayolni bilardim, lekin ungayam koʻp boʻlgan, hali siz unda dunyoga kelmagan edingiz. Azazello! Bufet mudiri janoblariga kursi qoʻy.
Kabob pishirayotgan odam oʻgirilgan edi, soʻyloq tishlari bufetchini choʻchitib yubordi. Azazello chaqqonlik bilan unga qora eman kursilardan birini qoʻydi. Xonada shu pastak kursilardan boʻlak hech qanday oʻtirgʻich yoʻq edi.
— Gʻoyat minnatdorman, — dedi bufetchi va kursiga oʻtirdi.
Shu zahoti kursining orqa oyogʻi «qars» etib sindi, bufetchi «gurs» yiqilib, kemirchagi bilan yerga qattiq urildi. U yiqilarkan oyogʻi oldida turgan boshqa kursiga tegib ketdi-yu, uning ustidagi lim-lim qilib qizil vino quyilgan qadahni oʻz shimiga agʻdarib yubordi.
Artist dedi:
— E, attang! Lat yemadingizmi?
Azazello bufetchini qoʻltigʻidan olib turgʻazdi, unga boshqa kursi qoʻydi.
Bufetchi mezbonning «shimingizni yeching, olovda quritib berishadi» degan taklifini ma’yus kayfiyatda rad etdi va jiqqa hoʻl kiyimda oʻzini tamoman oʻngʻaysiz his etib, ikkinchi kursiga qoʻrqa-pisa oʻtirdi.
— Men past oʻrindiqni yoqtiraman, — deb gapira boshladi artist, — past kursidan yiqilish uncha xatarli emas. Ha, biz bikri baligʻini gapirayotganmidik? Azizim! Hamisha va faqat yangi mol, yangi mol, yangi mol — har bir bufetchining shiori shu boʻlishi kerak. Darvoqe, mana tatib koʻring...
Shu payt kamindagi olovning qip-qizil shu’lasi-da bufetchi oldida shamshir yaraqladi va Azazello oltin talinkaga jazillab turgan bir boʻlak goʻsht qoʻyib, ustidan limon sharbati tomizdi-da, uni bufetchiga ikki tishli oltin sanchqi bilan qoʻshib uzatdi.
— Tashakkur... men...
— Yoʻq, yoʻq, tatib koʻring!
Bufetchi nazokat yuzasidan bir dona jazni ogʻziga soddi va shu onning oʻzida, judayam yangi, eng muhimi nihoyatda hushta’m narsa chaynayotganini his qiddi. Lekin u xushboʻy, shirin goʻshtni chaynab turib shunday qalqib ketdiki, ikkinchi marta yiqilib tushishiga oz qoldi. Qoʻshni xonadan kattakon bir sharpa uchib chiqib, qanotini bufetchining taqir boshiga asta tekkizib oʻtdi. U kamin tokchasida turgan soat yoniga borib qoʻngan edi, boyqush ekanligi ma’lum boʻldi. «Yo xudoyo tavba! — deb oʻyladi hamma bufetchilar singari tajang Andrey Fokich. — Bu qanaqa joy oʻzi!»
— Bir qadah vino, a? Oqidanmi, qizilidanmi? Qay mamlakatning vinosini xush koʻrasiz kunning bu paytida?
— Tashakkur... men ichmayman...
— Chakki qilasiz! Boʻlmasa bir qoʻl soqqa tashlab oʻynaymizmi? Yo siz boshqa biron oʻyinni yoqtirasizmi? Masalan: domino, qarta?
— Men hech narsa oʻynamayman, — dedi tamoman sillasi qurigan bufetchi.
— Judayam yomon, — deb xulosa chiqardi mezbon, — siz nima desangiz deng, ammo may ichishdan, qimor oʻyinlaridan, dilbar ayollardanu dilkash suhbatlardan yuz oʻgiruvchi erkaklarning koʻnglida qandaydir yovuzlik mavjud boʻladi. Bunday odamlar yo ogʻir betob boʻlishadi, yo atrofidagi odamlardan xufiyona nafratlanishadi. Toʻgʻri, istisno ham boʻlishi mumkin. Men bilan birga bir dasturxon atrofida ziyofatda boʻlgan odamlar orasida ham ba’zan gʻaroyib marazlar uchrardi. Hay, qulogʻim sizda.
— Kecha siz koʻzboyloqchilik qilgandingiz...
— Men-a? — dedi sehrgar taajjublanib, — yoʻq, kechirasiz. Menga yarashmaydi bunaqa qiliq!
— Afv etasiz, — dedi esankiragan bufetchi, — axir jodugarlik seansi...
— E, ha, toʻgʻri, toʻgʻri! O azizim! Sizga sirni fosh qilaman: men aslo artist emasman, shunchaki, moskvaliklarni koʻrgim keluvdi, xolos, buni roʻyobga chiqarishda teatr qoʻl kelardi, albatta. Mana, mening mulozimlarim, — u boshi bilan mushuk tomonga isho-ra qildi, — oʻsha seansni uyushtirishdi, men faqat moskvaliklarni kuzatib jim oʻtiraverdim. Yoʻq, yoʻq, rangingiz oʻchmasin-u, qani, oʻsha seans munosabati bilan sizni bu yerga kelishga nima majbur etganini ayting menga.
— Oʻzingizga ayon, har turli fokuslar qatori, shiftdan qogʻozlar ham yogʻilgan edi, — bufetchi ovozini pastlatdi va xijolat tortib atrofga qarab qoʻydi, — xullas, oʻsha qogʻozlarni hamma ilib oldi. Keyin bufetimga bir yosh yigit kirib, bir chervon uzatdi, men unga sakkiz yarim soʻm qaytardim... Keyin ikkinchi odam...
— U ham yosh yigitmidi?
— Yoʻq, keksa odam. Soʻng uchinchi, toʻrtinchi odam kirib kelaverdi. Men hammalariga qaytim berdim. Bugun kassani tekshiraman desam, pul emas, qiyqim qogʻozlar yotipti. Bufet bir yuz toʻqqiz soʻm ziyon koʻrdi.
— E, attang, attang! — dedi artist, — nahotki, odamlar oʻsha qogʻozlarni haqiqiy pul deb oʻylashgan boʻlsa? Bila-koʻra turib shunday qilishganiga hech aqlim bovar qilmaydi.
Bufetchi aftini burishtirib, atrofga ma’yus nazar tashladi-yu, lekin hech nima demadi.
— Nahot tovlamachilar?.. — hayajonlanib soʻradi sehrgar mehmondan, — nahot moskvaliklar orasida tovlamachilar boʻlsa?
Unga javoban bufetchi shunday achchiq istehzo qildiki, moskvaliklar orasida tovlamachilar borligiga hech qanday shubha qolmadi.
— Bu pastkashlik! — dedi Voland achchigʻlanib, — mana, siz kambagʻal odamsiz... toʻgʻrimi, axir, kambagʻalsiz-a?
Bufetchi boshini yelkalari orasiga tortgan edi, uning kambagʻal odamligi koʻrindi-qoldi.
— Siz, masalan, qancha pul jamgʻargansiz?
Savol xayrixohlik bilan berildi, lekin shunday boʻlsa ham, uni qaltis emas deb boʻlmasdi. Bufetchi dovdirab qoldi.
— Beshta omonat kassada ikki yuz qirq toʻqqiz ming soʻm puli bor, — dedi qandaydir qaltiroq ovoz qoʻshni xonadan, — yana uyida pol tagiga ikki yuzta oʻn soʻmlik oltin tanga koʻmgan.
Bufetchi oʻzini goʻyo kursiga qapishib qolgandek his qildi.
— Ha, albatta, arzimagan iul bu, — dedi Voland mehmonga muruvvat qilib, — lekin, darvoqe, sirasini aytganda, jamgʻarmangiz sizga kerak ham boʻlmaydi. Oʻzi qachon oʻlasiz?
Ana endi bufetchining achchigʻi chiqib ketdi.
— Buni hech kim bilmaydi, oʻlishimning hech kimga daxli ham yoʻq, — deb javob qildi u.
— Nega endi hech kim bilmas ekan, — kabinetdan yana boyagi xunuk ovoz eshitildi, — oʻrgildim N'yuton binomidan! U toʻqqiz oydan keyin, kelasi yilning fevralida birinchi MGU kasalxonasining toʻrtinchi palatasida jigar rakidan oʻladi.
Bufetchining rangi za’faron boʻlib ketdi.
— Toʻqqiz oy, — deb oʻychanlik bilan hisoblay boshladi Voland, — ikki yuz qirq toʻqqiz ming... yaxlitiga hisoblaydigan boʻlsak, oyiga yigirma yetti ming soʻmdan toʻgʻri keladimi? Sal kamroq, lekin kamtarona kun kechiriladigan boʻlsa, yetib qoladi. Yana oltin tangalar ham bor.
— Oltinlarni sarflashga ulgurmaydi, — deb yana boyagi ovoz gapga aralashdi (bufetchining yuragi «shuv» etib ketdi). — Andrey Fokich vafot etgan zahoti uyi buziladi, oʻn soʻmlik oltinlar Davlat bankiga topshiriladi.
— Ha, kasalxonaga yotishingizni maslahat koʻrmagan boʻlardim, — deb davom etdi artist. — Ogʻir kasallar tinimsiz ingrab, xirillab yotgan palatada jon berishning nima xosiyati bor. Undan koʻra, oʻsha yigirma yetti mingga yaxshi bir ziyofat uyushtirib, soʻng ogʻu ichib, muzika sadolari ostida sarmast sohibjamollaru oʻktam doʻstlar kuzatuvida dorilbaqoga rihlat etgan ma’qul emasmi?
Bufetchi qimir etmay oʻtirar, u judayam qarib ketgan edi. Koʻzlari atrofida qora gardish paydo boʻlgan, ikki lunji shalvirab, jagʻi osilib qolgan edi.
— Buni qarang-a, xayolga berilib ketibmiz, — de-di mezbon, — maqsadga oʻtaylik. Qani, koʻrsatingchi oʻsha qirqilgan qogʻozlaringizni.
Bufetchi hayajonlangancha, choʻntagidan gazeta oʻralgan bir dasta qogʻoz olib, uni ochdi, ochdiyu dong qotib qoldi. Gazetaga chervon pullar oʻralgan edi.
— Azizim, siz chindanam betobsiz, — dodi Voland kiftlarini uchirib.
Bufetchi tirajygancha oʻrnidan turdi.
— Bordi-yu, — dedi duduqlanib u, — bular yana haligiday...
— Hm... — oʻylanib qoldi artist, — unda yana huzurimizga keling. Siz uchun doim eshigimiz ochiq. Tanishganimizdan xursandman.
Shu choq kabinetdan Korov'yov otilib chiqib, bufetchining qoʻliga yopishdi va uni toʻxtovsiz silkib xayrlasharkan, hammaga koʻpdan-koʻp salom aytishni qayta-qayta iltimos qila boshladi. Gangib qolgan bufetchi dahliz tomon yurdi.
— Gella, kuzatib qoʻy! — deb chinqirdi Korov'yov. Bufetchi dahlizda yana oʻsha mallasoch, yalangʻoch behayo qizga roʻpara keldi. U qiya ochilgan eshikdan yonlab chiqarkan, gʻingʻillab «xayr» dedi va mast odamlardaxg gandiraklab yura boshladi. U zinadan bir qavat pastga yurib tushib toʻxtadi, pillapoyaga oʻtirib, choʻntagidan oʻrogʻliq pulni olib ochdi — chervonlar joyida edi.
Shu payt bu yerdagi kvartiradan yashil sumka koʻtagan bir ayol chiqdi. U iillapoyada chervonlarga ma’nosiz tikilib oʻtirgan odamni koʻrib jilmaydi-da, oʻzicha dedi:
— Qanaqa uy boʻldi oʻzi bu! Mana, buyam ertalabdan zahariga otib olipti. Ana, deraza oynasini yana sindirishipti, — keyin u bufetchiga tikilibroq qarab, ilova qildi: — Voy boʻ-oʻ, grajdanin, chervonlaringiz muncha koʻp. Mengayam ozrogʻini bersangiz-chi! A?
— Meni tinch qoʻying. Azbaroyi xudo, — dedi choʻchib ketgan bufetchi va pulni azza-bazza yashira boshladi. Ayol kulib yubordi:
— E, qorang oʻchsin seni, qurumsoq! Hazillash-dim, — deb pastga tusha boshladi.
Bufetchi sekin oʻrnidan turdi, shlyapasini toʻgʻrilab kiyish uchun qoʻlini koʻtardiyu boshyalang ekanligini payqadi. Orqaga qaytishga hech oyogʻi tortmayotgan edi, lekin shlyapasini koʻzi qiymadi. U bir oz ikkilanib turgach, axiyri qaytib chiqib qoʻngʻiroq qildi.
— Yana nima istaysiz? — deb soʻradi undai yaramas Gella.
— Shlyapamni unutib qoldiribman, — deb pichirladi bufetchi, barmogʻini taqir boshiga niqtab. Gella orqasini oʻgirdi, bufetchi hazar qilib, ichida tupirdi-da, koʻzlarini chirt yumib oldi. Qayta ochganida, Gella unga shlyapasi bilan qora dastali shamshir uzatib turardi.
— Meniki emas, — deb pichirladi bufetchi shamshirni qaytarib, ayni paytda shlyapasini kiyarkan.
— Nahotki shamshirsiz kelgan boʻlsangiz? — deb ajablandi Gella.
Bufetchi bir nima deb gʻoʻldiradi-da, pastga gʻizillab tusha boshladi. Negaki, u oʻzini oʻngʻaysiz his qila boshladi, shlyapada boshi judayam qizib ketayotgan edi, shunda u shlyapasini boshidan oldiyu qoʻrqqanidan bir sakrab tushib, ohista chinqirib yubordi. Uning qoʻlidagi shlyapa emas, titigʻi chiqqan xoʻroz pati qadalgan duxoba beret edi. Bufetchi choʻqinib oldi. Shunda beret miyovlab yuborib, tim qora mushuk bolaga aylandi va yana Andrey Fokichning boshiga sakrab chiqib, uning taqir boshiga tirnoqlarini botirib mahkam yopishib oldi. Bufetchi jon achchigʻida dod solib pastga yugurib gusha boshladi, mushuk bola esa uning boshidan sakrab tushib, bir sapchishda zinadan yuqoriga oʻkday otilib chiqib ketdi.
Bufetchi ochiq havoga otilib chiqib, darvoza tomon loʻkillab chopib ketdi va jinlar makon qurgan bu 302-bis uyni mangu tark etdi.
Keyin unga nima boʻlgani biz uchun sir emas. Bufetchi darvozadan koʻchaga otilib chiqib, bir nimani qidirayotganday olazarak boʻlib atrofga oʻgʻrincha qaradi. Yana bir daqiqadan keyin u koʻchaning narigi betiga oʻtib, aptekaga kirdi. U: «Marhamat qilib ayting-chi...» — deganini biladi, peshtaxta ortida gurgan ayol chinqirib yubordi:
— Grajdanin! Boshingizning hammayogʻi tilingan-ku!..
Yana besh daqiqadan keyin bufetchining boshi doka bilan bogʻlangan edi, ayni paytda u jigar kasali boʻyicha eng zoʻr mutaxassislar professor Bernadskiy bilan professor Kuz'min ekanligini ham bilib olgandi, soʻng ularning qay biri yaqinroq, deb soʻrab, Kuz'minning bu yerdan atigi bir hovli narida moʻ’jazgina oppoq uyda turishini bildi va suyunganidan boshi osmonga yetdi, ikki daqiqadan soʻng u oʻsha uyga kirib bordi. Bu juda koʻhna imorat boʻlsa ham, xonalari shinamgina edi. Bufetchining esida: unga birinchi roʻpara kelgan odam kampir enaga boʻldi, u bufetchining shlyapasiga qoʻl uzatdi, ammo shlyapasi yoʻqligini koʻrib tamshandi-da, qayoqqadir kirib ketdi.
Kampirning oʻrnida, koʻzgu yonida, qandaydir ravoq ostida oʻrta yoshlardagi bir ayol paydo boʻldi va bufetchi savol berishga ulgurmay, faqat oʻn toʻqqizinchi chisloga yozilish mumkin, deb gapirdi. Bufetchi qanday chora koʻrishni darrov fahmladi. U nursiz koʻzlari bilan ravoq orqasiga moʻralab, u yerda — dahlizda navbat kutib oʻtirgan uchta odamni koʻrib, pichirlab dedi:
— Dardim ogʻir — oʻlib qolaman...
Ayol bufetchining doka bilan bogʻlab tashlangan boshiga hayron boʻlib qaradi-da, ikkilanib turib:
— Ha, mayli... — dedi va uni ravoq ichkarisiga oʻtkazib yubordi.
Xuddi shu mahal roʻparadagi eshik ochilib, u yerda paydo boʻlgan doktorning koʻzidagi oltin pensne porladi, xalat kiygan ayol dedi:
— Grajdanlar, bu bemor navbatsiz kiradi. Bufetchi koʻz ochib-yumguncha vaqt oʻtmay oʻzini professor Kuz'minning kabinetida koʻrdi. Bu sal choʻzinchoq xonaning na biron qoʻrqinchli, na dabdabali va na tibbiyotga oid jihati bor edi.
— Sizga nima boʻldi? — deb soʻradi professor Kuz'min muloyim ovoz bilan va bufetchining doka bilan bogʻlangan boshiga bir oz hayajon bilan boqdi.
— Ishonchli ma’lumotlarga qaraganda, — deb javob qildi bufetchi, devorga osilgan oynavand ramkadagi bir guruh odamlarning fotografiyasiga koʻz qiri bilan qarash qilarkan, — kelasi yil fevralda jigar rakidan oʻlarkanman. Oʻtinaman, oldini oling.
Charm qoplangan kresloda oʻtirgan professor Kuz'min oʻzini uning baland suyanchigʻiga tashladi.
— Kechirasiz, gapingizga tushunmadim... siz vrach huzurida boʻldingizmi? Nega boshingiz bogʻlangan?
— Qanaqa vrach?.. Uni oʻzingiz koʻrganingizda edi!.. — deb birdan tishlari takillay boshladi. — Siz boshimga qaramang, kasalimga dahli yoʻq, sira. Siz boshimga tupuring, uni aloqasi yoʻq. Oʻtinaman, jigar rakining oldini oling.
— Axir, kim aytdi oʻzi sizga buni?
— Unga ishoning, — deb astoydil iltimos qildi bufetchi, — u biladi.
— Hech nimaga tushunmayapman, — dedi professor yelkasipi qisib, kreslosini gʻildiratib stoldan uzoqlasharkan. — Qachon oʻlishingizni qanday bilishi
mumkin oʻsha odam? Buning ustiga, u vrach ham emas ekan!
— Toʻrtinchi palatada oʻlarmishman, — dedi bufetchi.
Shu gapdan keyin professor bu patsiyentning boshiga, hoʻl shimiga tikilibroq qaradi-da: «Bir kami shu edi! Jinni-ku!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi va soʻradi:
— Araq ichasizmi?
— Hech qachon ogʻzimga olmaganman, — deb javob qildi bufetchi. Yana bir daqiqadan keyin uni yechintirib, sovuq kleyonka yozilgan kushetkaga yotqizishdi, professor uning qornini ezgʻilay boshladi. Shuni aytish kerakki, bufetchining ruhi endi ancha yengillashgan edi. Chunki professor hozir, xususan bugungi kunda bufetchida hech qanday rakdan asar yoʻqligini qat’iy ishonch bilan aytgan edi. Biroq gap shunday ekan... baski u qoʻrqayotgan, qandaydir loʻttiboz uni choʻchitib qoʻygan ekan, mayli, hamma analizlarni topshirsin... Professor bir iimalarni tirillatib yozarkan, ayni paytda, qayoqlarga borish, nimalar olib borishni tushuntirdi. Bundan tashqari, u bufetchiga asabingiz butunlay ishdan chiqqan deb tushuntirib, nevropatolog professor Burega ham xat yozib berdi.
— Qancha toʻlashim kerak, professor? — deb muloyim va titroq ovoz bilan soʻradi bufetchi qoʻynidan doʻmpaygan hamyonini chiqararkan.
— Berganingiz, — choʻrt kesib, quruqqina dedi professor.
Bufetchi oʻttiz soʻm chiqarib stolga qoʻydi, soʻng qoʻlini xuddi mushuk panjasi singari oʻynatib bir nechta jarangdor tangani oʻsha chervonlar ustiga ustma-ust taxlab qoʻydi.
— Iye, bu nima? — dedi Kuz'min moʻylovini burab.
— Qoʻlimni qaytarmang, grajdanin professor, — deb pichirladi bufetchi, — yolboraman — rakning oldini oling.
— Hoziroq qaytib oling oltiningizni, — dedi professor oʻz irodasi kuchidan faxrlanib, — undan koʻra asabingizni davolatsangiz boʻlardi. Ertagayoq siydik topshiring analizga, choyni koʻp ichmang, ovqatni mutlaqo tuzsiz yeng.
— Hatto shoʻrvaniyammi? — deb soʻradi bufetchi.
— Hamma ovqatingiz tuzsiz boʻlsin, — deb buyurdi Kuz'min.
— Ehh!.. — dedi ma’yus xoʻrsinib bufetchi professorga mehr bilan tikilarkan, soʻng oltinlarni kissasiga soldi-da, eshik tomon tisarila boshladi.
Oʻsha oqshom professorga kelgan bemorlar kamchilik edi, endi qosh qoraya boshlaganda oxirgi patsiyent ham joʻnab ketdi. Professor xalatini yecha turib, bufetchi uch chervon qoldirib ketgan yerga koʻz tashladi, ammo u yerda hech qanaqa chervon yoʻq, balki «Abrau-Dyurso» shishasiga yopishtiriladigan uchta etiketka yotardi.
— Jin ursin, bu qanaqa maynavozchilik! — deb toʻngʻilladi Kuz'min xalatining etagini polda sudrab borib, qogʻozlarni ushlab koʻrarkan, — u nafaqat jinni, yana qallob ham ekan-ku! Lekin tushuna olmayapman, nimaga keluvdi oʻzi u mening huzurimga? Nahotki siydik analizi uchun qogʻoz yozdirib olgani boʻlsa? O! Pal'to oʻgʻirlagani kelgan! — Shundan keyin u xalatining bir yengini yechgancha dahlizga otildi, — Kseniya Nikitishna! — deb chinqirdi u ostonada turib, — qarang-chi, pal'tolar joyidamikin?
Hamma pal'to joyida ekan. Lekin professor axiyri yoʻl-yoʻlakay xalatni yechib stol oldiga yaqinlashdi-yu, birdan stol sathidan koʻzini uzolmay, xuddi parket polga ildiz otganday tosh qotib turib qoldi. Haligina etiketkalar yotgan yerda sut quyilgan likopcha, likopcha yonida shoʻrpeshona bir qora mushukcha gʻaribona miyovlab turardi.
— Bu qanaqa bema’nigarchilik yana?! Axir bu... — professor gardanining muz boʻlib qotib qolganini his qildi.
Uning zaif va ayanchli chinqirigʻini eshitib yugurib kelgan Kseniya Nikitishna, mushuk bolani bironta patsiyent tashlab ketgan boʻlishi kerak, professorlarnikida bunaqa hollar boʻlib turadi, deb bir zumda uni tinchitdi.
— Muhtojlikda yashashsa kerak, — deb izohlardi Kseniya Nikitishna, — bizda esa, har nechuk, albatta...
Keyin, qaysi patsiyent tashlab ketdiykin, deb oʻylay boshlashdi. Oʻylab-oʻylab oshqozon yarasi bilan kelgan kampirda toʻxtashdi.
— Albatta, oʻsha, — derdi Kseniya Nikitishna, — u bunday oʻylagan boʻlishi kerak: men-ku baribir oʻlaman, jonivor mushukchaga uvol boʻladi.
— Kechirasiz! — deb chinqirib yubordi Kuz'min, — sut-chi?! Sutniyam oʻsha kampir olib kelganmi? Likopchaga nima deysiz?
— Sutni u shishachada olib kelgan-da, shu yerda likopchaga quygan, — deb izohladi Kseniya Nikitishna.
— Nima boʻlganda ham, olib chiqib keting mushukcha bilan likopchani, — dedi Kuz'min va oʻzi Kseniya Nikitishnani to eshikkacha kuzatib qoʻydi... U orqasiga qaytganida vaziyat yana oʻzgargan edi.
Professor xalatini ilarkan, qulogʻiga hovlidan kimningdir xoxolab kulgani eshitildi, u derazadan qarab, dong qotib qoldi. Bir xonim koʻylakchan holda hovlini kesib roʻparadagi kichik uyga chopib oʻtayotgan edi. Professor hatto u ayolning ismi-sharifini ham bilardi, — Mariya Aleksandrovna. Xoxolab kulayotgan esa bir bola edi.
— Nima boʻldi oʻzi? — dedi Kuz'min nafrat bilan. Shu mahal devor orqasida, qizining xonasida patefonda «Alliluyya» fokstroti chalina boshladi, ayni shu fokstrot chalinayotgan paytda professorning orqasida chumchuq chirqillagani eshitildi. U orqasiga oʻgirilib, oʻz stoli ustida kattakon bir chumchuqning dik-dik sakrab yurganini koʻrdi.
«Hm... ogʻir boʻlishim kerak... — deb oʻyladi professor, — men derazadan nari ketganimda uchib kirgan bu chumchuq. Hammasi joyida», — deb ta’kidladi u oʻziga oʻzi, garchi hech narsaning, asosan, manavi chumchuq tufayli, mutlaqo joyida emasligini his qilayotgan boʻlsa ham. Professor chumchuqqa tikilib qararkan, uning oddiy chumchuqlardan emasligini darrov fahmladi. Bu yaramas chap panjasiga oqsoqlanar, mazax qilib oyogʻini sudrab bosar, xullasi kalom — patefonda chalinayotgan fokstrotga xuddi peshtaxta oldida gandiraklab turgan mastga oʻxshab raqs tushardi. U har xil beadablik qilar, professor tomonga sullohona baqrayib qarardi. Kuz'min qoʻlini telefonga uzatdi, u oʻz kursdoshi Burega qoʻngʻiroq qilib, oltmish yoshga kirgan odamning koʻziga bu qabildagi chumchuq koʻrinsa, boz ustiga, birdan boshi aylana boshlasa — bu nimadan darak? — deb soʻramoqchi edi.
Bu asnoda chumchuq sovgʻa qilingan siyohdonga qoʻnib, uni axlati bilan bulgʻadi (gapim chin), keyin uchib havoda bir oz muallaq turdi-da, oʻqdek uchib borib, universitetni 94-yilda bitirgan barcha talabalar suratini qoplagan oynani goʻyo poʻlatdek tumshugʻi bilan choʻqib, chil-chil sindirdi, shundan keyin derazadan «pir» etib uchib chiqib ketdi. Professor doʻsti Burega qoʻngʻiroq qilish oʻrniga, zuluklar byurosining telefon nomerini terdi va oʻzining professor Kuz'mii ekanligini aytib, darhol uning uyiga zuluk yuborishlarini iltimos qildi.
Professor trubkani ilib, yana oʻz stoli tomonga oʻgirildi, oʻgirildiyu chinqirib yubordi. Stol ortida boshiga hamshiralar durrasini oʻragan va «Zuluklar» deb yozilgan sumka ushlagan bir ayol oʻtirardi. Professor uning ogʻziga tikilib dod solib yubordi. Chunki u ogʻzi qiyshiq, qulogʻigacha yetgan, boz ustiga erkakcha ogʻiz boʻlib, unda bittagina soʻyloq tish bor edi. Hamshiraning koʻzlari nursiz edi.
— Pullarni men yigʻib olaman, — dedi hamshira doʻrillagan erkakcha ovoz bilan, — bekorga sochilib yotadimi. — U qushnikiga oʻxshagan panjasi bilan etiketkalarni sidirib olarkan; ayni paytda havoda erib, koʻzdan yoʻqola boshladi.
Oradan ikki soat oʻtdi. Professor oʻz yotoqxonasida karavotda oʻtirarkan, ikki chakkasida, quloqlari orqasida va boʻynida zuluklar osilib yotardi. Kuz'minning oyoq tomonida qavima shoyi koʻrpa ustida oppoq moʻylovli professor Bure Kuz'minga hamdardlik bilan tikilib oʻtirarkan, oʻzi koʻzingga shunday koʻringan, hech ishonma, deb tasalli berardi doʻstiga. Tashqarida esa, endi qorongʻi tushgan edi.
Shu kecha Moskvada yana qanday gʻaroyibotlar roʻy bergan — biz bilmaymiz, surishtirib ham oʻtirmaymiz, albatta, buning ustiga, ushbu haqqoniy qissamizning ikkinchi qismiga oʻtadigan payt ham yetib keldi. Men bilan yuring, kitobxon!

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Usta va Margarita (II- qism) [Mixail Bulgakov] 1786
2	Уста ва Маргарита (I- қисм) [Mixail Bulgakov] 1280
3	Уста ва Маргарита (II- қисм) [Mixail Bulgakov] 579

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62429
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57895
3	Gʻazallar [Nodira] 40505
4	Guliston [Sa’diy] 36643
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23312
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23179
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21833
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19541
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14485