Usta va Margarita (II- qism) [Mixail Bulgakov]

Ikkinchi Qism
Oʻn toʻqqizinchi bob
Margarita
Men bilan yuring, kitobxon! Dunyoda chinakam, sadoqatli, boqiy muhabbat yoʻq, deb kim aytdi sizga? Shunday degan yolgʻonchining qabohatkash tili kesilsin!
Siz faqat men bilan yuring, kitobxon, men koʻrsataman sizga oʻshanday pok muhabbatni!
Yoʻq! Usta kasalxonada Ivanushkaga achchiq qaygʻu bilan, u meni unutib yuborgan, deb aytganida yanglishgan edi. Bunday boʻlishi aslo mumkin emas edi. U ayol ustani unutmagan edi, albatta.
Keling, birinchi navbatda, ustaning Ivanushkadan yashirgan sirini oshkor qilaylik. Oʻshal mahbubaning ismi-sharifi Margarita Nikolayevna boʻlib, ustaning bu ayol toʻgʻrisida shoʻrpeshona shoirga aytgan hamma gaplari toʻgʻri edi. Ha, u oʻz mahbubasini toʻgʻri tasvirlagan edi. U juda goʻzal va aqlli ayol edi. Bu gapimizga ilova qilib yana shuni qat’iy ishonch bilan aytishimiz mumkinki, koʻpchilik ayollar hayotda Margarita Nikolayevna bilan oʻrin almashish uchun hech nimalarini ayama-gan boʻlar edilar. Oʻttiz yoshli befarzand Margarita juda yirik bir mutaxassisning, mutaxassis boʻlganda ham davlat ahamiyatiga molik muhim kashfiyot egasining xotini edi. Eri yosh, chiroyli, oqkoʻngil, halol yigit boʻlib, Margaritani sidqidildan sevar edi. Margarita Nikolayevna eri bilan ikkovi Arbat yaqinidagi tor koʻchalardan birida bogʻ ichida joylashgan chiroyli imoratning yuqori qavatini butunicha egallashgan edi. Gʻoyat xushmanzara joy! Oʻshal boqqa borishni ixtiyor qilgan har bir odam gapimning toʻgʻriligiga ishonch hosil qilishi mumkin. Xohlovchi boʻlsa, menga murojaat qilsin, unga adresni aytib, yoʻlni ham koʻrsataman — u imorat haliyam bor.
Margarita Nikolayevna hech qachon puldan siqilmagan. U koʻngli tusagan hamma narsani sotib olishi mumkin edi. Erining tanishlari orasida ajoyib kishilar ham uchrardi. Margarita Nikolayevna hech qachon primusga yaqinlashmagan Margarita Nikolayevna umumiy kvartirada yashash mashaqqatlaridan mutlaqo bexabar. Qisqasi... u baxtiyormidi? Bir lahza ham! U oʻn toʻqqiz yoshida erga tegib shu uyda yashay boshlagandan beri baxt nimaligini bilmasdi. O xudolar, xudolar! Nima kerak edi oʻzi bu ayolga! Koʻzlarida hamisha mavhum bir oʻt chaqnab turuvchi bu ayolga nima kerak edi? Oʻshanda bahorda mimoza guli taqib olgan bir koʻzi xiyolgina gʻilay bu alvastiga nima kerak edi oʻzi? Bilmayman. Menga ma’lum emas. Chamasi u rost gapirgan edi, ya’ni unga gotika uslubida qurilgan imorat ham, alohida bogʻ ham, pul ham emas, yolgʻiz usta kerak edi. Margarita rost gapirgan edi, u ustani sevar edi. Hattoki men — rostgoʻy qissanavis, garchi begona odam boʻlsam ham, Margaritaning ertasi kuni ustanikiga kelib, uning uyda yoʻqligidan qanday iztirob chekkanini oʻylasam, yuraklarim ezilib ketadi (yaxshiyamki, baxtiga tunda eri qaytib kelmagan va Margarita u bilan gaplashishga ulgurmagan edi).
U usta toʻgʻrisida biron darak eshitish uchun qoʻlidan kelgan hamma harakatni qildi, lekin, turgan gapki, hech nima bila olmadi. Shundan keyin u oʻz uyiga qaytib, yana avvalgidek kun kechira boshladi.
— Ha, ha, ha, oʻxshash xato! — derdi Margarita qishda pechka oldida olovga tikilib oʻtirarkan, — nega axir oʻshanda, kechasi uni tashlab ketdim? Nega? Bu axir telbalik edi-ku! Men va’damga vafo qilib ertasi kuni bordim, lekin kechikkan edim. Ha, men ham xuddi baxtiqaro Leviy Matveyga oʻxshab ancha kechikib bordim!
Bu bema’ni gap edi, albatta, negaki, aslini olganda, agar u oʻsha kecha ustaning uyida qolganida ham hech qanday oʻzgarish boʻlmasdi!
Margarita uni qutqarib qola olarmidi? Qiziq deb aytishimiz mumkin, ammo biz mushkul ahvolga tushgan ayol oldida bunday qilmaymiz.
Margarita Nikolayevna butun qish shunday mashaqqatda yashab, axiyri bahorga chiqib oldi. Moskvada badkor sehrgar paydo boʻlib, har turli bema’ni gavgʻolar koʻtarilgan kuni, ya’ni Berliozning pochchasi Kiyevga qaytarib yuborilgan, buxgalterni qamoqqa olishgan va yana koʻp tuturiqsiz mavhum voqealar sodir boʻlgan oʻsha juma kuni choshgoh paytida Margarita imoratning minora ostiga, sirtga boʻrtib chiqqan qismiga joylashgan oʻz yotoqxonasida uyqudan uygʻondi.
Margarita koʻzini ochdi-yu, ammo bu safar doimiy odati boʻyicha yigʻlamadi, chunki u nihoyat bugun bir kor-hol yuz berishini his qilib uygʻongan edi. Endi u ana shu hissiyotini faromush qilib qoʻymaslik uchun uni papalab, ardoqlab kamol toptira boshladi.
— Men ishonaman! — deb pichirladi Margarita gʻurur bilan, — ishonaman! Biron nima yuz beradi! Yuz bermasligi mumkin emas axir, negaki, sirasini olganda, qaysi gunohim uchun umrbod azob chekishim kerak? Toʻgʻri, men yolgʻon gapirganimni, aldamchilik qilganimni, odamlardan yashirincha, xufiyona hayot ke-chirganimni boʻynimga olaman, lekin shu qilmishim uchun bunchalik ogʻir jazoga duchor boʻlishim mumkin emas-ku. Albatta biron nima sodir boʻladi, chunki hech bir narsa mangu davom etmaydi, axir. Keyin, men bugun xosiyatli tush koʻrdim, bunga aminman.
Margarita Nikolayevna quyosh shu’lasidan lolarang boʻlgan darpardaga tikilib, uch tavaqali koʻzgu oldida shosha-pisha kiyinib, jingalak kalta sochini tararkan shunday pichirlardi.
Margarita bugun haqiqatan ham juda alomat tush koʻrgan edi. Gap shundaki, azobda oʻtgan butun qish mobaynida u hech qachon ustani tushida koʻrmagan edi. Kechasiga usta uni tark etar, faqat kunduz kunlari Margarita uni oʻylab iztirob chekardi. Bugun esa kutilmaganda tushiga kirdi u.
Margarita tanimaydigan joymish — erta bahor, osmonni bulut burkab olganligidan bu joy shumshuk va noxush koʻrinarmish. Avzoi buzuq osmonda pagʻa-pagʻa bulutlar suzarmish va shu bulutlar ostida gala-gala qargʻalar tovushsiz uchib yurarmish. Allaqanday qingʻir koʻprikmishu uning ostidan bahorgi loyqa suv oqarmish. Shu yerda yarimyalangʻoch motamsaro, faqirona daraxtlar, yolgʻiz shoʻppayib turgan togʻterak, undan narida — qandaydir ekinzor etagida bir yogʻoch uy — u oshxonami, hammommi, yo boshqa bir nimami noma’lum — daraxtlar orasidan koʻrinib turganmish. Chor atrof oʻlik va shu qadar shumshukmishki, koʻprikcha yonidagi togʻterakka sirtmoq tashlab osilib oʻlgisi kelarmish Margaritaning. Na «qilt» etgan shabada esar, na bulutlar joyidan siljir, na biron tirik jon bor emish bu yerda. Tirik odam uchun jahannamning oʻzi emish!
Tasavvur qiling-a, shu mahal oʻsha yogʻoch uyning eshigi ochilib, ostonada... usta paydo boʻlganmish. Uy ancha yiroqda boʻlsa ham, Margarita uni aniq koʻrib turganmish. Ust-boshi toʻzib ketganidan, uning qanday libos ekanligini ham bilib boʻlmasmish. Sochlari paxmaygan, soqol-moʻylovi oʻsib ketganmish. Koʻzlari xasta va bezovtamish. U qoʻli bilan imlab Margaritani chaqirarmish. Shunda Margarita jonsiz havoda nafasi ogʻziga tiqilgancha, oʻnqir-choʻnqir yerlardan uning istiqboli sari chopa boshlapti-yu, birdan uygʻonib ketipti.
«Bu tushimning ta’biri faqat ikki ma’nodan birini bildirishi mumkin, — deb mulohaza qila boshladi oʻzicha Margarita Nikolayevna, — agar u oʻlgan boʻlsayu meni imlab chaqirayotgan boʻlsa, demak u meni olib ketgani kelganu yaqinda oʻlaman. Shunday boʻlsa judayam soz boʻladi, negaki azobdan qutulaman. Yo boʻlmasa, u tirik, agar shunday boʻlsa, unda u menga oʻzini eslatmoqchi! Demak, u biz yana diydor koʻrishamiz, demoqchi. Ha, biz juda tez orada uchrashamiz».
Margarita oʻz mulohazasidan hamon sarxush holda, hammasi koʻngildagidek boʻlyapti, bunday qulay fursatdan albatta foydalanib qolish kerak, deb uqtirardi oʻziga-oʻzi. Eri uch kunga komandirovkaga joʻnab ketgan edi. Shu uch kecha-kunduz mobaynida u oʻzi xon, koʻlankasi maydon, nimani xohlasa, shuni oʻylashi, koʻngli tusagan narsani orzu qilishi mumkin. Yuqori qavatdagi beshta xonaning hammasi, Moskvada oʻn minglab kishilarning havasini keltiruvchi bu kvartira butunicha uning ixtiyorida edi.
Biroq oʻzini uch kungacha erkin qush hisoblagan Margarita kelib-kelib bu muhtasham kvartiraning eng xilvat bir goʻshasini tanladi. U choy ichib boʻlib, derazasi yoʻq qorongʻi hujraga kirdi, bu yerda chama-donlar va har xil eski-tuskilar tiqib tashlangan ik-kita katta shkaf turardi. U choʻqqayib oʻtirib, birin-chi shkafning pastki gʻaladonini ochdi va u yerda yotgan shoyi qiyqimlari ostidan oʻzi uchun hayotida birdan-bir bebaho hisoblangan narsani qoʻliga oldi. Bu — jigar rang charm muqovali fotografiya al'bomi boʻlib, uning ichida ustaning surati, oʻn ming soʻm omo-nati boʻlgan omonat daftarchasi, xitoy qogʻozi orasiga bostirib qoʻyilgan atirgul barglariyu mashinkada yozilgan va past tomoni kuygan bir toboqcha keladigan qoʻlyozma bor edi.
Margarita Nikolayevna shu boyligi bilan yotoqxonasiga qaytib, suratini uch tavaqali koʻzgu oldiga qoʻydi va olov yalagan qoʻlyozmani tizzasiga yoyib, boshi ham, oxiri ham yonib ketgan bu varaqlarni qayta-qayta oʻqib bir soatcha oʻtirdi: «...Oʻrtayer dengizi yokdan bostirib kelgan zulmat prokuratorga manfur boʻlgan shaharni burkab oldi. Jomeni dahshatli Antoniy minorasi bilan ulagan muallaq koʻpriklar gʻoyib boʻldi, osmondan tushgan quyuq siyo Hippodrom uzra qanot yozgan ma’budlarning haykallarini, Xasmoney qasrini va uning shinaklarini, bozorlarni, karvon-saroylarni, koʻchalarni, hovuzlarni qamrab oldi... Azim shahar — Yershalaim goʻyo hech qachon dunyoda boʻlmaganday koʻzdan yoʻqoldi...»
Margarita asarning davomini oʻqishni istardi, lekin u yogʻida qingʻir-qiyshiq quyuq hoshiyalardan boʻlak hech narsa yoʻq edi.
Margarita Nikolayevna koʻz yoshlarini artib, qoʻlyozmani qoʻydi, tirsaklarini koʻzgu ostidagi stolchaga tiragancha, uzoq vaqt koʻzini suratdan uzmay oʻtirdi. Nihoyat, koʻz yoshlar tindi. Margarita oʻz boyligini yana avaylab taxtladi, bir necha daqiqadan keyin al'bom yana oʻsha joyiga, qiyqimlar ostiga koʻmildiyu qorongʻi hujraning qulfi sharaqlab yopildi.
Margarita Nikolayevna sayrga otlanib, dahlizda pal'to kiyayotganida uy xodimasi goʻzal Natasha, tushlikning quyugʻiga nima pishiray, deb soʻradi sohibasidan, menga baribir, degan javobni olgach, yana bir oz vaqtichogʻlik qilgisi keldi shekilli, bekasi bilan chaqchaqlashish maqsadida olamjahon mish-mishlarni gapirib tashladi, shu jumladan dedi:
— Voy, kecha teatrda bir koʻzboyloqchi shunaqangi nayranglar koʻrsatibdiki, hammaning ogʻzi lang ochilib qolibdi, hammaga ikki shishadan chet el atiri, yana paypoq beripti, tekinga keyin sehrgarlik seansi tugagach, odamlar koʻchaga chiqishganda, bundoq qarashsa — hamma shir yalangʻochmish!
Margarita Nikolayevna kula-kula, shu dahlizda turgan koʻzgu stolchasiga oʻtirib qoldi.
— Natasha! Qoʻying-e, — derdi u, — savodli, farosatli qiz boʻlsangiz-u, koʻcha-koʻyda odamlardan eshitgan qayoqdagi yolgʻon-yashiq gaplarni takrorlasangiz-a!
Natasha choʻgʻdek qizarib ketdi va jon-jahdi bilan e’tiroz bildira boshladi:
— Hech ham yolgʻon emas, bugun Arbatdagi gastronomda oʻz koʻzim bilan koʻrdim: oyogʻiga tufli kiyib borgan bir ayol kassaga pul toʻlab turganida, birdan tuflisi gʻoyib boʻlib, paypokda qoldi. Koʻzlari baqraygan! Tovoni teshilgan. Keyin bilsak, oʻsha tufli teatrda berilgan sehrli tufli ekan.
— Paypoqchan ketaverdimi?
— Ketaverdi! — dedi Natasha, gaplariga bekasi ishonmayotganidan koʻproq qizarib. — Aytganday, Margarita Nikolayevna, kecha kechasi militsiya yuztacha odamni ushlab olib ketipti. Oʻsha sehrgarlik seansida boʻlgan ayollar Tver' koʻchasidan bitta ichki ishtonda chopib ketishganmish.
— Albatta, buni sizga Dar'ya gapirgan, — derdi Margarita Nikolayevna, — koʻpdan beri payqab yuribman. U yolgʻonni suvday ichadi.
Bu alomat suhbat Natasha uchun kutilmagan sovgʻa bilan yakunlandi. Margarita Nikolayevna yotoqxonasiga kirib, u yerdan bir juft paypoq bilan bir shisha atir koʻtarib chikdi. U Natashaga, men ham sizga fokus koʻrsatmoqchiman, deb aytib, unga paypoq bilan atirni sovgʻa qildi va:
— Faqat bitta iltimosim shuki — ishqilib, Tver' koʻchasida paypoqchan chopib yurmang, keyin, Dar'yaning gaplariga ham quloq solmang, — dedi.
Beka bilan uy xodimasi oʻpishib xayrlashishdi.
Margarita Nikolayevna trolleybus oʻrindigʻining qulay va yumshoq suyanchigʻiga suyangancha Arbat boʻylab, ketib borarkan, goh oʻz xayollariga berilib ketar, goh oʻzidan oldingi oʻtirgʻichda pichirlashib oʻtirgan ikki kishining gaplariga quloq solardi.
Ular, gapimizni hech kim eshitmayaptimikin, degandek onda-sonda atrofga qoʻrqa-pisa nazar tashlar ekanlar, qandaydir tuturiqsiz narsa toʻgʻrisida gapirishardi. Oyna oldida oʻtirgan, choʻchqanikiga oʻxshagan koʻzlari oʻtkir, gungursday keladigan baq-baqaloq odam yonidagi jikkakkina qoʻshnisiga, tobut ustiga qora choyshab yozishga toʻgʻri kelgani haqida gapirardi...
— Yoʻgʻ-e, ishonmayman, — deb pichirlardi jikkak odam hayratlanib, — aql bovar qilmaydi bunga... Xoʻsh, Jeldibin nima chora koʻrdi?
Trolleybusning bir me’yordagi guvullashi fonida oyna oldidagi odamning ovozi eshitildi:
— Jinoiy qidiruv... gʻalvaning oʻzi... gʻirt mistika!
Margarita Nikolayevna oʻzi eshitgan bu uzuq-yuluq jumlalarni bir-biriga ulab, shunday taxminiy ravonlik kasb etdi: bu ikki grajdanin bugun ertalab qaysiyam bir murdaning (uning kimligini tilga olishmasdi) kallasini tobutdan oʻgʻirlab ketishgani haqida pichirlashishardi! Anavi Jeddibin deganlari shuning uchun ham bezovta boʻlayotgan ekan. Trolleybusda pichirlashib borayotgan bu ikki odam ham kallasi oʻgʻirlangan murdaga daxldor edilar.
— Kirib gul olishga ulgurarmikinmiz? — deb bezovta boʻla boshladi jikkak odam, — soat ikkida kuydirishadi dedingmi?
Nihoyat, tobutdan oʻgʻirlangan kalla haqidagi tuturiqsiz pichirlashlarni eshitish Margarita Nikolayevnaning joniga tegdi, u tushadigan bekatiga kelganini koʻrib xursand boʻlib ketdi.
Yana bir necha daqiqadan keyin u Kreml' devori poyiga qoʻyilgan skameykalardan biriga borib oʻtirdi, bu skameykadan manej maydoni yaqqol koʻrinib turardi.
Margarita charaqlab turgan quyoshdan koʻzlarini suzib oʻtirarkan, bugun kechasi koʻrgan tushini eslardi, soʻng u kun-bakun va soat-basoatiga bundan rosa bir yil burun xuddi mana shu skameykada usta bilan yonma-yon oʻtirganini xotirlay boshladi. Oʻshanda ham, xuddi hozirgidek qora sumkachasi uning yonida, skameykada yotgan edi. Bugun uning yonida usta yoʻq edi, biroq Margarita Nikolayevna u bilan xayolan suhbatlashardi: «Agar surgun qilingan boʻlsang, nega oʻzing haqingda darak bermaysan? Axir boshqalar xabar qilishadi-ku. Yo mendan koʻngling qolganmi? Yoʻq, bunday boʻlishiga hech ishonmayman. Demak sen surgunda oʻlgansan... Agar shu rost boʻlsa, oʻtinaman, meni ozod et, erkin nafas olib yashashimga imkon ber». Shundan keyin, Margarita Nikolayevna oʻziga-oʻzi ustaning tilidan javob qaytarardi. «Sen ozodsan... Nima, ushlab turibmanmi seni?» Keyin Margarita e’tiroz bildirardi unga: «Yoʻq, bu javob emas! Yoʻq, sen mening xotiramdan ket, shundagina men ozod boʻlaman».
Margarita Nikolayevnaning oldidan odamlar oʻtib turishardi. Bir erkak bu yaxshi kiyingan ayolga koʻz qirini tashladi-yu, uning goʻzalligi va yolgʻizligiga maftun boʻlib, tomoq qirib qoʻydi va Margarita Nikolayevna oʻtirgan skameykaning bir chekkasiga omonatgina oʻtirdi. Soʻng oʻzini tutib olib, luqma tashladi:
— Tabiiyki, bugun havo juda yaxshi.
Lekin Margarita unga shunday noxush qaradiki, u oʻrnidan turib joʻnab qoldi.
«Mana senga misol, — derdi Margarita oʻz qalbining sohibiga xayolan yuzlanib. — Rost-da, nega endi bu erkakni haydab yubordim» Oʻzim zerikib oʻtirgan boʻlsam, anavi shilqim ham binoyiday koʻrinadi, agar «tabiiyki» degan ahmoqona soʻzini istisno qilinsa. Nega endi men xuddi boyoʻgʻlidek devor tagida shoʻppayib oʻtiribman? Nega endi hayotdan chetga chiqarib tashlanganman?»
U qattiq qaygʻurib, boshini xam qiddi. Lekin shu payt boya ertalab sodir boʻlgan intizorlik va sarxushlik toʻlqini uning koʻkragiga kelib urildi. «Ha, sodir boʻladi!» Toʻlqin ikkinchi marta urildi, ana shunda Margarita, uning ovozli toʻlqin ekanligini tushundi. Yaqinlashib kelayotgan doʻmbira va ohangni sal buzib chalayotgan mis karnaylarning ovozi koʻcha shovqini orasidan tobora aniqroq eshitila boshladi.
Birinchi boʻlib bogʻ panjarasi yonidan otda odimlab yurib borayotgan militsioner, undan keyin uchta piyoda odam koʻrindi. Ulardan keyin kuzovida muzikachilar oʻtirgan yuk mashinasi sekin-sekin yurib oʻta boshladi. Uning orqasidan yap-yangi ochiq dafn mashinasi kelardi, mashinaga qoʻyilgan tobutni gulcham-barlar koʻmib yuborgan, tobut qoʻyilgan maydonchaning toʻrt burchagida toʻrtta odam — uch erkak va bir ayol turardi. Margarita ancha uzoqda boʻlsa ham, dafn mashinasida turib, marhumni qabristonga kuzatib borayotgan bu odamlarning chehralarida alomat sarosima aks etayotganini koʻrdi. Ayniqsa, bu hol dafn mashipasining orqa tomonida, chap burchakda turgan ayolning chehrasida yaqqol koʻrinib turardi. Qandaydir antiqa bir sir bu ayolning shundoq ham loʻppi yonoqlarini ich tomondan turtib, yanada shishirib turgandek koʻrinardi, uning moy bosgan koʻzlarida dudmallik oʻti chaqnardi. Goʻyo bu grajdanka ortiq toqat qila olmay hozir marhumga koʻz qisadi-yu: «Bunaqa gʻaroyibotni koʻrganmisiz hech? Jumboqning oʻzi!» — deb yuborgudek koʻrinardi. Dafn mashinasi orqasidan sekin-sekin yurib kelayotgan taxminan uch yuztacha odamning chehralari ham shunaqa sarosimali edi.
Margarita bu marosimni oʻtirgan yerida kuzatar va «bums, bums, bums» deb bir taqlidda chalinayotgan turk doʻmbirasi sadosining uzoqlashgan sari soʻnib borayotganini his qilarkan, oʻylardi: «Juda gʻalati dafn marosimi-ya... Yurakni ziq qilib yubordi doʻmbiraning bu «bums-bums»i! Oh, shaytonga jonimni sadaqa qilishdan ham qaytmasdim, uning tirik yo oʻlikligini bilish uchun! Qiziq, bunday alomat kayfiyat bilan kimni dafn etishayotgan ekan-a?».
— Mixail Aleksandrovich Berliozni, — Margaritaning yonginasidan bir oz manqalangai erkak ovozi eshitildi, — MASSOLITning raisini, hayron boʻlgan Margarita Nikolayevna oʻgirilib, oʻz yonida skameykada oʻtirgan bir grajdaninni koʻrdi, chamasi, Margarita dafn marosimiga mahliyo boʻlib qolganida bu odam sekingina kelib oʻtirgan va Margaritaning xayoli qochib, bexosdan ovoz chiqarib bergan savolini eshitgan edi.
Bu payt marosim qatnashchilari yurishdan toʻxtay boshlashdi — svetofor yoʻlni toʻsgan boʻlsa kerak.
— Ha, — deb davom etdi notanish odam, — ularning kayfiyatlari juda gʻaroyib. Marhumni qabristonga olib ketishyapti-yu, miyalari faqat bir narsa — oʻlikning kallasi qayoqqa gʻoyib boʻldiykin, degan savol bilan band!
— Qanaqa kalla? — deb soʻradi Margarita toʻsatdan paydo boʻlgan bu qoʻshnisiga tikilib qararkan. U — sochi olov rang malla, soʻyloq tishli pak-pakana odam boʻlib, egniga kraxmallangan ich koʻylak ustidan a’lo sifat yoʻl-yoʻl kostyum, oyogʻiga loklangan tufli, boshiga kotelok-shlyapa kiygan, boʻyniga guldor galstuk bogʻlagan edi. Bu grajdaninning eng alomat jihati shunda ediki, kostyumining soat choʻntagidan, hamma erkaklarda boʻlganidek roʻmolcha ham emas, ruchka ham emas, tovuq suyagi chiqib turardi.
— Ha, men sizga aytsam, — deb bayon qildi malla, — bugun ertalab Griboyedov zalida turgan tobutdan marhumning kallasini oʻgʻirlab ketishipti.
— Qanday qilib kallani oʻgʻirlash mumkin? — deb beixtiyor soʻradi Margarita, soʻrarkan, oʻzi trolleybusda eshitgan pichir-pichir gaplarni esladi.
— Kim biladi deysiz! — dedi betakalluflik bilan malla, — lekin mening fikrimcha, bu haqda Begemotdan soʻralsa yomon boʻlmasdi. Juda ustalik bilan oʻmarib ketishipti oʻziniyam. Gʻirt mashmasha! Eng muhimi, kimgayam kerak ekan oʻsha kalla, hayronman!
Margarita Nikolayevna oʻzi bilan oʻzi nechogʻlik band boʻlmasin, notanish odamning oldi-qochdi gaplari uni hayratga soldi.
— Kechirasiz! — dedi u birdan, — qaysi Berlioz u? Haligi, bugungi gazetalarda...
— Ha, oʻsha, oʻsha...
— Bundan chiqdi, tobut orqasidan adabiyot ahli borayotgan ekan-da? — deb soʻradi Margarita birdan tishlarini irshaytirib.
— Ha, boʻlmasam-chi, oʻshalar!
— Siz ularni taniysizmi?
— Hammalarini, — deb javob qildi malla.
— Ayting-chi, — deb Margarita gap boshlagan edi, ovozi xirillab chiqdi, — ularning orasida tanqidchi Latunskiy yoʻqmi?
— Nega endi boʻlmas ekan? — deb javob qildi malla, — hoʻv ana, toʻrtinchi qatorda, chekkada ketyapti.
— Anavi sariq sochmi? — soʻradi Margarita koʻzlarini suzib tikilarkan.
— Kul rang soch... Qarang, ana, koʻzini osmonga tikyapti.
— Paterga oʻxshaganmi?
— Ha, topdingiz!
Margarita Latunskiyga tikilib qoldi va boshqa hech gap soʻramadi.
— Fahmimcha, siz, — dedi malla jilmayib. — Latunskiyni yomon koʻradiganga oʻxshaysiz.
— Men yana ba’zi birovlarni yomon koʻraman, — dedi Margarita tishlarini gijir qilib, — lekin bularni gapirib oʻtirishning qizigʻi yoʻq.
Bu payt dafn marosimi joyidan qoʻzgʻaldi, piyodalar orqasidan aksariyati boʻsh avtomobillar karvoni tizilib borardi.
— Ha, albatta, nimasiyam qiziq buning, Margarita Nikolayevna!
Ajablangan Margarita yalt etib qaradi:
— Siz meni taniysizmi?
Malla odam javob berish oʻrniga boshidan kotelok-shlyapasini oldi va shu shlyapa ushlagan qoʻlini yonga choʻzib ta’zim qildi.
«Basharasidan gʻirt qaroqchining oʻzi!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi Margarita hamsuhbatining yuziga tikilib qararkan.
— Men sizni tanimayman, — dedi Margarita quruqqina qilib.
— Axir qayoqdan tanirdingiz meni! Darvoqe, meni ish bilan yuborishgan edi huzuringizga.
Margaritaning rangi quv oʻchib, orqaga tashlandi.
— Gapni toʻgʻri shunday boshlash kerak edi, — dedi u, — allaqanday kesilgan kalla haqida valdirab oʻtirmasdan! Siz meni qamoqqa olmoqchimisiz?
— Aslo, — dedi malla, — qiziq ekansiz-u: faqat qamoqqa olish uchun suhbatlashadimi odam degan? Sizda ishim bor, xolos.
— Tavba, qanaqa ishingiz boʻlishi mumkin menda? Malla atrofga bir qarab olib, sirli ohangda dedi:
— Sizni bugun kechqurun mehmondorchilikka taklif qilishyapti, shuni aytgani keldim.
— Nima deyapsiz oʻzi, kim ekan oʻsha mehmondoʻst?
— Juda mashhur bir ajnabiy, — dedi malla ma’nodor qilib koʻzlarini suzarkan.
Margarita judayam achchigʻlanib ketdi.
— Qoʻshmachilarning yangi toifasi — koʻcha qoʻshmachisi paydo boʻliptida endi, — dedi u ketmoqchi boʻlib oʻrnidan turarkan.
— E, oʻrgildim bergan topshiriqlaridan! — dedi malla xafa boʻlib va uzoqlab ketayotgan Margarita orqasidan toʻngʻilladi: — Esi past xotin!
— Ablah! — deb javob qaytardi Margarita orqasiga oʻgirilib va xuddi shu mahal mallaning ovozini eshitdi.
— Oʻrta yer dengizi yoqdan bostirib kelgan zulmat prokurator yoqtirmaydigan shaharni burkab oldi. Jomeni Antoniy minorasi bilan ulagan muallaq koʻpriklar gʻoyib boʻldi. Azim shahar Yershalaim goʻyo hech qachon dunyoda boʻlmaganday koʻzdan yoʻqoddi... Siz ham daf boʻling oʻsha kuyuk daftaringizu qurigan atirgulingiz bilan birga! Shu skameykada shoʻppayib oʻtirib, meni ozod et, erkin nafas olib, yashashimga imkon ber, xotiramdan faromush boʻl, deb undan iltijo qilavering!
Rangi dokadek oqarib ketgan Margarita skameyka yoniga qaytib keldi. Malla unga koʻzlarini suzib tikilib oʻtirardi.
— Hech narsaga tushunmayapman, — deb ohista gap boshladi Margarita Nikolayevna, — kuygan qoʻlyozmalar haqida-ku bir amallab bilib olishingiz mumkin... bir yoʻlini qilib uyimga kirgansizu koʻrib qolgansiz... ehtimol, Natashani oʻzingizga ogʻdirgandirsiz! Lekin dilimdagi fikrimni qanday bildingiz? — U qattiq iztirob chekayotganday aftini burishtirdi va ilova qildi: — Gapirsangizchi, kimsiz oʻzi? Qaysi tashkilotdansiz?
— Mana senga diqqatvozlik, — deb toʻngʻilladi malla va balandroq ovoz bilan gapira boshladi: — afv etasiz, men sizga hech qanday tashkilotdan emasman deb aytdim boya! Iltimos, oʻtiring.
Margarita itoat etdi, lekin oʻtirayotib, baribir yana savol berdi:
— Kimsiz?
— Ha, yaxshi, ismim Azazello, lekin bu ismdan, baribir, hech nima bila olmaysiz..
— Qoʻlyozma toʻgʻrisida, keyin mening dilimdagi gaplar haqida qanday darak topganingizni aytib berolmaysizmi ?
— Aytmayman, — deb quruqqina javob qildi Azazello.
— Lekin uning toʻgʻrisida biron nima bilsangiz kerak? — dedi Margarita yolvorgudek pichirlab.
— Hay, bilaman deylik.
— Oʻtinaman, faqat ayting: u tirikmi? Qiynamang meni.
— Ha, tirik, tirik, — dedi Azazello istar-istamas.
— Yo xudo!
— Iltimos, hayajonlanmang, qichqirmang, — dedi oʻshshaygan Azazello.
— Kechiring, meni kechiring, — deb gʻoʻldiradi Margarita endi itoatkorlik bilan, — ochigʻi, sizdan achchigʻlandim. Axir, oʻzingiz oʻylang. Notanish ayolni dabdurustdan koʻchada mehmonga taklif qilish... Gapimga ishoning, men beparvo odamman, — Margarita ayanchli jilmayib qoʻydi, — lekin hech qachon hech qanday xorijlik bilan uchrashmaganman, undaylar bilan uchrashishni ham hech xohlamayman... undap keyin, mening erim... Hamma balo shundaki, men oʻzim sevmagan odam bilan yashayman, lekin uning turmushini buzish, menimcha, insofsizlik boʻladi. Menga u hamisha faqat yaxshilik qilib kelyapti...
Azazello uning. poyma-poy gapini oshkora diqqinafaslik bilan tingladi va jahl bilan dedi:
— Bir zumgina tilingizni tiying. Margarita itoatkorlik bilan jim boʻldi.
— Men sizni mutlaqo bexavotir ajnabiyning quzuriga taklif qilyapman... Keyin, bu tashrifingizni bironta ham jonzot sezmaydi. Bunga kafolat berishim mumkin.
— Nimaga kerak boʻlibman unga? — deb soʻradi Margarita quvlik bilan.
— Buni borganingizda bilasiz.
— Tushunib turibman... Uning xohishini qondirishim kerak, — dedi Margarita oʻyga tolib.
Azazello kibr-havo bilan «hm» deb piching qildi-da, javob qaytardi:
— Sizni ishontirib aytamanki, jahondagi har bir ayol uchun bu eng yuksak orzu hisoblangan boʻlardi, — u miyigʻida kulib qoʻydi, — lekin hafsalangizni pir qilaman, aytganingiz boʻlmaydi.
— U qanaqa ajnabiy boʻldi?! — deb Margarita hayajonlanganidan shunday baralla gapirib yubordi-ki, skameyka yonidan oʻtib turgan odamlar u tomonga oʻgrilib qarashdi, — uning huzuriga borishdan menga nima manfaat?
Azazello uning qulogʻiga engashib, ma’nodor pichirladi:
— Juda katta manfaat koʻrasiz... Siz vaziyatdan foydalanib...
— Nima? — deb yubordi birdan Margarita koʻzlarini katta-katta ochib, — agar gapingizga toʻgʻri tushungan boʻlsam, u yerda men ustaning daragini eshitaman, shunga shama qilyapsizmi?
Azazello indamay bosh irgʻatdi.
— Boraman! — jahl bilan dedi Margarita Azazelloning qoʻlidan mahkam ushlab olib, — qayoqqa desangiz boraman!
Azazello «uff» deb yengil nafas oldi-da, skamey-kaga suyandi va kinoyaomuz gapira boshladi:
— Ayol zotiga tushunish qiyin! — U qoʻllarini choʻntaklariga tiqib, oyoqlarini imkoni boricha nariroqqa uzatvordi, — nega endi kelib-kelib menga topshirishdi bu ishni? Begemot bajarsa-ku yaxshiroq boʻlardi, chunki u yoqimtoy xilqat...
Margarita ayanchli tarzda miyigʻida kulib dedi:
— Bunaqa jumboqlaringiz bilan meni laqillatishni, qiynashni bas qiling... Men shundoq ham shoʻrpeshona odamman, siz shundan foydalanyapsiz. Allaqanday gʻalvani orttiryapman boshimga, lekin ont ichib aytamanki, faqat uni tilga olganingiz uchun borishga rozi boʻlyapman! Boshim gʻovlab ketdi bu dudmal gaplaringizdan...
— Faqat yigʻi boʻlmasin, — dedi Azazello basharasini burishtirib, — siz ham mening ahvolimga tushuning-da. Chunonchi, administratorning tumshugʻiga tushirish, kimningdir pochchasini uydan quvib chiqarish, yo birontasini otib yaralash, yo boʻlmasa, shularga oʻxshash bironta arzimas ishni bajarish mening asosiy kasbim, ammo maftun ayollar bilan suhbatlashish — salomatligingiz kerak. Bu qanaqasi, yarim soatdan beri sizga gap uqdirolmasam-a. Xoʻsh, borasizmi?
— Boraman, — dedi odmigina qilib Margarita Nikolayevna.
— Unday boʻlsa, manavini oling, — deb Azazello choʻntagidan dumaloq oltin quticha chiqardi va uni Margaritaga uzatarkan, dedi: — Yashiring tezroq, odamlar qarayapti. Bu sizga asqotadi, Margarita Nikolayevna. Siz keyingi yarim yil ichida gʻam-hasratdan xiyla qarib qoldingiz. (Margarita choʻgʻdek qizarib ketdi, lekin indamadi, Azazello gapida davom etdi).
Bugun kechqurun roppa-rosa soat toʻqqiz yarimda qip-yalangʻoch boʻlib shu malhamni yuzingizga va butun badaningizga surib chiqasiz. Keyin koʻnglingiz xohlagan ishni qiling, faqat telefondan uzoqqa ketmang. Soat oʻnda sizga oʻzim qoʻngʻiroq qilib, nima ish qilishingizni aytaman. Siz hech nimaning tashvishini qilmaysiz, sizni tayinlangan yerga eltib qoʻyishadi, hech qanday shikast ham yetkazishmaydi sizga. Tushundingizmi?
Margarita bir oz sukutga tolib, soʻng javob qildi:
— Tushundim. Bu buyum sof oltindan ishlangan, zalvaridan ma’lum. Ha, mayli, bilib turibman, menga pora berib allaqanday shubhali ishga tortmoqchisizlaru buning oqibatida men bir baloga giriftor boʻlsam kerak.
— Axir bu qanaqasi, — chiyilladi figʻoni chiqqudek boʻldi Azazello, — yanami?
— Yoʻq, sabr qiling!
— Qaytib bering malhamni.
Margarita qutichani qoʻlida mahkam siqib, davom etdi:
— Yoʻq, shoshmang... Ne ishga jur’at qilganimni bilaman. Lekin men har qanday shartga ham oʻsha deb rozi boʻlyapman, chunki mening dunyoda undan boʻlak hech kimim yoʻq. Ammo sizga shuni aytib qoʻymoqchimanki, agar meni nobud qiladigan boʻlsangiz, uyatga qolasiz! Ha, oʻzingiz uyalib qolasiz! Muhabbat deb qurbon boʻlyapman men! — shunday deb Margarita oʻz koʻksiga urib qoʻydi va boshini koʻtarib oftobga qaradi.
— Qaytib bering, — deb xirilladi Azazello xunob boʻlib, — qaytib bering, jin ursin bunaqa topshiriqni! Begemotni yuborishsin-e.
— E, yoʻq! — derdi Margarita oʻtgan-ketganlarning diqqatini oʻziga tortib. — Hammasiga roziman, badanimga malham surib mayna boʻlishga ham, hatto jahannam qa’riga borishga ham roziman. Malhamni bermayman!
— Voajab! — deb birdan baqirib yubordi Azazello va bogʻ panjarasi tomon baqrayib qaragancha, barmogʻi bilan qayoqqadir ishora qila boshladi.
Margarita Azazello koʻrsatgan tomonga qarab, diqqatga loyiq hech narsa koʻrmadi. Shunda u tuturiqsiz «Voajab!» soʻziga izoh soʻramoqchi boʻlib, Azazelloga oʻgirildi, lekin Margarita Nikolayevnaning sirli suhbatdoshi gʻoyib boʻlgan edi. Shunda Margari-ta shosha-pisha qoʻlini sumkachasiga tiqib, boyagi oʻzi chirqillagancha solib qoʻygan oltin qutichani topdi-yu, koʻngli joyiga tushdi. Soʻng Margarita boshqa hech nimani oʻylamay, Aleksandr bogʻidan shoshgancha chiqib ketdi.

Yigirmanchi bob
Azazelloning Yogʻupasi
Oqshom. Begʻubor osmonga qalqqan toʻlinoy zarang daraxti shoxlari orasidan moʻralardi. Joʻka va akas daraxtlari bogʻ sahnida gʻoyat murakkab naqshlar hosil qilgan. Binodan yarim doira shaklida boʻrtib chiqqan sahnga joylashgan yotoqxonaning lang ochiq, ammo darparda bilan toʻsilgan uch qavatli derazasi elektr shu’lasi bilan charogʻon yoritilgan. Margarita Nikolayevnaning yotoqxonasidagi barcha chiroqlar yoqib qoʻyilgan boʻlganidan xonadagi tartibsizliklar yaqqol koʻzga tashlanib turar edi. Karavotga yozilgan adyolda koʻylak, paypoq, ichki libos yoyilib yotar, yechib tashlangan, ichki kiyimlar esa oyoqostida, shoshqaloqlik bilan bexosdan bosib majaqlangan bir quti papiros yonida gʻijimlanib yotardi. Tufli tungi stolcha ustida kofesi ichib boʻlinmagan chashka va papiros qoldigʻi tutab turgan kuldon yonida turardi, stul suyanchigʻiga kechki qora koʻylak ilib qoʻyilgan. Xona atir hidiga toʻlgan, bundan tashqari, qayoqdandir qizdirilgan dazmol hidi ham kirib kelayotgan edi bu xonaga.
Yalangʻoch Margarita Nikolayevna choʻmilganda kiyadigan xalatini yelkasiga tashlab, oyogʻiga baxmal teridan tikilgan qora tufli kiyib toshoyna qarshisida oʻtirardi. Uning qarshisida Azazellodan olgani quticha soatli oltin bilaguzuk yonida yotar, Margarita soat milidan koʻzini uzmasdi. Ba’zan unga soat buzilib qolgan-u, millari joyidan jilmayotganday tuyulardi. Lekin millar, garchi xuddi ilinib-ilinib qolayotgan-dek, juda imillab boʻlsa ham yurib turgan edi, mana, nihoyat, soatning uzun mili toʻqqizdan yigirma toʻqqiz minut oʻtganini koʻrsatdi. Margaritaning yuragi shu qadar qattiq tepa boshladiki, dastlabki paytda qutichani qoʻliga olishga ham majoli qolmadi.
Nihoyat u oʻzini tutib olib, axiri qutichani ochdi — unda sargʻishrang yogʻupa bor ekan. Undan balchiq hidi kelayotgandek tuyuldi. Margarita barmogʻining uchi bilan yogʻupadan qittak olib, kaftiga surgan edi, balchiq hidi oʻrmon hidi bilan omixta boʻlib dimogʻiga gupillab urildi, shundan soʻng Margarita yogʻupani kafti bilan peshonasi va yonoqlariga sura boshladi. Yogʻupa osongina surilar va Margaritaning payqashicha, shu zahoti terisiga singib ketayotgan edi. Margarita yuziga yogʻupadan uch-toʻrt marta surgach, koʻzguga qaradiyu birdan qoʻlidagi oltin qutichani tushirib yubordi. Quticha soatning shisha qopqogʻi ustiga tushib, uni xuddi oʻrgimchak uyasi shaklida darz qildi. Margarita koʻzlarini chirt yumdi, keyin yana koʻzguga tikildiyu birdan xandon tashlab kula boshladi.
Uning moʻychinakda terilib silliq qilingan ingichka qoshlari quyuqlashgan va ikkita timqora yoy boʻlib, koʻm-koʻk koʻzlari ustiga yotgan edi. Oʻtgan yili oktabrda, ya’ni usta gʻoyib boʻlganida qansharida paydo boʻlgan ingichkagina tik ajin tekislanib yoʻq boʻldi. Shuningdek, ikki chakkasida paydo boʻlgan sargʻish dogʻ ham, ikki koʻzining tashqi milklari oldida hosil boʻla boshlagan koʻz ilgʻamas ajinlar ham yoʻqoldi. Yonoqlari bir tekisda qizgʻish rang kasb etdi, peshonasi oppoq va begʻubor boʻldi, sartaroshning mahorati bilan jingalak qilingan sochlari yoyilib ketdi.
Oʻttiz yoshli Margaritaning roʻparasida endi, koʻzguda timqora sochlari tugʻma qoʻngʻiroq boʻlgan yigirma yoshlardagi juvon sadafdek oq tishlarini koʻrsatib, qotib-qotib kulardi.
Margarita kula-kula charchagach, bir silkinib yelkasidan xalatni otib tashladi va nafis yogʻupaga besh panjasini botirib, uni butun badaniga qattiq-qattiq sura boshladi. Badani bir lahzada qizarib, qizib ketdi. Shunda Aleksandr bogʻidagi uchrashuvdan soʻng ikki chakkasining, xuddi miyasiga igna qadab qoʻyilganday tinimsiz loʻqillab ogʻriyotgani birdan taqqa toʻxtab, oyoq-qoʻllarining mushaklari kuchga toʻldi va Margarita oʻz jismining vaznsiz boʻlganini sezdi.
U bir sakrab, gilam uzra havoda muallaq osilib qoldi, keyin ohista pastga tusha boshladi.
— Oʻrgilay yogʻupadan! Qanday yaxshi-ya! — deb chinqirdi Margarita oʻzini kresloga «tappa» tashlarkan.
Yegʻupa uning nainki tashqi qiyofasini oʻzgartirdi. Endi uning butun vujudida, badanining har bir hujayrasida shodlik qulf urardiki, buni u butun a’zoi badanida xuddi uvishganda hosil boʻladigan jimirlash kabi his qildi. Margarita oʻzini hamma narsadan forigʻ boʻlganday erkin his qildi. Bundan tashqari, u ertalab koʻngliga kelgan narsaning sodir boʻlganligini, endi u bu xonadonni va sobiq turmush tarzini butkul tark etajagini juda aniq tushundi. Lekin mana shu sobiq turmush tarzini tark etish oldidan, uni yuqoriga, samoga da’vat etmoqchi boʻlgan qandaydir yangi, gʻayrioddiy quvvatga itoat etish arafasida faqat bitta, eng oxirgi burchni bajarishi shartligi koʻngliga keldi-yu, shu qip-yalangʻoch holicha havoga ucha-ucha erining kabinetiga otilib kirdi va chiroqni yoqib, yozuv stoli sari yugurdi. U bloknotdan bir varaq yirtib olib, unga qalam bilan yirik-yirik qilib bexato yozdi:
«Meni kechir va tezroq unutib yuborishga harakat qil. Men seni mangu tark etmoqdaman. Qidirma meni, bundan foyda yoʻq. Men boshimga tushgan gʻam va musibatdan jodugarga aylandim. Men ketyapman. Alvido. Margarita».
Soʻng u ruhi yengil tortib, yana yotoqxonaga uchib kirdi, uning orqasidan izma-iz olam-jahon buyumlarni koʻgarib Natasha yugurib kirdi. Kirdi-yu, qoʻlidagi buyumlar — koʻylak ilingan yogʻoch kiyim osgʻichu gʻijim roʻmollar, qolipga tortilgan koʻk ipak tufliyu belbogʻ — hammasi yerga sochildi va hayron boʻlganidan ogʻzi lang ochilib qoldi.
— Qalay, chiroylimanmi? — deb hirqiroq ovoz bilan qichqirdi Margarita Nikolayevna.
— Voy, tavba-a! — deb pichirladi Natasha orqasiga tisarilib, — qanaqa qildingiz buni, Margarita Nikolayevna?
— Bu — yogʻupa! Yogʻupa, yogʻupa, — dedi Margarita oʻzini koʻzguga solib har tomonga aylanarkan, yaraqlab turgan oltin qutichaga ishora qildi.
Natasha koʻylakning oyoq ostida gʻijimlanib yotganiga ham parvo qilmay, toshoyna oldiga yugurib borib, quticha tagida qolgan yogʻupaga mahliyo boʻlib tikilib qoldi. Uning lablari qimirlab bir nimalarni pichirlardi. Soʻng u Margaritaga oʻgirilib, benihoya izzat-ehtirom bilan dedi:
— Badaningizni qarang! Bu qanaqasi? Badaningizdan nur yogʻilyapti-ya, Margarita Nikolayevna. — Shundan keyin u birdan hushini yigʻib darrov yerda yotgan koʻylakni oldi-da, uning changini qoqa boshladi.
— Tashlang uni! Tashlang! — deb chinqirdi Margarita. — Qurib ketsin hammasi, otib yuboring! Yoʻq, yaxshisi, oʻzingizga oling uni, mendan esdalik. Esdalik uchun oling deyapman. Shu xonada nima boʻlsa, hammasini olavering.
Hang-mang boʻlib qolgan Natasha xuddi telba odamdek anchagacha Margaritadan koʻz uzmay baqrayib qoddi, soʻng uning boʻyniga osilib, ustma-ust oʻparkan:
— Siz atlassiz! Munavvarsiz! Atlasday tovlanyapsiz! Voy, qoshlaringizni qarang!
— Opketing hamma latta-puttalarimni, atirlarimniyam olib sandigʻingizga solib yashirib qoʻying, — derdi Margarita, — lekin qimmat buyumlarga tegmang, sizni oʻgʻri deb ayblashlari mumkin.
Natasha qoʻliga tushgan koʻylagu tufli, paypogʻu ichki kiyimlarni hammasini yigʻib bir boʻgʻcha qildi-da, yotoqxonadan oʻqday otilib chiqib ketdi.
Shu mahal tor koʻchaning narigi tomonidagi qaysiyam bir ochiq derazadan mohirona ijro etilgan val's sadosi gumburladi va ayni paytda bir mashinaning darvoza oldiga kelib toʻxtagani eshitildi.
— Hozir Azazello qoʻngʻiroq qiladi! — dedi Margarita tor koʻchada yangrayotgan val'sga quloq solarkan, — u qoʻngʻiroq qiladi! Ajnabiydan esa qoʻrqmasligim kerak. Ha, endi tushundim, u bexatar odam!
Mashina gʻuvillab darvozadan uzoqlasha boshladi. Koʻcha eshik «qars» etib yopiddi va hovlidagi yoʻlkadan oyoq tovushi eshitildi.
«Bu Nikolay Ivanovich, oyoq olishidan bilaman, — deb oʻyladi Margarita, — vidolashuv oldidan bironta juda alomat, kulgili ish qilishim kerak».
Margarita darpardani «shir» ettirib bir tomonga surdi-da, derazaga bir tizzasini quchoqlab yonlamasiga oʻtirdi. Oy shu’lasi uning oʻng tomonini yoritdi. Margarita boshini koʻtarib oyga tikildi-da, chehrasida shoirona oʻychanlik kashf etdi. Oyoq tovushlari yana bir-ikki marta eshitilib, keyin birdan jim boʻlib qoldi. Margarita yana bir oz oyga mahliyo boʻlib oʻtirib, holatni boʻrttirish uchun xoʻrsinib ham qoʻydi-da, bogʻ tomonga oʻgrilib, chindanam uyning pastki qavatida yashovchi Nikolay Ivanovichni koʻrdi. Oy Nikolay Ivanovichni oʻz nuriga gʻarq qilgan edi. U skameykada oʻtirar, ammo bexosdan oʻtirib qolgani yaqqol koʻrinib turardi. Pensnesi bir tomonga ogʻib ketipti, portfelini esa mahkam changallab olipti.
— A, salom, Nikolay Ivanovich, — ma’yus ovoz bilan dedi Margarita, — xayrli oqshom! Majlisdan kelyapsizmi?
Nikolay Ivanovich bu savolga churq etib ham javob qilmadi.
— Men boʻlsam, — deb davom etdi Margarita, gavdasini koʻproq tashqariga chiqarishga urinib, — oʻzingiz koʻryapsiz, yolgʻizlikdan zerikib, nima qilarimni bilmay, oyga boqib, val's tinglab oʻtiribman.
Margarita chap qoʻlini koʻtarib chakkasiga tushgan soch tolasini toʻgʻriladi, soʻng achchigʻlanib dedi:
— Bu hurmatsizlik, Nikolay Ivanovich! Har qalay, men ayol kishiman-ku! Siz bilan gaplashayotgan odamga javob bermaslik — bu odobdan emas!
Kul rang nimchasining hatto tugmachalarigacha oq-sariq, choʻqqi-soqolidagi har bitta tukkacha oy nurida yaqqol koʻrinib turgan Nikolay Ivanovich birdan xunuk tirjaydi, skameykadan turib, xijolatdan hushi ogʻib qoldi shekilli boshidan shlyapasini olib salomlashish oʻrniga, qoʻlida portfel' bilan qulochini kerdi va oyoq oʻyiniga raqs tushmoqchi boʻlgandek, tizzalarini bukdi.
— Voy, muncha tund boʻlmasangiz, Nikolay Ivanovich, — davom etdi Margarita, — umuman, hammanglar jonimga shu qadar tegdinglarki, buni ta’riflashga tilim lol, shuning uchun sizlar bilan vidolashayotganimdan benihoya shodman! E, jin ursin hammanglarni!
Shu mahal Margaritaning orqasida — yotoqxonada telefon jiringladi. U derazadan sakrab tushib, Nikolay Ivanovichni ham unutib, trubkaga chang soldi.
— Azazello gapiryapti, — degan ovoz eshitildi trubkadan.
— Azizim Azazello! — dedi Margarita chinqirib.
— Vaqt boʻldi! Uchib chiqavering, — dedi Azazello, Margaritaning samimiy, shodiyona kayfiyatidan mamnunligi uning ovozidan sezilib turardi. — Darvoza ustidan uchib oʻtayotganingizda: «Koʻrinmayapman!» — deb qichqiring. Keyin koʻnikib olish uchun bir oz shahar ustida uchib yuring-da, soʻng janub tomon uchib, shahardan chiqib keting, toʻgʻri daryo boʻyiga boring. Sizni u yerda kutishyapti!
Margarita trubkani ildi, shu payt qoʻshni xonada qandaydir yogʻoch buyum eshikka «taq-taq» urila boshladi. Margarita borib eshikni lang ochgan edi, pol artadigan choʻtka raqs tushib kirib keldi. Uning choʻtka tomoni balandda boʻlib, dastasi bilan goh tepinar, goh oʻyin tusharkan, nuqul deraza tomon otilardi. Margarita sevinganidan chinqirib, choʻtkaga minib oldi. Ana shundagina suvoriy ayol bu toʻs-toʻpolonda kiyinib olishni unutganini esladi. U «ot»ni karavot oldiga uchirib borib, qoʻliga birinchi boʻlib ilingan havo rang koʻylakni oldi. Keyin uni xuddi bayroqdek hilpiratib, derazadan uchib chiqib ketdi. Val's sadosi endi bogʻ uzra balandroq yangray boshladi.
Margarita derazadan pastga uchib tushib, skameykada oʻtirgan Nikolay Ivanovichni koʻrdi. U toshdek qotib qolgan va yuqori qavatdagi yop-yorugʻ xonadan kelayotgan shovqin va taraq-turuqlarga quloq solib, esankirab qolgan edi.
— Yaxshi qoling, Nikolay Ivanovich! — deb qichqirdi Margarita uning qarshisida raqs tusharkan. U «voy» deb yuborib, skameyka ustida emaklarkan, portfelini yerga tushirib yubordi.
— Alvido! Men butkul uchib ketyapman, — dedi Margarita val's sadosini bosib ketgudek chinqirib. Shu payt u qoʻlidagi koʻylakning hech keragi yoʻqligini anglab, xunuk xaxoladi-da, uni Nikolay Ivanovichning boshiga yopdi. Koʻzi hech nima koʻrmay qolgan Nikolay Ivanovich skameykadan gʻishtin yoʻlkaga agʻanab tushdi.
Margarita oʻzi uzoq muddat iztirob chekib yashagan uyga soʻnggi marta nazar tashlapg uchun orqasiga oʻgirildi, oʻgirildiyu chiroqlar shu’lasidan lov-lov porlab turgan derazada Natashaning hayratdan burishgan yuzini koʻrdi.
— Alvido, Natasha! — deb qichqirdi u va choʻtka boshini yuqori koʻtardi, — koʻrinmayapman, koʻrinmayapman, — deb yana qattiqroq qichqirdi, soʻng zarang daraxti novdalariga yuzini savalatib, uning shoxlari orasidan, keyin darvoza ustidan uchib oʻtib, koʻchaga chikdi. Shunda jazava bilan chalingan val's sadosi uning orqasidan ergashdi.

Yigirma birinchi bob
Parvoz
Men koʻrinmayapman, men erkin qushman! Men koʻrinmayapman, men erkin qushman! Margarita oʻz koʻchasi uzra uchib borib, uni kesib oʻtgan boshqa tor koʻchaga chikdi. U kerosin va hasharotlarga qarshi suyuq dori bilan savdo qiluvchi, yerga choʻkib qiyshayib qolgan neft' doʻkoni joylashgan bu yamoq-yasqoq, qingʻir-qiyshiq uzun tor koʻchadan ham bir zumda uchib oʻtdi va shundagina, garchi mutlaqo erkin va koʻrinmas boʻlsa ham, ehtiyot boʻlish kerakligini fahmladi. U hoziroq muyulishdagi qiyshaygan fonus ustuniga urilib halok boʻlishi mumkin edi, lekin choʻtkani vaqtida toʻxtatib, bir oʻlimdan qoldi. Margarita choʻtkani mahkam changallab, ustunga chap berib oʻtdi va endi elektr simlari, trotuar uzra koʻndalang osilgan viveskalardan oʻzini ehtiyot qilib, sekinroq ucha boshladi.
Uchinchi tor koʻcha toʻgʻri Arbatga olib chiqar edi. Margarita ham choʻtkani boshqarishni endi puxta oʻrganib olgan edi, choʻtka uning izmiga yurib, qoʻl va oyogʻining xiyolgina harakatiga itoat etardi. Margaritaning oʻzi ham shahar uzra uchayotganda ehtiyot boʻlish, koʻpam bevoshlik qilmaslik kerakligini tushungan edi. Bundan tashqari, boya koʻchaga uchib chiqqanidayoq odamlarga koʻrinmayotganini fahmlagan edi. Hech kim boshini koʻtarib osmonga qaramas, «voy, anavini qaranglar!» — deb qichqirmas, oʻzini panaga olib qochmas, dod solmas, hushidan ketmas, telbayona xaxolamas edi.
Margarita taxminan ikkinchi qavat balandligida tovushsiz asta uchib borardi. Lekin shunda ham charogʻon Arbat koʻchasiga chiqaverishda, xiyol yanglishib, qandaydir gardishsimon koʻcha belgisiga kifti bilan urilib ketdi. Bu hol Margaritaning achchigʻini chiqardi. U itoatkor choʻtkani taqqa toʻxtatib, chetroqqa uchib bordi, soʻng birdan oʻsha gardishga hamla qilib, choʻtkaning uchi bilan uning oynasini chil-chil sindirdi. Oyna siniqlari pastga toʻkilib, odamlar oʻzlarini chetga olishdi, qayerdadir hushtak churilladi, ammo Margarita bu nokerak ishni bajarib boʻlgach, qah-qah urib kuldi. «Arbatda juda ehtiyot boʻlish kerak ekan, — deb oʻyladi u, — bu yerda hamma narsa shunaqayam ayqash-uyqash boʻlib ketibdiki, pand yeb qolishim hech gapmas». U simlar orasidan shoʻngʻib uchib oʻtarkan, oʻz poyi ostida, pastda trolleybus, avtobus va yengil mashinalarning tomlarini koʻrdi. Yoʻlkalarda esa yuqoridan qaragan Margarita xuddi kepkalar daryosi oqayotgandek tuyulardi. Bu daryolardan jilgʻalar ajralib chiqib, tungi magazinlarning olovli ogʻziga oqib kirardi. «Voy-boʻ, atala-ku! — deb oʻyladi Margarita achchigʻlanib, — qimir etishga imkoni yoʻq-a». U Arbatni kesib oʻtib, toʻrtinchi qavat balandligiga koʻtarildi va muyulishdagi teatrning mash’aladek porlab turgan trubalari yonidan oʻtib, ikki tomonida baland-baland imoratlar qad koʻtargan juda tor bir koʻchaga uchib kirdi. Bu yerdagi uylarning hamma derazalari lang ochiq boʻlib, ularning hammasida radiodan muzika eshitilardi. Margaritaning sinchkovligi tutib, shu derazalardan biriga moʻraladi. Oshxonaga koʻzi tushdi. Plita ustida ikkita primus vagʻillab yonar, qoʻliga qoshiq ushlagan ikki ayol shangʻillab janjallashardi.
— Hojatxonaga kirib chiqqandan keyin chiroqni oʻchirish kerak. Men sizga aytsam, Pelageya Petrovna, — dedi bugʻ chiqib turgan kastryul' yonida turgan ayol, — boʻlmasam, ariza berib, sizni koʻchirtirib yuboramiz!
— Oʻzingizam qolishmaysiz, — deb javob qildi ikkinchi ayol.
— Ikkovingiz ham bir-biringizdan qolishmaysiz, — dedi Margarita jarangdor ovoz bilan, deraza orqali oshxonaga uchib kirarkan. Janjallashayotgan ikki ayol tovush kelgan tomonga oʻgirilishdi-yu, qoʻllarida yuviqsiz qoshiq bilan serrayib qolishdi. Margarita ohista qoʻl choʻzib, ikkala primusning qulogʻini burab, oʻtini oʻchirdi. Ayollar «voy» deb yuborib, ogʻizlari ochilgancha angrayib qolishdi. Lekin endi oshxona Margaritaning joniga tekkan edi, shu bois u yana tor koʻchaga uchib chiqib ketdi.
Koʻcha boshidagi (chamasi endigina qurilib bitgan) sakkiz qavatli muhtasham bino Margaritaning diqqatini tortdi. U pastlab borib yerga qoʻndi va imoratning old tomoni qora marmar bilan qoplanganini, uning oynavand keng eshigi ichkarisida oltin hoshiyali furajka kiygan, tugmalari yaltiroq darbon turganini, eshik tepasiga esa oltin harflar bilan: «Dramadab Uyi», deb yozilganini koʻrdi.
Margarita, bu «Dramadab» degani nima ekan, deb oʻylab, koʻzlarini suzgancha yozuvga tikilib qoldi. Soʻng choʻtkani qoʻltigʻiga qistirib, eshikni ochib ichkari kirarkan, bu raftori bilan darbonning ogʻzini ochirib qoʻydi, ichkarida koʻzi lift yonida devorga osilgan kattakon qora taxtaga tushdi. Bu taxtaga kvartiralarning nomerlari va ularda yashovchilarning familiyalari oq harflar bilan yozilgan edi. Bu roʻyxatning eng teppasiga yozilgan: «Dramaturg va adabiyotchilar Uyi» degan yozuvni koʻrgan Margarita boʻgʻiq ovoz bilan vahshiyona qiyqirib yubordi. U havoga koʻtarilib, roʻyxatdagi familiyalarni diqqat bilan oʻqiy boshladi: Xustov, Dvubratskiy, Kvant, Beskudnikov, Latunskiy...
— Latunskiy! — deb chinqirib yubordi Margarita. — Latunskiy! Iye, bu oʻsha-ku! Ustani nobud qilgan shu edi-ku.
Eshik oldida turgan darbon taajjubdan bir sakrab tushib, koʻzlarini baqraytirgancha qora taxtaga tikilib qoldi, u kutilmagan moʻ’jizani: qanday qilib odamlar roʻyxati dabdurustdan chiyillab gapirganini tushunolmay garang edi. Margarita esa bu payt zinadan yuqoriga gʻizillab chiqib borarkan, zavq-shavq bilan takrorlardi:
— Latunskiy — sakson toʻrt! Latunskiy — sakson toʻrt... Mana, chapda — 82, oʻngda — 83, yana bir qavat balandda, chapda — 84. Shu yerda u. Mana yozuv — «O. La-tunskiy».
Margarita choʻtkadan tushdi, uning qizib ketgan tovonlari muzdak toshtaxta terilgan maydonchaga tegib huzur qildi. U bir marta, keyin yana bir marta qoʻngʻiroq qildi. Ammo hech kim eshikni ochmadi. Margarita qoʻngʻiroq tugmasini yanayam qattiqroq bosgan edi, kvartirani boshga koʻtarib jiringlagan qoʻngʻiroq ovozini oʻzi ham eshitdi. Ha, MASSOLIT raisining tramvay tagida qolib oʻlgani va motam majlisining aynan shu bugun oqshomga belgilangani uchun sakkizinchi qavatdagi 84-kvartiraning egasi to oʻla-oʻlguncha marhum Berliozdan minnatdor boʻlishi kerak. Tanqidchi Latunskiyning omadi bor ekan. Shu omad uni mazkur juma kuni jodugarga aylangan Margarita bilan uchrashishdan qutqarib qoldi!
Eshikni hech kim ochmadi. Shunda Margarita, yoʻl-yoʻlakay qavatlarni sanab oʻqdek pastga tushdi-da, koʻchaga yugurib chiqdi va tepaga qarab qavatlarni sanarkan, Latunskiyning derazalarini taxminlab topdi. Binoning burchagida sakkizinchi qavatdagi beshta qorongʻi deraza, shubhasiz, oʻshaning kvartirasi edi. Margarita shu taxmini bilan havoga koʻtarildi va bir necha soniyadan keyin ochiq derazadan qorongʻi xonaga kirdi, bu yerda oyning ingichkagina kumush yogʻdusi tushib turardi. Margarita shu yogʻdu yoʻlakdan chopib borib, vklyuchatelni paypaslab topdi. Yana bir daqiqadan keyin butun kvartira yoritilgan edi. Choʻtka bir burchakda turardi. Margarita uyda hech kim yoʻqligiga ishonch hosil qilgach, zinaga chiqadigan eshikni ochib, undagi yozuvni tekshirdi. Yozuv oʻsha edi, demak, Margarita oʻzi koʻzlagan kvartiraga kirgan edi.
Ha, aytishlaricha, tanqidchi Latunskiy hanuzgacha bu mudhish oqshomni eslasa rangi quv oʻchib ketarmish, hanuzgacha Berliozning nomini izzat-ikrom bilan eslarmish. Agar u uyida boʻlganida, bu oqshomning qanday mash’um va razil jinoyat bilan yakunlanishi mutlaqo mavhum boʻlib qoldi. Margarita oshxonadan salmoqli bolgʻacha koʻtarib chiqqan edi.
Yalangʻoch va koʻrinmas jodugar oʻziga taskin, tasalli berishga urinardi, qoʻllari betoqat titrardi. U yaxshilab moʻljalga olib turib, royal' klavishlariga bolgʻa urdi, royalning ayanchli nolasi butun kvartirani bosib ketdi. Uning klavishlari oʻprilib, sirlari koʻchib, har tomonga sachray boshladi. Royal' guldurar, ingrar, xirillar, jaranglardi. Uning sirlangan qopqogʻi xuddi toʻpponcha otilgandek «qars» etib yorildi. Margarita ogʻir hansirab, royalning torlarini bolgʻacha bilan qayirar, uzar edi. Nihoyat, u juda charchab, bir oz nafasini rostlab olish uchun oʻzini kresloga otdi.
Vannaxonada ham, oshxonada ham suv mudhishona sharillab oqar edi. «Suv toshib polga tusha boshladi chogʻi» deb koʻnglidan oʻtkazdi Margarita, soʻng ovoz chiqarib ilova qildi:
— Lekin koʻpam oʻtiraverish kerakmas.
Suv oshxonadan yoʻlakka oqib chiqa boshlagan edi. Margarita yalangoyoq shalop-shalop suv kechib, oshxonadan tanqidchining kabinetiga chelaklarda suv olib kirdi va uni yozuv stolining gʻaladonlariga quydi. Keyin shu kabinetda turgan shkafning eshigini oolgʻacha bilan urib buzdi-da, yotoqxonaga otildi. U yerda kattakon koʻzgu oʻrnatilgan shkafni buzib, tanqidchining osigʻliq turgan kostyumini oldi va olib borib vannadagi suvga boʻktirdi. Kabinetdan olib olgan siyohdonni yotoqxonaga olib kirib, siyohni ikki kishilik karavotdagi momiq oʻrin-koʻrpa ustiga toʻkdi. Garchi Margarita oʻzining bu vayrongarlik faoliyatidan benihoyat huzur qilayotgan boʻlsa ham ayni paytda bu faoliyatning samarasi unga hamon zigʻirdakkina boʻlib tuyulardi. Shuning uchun endi u koʻzi tushgan qamma narsani chilparchin qila boshladi. U fikus oʻrnatilgan gultuvakni sindirdi. Bu ishini chala qoldirib, yotoqxonaga kirdi va oshxonadan olib olgan kattakon pichoq bilan choyshabni tildi, fotosurat urnatilgan oynavandli chorchoʻplarni urib sindirdi. U charchashni bilmas, ayni chogʻda butun badanidan duv-duv ter oqardi.
Bu payt Latunskiy kvartirasi ostidagi 82-kvartirada dramaturg Kvantning uy xodimasi oshxonada choy ichib oʻgirarkan, yuqori qavatdan eshitilayotgan gapir-tupur yugurishlar, allanimalarning taraqlagani, chil-chil singanini eshitib hayron boʻlib qoldi. U boshini koʻtarib, shiftga qaradi, qaradiyu shiftning birdan qandaydir oʻlimtik rangda koʻkara boshlaganini koʻrdi. Bu dogʻ xodimaning koʻzi oldida tez kattalasha boshladi va birdan tomchilar paydo boʻldi. Xodima bu hodisaga ikki daqiqacha tikilib oʻtirdi, nihoyat, shiftdan haqiqiy yomgʻir yogʻa boshladi. Shundagina u gapchib turib ketib, suv tushayotgan yerga, polga togʻora qoʻydi, ammo bu zigʻircha ham yordam bermadi, chunki shiftdagi hoʻl dogʻ tobora kengayib, endi yomgʻir gaz ilitasiga ham, idish-tovoqlar uyulgan stol ustiga ham oqa boshlagan edi. Shunda Kvantning uy xodimasi chinqirib yuborib, zina boshiga otilib chiqdi, Latunskiyning kvartirasidagi qoʻngʻiroq toʻxtovsiz jiringlay boshladi.
— Mana, qoʻngʻiroq boshlandi, endi ketsayam boʻladi, — dedi Margarita. U choʻtkaga minarkan, eshik girqishidan kelayotgan ayol kishining ovoziga quloq soldi:
— Ochinglar! Ochinglar! Dusya, och eshikni! Sizlarnikidan oqyaptimi suv? Biznikini suv bosdi.
Margarita bir metrcha yuqoriga koʻtarilib, bolgʻacha bilan qandilga bir urgan edi, ikkita lampochka portlab, shokilalar har tomon sochilib ketdi. Eshik tirqishidan eshitilayotgan chinqiriq tindi, zinadan chopib gushayotgan oyoq tovushlari eshitildi. Margarita derazadan uchib chiqib, uning oynasiga tashqari tomondan bolgʻacha bilan sekingina urdi. Oyna «chirs» etib sindiyu boʻlaklari uy sirtini qoplagan marmar plitalarga urila-urila pastga sochilib tusha boshladi. Margarita ikkinchi deraza oldiga uchib oʻtdi. Bu payt juda pastda, yoʻlkada odamlar zir yugura boshlashdi, uy oldida turgan ikki mashinadan biri motorini gurillatib joʻnab qoldi. Margarita Latunskiyning derazalarini «saranjom» qilib boʻlib, qoʻshni kvartiraning derazalari oldiga suzib bordi. Oynalarning chil-chil sinishi tobora jadallashdi, taraqlagan, jaranglagan ovozlar butun koʻchani bosib ketdi. Uyning birinchi yoʻlagidan darbon yugurib chiqib tepaga qaradi, qanday chora koʻrishga darrov aqli yetmadi shekilli, bir oz taraddudlanib qoldi, soʻng ogʻziga hushtak olib jon-jaxdi bilan churillata boshladi. Margarita shu hushtak sadosi ostida sakkizinchi qavatdagi oxirgi deraza oynasini maroq bilan sindirdi-da, yettinchi qavatga tushib, bu qavatning ham oynalarini bir chekkadan sindira ketdi.
Bugun uyni vahima bosdi. Oynasi hali sinmagan derazalar lang ochilib, ularda odamlarning boshlari koʻrinar va shu zahoti yana gʻoyib boʻlardi, ochiq derazalar esa, aksincha, yopilardi. Koʻchaning narigi yuzidagi uylarning yorugʻ derazalarida, Dramadab binosining derazalari nega oʻzidan-oʻzi sinayotganini bilishga urinib bezovta boʻlayotgan odamlarning qora koʻlankalari koʻrinardi.
Tor koʻchadan Dramadab uyi tomon xalq chopib kelardi, uy ichida esa gangib qolgan odamlar zina va yoʻlkalarda sababsiz, maqsadsiz zir yugurishardi. Kvantning uy xodimasi zinadan chopib tushayotgan odamlarga, uyimizni suv bosdi, deb baqirardi, bir lahzadan keyin unga, Kvantning tagida, 80-kvartirada turuvchi Xustovning uy xodimasi joʻr boʻldi. Chunki Xustovlarning oshxonasi bilan hojatxonasi shiftidan ham sharillab chakka oʻta boshlagan edi. Nihoyat, Kvantlar oshxonasida shiftning suvogʻi palaxsa boʻlib koʻchib tushib, stolga uyilgan yuviqsiz idishlarning hammasini chil-chil sindirdi, shundan keyin suvoq orasiga katak-katak qilib terilgan, jiqqa hoʻl taxta toqilar orasidan suv seldek sharillab oqa boshladi. Endi birinchi pod’ezd zinasidan odamlarning dod-faryodi eshitildi. Margarita toʻrtinchi qavatdagi soʻnggi ikki deraza oldidan uchib oʻta turib, ichkariga qaradi va shosha-pisha protivogaz kiyayotgan bir odamni koʻrdi. Margarita deraza oynasini urib sindirib, u odamni qoʻrqitib yubordi, u xonadan qochib chiqib ketdi.
Shu chogʻ kutilmaganda shafqatsiz vayrongarlik taqqa toʻxtadi. Margarita uchinchi qavatga suzib tushib, nafis qora parda tutilgan eng chekka derazadan ichkariga moʻraladi. Xonani qalpoqcha kiydirilgap bitta chiroq gʻira-shira yoritib turardi. Ikki yoniga toʻr tutilgan kichkina bir karavotchada toʻrt yoshlar cha-masidagi bola shovqinga quloq solib qoʻrqib oʻtirardi. Xonada kattalardan hech kim yoʻq edi. Chamasi, hamma tashqariga yugurib chiqib ketgan boʻlsa kerak.
— Oyna sindirishyapti! — dedi bola va: — Oyi! — deb chaqirdi.
Hech kim javob bermadi, shunda u:
— Oyi, qoʻrqaman, — dedi.
Margarita pardani chetga surib derazadan uchib kirdi.
— Qoʻrqaman, — deb takrorladi bola va dagʻ-dagʻ titray boshladi.
— Qoʻrqma, hech qoʻrqma, oblakay, — dedi Margarita shamol tegib xirillab qolgan ovozini mayinroq qilishga urinib. — Oyna sindirgan shoʻx bolalar edi.
— Rogatka otishdimi? — deb soʻradi bola qaltirashdan toʻxtab.
— Ha, rogatka otishdi, rogatka, — deb tasdiqladi Margarita, — sen yotib uxla!
— Sitnik otgan, — dedi bola, — oʻshanda rogatka bor.
— Ha, toʻgʻri, oʻsha otdi!
Bola quvlik bilan bir chetga qaradi-da, soʻradi:
— Siz qayerdasiz, xola?
— Men yoʻqman, — deb javob qildi Margarita. — Tushingga kiryapman.
— Oʻzimam shunaqa deb oʻylovdim, — dedi bola.
— Sen yuzingni kaftingga qoʻyib yot, — deb buyurdi Margarita, — men sening tushingga kiraman.
— Ha, mayli, tushimga kira qoling, — deb rozi boʻldi bola va shu zahoti yuzini kaftiga qoʻyib yotdi.
— Senga ertak aytib beraman, — dedi Margarita va qaynoq qoʻlini bolaning sochi olingan boshiga qoʻydi, — bor ekan, yoʻq ekan, dunyoda bir xola bor ekan. U befarzand, yana, umuman bebaxt ham ekan. Mana shu xola nuqul yigʻlayverib-yigʻlayverib, oxiri badjahl jodugarga aylanipti... — Margarita jim boʻlib, qoʻlini bolaning boshidan oldi — u uxlab qolgan edi.
Margarita bolgʻachani astagina deraza tokchasiga qoʻyib, oʻzi tashqariga uchib chiqdi. Uy oddi toʻs-toʻpolon edi. Oyna siniqlariga koʻmilib ketgan asfal't yoʻlkada odamlar bir nimalarni baqirishib, zir yugurishardi. Ular orasida endi militsionerlar ham paydo boʻlgan edi. Birdan qoʻngʻiroq bong chaldi va ustida narvoni bor oʻt oʻchiruvchi qizil mashina Arbatdan tor koʻchaga burilib kirib keldi.
Bundan keyingi voqealar endi Margaritani qiziqtirmas edi. U bironta simga tegib ketmaslik uchun eng avval qay tomonga uchishini koʻzlab oldi-da, choʻtka dastasini mahkamroq siqqan edi, bir zumda bu mash’um uydan ancha balandlab ketdi. Tor koʻcha uning poyida bir tomonga ogʻib, keyin butkul pastlikka tushib ketdi. Endi shu bitta koʻcha oʻrnida Margaritaning oyogʻi ostida gʻij-gʻij tomlar paydo boʻldi — ularni har yer-har yeridan charogʻon yoʻllar chor burchak qilib kesib oʻtgan edi. Bularning bari toʻsatdan bir tomonga suzib ketdi, chiroqlar zanjiri surkalib, bir-biriga qorishib ketdi.
Margarita yana bir siltanib oddinga otilgan edi, boyagi tomlar yer qa’riga kirib, koʻzdan gʻoyib boʻldilar, endi ularning oʻrnida pastda elektr chiroqlaridan vujudga kelgan miltillovchi koʻl paydo boʻldi va bu koʻl birdan yoni bilan tikka turdi, soʻng Margaritaning tepasiga chiqib oldi, oy esa uning oyogʻi ostida porlay boshladi. Margarita oʻzining chalqancha uchayotganini angladi va yana asl holatiga tushib, oʻgrilib qaragan edi, chiroqlar koʻlining ham endi gʻoyib boʻlganini, orqada ufqda faqat pushti rang shafaqqina qolganini koʻrdi. Bir lahzadan soʻng bu shafaq ham yoʻqoldi, shunda Margarita oʻzidan balandda, chap tomonida suzayotgan oydan boʻlak hamrohi yoʻqligini koʻrdi. Uning sochlari allaqachon hurpaygan, oy esa badanini «uv» tortib oʻz nuriga choʻmiltirardi. Margarita pastda ikki qator boʻlib tizilgan siyrak chiroqlarning ikkita oʻtli chiziqqa aylangani va zum oʻtmay orqada qolib koʻzdan gʻoyib boʻlganini koʻrib, oʻzining hayratona tez uchib ketayotganini fahmladi-yu, ammo hech nafasi qaytmaganidan hayron boʻldi.
Oradan yana bir necha soniya oʻtishi bilan juda uzoqda, pastda, yer sathida elektr shu’lalaridan vujudga kelgan yangi koʻl porladi, lekin u shu lahzadayoq chirpirak boʻlib aylanib, yer qa’rida koʻzdan gʻoyib boʻldi. Yana bir necha soniya oʻtishi bilan — yana boyagi manzara takrorlandi.
— Shaharlar! Shaharlar! — deb chinqirib yubordi Margarita.
Shundan keyin ham u oʻz oyogʻi ostida ochiq qora gʻilofda yotgan qandaydir shamshirlarning ikki-uch marta gʻira-shira tovlanganini va ularning daryo ekanligini fahmladi.
Parvozdagi ayol boshini yuqoriga, chap tomonga oʻgirib, oyning nihoyatda shiddat bilan orqaga, Moskva tomon suzayotganini va ayni paytda, ajabtovur qilt etmay turganini koʻrdiki, bu oy yuzidagi oʻtkir tumshugʻi tark etilgan shahar yoqqa qaragan ajdar yo bukri toychoqni eslatuvchi mavhum qora dogʻ koʻzga yaqqol tashlanib turardi.
Shu mahal Margarita, nazarimda, choʻtkani bekorga bunchalik shitob bilan uchiryapman, bunaqa tezlikda tevarak-atrofni tuzukroq kuzata olmayman ham, parvozdan lazzatlana olmayman ham, deb koʻnglidan oʻtkazdi...
Margarita choʻtkaning bosh tomonini oldinga itargan edi, uning dastasi — dumi yuqori koʻtarildi, shunda u uchishni sekinlatib, yer sari pastlay boshladi. Mana shu, xuddi samoviy chanada uchganday pastga sirpanib tushish unga eng zoʻr huzur bagʻishladi. Yer Margarita sari koʻtarilib kelarkan, uning shu paytgacha mavhum boʻlgan qop-qora sathidagi sirli jihatlari ochilib, jamiki jozibalari oydin tunda yaqqol koʻzga tashlana boshladi. Yer Margaritaga yaqinlashib kelar va uning dimogʻiga endigina yashil libos kiya boshlagan oʻrmonlar hidi ufurayotgan edi. Margarita shudringli oʻtloqni burkagan tuman ustidan, soʻng bir koʻl uzra suzib oʻtdi. Margaritaning oyogʻi ostida qurbaqalar baralla qurillashar, qayerdadir, juda olisda poyezd negadir yurakni hayajonga solib pishillab borardi. Margarita koʻp oʻtmay oʻsha poyezdni ham koʻrdi.
U havoga uchqunlar sachratib, xuddi pilla qurti kabi imillab ketib borardi. Margarita undan oʻzib ketib yana bir koʻl ustidan uchib oʻtdi (bu koʻl sathida yana bitta oy porlab turardi), yana ham pastlab, azim qaragʻaylarning uchlariga oyoqlari tegay-tegay deb ucha boshladi.
Shu payt orqadan havoni tarillatib yirtayotganday mudhish shovqin eshitiddi, bu shovqin Margaritaga tobora yaqinlab kela boshladi. Xuddi uchib kelayotgan zambarak oʻqini eslatuvchi bu shovqinga ayol kishining ancha chaqirimga eshitiluvchi qahqahasi asta-sekin omixta boʻla boshladi. Shunda Margarita orqasiga oʻgrilib, mavhum bir qora qorishmani koʻrdi. Bu qorishma ancha yaqinlashib kelganida uning bir nimaga minib olgan odam ekanligi ayon boʻldi. Yana bir ozdan keyin u odamning kimligi ham ma’lum boʻldi. Bu — Natasha edi. U Margaritaga yetib olib, tezlikni kamaytirdi.
Sochlari shamolda toʻzib ketgan qip-yalangʻoch Natasha bir semiz toʻngʻizga miiib olgan edi, toʻngʻiz oldingi tuyoqlariga portfel' ushlab olgan, orqa tuyoqlari bilan jon holatda tinmay tepinardi. Uning koʻzidan tushib, ipiga ilinib qolgan pensnesi ahyon-ahyonda oy shu’lasida yaraqlab qoʻyar, shlyapasi esa hadeb koʻziga tushib ketaverardi. Margarita toʻngʻizga tikilibroq qarab, uni tanidi, bu — Nikolay Ivanovich edi. Ana shunda Margaritaning qahqahasi oʻrmon uzra yangrab, Natashaning xandasiga qorishib ketdi.
— Natashka! — deb chinqirdi Margarita, — yogʻupa surdingmi sen ham?
— Aylanib ketay sizdan! — deb javob qildi Natasha oʻz hayqirigʻi bilan mudroqdagi qaragʻayzorni uygʻotib, — o mening fransuz qirolicham, men manavining ham kal boshiga surgan edim yogʻupadan!
— Malikam! — deb boʻkirdi toʻngʻiz yigʻloqi ovoz bilan ustiga mingan suvori ayolni shataloq otib uchirib borarkan.
— Tasadduq! Margarita Nikolayevna! — deb chinqirardi Natasha oʻz bekasi bilan yonma-yon uchib borarkan, — rost, yogʻupangizni oldim. Axir bizam odammiz — yashashni, uchishni xohlaymiz! Meni kechiring, malikam, endi men qaytmayman, oʻlsam ham qaytmayman! Voy, qanday yaxshi-ya, Margarita Nikolayevna! Menga uylanmoqchi, — dedi Natasha xijil boʻlib xishillab borayotgan toʻngʻizning gardaniga barmogʻi bilan niqtab, — uylanmoqchi! Meni nima deb chaqirding, a? — deb chinqirdi u toʻngʻizning qulogʻiga ? engashib.
— Ma’buda, — deb xurilladi toʻngʻiz, — men bunday tez ucha olmayman! Muhim qogʻozlar sochilib ketishi mumkin. Natal'ya Prokof'evna, men norozilik bildiraman.
— E, jin ursin seni, qogʻoz-pogʻozlaring bilan birga! — deb chiyilladi Natasha gustohona xaxolab.
— Sekinroq, Natal'ya Prokof'evna! Axir birov eshitib qolishi mumkin-ku! — deb baqirdi toʻngʻiz yolvorib.
Natasha Margarita bilan yonma-yon uchib borarkan, bekasi uchib ketganidan keyin uning uyida nimalar boʻlganini kula-kula gapirib berdi.
Natasha, sovgʻa qilingan buyumlarning birontasiga ham boshqa qoʻl urmay, darhol kiyimlarini yechib taxlabdiyu, yogʻupaga otilipti, soʻng uni apil-tapil badaniga sura boshlapti. Qarasa, bekasida yuz bergan oʻzgarish unda ham sodir boʻlipti. Natasha suyunganidan xandon tashlab kulib, oʻzining koʻzguda aks etgan moʻ’jizakor goʻzalligidan sarmast boʻlib turganida, eshik ochilib, ostonada Nikolay Ivanovich paydo boʻlipti. U Margarita Nikolayevnaning koʻylagini va oʻzining shlyapasi bilan portfelini qoʻlida ushlagancha qattiq hayajonlanib turganmish. Uning koʻzi Natashaga tushiptiyu esi ogʻib qolipti. Soʻng bir oz hushini yigʻib olib, choʻgʻdek qizargancha, gʻoʻldirapti:
— Shu koʻylakni yerdan koʻtarib, shaxsan olib chiqishni oʻz burchim deb bildim.
— Boya nima deb aytding, yaramas, a? — deb chiyillar va xandon tashlab kulardi Natasha. — Nimalar deding, nima deb yoʻldan urding meni! Jaraq-jaraq pul va’da qilding. Klavdiya Petrovna bilmaydi, deb aytding. Nima, yo gapim yolgʻonmi? — deb chinqirardi Natasha toʻngʻizga, u esa xijil boʻlib, tumshugʻini chetga burardi.
Natashaning shoʻxligi tutib ketib, bexosdan Nikolay Ivanovichga ham yogʻupa suripti, suriptiyu ajablangandan dong qotib qolipti. Pastki qavatda ishovchi bu muhtaram zotning yuzi burishib, choʻchqa tumshugʻiga aylanipti, qoʻl va oyoqlaridan tuyoqlar oʻsib chiqipti. Shunda Nikolay Ivanovich koʻzguta qarapti-yu jon achchigʻida alam bilan chinqirib yuboripti, ammo fursat oʻtgan edi. Yana bir necha soniyadan keyin u boshiga tushgan musibatdan yum-yum yigʻlagancha, ustiga Natashani mindiribdi-yu, Moskvadan allaqaysi tomonga shamoldek uchib ketipti.
— Meni avvalgi asl qiyofamga qaytarishingizni talab qilaman! — dedi u hirqiroq ovoz bilan yo gʻazablanib, yo yolborib, soʻng xurxurlay boshladi, — men gʻayriqonuniy yigʻinda ishtirok etishni istamayman! Margarita Nikolayevna, siz uy xodimangizni tartibga chaqirishingiz kerak.
— E, ha, darrov senga men uy xodimasi boʻlib qoldimmi? Uy xodimasi degin? — deb chiyillardi Natasha toʻngʻizning qulogʻidan chimchilab-chimchilab olarkan, — boya ma’buda deb atovdingmi? Otimni nima devding?
— Venera! — dedi yigʻlamsirab toʻngʻiz, u toshlar orasidan jildirab oqayotgan jilgʻa uzra ucharkan, tuyoqlari bilan yongʻoq butasini shitirlatib oʻtdi.
— Venera! Venera! — deb magʻrurona chinqirdi Natasha bir qoʻlini beliga qoʻyib, ikkinchi qoʻlini oy tomon choʻzgancha, — Margarita! Qirolicham! Iltimos qilib koʻring, meni shu alvastiligimcha qoldirishsin. Aytganingiz — amri vojib, siz axir hokimasiz!
Shunda Margarita:
— Yaxshi, soʻz beraman! — deb javob qildi.
— Rahmat! — deb chinqirdi Natasha va birdan shiddatli va allaqanday mahzun ohangda baqirdi: — Hey! Hey! Tezroq! Tezroq! Qani bir shataloq ot-chi! — U toʻngʻizning jon holatda yelib-yugurish oqibatida ich-ichiga botib ketgan biqiniga tovonlari bilan niqtagan edi, toʻngʻiz yana havoni chok qilib yashinday olgʻa otildiki, bir lahza oʻtar-oʻtmas Natasha olisda qora bir nuqta boʻlib koʻrindi, keyin esa mutlaqo koʻzdan gʻoyib boʻlib, sharpasi ham oʻchdi.
Margarita huvillagan, notanish joylarda, tepaliklar uzra boyagi-boyagicha asta-sekin uchib borardi: bu tepaliklarda oʻsgan siyrak azim qaragʻaylar orasida u yer-bu yerda xarsangtoshlar yotardi. Margarita uchib borarkan, hozir Moskvadan juda ham olislab ketgan boʻlsam kerak, deb oʻylardi. U mingan choʻtka endi qaragʻaylar ustidan emas, balki bir tomoni oy shu’lasidan kumush rangda tovlanayotgan daraxtlar orasidan uchib borardi. Uning yengil soyasi yerda, oʻzidan ancha oldinda oʻrmalab borardi — endi oy Margaritaning yelkasiga yogʻdu sochardi.
U suv yaqinligini sezdi, demak manzil shu oʻrtada. Margarita qaragʻaylar orasidan uchib chiqib, boʻrjar labiga ohista uchib keldi. Jarning oy shu’lasi tushmagan tubida daryo oqardi. Bu tikka jar etagida tuman butalar shoxiga ilinib turar, daryoning narigi sohili esa yassi va past edi. U yerda bir toʻp boʻlib oʻsgan allaqanday sershox daraxtlar ostida yonayotgan gulxandan uchqunlar chatnar va qandaydir sharpalarning izgʻib yurgani koʻrinardi. Margaritaning qulogʻiga oʻsha yoqdan gʻashga teguvchi allaqanday shoʻx muzika eshitilganday boʻldi. Undan narida — to koʻz yetgungacha oyning kumush shu’lasiga gʻarq boʻlgan tekis dashtda na biron kulba, na qilt etgan jonzod koʻrinardi.
Margarita jar yoqasidan pastga sakrab, zum oʻtmay oʻzini daryo boʻyida koʻrdi. Samoviy parvozdan soʻng uning choʻmilgisi keldi. U choʻtkani bir chetga otib yuborib, yugurib kelib suvga shoʻngʻidi. Uning qushday yengil jismi mavjlarga misoli kamon oʻqiday botib, olamjahon suv ustunini deyarli oyga qadar sachratdi. Suv xuddi hammomdagidek iliq ekan, Margarita suv qa’ridan koʻtarilib, daryoda hech zogʻ yoʻqligidan foydalanib, rosa miriqib suzdi...
Margarita oxiri sohilga chiqdi. Uning badani choʻmilish oqibatida qizib ketgan edi. Endi u hech qanday charchoq sezmay, jiqqa hoʻl maysa ustida shodlikdan oʻyin tusha boshladi...
Keyin u qattiq hushtak chalgan edi, oldiga choʻgkasi uchib keldi, u choʻtkaga minib olib, daryo ustidan narigi sohilga uchib oʻtdi. Boʻr togʻining soyasi bu yerga yetmagan, shu bois butun sohil oy yogʻdusiga gʻarq boʻlib yetardi.
Margaritaning oyogʻi shudring ingan oʻtloqqa tegishi bilan sambittollar ostida chalinayotgan muzika balandroq yangradi va gulxan uchqunlari shoda-shoda boʻlib yanada shoʻxroq chatnadi. Navdalariga nafis va momiq kuchalalar osilgan sambittollar ostida ikki qator tizilishib oʻgirgan lunjdor baqalar xuddi rezinkadan yasalganday, goh shishib, goh puchayib, yogʻoch surnaylarda shoʻx bir marshni chalardilar. Bu mashshoqlar qarshisida tol navdalariga osilgan yaltiroq choʻkaklar notalarni yoritar, baqalarning basharalarida gulxanning sarosimali shu’lasi oʻynardi.
Marsh Margarita sha’niga chalinayotgan edi. U nihoyatda zoʻr tantana bilan kutib olindi. Daryo sathida davra qurib oʻynayotgan tiaffof badan suv parilari oʻyinni toʻxtatib, suv oʻtlarini silkib Margaritapi qutlay boshladilar, shunda huvillagan nimyashil sohilda ularning ingrovchi saslari yangrab, aks-sadosi juda olislarga zshitildi. Yalangʻoch alvastilar sambittol orqasidan yugurib chiqib, bir qatorga tizilishdi va saroy xonimlariga xos tavoze bilan tiz bukib ta’zim qila boshlashdi. Bitta takatuyoq jonzod yelib kelib, Margaritaning qoʻlidan oʻpdi, darhol yerga shohi poyondoz yozib, qirolicham choʻmilib yengil tortdilarmi, deb soʻradi va yonboshlab hordiq chiqarishni taklif qildi unga.
Margarita ham taklifni qabul etdi. Shunda takatuyoq unga bir qadah shampan vinosi tutdi. Margarita vinoni ichib yuborgan edi, darhol koʻngli gulday yashnab ketdi. U Natashani surishtirgan edi, uning choʻmilib boʻlib, oʻz toʻngʻiziga mingancha yana Moskvaga uchib ketganini aytishdi: u tezroq borib, Margaritaning kelayotgani haqida darak berishi va uning uchun libos hozirlashda koʻmaklagaishi lozim ekan.
Margarita ham sambittollar tagida uzoq oʻtirmadi... Hamma safarga shaylana boshladi. Suv parilari oy nurida oʻz raqslarini nihoyasiga yetkazdilar va asta koʻzdan gʻoyib boʻldilar. Takatuyoq maxluq Margaritadan, daryo boʻyiga nimada keldingiz, deb tavoze bilan soʻradi. Uning choʻtka minib kelganini eshitib:
— O, axir bu noqulay-ku, — dedi bir lahzada ikkita shox butogʻidan alomat telefon yasadi-da, kimdandir shu onning oʻzida mashina yuborishni talab qildi, talab ham bir daqiqa ichida bajarildi. Orolga usti ochiq och mallarang mashina uchib tushdi, lekin rulda rasmana shofyor emas, balki kleyonka furajka, qoʻllariga ogʻzi keng qoʻlqop kiygan tumshugʻi uzun qop-qora qargʻa oʻtirardi. Orol huvillay boshladi. Uchib ketgan alvastilar porlagan oy shu’lasida erib yoʻq boʻlishdi. Gulxan oʻchib, qoʻr ustini kul bosa boshladi.
Takatuyoq Margaritaning mashinaga chiqishiga koʻmaklashdi, u keng orqa oʻrindiqqa choʻkdi. Mashina gʻuvillab bir sakradi-yu, balandga, deyarli oygacha koʻtarildi, orol ham, daryo ham gʻoyib boʻldi, Margarita Moskva tomon gʻizillab uchib ketdi.

Yigirma ikkinchi bob
Shamlar Yorugʻida
Osmonu falakda uchib borayotgan mashinaning bir tekisda guvillashi Margaritani allalar, oy shu’lasi esa orombaxsh harorati bilan uni isitardi. U koʻzini yumib, yuzini shamolga tutdi va hozirgina oʻzi tark etgan notanish daryo sohili haqida hasrat bilan oʻylay boshladi, negaki, u yerni endi hech qachon koʻrmasligini koʻngli seza boshlagan edi. Bugun kechqurun sodir boʻlgan barcha sehru moʻ’jizalardan soʻng Margarita kimning huzuriga mehmonga ketayotganini fahmlay boshlagan edi, biroq bu hol uni choʻchitmasdi. Oʻsha yerda oʻz baxtiga qayta musharraf boʻlish umidi uni dovyurak qilgan edi. Lekin uning baxt toʻgʻrisida uzoq vaqt xayol surishiga imkon boʻlmadi. Margarita bir oz muhlatdan soʻng koʻzini ochib, qargʻaning mohir haydovchi boʻlganidanmi, yo mashinaning nihoyatda uchqurligidanmi, har qalay pastda endi zulmatga burkangan urmonni emas, hammayogʻi milt-milt chiroq boʻlgan Moskvani koʻrdi. Qora qush — shofyor parvoz paytida mashinaning oddingi oʻng gʻildiragini burab boʻshatib oldi, keyin uni Dorogomilovo rayonida, qandaydir juda xilvat bir qabristonga qoʻndirdi. Soʻng u churq etmay oʻtirgan Margaritani choʻtkasi bilan birga bir qabr toshi yonida yerga tushirib, mashinani qabriston etagidagi jarga itarib yubordi. Mashina tubsiz jarg a gumburlab tushib, tilka-tilka boʻlib ketdi. Qargʻa esa Margaritaga ehtirom bilan chest' berib, gʻildirakka mindi-da, uchib ketdi.
Shu zahoti bir qabr toshi orqasidan qora plashli sharpa chiqib keldi. Uning soʻyloq tishi oy nurida yalt etib ketdi-yu, Margarita darrov Azazelloni tanidi. U Margaritaga imo qilib choʻtkaga minishni taklif qildi, oʻzi uzun qilichga mindi, shu zahoti ikkovlari osmonga oʻqday uchishdi-yu bir necha soniyadan soʻng Sadovaya koʻchasidagi 302-bis uyining oldida yerga qoʻnishdi. Ularni hech kim sezmadi.
Qoʻltiqlariga choʻtka bilan qilich qistirib olgan bu ikki hamroh bostirma ostiga kirishganida Margaritaning koʻzi kimnidir zoriqib kutib oʻtirgan kep-,| va qoʻnji baland etik kiygan bir odamga tushdi. Azazello bilan Margarita yengil qadam tashlab, oyoq uchida yurib oʻtgan boʻlishsa ham, u odam sharpani eshitdi, lekin qanday jonzodning sharpasi ekanligini tushunolmay sarosimada bir seskanib qoʻydi.
Keyin ular oltinchi yoʻlak eshigi oldida boyagi bostirmadagi odamga xuddi quyib qoʻygandek oʻxshovchi ikkinchi odamni uchratishdi. Bu yerda ham boyagi voqea takrorlandi. Oyoq tovushlari... Odam bezovtalanib, oʻgrilib qaradi va oʻshshayib oldi. Lekin yoʻlak eshigi ochilib-yopilganini koʻrib, sharpalar orqasidan oʻsha tomonga otildi, ichkariga kirib, har yoqqa olazarak boʻlib qaradi, ammo, turgan gapki, hech nimani koʻrmadi.
Nusxasi ikkinchidan, demakki, birinchidan ham, olingan uchinchi odam uchinchi qavatdagi maydonchada navbatchilik qilardi. U tutuni achchiq papiros chekib oʻtirardi, shu bois Margarita uning yonidan oʻtayotganda yoʻtalib yubordi. Kashanda xuddi bir nima chaqqandek oʻrindiqdan sapchib turib ketdi, sarosimada atrofiga alang-jalang qaray boshladi, zina panjarasi osha engashib pastga koʻz tashladi. Bu mahal Margarita oʻz hamrohi bilan 50-kvartiraning eshigi oldiga yetib olgan edi. Qoʻngʻiroq qilib oʻtirishmadi, Azazello oʻz kaliti bilan eshikni tovushsiz ochdi.
Margaritani hayratga solgan birinchi narsa zulmat boʻldi. Dahliz xuddi yer qa’ri bilan zim-ziyo edi, shuning uchun Margarita qoqilib ketishdan qoʻrqib, beixtiyor Azazelloning plashidan mahkam ushlab oldi. Lekin shu payt juda olisda, yuqorida bir shamchiroqning milt-milt yonayotgani koʻrindi, keyin u shu’la yaqinlashib kela boshladi. Azazello keta turib Margaritaning qoʻltigʻidan choʻtkani tortib oldi, choʻtka shu zahoti zulmat qoʻynida tovushsiz gʻoyib boʻldi. Endi ular qandaydir keng pillapoyalardan yuqoriga koʻtarila boshladilar, Margaritaga bu pillapoyaning oxiri yoʻqdek tuyulardi. Moskvadagi oddiy bir kvartiraning dahliziga bu koʻrinmas, ammo mavjudligi aniq his etib turilgan gʻayrioddiy va hududsiz zinaning sigʻgani Margaritani hayratga solardi. Biroq shu payt zina tugab, Margarita oʻzini uning yuqori maydonchasida turganini sezdi. Boyagi chiroq shundoqqina Margaritaning yuzi oldiga yaqinlashib keldi-yu, u qoʻlida shamchiroq ushlab turgan qora va daroz bir odamning yuzini koʻrdi. Shu keyingi kunlarda bu odamga roʻpara kelgan shoʻrpeshonalar hatto shu zoʻrgʻa miltillab yonayotgan shamchiroq yorugʻida ham uni ganigan boʻlardilar, albatta. Bu Korov'yov, ya’ni Fagot edi.
Toʻgʻri, hozir uning tashqi qiyofasi juda oʻzgargan edi. Allaqachon axlatga tashlab yuborish lozim boʻlgan shishasi siniq pensne oʻrniga u endi monokl' taqib olgan edi, ammo bu ham darz ketgan boʻlib, shamchiroq shu’lasi shu shishada aks etardi. Bu sulloh moʻylabini gajak qilib buragan va moylagan edi, uning qoraligiga kelsak, egniga frak kiyganligidan shunaqa edi, xolos. Faqat koʻkragigina oqarib koʻrinardi.
Bu sehrgar, regent, jodugar, tarjimon — xullas, aslida kimligini shayton ham bilmaydigan Korov'yov shamchiroq ushlagan qoʻlini keng yoyib Margaritaga ta’zim qildi va uni oʻzi bilan yurishga da’vat edi. Azazello gʻoyib boʻldi.
«Odam hayron qoladigan oqshom, — deb oʻylardi Margarita, — bunaqa boʻlishini hech tasavvur qilmagan edim! Nima balo, elektrlari oʻchib qolganmi deyman? Lekin hammadan ham xonaning hajmi meni hayron qoddiryapti. Shu narsalarning hammasi qanday qilib Moskvaning oddiy kvartirasiga sigʻishi mumkin? Bunga sira-sira aql bovar qilmaydi».
Korov'yovning qoʻlidagi shamchiroq juda xira yopayotgan boʻlsa ham, Margarita oʻzining nihoyatda ulkan zalda, yana behisob mahobatli qora ustunlari koʻz ilgʻamas yergacha tizilib ketgan zalda turganligini tushundi. Korov'yov kichkina bir divan oldida toʻxtab, shamchiroqni shu yerdagi baland kursi ustiga qoʻydi, imo bilan Margaritani oʻtirishga taklif qilib, oʻzi ham uning yoniga oʻtirdi va xuddi suratga tushayotgan odamday savlat bilan tirsagini kursiga qoʻydi.
— Ijozatingiz bilan sizga oʻzimni tanitsam, — dedi Korov'yov beoʻxshov ovoz bilan, — Korov'yovman. Chiroq yoʻqligidan hayron boʻlyapsizmi? Iqtisod deb oʻylagan boʻlsangiz kerak? Yoʻ-yoʻ-yoʻq, aslo. Agar shunaqa boʻlsa, birinchi toʻqnash kelgan jallod, chunonchi, bugun, hali bir ozdan keyin sizning tizzangizni oʻpishga musharraf boʻladigan jallodlardan biri shu kursi ustida boshimni tanamdan judo qilsin. Sabab, messir xush koʻrmaydilar elektr nurini, biz uni eng oxirgi damda yoqamiz. Ana unda, ishonchingiz komil boʻlsin: hammayoq keragidan ortiq yoritilib yuboriladi.
Korov'yov Margaritaga yoqdi, shangʻi javrashi uning koʻngliga taskin berdi.
— Yoʻq, — deb javob qildi Margarita, — mana shuncha narsaning (u qoʻlini choʻzib, zalning bepoyonli-gini ifodaladi) oddiy bir kvartiraga qanday siqqani koʻproq hayratga solyapti meni.
Korov'yov yoqimli jilva qilgan edi, burni atrofidagi soyalar qimirlab ketdi.
— Bundan oson narsa yoʻq! — deb javob qildi u. — Beshinchi oʻlchov nazariyasidan boxabar boʻlganlar uchun oʻz xonasini koʻngli tusagan hajmda kengaytirish xamirdan qil sugʻurishday gap. Ha, ha, muhtarama sohibam, aql bovar qilmaydigan darajada kengaytirish mumkin! Darvoqe, men, — deb javrashda davom etdi Korov'yov, — nainki beshinchi oʻlchov nazariyasidan, balki, umuman hech vaqodan xabari boʻlmagan, ammo shunga qaramay, oʻz kvartiralarini kengaytirish borasida eng barkamol moʻ’jizalar yaratgan odamlarni bilaman. Chunonchi, menga hikoya qilib berishgan edi, shaharlik bir kishi Zemlyanoy valda uch xonali kvartira olib, hech qanday beshinchi oʻlchov nazariyasi va oʻzga esni ogʻdirib qoʻyuvchi nayranglarsiz, hash-pash deguncha, kvartirasini toʻrt xonali qilgan — xonalardan birining oʻrtasidan devor olib.
Keyin uni Moskvaning boshqa-boshqa rayonidagi ikkita alohida (biri — uch, ikkinchisi — ikki xonali) kvartiraga ayirboshlagan. Mana sizga — beshta xona. Keyin oʻsha uch xonali kvartirasini ikkita ikki xonaliga almashtirib, oʻzingiz koʻrib turibsizki, olti xonaga ega boʻlgan. Shunda u, Moskvaning turli rayonlaridagi olti xonadan iborat oʻsha kvartiralarini Zemlyanoy valdagi bitta besh xonali kvartiraga almashtirmoqchi boʻlgani haqida gazetaga e’lon berib, eng oxirgi va eng gʻaroyib nayrang qilmoqchi boʻlib turganida, birdan bu faoliyati unga daxldor boʻlmagan sabablarga koʻra, taqqa toʻxtab qolgan. Toʻgʻri, hozir ham u biron-bir xonaga joylashgan, albatta, lekin sizni ishontirib aytamanki, u xona Moskvadan tashqarida boʻlishi kerak. Koʻrdingizmi, qanaqa olgʻirlar bor, siz boʻlsangiz beshinchi oʻlchovni gapirib oʻtiribsiz.
Beshinchi oʻlchov haqida gap ochgan Margarita emas, Korov'yovning oʻzi edi, shunga qaramay, Margarita kvartira almashtiruvchi ucharning sarguzashtlarini eshitib, shoʻx kulib yubordi. Korov'yov davom etdi:
— Maqsadga oʻtaylik, Margarita Nikolayevna. Siz gʻoyat oqila ayolsiz, shunga koʻra, sohibimizning kimligini fahmlagan boʻlishingiz kerak.
Margaritaning yuragi «shuv» etib ketdi, u indamay bosh irgʻatdi.
— Ana, tushunibsiz, — dedi Korov'yov, — biz har qanday chala-yarim, mavhum gaplarga qarshimiz. Sirasi, messir har yili bir marta bal beradilar. U bahorgi toʻlinoy bali yoxud yuzta qirol bali deb ataladi. Tumonat odam keladi! Hali bunga oʻzingiz shohid boʻlasiz. Qisqasi: messir boʻydoq — buni oʻzingiz ham gushunib turgan boʻlsangiz kerak. Biroq beka yoʻq, — Korov'yov qoʻllarini yoydi, — oʻzingizdan qolar gap yoʻq, qanday qilib bal bekasiz...
Margarita Korov'yovning har bitta soʻzini nihoyatda diqqat bilan tinglarkan, qalbining teran yeri uvishganday boʻldi — oʻz baxtiga erishish umidi uning boshini aylantirardi.
— Bizda an’ana boʻlib qolgan, — deb gapida davom etdi Korov'yov, — bal bekasining ismi albatta Margarita boʻlishi kerak, bu birinchidan, ikkinchidan esa, bal beriladigan yerda tugʻilgan boʻlishi shart. Koʻrib turibsizki, biz jahongashtalarmiz, bu safar, Moskvada manzil qurdik. Bu yerda biz yuz yigirma bitta Margaritani uchratdik, lekin ishonasizmi, — deb Korov'yov hafsalasi pir boʻlib oʻz soniga «shap» etib urdi, — bittasi ham toʻgʻri kelmadi. Va nihoyat, bizga baxt kulib boqdiyu...
Korov'yov qaddini egib, ma’nodor jilmaydi, shunda Margaritaning yuragi bir orziqib tushdi.
— Qisqa qilaman! — dedi Korov'yov, — eng qisqasi: shu mas’uliyatni zimmangizga oling desak, yoʻq demaysizmi?
— Yoʻq demayman, — qat’iy javob qildi Margarita.
— Albatta-da! — dedi Korov'yov va shamchiroqni baland koʻtarib ilova qildi: — Marhamat, men bilan yuring.
Ular ikki qator boʻlib tizilgan ustunlar orasidan yurib borib nihoyat boshqa bir zalga oʻtishdi, bu yerda oʻtkir limon hidi dimoqqa urildi, allanimalarning qitirlagani eshitildi, buning ustiga yana Margaritaning boshiga allaqanday sharpa tegib oʻtdi. U seskanib ketdi.
— Qoʻrqmang, — deb muloyim ohangda tasalli berdi Korov'yov, Margaritani qoʻltiqlab olarkan, — bu Begemotning baloldi nayranglari, xolos. Umuman, men sizga, Margarita Nikolayevna, hech qachon, hech nimadan qoʻrqmaslikni maslahat berishga jur’at etmoqchiman. Koʻrqish telbalik. Sizdan yashirib oʻtirmayman — bal nihoyatda dabdabali boʻladi. Biz, hukmronlik hududi oʻz vaqtida benihoya ulkan boʻlgan shaxslarni koʻramiz. Ammo ularning imkoniyatlarini kamina muqarribi boʻlish baxtiga musharraf boʻlgan zotning imkoniyatlariga muqoyasa qilinsa, u dengiz oldida bir tomchi ham boʻla olmaydiki, buni oʻylasang kulging keladi, hatto, sizga aytsam, xafa boʻlib ketasan...
Shu choq Korov'yov shamchiroqqa qarab puflagan edi, u gʻoyib boʻldi-yu, Margarita oʻz oyogʻi ostida qandaydir eshik ostidan tushib turgan chiroq shu’lasini koʻrdi. Korov'yov ana shu eshikni ohista taqillatdi. Margarita juda qattiq hayajonlanganidan tishlari takillab, badani jimirlab ketdi. Eshik ochildi. Bu moʻ’jazgina xona edi. Margarita bu yerda emandan yasalgan keng bir karavot, karavot ustida gʻijimlangan isqirt choyshab va yostiq koʻrdi. Karavot oldida oyoqlari jimjimador eman stol, uning ustida sham uyalari qush panjalarini eslatuvchi chilchiroq boʻlib, uning yettita oltin panjasida yoʻgʻon shamlar yonib turardi. Bundan tashqari, stolda yana donalari nihoyatda zoʻr mahorat bilan ishlangan kattakon shaxmat taxtasi bor edi. Eskirib, taqir boʻlib ketgan bir gilamcha ustida pasttakkina skameyka turardi. Bu yerda yana bir stol boʻlib, uning ustiga qandaydir oltin kosa va boshqa bir chilchiroq qoʻyilgan edi. Bu chilchiroqning shoxlari ilonga oʻxshatib yasalgan edi. Xonadan oltingugurt va qatron hidi kelar, chiroqlarning koʻlankalari yerda bir-birini kesib oʻtgan edi.
Bu yerda hozir boʻlganlar orasida Margarita Azazelloni bir koʻrishdayoq tanidi, u karavotning bosh tomonida turar va endi egniga frak kiyib olgan edi. U Margaritaga bagʻoyat nazokat bilan ta’zim qildi, zero u Aleksandr bogʻida Margaritaning qoshiga qaroqchi qiyofasida kelgan Azazelloga aslo oʻxshamas edi endi.
Var'etening moʻ’tabar bufetchisini qattiq xijolat qilgan va mash’um seans berilgan tunda, yaxshiyamki, xoʻroz qichqirib qolib, choʻchib ketgan oʻsha yalangʻoch alvasti, ya’ni Gella karavot yonida yerga yozilgan gilamchada oʻtirib, oltingugurt bugʻi chiqib turgan kastryulda allanimani xamirga oʻxshatib qorardi.
Bulardan tashqari, shaxmat stoli yonidagi baland kursida hirsday keladigan bir qora mushuk oʻng panjasida asp donasini ushlab oʻtirardi.
Gella oʻrnidan qoʻzgʻalib, Margaritaga ta’zim qildi. Mushuk ham kursidan sakrab tushib, orqa oʻng oyogʻini oldinga surib, mehmonga ta’zim qilarkan, birdan donani panjasidan tushirib yubordi va uni qidirib karavot tagiga emaklab kirib ketdi.
Bularning barini, qoʻrquvdan dong qotib qolgan Margarita shamlardan tushgan bozingar koʻlankalarda elas-elas koʻrdi. U koʻzini toʻshakdan uza olmay qolgandi: bechora Ivan — yaqindagina Patriarx koʻlida, shayton yoʻq, deb ishontirmoqchi boʻlgan kimsa, ya’ni oʻsha yoʻq narsa hozir karavotda oʻtirardi.
Ikki koʻz: tubida har qanday yurakning eng teran yerigacha teshib kirishga qodir zarrin uchqun porlab turgan oʻng koʻz bilan ignaning teshigini yoxud har qanday zulmat va qora koʻlankaning tubsiz qa’rini eslatuvchi ziyosiz va qora chap koʻz Margaritaning yuziga qattiq tikilgan edi. Volandning yuzi bir yonga qiyshayib ketgan, ogʻzining oʻng cheti pastga osilgan, sochlari toʻkila boshlaganidan keng boʻlib koʻringan peshonasida ingichka qoshlari bilan bir tekisda chuqur-chuqur ajinlar choʻzilgan edi. Uning yuzi oftobdan mangu qorayganday tuyulardi.
Egniga isqirt, chap yelkasiga yamoq tushgan uzun tungi koʻylakdan boshqa hech nima kiymagan Voland yalpayib oʻtirardi. U bir oyogʻini tagiga bosib olgan, ikkinchisini uzatib skameykaga qoʻygan edi. Mana shu qoraygan oyogʻining tizzasini Gella tutab turgan allaqanday malham bilan ishqalardi.
Bu gʻira-shirada Margarita yana Volandning yoli yoʻq koʻkragida qora toshdan mohirona yasalib, ustiga allaqanday yozuvlar yozilgan bir qoʻngʻizni koʻrdi, u tilla zanjirga osilgan edi. Volandning yonida toʻshakda vazmin oʻrnatilgan alomat bir globus turardiki, uning joni borga oʻxshar va bir biqini quyosh bilan yoritilgandek tuyulardi.
Sukut bir necha lahza davom etdi. «Meni kuzatyapti», — deb oʻyladi Margarita va oʻz iroda kuchi bilan tizzalarining qaltirashini bosishga harakat qildi.
Nihoyat Voland jilmayib gap boshlagan edi, uning uchqun chaqnab turtan koʻzi «pov» etib yonganday boʻldi.
— Xush kelibsiz, qirolicha, va lekin meni afv etgaysiz xonaki libosda boʻlganim uchun.
Volandning ovozi shu qadar soʻniq, past ediki, ayrim soʻzlar zoʻrgʻa xirillab chikdi.
U toʻshakda yotgan uzun qilichni oldi-da, karavot ostiga tiqib kavlarkan, dedi:
— Boʻldi, chiq! Oʻyin bekor qilinadi. Mehmon keldi.
— Zinhor bekor qilmang, — deb suflyorga oʻxshab pichirladi Korov'yov Margaritaning qulogʻiga.
— Zinhor bekor qilmang... — deb gap boshladi Margarita.
— Messir... — deb pichirladi yana Korov'yov uning qulogʻiga.
— Zinhor bekor qilmang, messir, — dedi oʻzini tutib olgan Margarita ohista, ammo aniq qilib, soʻng jilmayib turib ilova qildi: — Oʻyinni toʻxtatmasligingizni iltijo qilaman. Oʻylaymanki, shaxmat jurnallari shu partiyangizni chop qilgudek boʻlsalar, durustgina gonorar toʻlagan boʻlardilar sizga.
Azazello uning gapini ma’qullab, ohista tomoq qirib qoʻydi, Voland esa Margaritaga diqqat bilan tikilib turib, qoʻlini choʻzdi va uni imlab oʻz yoniga chaqirdi. Margarita yalangoyoqlari ostida polni sezmay unga yaqin bordi. Voland oʻzining zidday ogʻir, ayni paytda choʻgʻdek qaynoq qoʻlini Margaritaning yelkasiga qoʻyib, uni oʻziga tortdi va yoniga, karavotga oʻtqazdi.
— Baski, bizga bunday kamoli iltifot koʻrsatayotgan ekansiz, — deb gapira boshladi u, — oʻzim ham shunday boʻladi deb oʻylagan edim, unda biz takallufni yigʻishtirib qoʻyamiz. — U yana karavot ostiga engashib qichqirdi: — Tokaygacha davom etadi bu karavot ostidagi maynavozchilik? Qani chiq, badbaxt masxaraboz!
— Aspni topa olmayapman, — deb boʻgʻiq soxta ovoz bilan javob qildi karavot ostidan mushuk, — qayoqqadir qochib ketipti, uning oʻrniga allaqanday qurbaqa qoʻlimga ilindi.
— Bu yer senga bozor emas — bas qil masxarabozlikni! — dedi Voland goʻyo achchigʻlanayotganday boʻlib. — Karavot ostida hech qanaqa qurbaqa yoʻq edi! Bu uch pulga qimmat nayrangbozligingni Var'ete uchun asrab qoʻy. Agar hoziroq chiqmasang, seni yutqazdi deb hisoblaymiz, la’nati qochoq.
— Taslim boʻlish yoʻq, messir! — deb baqirib yubordi mushuk va shu zahoti panjasida asp donasini ushlagancha karavot ostidan chikdi.
— Marhamat, tanishing... — deb gap boshladi Voland, ammo oʻz soʻzini boʻlib dedi: — Yoʻq, koʻrgani koʻzim yoʻq bu taviyani, qarang, ne koʻyga solib chiqipti oʻzini karavot tagidan.
Bu asnoda boshdan-oyoq changa belangan mushuk orqa oyoqlarida turib, Margaritaga ta’zim bajo qilardi. Endi uning boʻyniga frak bilan taqiladigan oq galstuk bogʻlangan, koʻkragiga ayollarning sadaf durbini osilgan edi. Bundan tashqari, mushukning moʻylovi zarrin rangga boʻyalgan edi.
— Axir bu nima qilganing? — dedi Voland, — nega endi moʻylavingni zarhallading? Keyin, galstukka balo bormi, egningda ishtoning boʻlmagandan keyin?
— Mushuk ishton kiymaydi, messir, — viqor bilan javob qildi mushuk, — hali yana menga etik kiygin deb ham aytarsiz? Etik kiygan mushuk faqat ertaklarda boʻladi, messir. Lekin biron-bir jonzodning balga galstuk taqmay kelganini koʻrganmisiz? Men jamoa oldida sharmanda boʻlishni ham, gardanimga mushtlab baldan quvib chiqarishlarini ham istamayman! Har kim baholi qudrat yasanadi. Bu gapimni durbinga ham daxldor deb hisoblayvering, messir!
— Axir moʻyloving-chi?...
— Hayronman, — deb quruqqina e’tiroz bildirdi mushuk, — nega endi Azazello bilan Korov'yov soqol-moʻylovlarini olishganidan keyin oq upa se-pishlari mumkin-u, xmen moʻylovimga oltin upa sepishim mumkin emas, bundan oq upaning nimasi afzal? Agarda men moʻylovimni ustarada qirsam edi, unda gap qilishinglar mumkin edi! Chunki moʻylovi qirilgan mushuk — chindanam gʻirt bema’nilik, buni ming karra e’tirof etishga ham tayyorman. Lekii, umuman olganda, — shu yerga kelganda mushukning xoʻrligi kelib, ovozi qaltirab ketdi, — koʻrib turibman, menga tirgʻiladigan boʻlib qolishdi, binobarin, oldimda, umuman men balda boʻlishim kerakmi oʻzi, degan jiddiy masala turipti. Xoʻsh, siz bunga nima deysiz, messir?
Shunday deb mushuk sal boʻlmasa yorilib ketgudek shisha boshladi.
— Voy, qallob-e, voy firibgar-e, — derdi Voland boshini sarak-sarak qilib, — har safar shu — yutqazayotganini sezsa, eng razil aldoqchiga oʻxshab, gapni chalgʻitishga tushadi. Qani, tez oʻtir-u, bas qil quruq safsatabozlikni.
— Men oʻtiraman, — deb javob qildi mushuk oʻtirarkan, — lekin oxirgi fikringizga e’tiroz bildiraman. Kaminaning nutqlari, siz bu xonim oldida meni kamsitib aytganingizdek, safsata emas aslo, balki aniq sillogizmlar majmuasidirki, Sekst Empirik Marsian Kapella va hattoki Aristoteldek donishmandlar ham ularni yuksak baholagan boʻlardilar.
— Shoh! — dedi Voland.
— Mayli, mayli, — dedi mushuk va shaxmat taxtasiga durbin orqali qaray boshladi.
— Shunday qilib, — deb yuzlandi Voland Margaritaga, — tanishing, donna, mening mulozimlarim bilan. Manavi jinnilik qilayotgan mushukning ismi — Begemot. Azazello va Korov'yov bilan tanishib olgansiz, endi, marhamat, xodimam Gella bilan tanishing. Ishga chechan, farosatli, qoʻlidan kelmaydigan ish yoʻq.
Goʻzal Gella kaftlab malham olib, sohibining tizzasiga surishdan toʻxtamagan holda, koʻk koʻzlarini Margaritaga tikib jilmaydi.
— Ana, boʻldi, — deb tanishtirishni yakunladi Voland va Gella tizzasini qattiqroq ezganidan afti burishib ketdi, — jamoamiz, koʻrib turibsizki, ozchilik, qurama va odmi. — U jim qolib, oʻz oldida turgan globusni aylantira boshladi. Globus shu qadar zoʻr mahorat bilan ishlangan ediki, undagi moviy okeanlar mavjlanar, qutb esa haqiqiy muz va qor bilan burkangandek koʻrinardi.
Bu mahal shaxmat taxtasi ustida besaranjomlik boshlangan edi. Oq rido kiygan shoh oʻz katagida koʻngli gʻash boʻlib tipirchilarkan, mushkul ahvolga tushganidan qoʻllarini koʻkka koʻtarardi. Oyboltalar bilan qurollangan uchta oq piyoda oq ofitserga baqrayib qarab turardi, ofitser shamshirini oʻynatib, piyodalarni olgʻa, ya’ni Volandning ot mingan ikki suvorisi turgan kataklar sari undardi.
Shaxmat donalarining jonli ekanligi Margaritani nihoyatda qiziqtirib, hayratga soldi.
Mushuk durbinini koʻzidan olib, oʻz shohining orqasiga ohista turtib qoʻydi. Shoh mushkul ahvolga tushganini sezib, yuzini qoʻllari bilan berkitdi.
— Ishing chakki koʻrinadi, azizim Begemot, — ohista dedi Korov'yov zaharxanda bilan.
— Vaziyat jiddiy, lekin umid yoʻq emas yutishdan, — dedi Begemot, — sirasini aytganda: men gʻalaba qilishimga qat’iy ishonaman. Faqat vaziyatni yaxshilab tahlil qilib koʻrish kerak.
Tahlilni u juda antiqa tarzda boshladi: oʻz shohiga allaqanday imo-ishoralar qilib koʻz qisa boshladi.
— Hech nima kor qilmayapti-ku, — dedi Korov'yov.
— Iye, voy! — deb qichqirib yubordi shunda Begemot, — toʻtilar uchib ketishibdi-yu — ogohlantirgan edim-a!
Darhaqiqat, olisdan behisob qush qanotlarining patirlagani eshitildi. Korov'yov bilan Azazello yugurib chiqib ketishdi.
— E, jin ursin nayranglaringni! — deb gʻoʻldiradi Voland oʻz globusidan koʻz uzmay.
Korov'yov bilan Azazello chiqib ketishgan hamonoq Begemotning koʻz qisishi avjga chiqdi. Nihoyat, oq shoh imo-ishoraning ma’nisiga tushundi-yu, yelkasidagi ridoni oʻzi turgan katakka yechib tashlab, shaxmat taxtasidan chopib chiqib ketdi. Ofitser esa uning oʻrniga oʻtib, shoh libosini oʻz yelkasiga tashlab oldi. Korov'yov bilan Azazello qaytib kelishdi.
— Yana aldabsanda bizni, — deb toʻngʻilladi Azazello Begemotga oʻqrayib.
— Qaydam, qulogʻimga chalinuvdi, — deb javob qildi mushuk.
— Xoʻsh, tokaygacha kutaman? — dedi Voland, — shoh!
— Eshitmabman, messir, — dedi mushuk, — shoh boʻlishi mumkin emas.
— Takror aytaman — shoh!
— Messir, — dedi mushuk soxta vahima bilan, — siz juda charchagan koʻrinasiz: shohga shoh yoʻq axir!
— Shoh G ikki katagida turipti, — dedi Voland shaxmat taxtasiga qaramasdan.
— Messir, kamina hayratdaman, — deya ingradi mushuk basharasini dahshatli bujmaytirib, — bu katakda shoh yoʻq.
— Nima deding? — dedi hayron boʻlgan Voland va taxtaga tikilib qaradi. Shoh katagida turgan ofitser teskari oʻgirilib, yuzini qoʻli bilan pana qilib olgan edi.
— Obbo kasofat-e, — dedi oʻychanlik bilan Voland.
— Messir! Men yaia mantiqqa murojaat qilaman, — deb gap boshladi mushuk ikki panjasini koʻksiga qoʻygancha, — agar raqib shohga shoh deb e’lon qilsa-yu, aslida shaxmat taxtasida shohning soyasi ham boʻlmasa, bunday shoh — shoh hisoblanmaydi.
— Taslim boʻlasanmi yo yoʻqmi? — deb baqirdi Voland dagʻdagʻa qilib.
— Ruxsat eting, oʻylab koʻray, — yuvoshgina dedi mushuk, tirsaklarini stolga qoʻyib va panjalari bilan quloqlarini changallagancha oʻylay boshaldi. U uzoq vaqt oʻylab, nihoyat dedi: — Taslimman.
— Bu oʻjar maxluqni oʻldirsang ham oz, — dedi Azazello gʻijinib.
— Ha, taslim boʻldim, — dedi mushuk, — lekin aytib qoʻyay, faqat hasadgoʻylar ta’qib qilgan muhitda oʻynay olmasligim sababli taslim boʻlyapman! — U oʻrnidan turdi. Shaxmat donalari oʻzlari qutiga borib tushishdi.
— Gella, vaqt boʻldi, — dedi Voland, shunda Gella xonadan chiqib ketdi. — Aksiga yurib, bal boʻladigan kun oyogʻim ogʻrib qolsa-ya, — deb gapida davom etdi Voland.
— Ruxsat eting, men uqalay, — deb ohista iltimos qildi Margarita.
Voland Margaritaga qattiq tikilib qaradi, soʻng tizzasini unga tomon surdi.
Lavadek qaynoq balchiq Margaritaning qoʻlini kuydirardi, ammo u aftipi burishtirmay, Volandning tizzasini ogʻritmaslikka urinib uqalayverdi.
— Muqarriblarim buni bod deb aytishyapti, — derdi Voland koʻzini Margaritadan olmay, — lekin mei qat’iy ishonch bilan aytamanki, tizzamning ogʻrigʻi, bir ming besh yuz yetmish birinchi yilda Broken togʻida Shayton kafedrasida bitta ketvorgan alvasti xonim bilan yaqin muloqotda boʻlganim asorati boʻlishi kerak, menimcha.
— O, aql bovar qilmaydi! — dedi Margarita.
— Parvo qilmapg! Yana uch yuz yillardan keyin tuzalib ketadi. Menga koʻp dori-darmon tavsiya qilishdi, lekin eski odatim boʻyicha buvimning davolash vositalariga amal qilaman. Bagʻoyat antiqa giyohlarni meros: qilib qoldirib ketgan menga oʻsha kampirsho, ya’ni buvim. Darvoqe, sizning hech bir dardingiz yoʻqmi? Balki qalbingizni kemiruvchi biron hasrat, gʻussa bordir sizda ham?
— Yoʻq, messir, unday narsalar yoʻq menda, — deb javob berdi oqila Margarita, — endilikda, sizning huzuringizda esa oʻzimni judayam yaxshi his qilyapman.
— Nazarimda, — dedi Voland birdan quvnoq ohangda, — sizni mening globusim qiziqtirayotganga oʻxshaydi.
— O, rost, men hech qachon koʻrmaganman bunday buyumni.
— Ajoyib buyum. Ochigʻini aytganda men soʻnggi axborotni radio orqali eshitishni yoqtirmayman. Odatda, axborotni qandaydir qizlar oʻqishadi, ular joylarning nomlarini aniq talaffuz qilishmaydi. Bundan tashqari, ularning har uchtadan biri yo duduq, yo tili chuchuk — ataylab shunaqalarni tanlashadimi, hayronman. Mening globusim ancha qulayroq, buning ustiga, men yuz berayotgan voqealarni aniq bilishim kerak. Mana, masalan, sohilini okean yuvib yotgan mana bu yerni koʻryapsizmi? Qarang, ana, u oʻt olyapti. U yerda urush boshlandi. Agar koʻzingizni yaqinroq olib borsangiz, tafsilotlarini ham koʻrasiz.
Margarita globusga yaqinroq engashgan edi, kvadrat ichidagi yer tasviri kengayib, rapg-barang boʻyoqlarga boʻyaldi va boʻrtma xaritaga oʻxshab ketdi. Shunda Margarita lentasimon daryoni ham, uning boʻyiga joylashgan qandaydir bir qishloqni ham koʻrdi. Noʻxatdakkina bir uycha kattalashib gugurt qutisidek boʻldi. Birdan bu uyning tomi qop-qora tutun bilan birga osmonga koʻtarildi, uning devorlari qulab tushdi, oqibat, ikki qavatli bu qutichadan hsch vaqo qolmadi — u qora tutun burqsab chiqayotgan bir toʻp axlatga aylangan edi. Margarita koʻzini globusga yana ham yaqinroq olib borib, yerda yotgan kichkinagina bir ayolni va uning yonida qoʻllarini yoyib qonga botib yotgan goʻdakni koʻrdi.
— Tamom, — dedi jilmayib Voland, — gunoh qilishga ham ulgurmadi. Abadonnaning ishi hamisha puxta.
— Men oʻsha Abadonnaga qarshi boʻlgan tomonda boʻlishni istamasdim, — dedi Margarita. — Kim tomonda oʻzi u?
— Siz bilan uzoqroq suhbatlashganim sari, — nazokat bilan dedi Voland, — gʻoyat oqila ekanligingizga koʻproq ishonch hosil qilyapman. Siz xotirjam boʻling. Abadonna mutlaqo xolis ish koʻradi va kurashayotgan ikkala tarafga ham birday xayrixoxdir. Shunga koʻra, ikkala taraf kurashining oqibati bir xil boʻladi doim. Abadonna, — deb Voland ohista chaqirdi, shu zahotiyoq qora koʻzoynak taqqan qandaydir ozgʻin odam devor ichidan chiqib keldi. Uning koʻzoynagi Margaritaga shu qadar kuchli ta’sir qildi-ki, u ohista chinqirib yuborib, yuzini Volandning oyogʻiga bosdi. — Bas qiling, — deb oʻshqirdi Voland, — muncha asabiy boʻlib ketishgan-a bu zamonning odamlari. — U Margaritaning yelkasiga «shap» etib shapaloq urgan edi, uning butun vujudi jaranglab ketdi. — Koʻryapsiz-ku, u koʻzoynaqda. Bundan tashqari, Abadonna hech qachon biron kimsaning huzurida bemavrid paydo boʻlgan emas, boʻlmaydi ham. Undan keyin, bu yerda men borman. Siz esa, mening mehmonimsiz! Shunchaki uni sizga koʻrsatmoqchi edim, xolos.
Abadonna qimir etmay turardi.
— Bir lahzaga koʻzoynagini olsa boʻladimi? — deb soʻradi Margarita Volandning pinjiga kirib, endi qoʻrquvdan emas, sinchkovlikdan qalt-qalt titrarkan.
— Bu endi mumkin emas, — jiddiy ohangda dedi Voland va bir qoʻl siltagan edi Abadonnaning qorasi oʻchdi. — Menga bir nima demoqchimisan, Azazello?
— Messir, — deb javob qildi Azazello, — gapirishga ruxsat eting. Bizda ikkita begona bor: hiqil-lab, oʻz sohibasi huzurida qoldirishni iltijo qilayotgan sohibjamol qiz bilan uning ixtiyoridagi, ma’zur koʻrasiz, toʻngʻiz.
— Sohibjamollar oʻzlarini juda antiqa tutadilar-da, — dsdi Voland.
— U Natasha, — deb yubordi Margarita.
— Mayli, sohibasi qoshida qoldiringlar. Toʻngʻizni esa oshpazlarga joʻnating!
— Uni soʻyishadimi? — chinqirib yubordi qoʻrqib ketgan Margarita, — shafqat qiling, messir, u pastki qavatda yashovchi Nikolay Ivanovich. Anglashilmovchilik sodir boʻlgan. Natasha bexosdan unga ham yogʻupa surib qoʻyipti...
— Afv etasiz, — dedi Voland, — kim soʻyar ekan oʻsha dahmazani? Vaqtincha oshpazlar bilan oʻtirib tursin, vassalom! Axir uni bal boʻlayotgan zalga kirita olmayman-ku!
— Ha-da... — deb ilova qildi Azazello va davom etdi: — Hademay yarim kecha boʻladi, messir.
— A, juda soz, — deb Voland endi Margaritaga yuzlandi: — Xullas, marhamat qilsinlar! Oldindan minnatdorchilik bildiraman sizga. Oʻzingizni yoʻqotmang, hech nimadan qoʻrqmang. Suvdan boshqa hech nima ichmang, boʻlmasa lohas boʻlib, qiynalib qolasiz. Vaqt boʻldi!
Margarita oʻrnidan turdi, shu payt eshik oldida Korov'yov paydo boʻldi.

Yigirma uchinchi bob
Iblis Huzurida Olamshumul Bal
Yarim kecha yaqinlashib qolganidan shoshilishga toʻgʻri keldi. Margaritaning koʻziga narsalar zoʻrgʻa koʻrinardi. Uning esida qolgan narsa — shamlaru tubiga rangdor toshlar yotqizilgan qandaydir hovuzcha boʻldi. Gella bilan unga koʻmaklashayotgan Natasha shu hovuzchaga tushib turgan Margaritaning boshidan qizil rangli quyuq va qaynoq bir suyuqlik quyishdi. Margarita tamshanib koʻrib, shoʻrtang narsani his qiddi va oʻzini qon bilan yuvishayotganini tushundi. Bu qonli dushdan keyin boshqasi — pushti rang quyuq va tiniq dush boshlandi, endi bu gul moyidan Margaritaning boshi aylanib ketdi. Keyin uni billur chorpoyaga yotqizishib, badanini allaqanday yirik-yirik yashil yaproqlar bilan to yaraqlaguncha ishqalashdi. Shu payt mushuk yugurib kirib, koʻmaklasha boshladi. U Margaritaning oyoq tomoniga chordana qurib oʻtirib olib, koʻcha-koʻydagi etik moylovchilarga oʻxshab, uning tovonini ishqalay boshladi. Margarita och-pushti atirgul barglaridan kim unga tufli tikkanini ham, ularning oltin tasmalari qanday qilib oʻz-oʻzidan tugmalanib qolganini ham eslolmasdi. Qandaydir bir kuch Margaritani shaxt koʻtarib, koʻzgu roʻparasiga qoʻydi, shunda uning boshida shohona olmos toj yaraqlab ketdi. Shu payt qayoqdandir paydo boʻlgan Korov'yov Margaritaning boʻyniga ogʻir zanjirga ilingan qora baroq itning choʻzinchoq ramkadagi zalvar tasvirini osib qoʻydi. Bu bezak qirolichaga nihoyatda malol keldi. Zanjir shu zahotiyoq uning boʻynini ishqalab qizartirvordi, zilday tasvir esa uning qadadshi bukardi. Biroq bu oʻngʻaysizlik evazi-ga Margarita ba’zi bir imtiyozga musharraf boʻldi. Bu imtiyoz — Korov'yov bilan Begemotning unga izzat-ehtiromi edi.
— Hechqisi yoʻq, aslo aziyat chekmang! — deb gʻoʻldirardi Korov'yov hovuzchali xona eshigi oldida turib, — oʻzga iloj yoʻq, shu narsa kerak, kerak, kerak. Ijozatingiz bilan, qirolicha, sizga oxirgi maslahatim. Mehmonlar orasida turli toifadagi shaxslar boʻladi, o, juda-juda koʻp ular, ammo hech kimga, qirolicha Margo, hech qanday imtiyoz berilmasligi kerak! Agar bordi-yu birontasi didingizga yoqmasa... aminmanki, siz buni oʻz chehrangizda ifoda etmaysiz, albatta... Yoʻq, yoʻq, bunday oʻylash mumkin emas! U sezadi, oʻsha zahoti sezib qoladi. Unga mehr qoʻyish, sevish kerak, qirolicha. Buning evaziga bal bekasi yuz hissa koʻproq mehrga sazovor boʻlajak! Yana: hech kimni e’tiborsiz oʻtkazvormaysiz. Agar luqma tashlab gaplashishga vaqtingiz boʻlmasa, yoʻq deganda, jilvali nigoh tashlaysiz yo salgina qiyo boqib qoʻyasiz. Nima qilsangiz qiling, ammo hech kimni e’tiborsiz qoldirmang. Ular shu e’tiborsizlikdan zavolga uchraydilar...
Shundan keyin Margarita Korov'yov bilan Begemot kuzatuvida zim-ziyo qorongʻilikka qadam qoʻydi.
— Men, men, — deb pichirladi mushuk, — men signal beraman!
— Mayli! — dedi Korov'yov qorongʻida.
— Bal! — deb qattiq chiyilladi mushuk, shu zahoti Margarita chinqirib yuborib, koʻzlarini bir necha lahzaga chirt yumib oldi. Chunki bal uning koʻziga charogʻon shu’la hamda har xil hidu tovushlar timsolida namoyon boʻlgan edi. Korov'yov qoʻltiqlab olib ketayotgan Margarita oʻzini tropik oʻrmonda koʻrdi. Qiziltoʻsh , yashildum toʻtiqushlar lianalarga osilishar, ular ustidan sakrashar va: «Men gʻoyat mamnunman!» — deb shangʻillashardi. Lekin oʻrmon bir zumda tugab, hammomona dimlik bal zalining salqin havosi bilan almashdi. Bu zal ham oʻrmon singari huvillagan edi, faqat sargʻish yaltiroq toshlardan tiklangan ustunlar poyida boshlariga oppoq salla oʻragan yarim-yalangʻoch negrlar qimir etmay turardilar. Margarita oʻz mulozimlari bilan (ular safiga endi Azazello ham qoʻshilgan edi) zalga uchib kirganida negrlarning yuzlari hayajondan xira-qoʻngʻir rangga kirdi. Shu yerda Korov'yov Margaritaning qoʻlini qoʻyib yuborib, qulogʻiga pichirladi:
— Toʻgʻri lolazor tomon yuring! Margaritaning roʻparasida uncha baland boʻlmagan oq lolalar zich boʻlib qad koʻtargan edi, ular ortida esa ustiga qalpoqcha oʻrnatilgan son-sanoqsiz chiroqlar, chiroqlar qarshisida qora frak kiygan odamlar koʻrindi. Margarita bal muzikasining qayerda chalinayotganini shundagina tushundi... Yuz elliktacha odamdan iborat orkestr polonez kuyini chalardi.
Orkestr oldidagi supachada turgan, frak kiygan odam Margaritani koʻrib oqarib ketdi, bir amallab jilmaydi va birdan qoʻl siltab, butun orkestrni oyoqqa turgʻazdi. Orkestr bir zum ham chalishdan toʻxtamay, tik turgancha, Margarita boshidan muzika sadosini yogʻdira boshladi. Mis karnaylar ovozi orqasidan faryoddek eshitilgan skripkalar sasi uning boshidan, boya hovuzchada yuz berganidek, quyuq qon boʻlib quyildi. Dirijyor orkestrga orqa oʻtirib, qoʻllarini keng yoygancha, ikki bukilib ta’zim qildi, shunda Margarita jilmayib turib, unga qoʻl silkitdi.
— Yoʻq, bu oz, kam, — deb pichirladi Korov'yov, — u kechasi bilan mijja qoqmay chiqadi. «Salom sizga, o val'slar qiroli!» — deb qichqiring unga.
Margarita shunday deb qichqirgan edi, ovozi xuddi qoʻngʻiroq sadosidek butun orkestr ovozini bosib ketdiki, bundan oʻzi ham hayron qoldi. Dirijyor bunday baxtdan seskanib ketdi va chap qoʻlini koʻksiga qoʻygancha oʻng qoʻlidagi oq tayoqchani silkitib orkestrga dirijyorlik qilishda davom etdi.
— Yana, yana, — deb pichirlardi Korov'yov, — chapga, birinchi skripkalarga qarang, shunday bosh irgʻating-ki, ularning har biri meni tanidi deb oʻylasin oʻzicha. Faqat jahonga mashhur boʻlgan muzikachilar yigʻilgan bu yerga. Anavi birinchi pul't oldida oʻtirgan bilan salomlashing, — u V'etan boʻladi. Yaxshi, juda yaxshi. Endi ketdik.
— Dirijyor kim boʻldi? — deb soʻradi Margarita nariga uchib ketarkan.
— Ioxan Shtraus, — deb shangʻilladi mushuk, — agar bironta balda, biron marta boʻlsin shunday sara orkestr yigʻilgan boʻlsa, mayli, meni tropik oʻrmonda oʻsgan lianaga osisha qolsin. Men taklif qildim bu orkestrni. E’tibor bering-a, bironta muzikachi kasal ham boʻlib qolmadi, kelishdan bosh ham tortmadi...
Keyin ular bir maydonchaga uchib chiqishdi. Margarita bu yerni tanidi: Korov'yov uni shamchiroq tutib shu yerda kutib olgan edi. Endi bu maydonchada yonib turgan uzum boshlarini eslatuvchi billur qandil yorugʻidan koʻz qamashardi. Margarita uchun maxsus joy tayyorlangan edi — uni oʻsha yerga qoʻyishdi, uning chap tirsagi ostida ametist ustuncha paydo boʻldi.
— Agar juda toliqsangiz, qoʻlingizni shu ustunchaga qoʻyishingiz mumkin, — deb shipshidi Korov'yov.
Qora tanli bir odam Margaritaning oyogʻi ostiga yostiq tashladi, unga zarrishta bilan baroq itning tasviri tikilgan edi, shunda Margarita kimningdir yoʻrigʻiga yurib, oʻng oyogʻini yostiqqa qoʻygan edi, tizzasi xiyol bukildi. U atrofiga koʻz tashladi. Korov'yov bilan Azazello uning yonginasida tantanavor vaziyatda turishardi. Azazelloning yonida yana uch nafar yigit boʻlib, ular Margaritaning nazarida Abadonnaga sal-pal oʻxshab ketishardi. Margaritaning yelkasiga sovuq ura boshladi, u orqasiga oʻgirilib, u yerdagi marmar devordan muz hovuzga gazli vino tizillab quyilayotganini koʻrdi. Margarita chap oyogʻi tagida qandaydir iliq va momiq narsaning gʻimirlaganini sezdi. Bu Begemot edi.
Margarita yuksakda turar, uning shundoqqina oyogʻi ostidan pastga gilam poyondoz yozilgan juda mahobatli zina tushib borar edi. Pastda, xuddi durbinning teskari tomonidan koʻringanday juda-juda olisda kattakon darbonxona va qop-qora xunuk ogʻziga besh tonnali yuk mashinasi bemalol kira oladigan hayhotday kamin koʻrindi. Koʻzni koʻr qilgudek darajada yoritilgan darbonxona ham, zina ham boʻm-boʻsh edi. Endi karnaylar sadosi juda uzoqdan eshitilardi. Shu zaylda bir daqiqacha qimir etmay turishdi.
— Qani, axir, mehmonlaringiz? — deb soʻradi Margarita Korov'yovdan.
— Kelishadi, qirolicham, kelishadi, hozir kelib qolishadi. Qalashib ketishadi hali. Lekin, oʻlay agar, bu yerda turib ularni qarshi olgandan oʻtin yorish afzal menga.
— Oʻtin yorish nima ekan, — deb gapga aralashdi ezma mushuk, — men tramvayda konduktor boʻlib ishlashga ham rozi edim, oʻzingiz bilasiz, konduktorlikdan bema’niroq ish yoʻq dunyoda.
— Hamma narsa barvaqt shay qilib qoʻyilishi kerak, qirolicha, — deb izohladi Korov'yov darz monokl' taqqan koʻzida oʻt chaqnatib. Birinchi boʻlib kelgan mehmonning oʻzini qayoqqa qoʻyishni bilmay sandiroqlab yurganidan, bu asnoda uning jufti haloli — malikai dilozori, nega buncha barvaqt keldik, deb erini qoniga tashna qilib mingʻir-mingʻir qilgani-dan yomon narsa yoʻq dunyoda. Agar bal shunaqa boʻladigan boʻlsa, unaqa baldan yuz oʻgirmoq kerak, qirolicham.
— Albatta yuz oʻgirish kerak, — deb ta’kidladi mushuk.
— Yarim kechaga atigi oʻn soniya qoldi, — deb ilova qildi Korov'yov, — hozir boshlanadi.
Shu oʻn soniya juda uzayib ketgandek boʻlib tuyuldi Margaritaga. Uning nazarida oʻn soniya allaqachon oʻtib ketgan-u, ammo hech nima sodir boʻlmaganday edi. Lekin shu chogʻ birdan pastda, mahobatli kamin ichida bir nima taraqlab ketdi-yu, ichidan bir dor otilib chikdi — unga chirib toʻkila boshlagan jasad osilgan edi. Mana shu jasad sirtmoqdan yerga uzilib tushib, birdan egniga frak, oyogʻiga loklangan tufli kiygan tim qora sochli oʻktam yigitga aylandi. Shundan keyin kamindan chiriy boshlagan kichikroq bir tobut otilib chiqdi, uning qopqogʻi ochilib, ichidan bir murda chiqib yerga tushdi. Oʻktam yigit nazokat bilan uning tepasiga yaqin borib, qoʻlini qoʻltigʻiga olish uchun egdi, shunda tobutdagi murda ham oyoqqa turib qora tufli kiygan, sochiga qora patlar qadagan qip-yalangʻoch qilpillama ayolga aylandi va bu erkak bilan ayol birgalikda zinadan yuqoriga koʻtarila boshlashdi.
— Birinchi mehmonlar! — dedi Korov'yov, — janob Jak oʻz zavjasi bilan. Tanishing, qirolicha, dunyodagi eng antiqa erkaklardan biri! Qalbaki pul yasashda tengi yoʻq davlat jinoyatchisi, ayni chogʻda yaxshigina kimyogar ham. Lekin, — deb pichirlay boshladi u Margaritaning qulogʻiga, — qirolning ma’shuqasini zaharlab dovruq qozongan. Axir bu hammaning ham qoʻlidan kelavermaydi. Qarang, qanday chiroyli yigit!
Rangi quv oʻchgan Margarita ogʻzini ochgancha pastga tikilib qoldi, u yerda boyagi dor ham, tobug ham darbonxona yonidagi yoʻlakka kirib koʻzdan gʻoyib boʻlgan edi.
— Bagʻoyat xursandman, — deb baqirdi mushuk zinadan chiqib kelgan janob Jakning shundoqqina yuziga.
Bu payt pastda kamin ichidan boshi yoʻq, qoʻli uzilgan skelet chiqdi va yerga bir urilib, frak kiygan erkakka aylandi.
Bu mahal janob Jakning zavjasi Margarita qarshisida tiz choʻkib, hayajondan rangi oqarib, uning tizzasini oʻpardi.
— Qirolicha, — deb gʻoʻldirardi u.
— Qirolicha benihoya mamnunlar, — deb qichqirdi Korov'yov.
— Qirolicha... — dedi ohista oʻktam yigit janob Jak.
— Biz behad xursandmiz, — deb chiyilladi mushuk. Lekin bu payt Azazelloning hamrohlari boʻlmish yigitchalar xushmuomala bilan tirjayishgancha janob Jak bilan uning zavjasini chetga, shamnan vinosi toʻldirilgan qadahlarni koʻtarib turgan negrlar tomon siqib borayotgan edilar. Zinadan esa frak kiygan yolgʻiz bir odam yugurib chiqib kela boshladi.
— Graf Robert, — deb pichirladi Korov'yov Margaritaga, — hali ham oʻsha-oʻsha xushbichim. Tamomila teskari hodisaga e’tibor bering, qirolicha: bu odam qirolichaning oʻynashi boʻlgan va oʻz xotinini zaharlab oʻldirgan edi.
— Xursandmiz, graf, — deb baqirdi Begemot. Kamin ichidan ketma-ket uchta tobut chiqib, qarsillab yorildi-yu, sochilib ketdi, shundan soʻng kamindan qora rido kiygan odam chikdi, uning ketidan izma-iz yugurib chiqqan yana bittasi rido, kiyganning orqasiga pichoq sanchdi. Zina etagidan boʻgʻiq faryod eshitildi. Keyin birdan kamin ichidan butunlay irib-chirib boʻlgan murda otilib chiqdi. Margarita koʻzlarini yumib oldi, shunda kimdir uning burniga oq tuz solingan shishacha tutdi. Bu Natashaga oʻxshab ketdi. Zina gavjum boʻla boshladi. Endi har bir pillapoyani uzoqdan mutlaqo bir xil boʻlib koʻringan frak kiygan erkaklaru ularning yonlarida boshlaridagi patlar va oyoqlaridagi tuflilarning rangi bilan bir-biridan farq qiluvchi yalangʻoch ayollar toʻldirgan edi.
Chap oyogʻiga alomat yogʻoch etik kiygan, qotmadan kelgan, kamsuqum bir xonim xuddi rohibalardek koʻzini yerga tikib Margarita istiqboliga chiqib kelardi, uning boʻyni negadir keng yashil lenta bilan bogʻlangan edi.
— Muncha koʻkarib ketgan? — deb yubordi dabdurustdan Margarita.
— Bagʻoyat purlatofat va purnufuz xonim, — deb pichirladi Korov'yov, — tanishtiraman sizga: Tofana xonim, neapollik dilbar juvonlar, shuningdek, Palermo ayollari oʻrtasida, ayniqsa, erlari me’dalariga tekkan xonimlar orasida nihoyatda dovruq taratgan. Axir, er me’daga tegishi mumkin-ku, toʻgʻrimi, qirolicha?
— Ha, — deb javob qildi Margarita hirqiroq ovoz bilan, ayni paytda qarshisida birin-ketin tiz choʻkib tizzasi va qoʻlidan oʻpgan ikkita erkakka jilmayib boqdi.
— Ana shunaqa, — deb pichirladi Korov'yov Margaritaga va ayni vaqtda kimlirgadir qichqirardi: — Gersog, bir qadah shampan vinosiga marhamat qilsinlar! Kamina mamnunman! Ha, qisqasi, Tofana xonim oʻsha shoʻrlik ayollarning hojatini chiqarib, ularga kichkina shishachalarda qandaydir suv sotardi. Xotin oʻsha suvni erining ovqatiga solar, er esa ovqatni yeb, mehribon xotiniga minnatdorlik izhor etar va oʻzini gʻoyat yaxshi his qilardi. Toʻgʻri, bir necha soatdan keyin u erning tomogʻi qaqrab, suv ichgisi kela boshlar, soʻng toʻshagiga yotardi-yu... Xullas, yana bir kundan keyin erini totli ovqat bilan boqqan oʻsha neapollik sohibjamol misoli koʻklam shamolidek erkin boʻlardi-qolardi.
Margarita:
— Uning oyogʻidagi nima? — deb soʻrarkan, ayni paytda kalovlanib chiqib kelayotgan Tofana xonimdan oʻzib, oʻz qoshiga yetib kelgan mehmonlarga qoʻl choʻzishdan toʻxtamasdi, — undan keyin, nega boʻyniga yashil lenta bogʻlab olgan? Pesi bormi?
— Kamina behad mamnunman, knyaz'! — deb qichqirardi Korov'yov va shu paytning oʻzida Margaritaning qulogʻiga pichirlardi: — Boʻyni juda ham goʻzal, lekin u qamoqda yotganida bir koʻngilsizlik sodir boʻlgan. Oyogʻidagi narsa esa, qirolicham, ispan etigi, endi lenta masalasiga kelsak, bunga sabab shuki, oʻz xotinlariga yoqmagan besh yuztacha erkakning Neapol' va Palermodan mangu rihlat etganini eshitgan turma xizmatchilari Tofana xonimni qiziq ustida boʻgʻib oʻldirib qoʻishgan edi.
— Siz bilan, qora qirolicha, koʻrishishga musharraf boʻlganimdan behad baxtiyorman, — deb Tofana rohibalar singari qimtinibgina pichirlarkan, tiz choʻkishga urinardi. Ammo ispan etigi bunga yoʻl bermasdi. Korov'yov bilan Begemot Tofanani turgʻazib qoʻyishdi.
— Xursandman, — deb javob qildi unga Margarita qoʻlini boshqa mehmonlarga choʻzarkan.
Endi yuqoriga koʻtarilayotgan odamlar oqimi zinani tamoman koʻmib yuborgan edi. Shu bois Margarita pastda, darbonxonada nimalar boʻlayotganini endi koʻrmas edi. U bir taxlitda qoʻlini koʻtarib tushirar va mudom birday tishining oqini koʻrsatgancha mehmonlarga jilmayardi. Bu yerda, zina maydonchasida qattiq gʻovur koʻtarildi, bal boʻladigan zallardan eshitilayotgan muzika xuddi dengiz shovqiniga oʻxshab yangrardi.
— Mana bu juda dilgir ayol, — derdi Korov'yov endi baralla ovoz bilan, chunki bu yerdagi shov-shuvda unipg ovozini mehmonlar eshitmasligini bilardi, — joni-dili — bal, doim oʻz roʻmolchasi ustidan shikoyat qilish orzusida yuradi.
Margarita Korov'yov koʻrsatgan ayolni zinadan chiqib kelayotganlar orasidan koʻzi bilan qidirib topdi. Bu yigirma yoshlardagi boʻy-basti nihoyatda kelishgan juvon boʻlsa ham, koʻzlari negadir bejo, sullohona boqardi...
— Qanaqa roʻmolcha? — pichirlab soʻradi Margarita har bir mehmonga qoʻlini uzatishda davom etarkan.
— Koʻk hoshiyali roʻmolcha. Gap shundaki, u qahvaxonada xizmat qilib yurganida, kunlarning birida xoʻjayini uni omborxonaga chaqirib olgan-u, keyin, oradan toʻqqiz oy oʻtgach, u oʻgʻil tuqqan. Soʻng u oʻgʻilchasini oʻrmonga olib borib, ogʻziga roʻmolcha tiqib, yerga koʻmgan. Sudda, bolani boqishga qurbim yetmasdi, deb aytgan.
— Oʻsha qahvaxona xoʻjayini-chi, u qayokda qoldi? — deb soʻradi Margarita.
— Qirolicha, — dedi birdan gʻijirlovchi ovoz bilan mushuk, — ijozatingiz bilan sizga bir savol bersam: xoʻjayinning bunga nima daxli bor? Axir u chaqaloqni oʻrmonga olib borib boʻgʻib oʻldirmagan-ku!
Margarita mehmonlarga jilmayishda va oʻng qoʻlini ularga uzatishda davom etarkan, chap qoʻlining tirnoqlarini Begemotning qulogʻiga botirdi va pichirlab dedi:
— Agar sen, maraz, yana bir marta gapga aralashadigan boʻlsang...
Begemon jon holatda chinqirib yubordi va xirillab dedi:
— Qirolicha... qulogʻim shishib ketadi-ku... Axir nima hojati bor shishgan quloq bilan bal tantanasini buzishni?.. Men yuridik jihatdan... yuridik nuqtai nazardan gapirgandim... Boʻldi, tavba qildim... Meni mushuk emas, gung baliq deb hisoblang, faqat qulogʻimni qoʻyvorsangiz boʻlgani.
Margarita mushukning qulogʻini qoʻyib yubordi, xuddi shu payt koʻzlari xomush va sullohona boquvchi juvon uning roʻparasida toʻxtadi.
— O qirolicha-sohiba, buyuk toʻlinoy baliga taklif etilganimdan behad baxtiyorman.
— Men ham, — dedi unga Margarita, — xursandman sizni bu yerda koʻrganimdan. Gʻoyat xursandman. Shampan vinosini yoqtirasizmi?
— Voy, nima qilyapsiz, qirolicham?! — jigʻibiyron boʻlib tovushsiz chinqirdi Korov'yov Margaritaning qulogʻiga, — tirband boʻlib ketadi bu yer!
— Yoqtiraman, — dedi juvon yolboruvchi ohangda va birdan ma’nisiz tarzda takrorlay boshladi: — Frida! Frida, Frida! Mening ismim Frida, o qirolicha.
— Unday boʻlsa, Frida, siz bugun to mast boʻlguningizcha rosa miriqib ichingu hech nimani oʻylamang, — dedi Margarita.
Mamnun Frida Margaritaga ikkala qoʻlini uzatgan edi, lekin Korov'yov bilan Begemot epchillik qilishib uning ikki qoʻltigʻidan olishdiyu — keyin u bir zumda olomon orasida koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Endi olomon, goʻyo Margarita turgan maydonchani zabt etishga ahd qilgandek, zinadan zich saf boʻlib chiqib kelardi. Yalangʻoch ayollar frak kiygan erkaklar bilan aralashib ketgan edi. Margaritaning istiqboliga bugʻdoy rang, oq, jigar rang va tamoman qop-qora badanlar yaqinlashib kelardi. Ularning malla, qora, qizgʻish, kul rang sochlariga qadalgan qimmatbaho toshlar behisob chiroqlar shu’lasida tovlanar, yaraqlar, uchqunlar sochardi. Hujumkor erkaklarning koʻkraklariga taqilgan gavhar toʻgʻnogʻichlardan oʻt chaqnar — goʻyo bu olomon ustidan kimdir shu’la sochayotgandek. Endi Margarita, tizzasini dam-badam oʻpishayotganini his qilar, dam-badam qoʻlini oʻpishga uzatar, jilmaygan chehrasi niqob kabi qotib qolgan edi.
— Kamina mamnunman, — deb kuylardi Korov'yov bir me’yorda, — biz mamnunmiz, qirolicha mamnunlar.
— Qirolicha mamnunlar, — derdi manqalanib orqada turgan Azazello.
— Men xursandman, — deb chinqirardi mushuk.
— Bu markiza, — deb gʻoʻldirardi Korov'yov, — meros deb otasini, ikki akasini va ikki singlisini zaharlab oʻldirgan! Qirolicha mamnunlar! Minkina xonim, qarang, qanday dilbar ayol! Faqat salgina tajang demasak! Nima hojati bor edi oqsoch qizning yuzini sochni gajak qiluvchi qaychi bilan kuydirishning! Toʻgʻri, bunday sharoitda, odatda, soʻyib tashlashadi! Qirolicha mamnunlar! Qirolicham, bir zum e’tibor bering: imperator Rudol'f, sehrgar va kimyogar. Mana, yana kimyogar — dorga osilgan. O, xonim ham keldilar! O, qanday ajoyib fohishaxonasi bor edi uning Strasburgda! Biz mamnunmiz. Bu xonim — moskvalik chevar, bitmas-tuganmas fantaziya sohibasi boʻlgani uchun biz hammamiz uni sevamiz. U oʻz qaramogʻidagi atel'eda juda ham kulgili bir narsa ixtiro qilgan edi: devorda bir juft doira teshik ochib qoʻygan edi...
— Nima, xonimlar bilishmasmidi? — deb soʻradi Margarita.
— Hammalari bilishardi, qirolicha, — deb javob qildi Korov'yov, — men mamnunman. Manavi yigirma yoshli nihoyatda xayolparast va tentak bola goʻdaklik paytidan oʻzining antiqa fantaziyalari bilan dovruq taratgan. Uni bir qiz sevib qolgan edi, u esa oʻsha qizni olib borib fohishaxonaga sotgan.
Pastdan chiqib kelayotgan olomon oqimining keti koʻrinmasdi. Bu oqim manbai mahobatli kamin edi. Shu alpozda oradan bir soat oʻtdi, ikkinchi soat ham boshlandi. Endi Margarita boʻyniga osilgan zanjirning yanada ogʻirlashganini his qildi. Uning qoʻliga ham bir nima boʻlgan edi. Endi Margarita har gal qoʻlini koʻtarayotganda ogʻrikdan aftini burishtirardi. Korov'yovning qiziqarli izohlari uni endi qiziqtirmay qoʻydi. Qiyiq koʻzli yalpoq yuzlar ham, oq, qora chehralar ham uni qiziqtirmay qoʻygan edi, ba’zida bu yuzlar bir-birlariga chaplashib ketganday koʻrinar, ular oraligʻidagi havo esa negadir jimirlay boshlardi. Birdan Margaritaning oʻng qoʻli xuddi igna sanchgandek zirqirab ogʻriy boshladi, shunda u ogʻriqdan tishlarini gijir qilib, tirsagini kursiga qoʻydi, endi uning orqasidagi zaldan xuddi qush qanotlari patillab devorga urilayotganini eslatuvchi sharpalar eshitilardi: ma’lumki, u yerda tumonat mehmonlar raqs tushishardi. Margaritaning nazarida, bu gʻaroyib zalning mustahkam marmar, koshinkor va billur pollari xuddi qon tomiridek bir me’yorda tepib turganga oʻxshardi.
Endi Margaritani hech qanday qirol ham, gersog ham, oshiq yigit ham, oʻz joniga qasd qilganlaru erlarini zaharlab oʻldirganlar ham, dorga osilganlaru qoʻshmachilar ham, qamoqxona nozirlariyu qallob qimorbozlar ham, jallodlar, chaqimchilar, sotqinlar, ovsarlar, aygʻoqchilaru qizlarning nomusiga tajovuz qiluvchilar ham, hattoki Gay Sezar' Kaligula bilan Messalina ham mutlaqo qiziqtirmay qoʻygan edi. Ularning nomlari Margaritaning miyasida chalkashib ketgan, basharalari bir-biriga chaplashib ulkan bir barkashga oʻxshab qolgan edi, faqat bir bashara — Malyuta Skuratovning olov rang soqol gardishiga oʻralgan yuzi xotirasiga mahkam oʻrnashib olib, unga azob berardi. Margaritaning tizzalari bukilib-bukilib ketar, ogʻriqning zoʻridan har daqiqa yigʻlab yuborgudek boʻlardi. Hammadan ham oʻng oyogʻi qattiq azob berardi unga. Kelgan mehmonlarning hammasi shu oyogʻining tizzasini oʻpib oʻtishavergandan u shishib, koʻkarib ketgan edi, holbuki Natasha gubka bilan yana allaqanday xushboʻy narsa koʻtarib kelib, uning tizzasini bir necha bor artib ketgan edi. Tashriflar boshlanganiga salkam uch soat boʻlganida Margarita pastga tamoman umidsizlik bilan nigoh tashladi va birdan koʻzlari quvonib, bir seskanib qoʻydi: mehmonlar oqimi siyraklasha boshlagan edi.
— Bal qonuni hamma yerda bir xil, qirolicha, — deb pichirlardi Korov'yov, — hozir toʻlqin tina boshlaydi. Ont ichib aytamanki, bu bardoshimizning eng oxirgi daqiqalari. Ana, brokenlik ishratparastlar bir toʻda boʻlib chiqib ketishyapti. Ular hamisha shunaqa eng keyin kelishadi. Ha, oʻshalar. Yana ikkita mast vampir*... tamommi? E, yoʻq, ana, yana bittasi. Yoʻq, ikkita ekan!
Zinadan eng oxirgi ikki mehmon chiqib kelardi.
— Iye, bunisi yangiga oʻxshaydi-ku, — dedi Korov'yov monokl' shishasi orqali koʻzini suzib qararkan, — e, ha, tanidim. Kunlarning birida Azazello unikiga borib kon'yakxoʻrlik qilib oʻtirganida, uning qulogʻiga pichirlab bir odamdan qanday qutulish yoʻlini koʻrsatgan edi, chunki mezbon oʻsha odamning fosh boʻlishidan juda qoʻrqar edi. Natijada u, Azazelloning maslahati bilan, oʻziga tobe boʻlgan bir tanishiga oʻsha odamning kabineti devorlariga zahar purkashni buyuradi.
— Ismi nima uning? — deb soʻradi Margarita.
— Ochigʻi, oʻzim ham bilmayman uning ismini, — dedi Korov'yov, — Azazellodan soʻrash kerak.
— Uning yonidagi kim?
— Shu-da uning oʻsha hozirjavob xodimi. Men mamnunman! — deb baralla qutladi Korov'yov eng oxirgi ikki mehmonni.
Zina huvillab qoldi. Ehtiyot shart, yana bir oz kutishdi. Ammo kamin ichidan boshqa hech zogʻ chiqmadi.
Margarita bir zumdan keyin oʻzini oʻsha hovuzli xonada koʻrib, bu yerga qanday kelib qolganiga hayron boʻldi-yu, shu zahoti oyoq-qoʻllarining zirqirab ogʻriganiga chidayolmay yigʻlab yuborib, yerga yotib oldi. Lekin Gella bilan Natasha uni yupatishib, qonli dush ostiga olib borishdi-da, yana badanini uqalay boshlashdi, shunda Margaritaga qaytadan jon kirdi.
— Yana, yana, qirolicha Margo, — deb pichirlardi uning yonida paydo boʻlgan Korov'yov, — parvoz qilib, zallarni kezib chiqish kerak, toki aziz mehmonlar oʻzlarini e’tiborsiz qolgan deb his etmasinlar.
Shunda Margarita yana hovuzli xonadan uchib chiqib ketdi. Val'slar qiroli boshchiligidagi orkestr muzika chalayotgan boyagi estrada sahnasida endi jazavasi tutgan maymunlar jazi quturardi. Bu jazga qoʻliga karnay ushlagan, yonoq soqoli hurpaygan bahaybat gavdali gorilla alpang-talpang raqs tushib dirijyorlik qilardi. Bir qator boʻlib tizilib oʻtirgan orangutanglar yaraqlagan karnaylarni jon-jahdlari bilan chalardilar. Ularning yelkalariga minib olgan shoʻx shimpanzelar esa garmon chalishardi. Xuddi sherga oʻxshab yoldor ikkita gamadril royal' chalar, ammo royallarning ovozi gibbonlar, mandrillar, martishkalar chalayotgan saksafonu skripkayu doʻmbiralar sadosi ostida hech eshitilmasdi. Oʻzining epchilligi, bequsur harakati bilan kishini hayratga soluvchi son-sanoqsiz sharpalar, xuddi bir-biriga payvand qilinganday juft-juft boʻlishib, chir-chir aylangancha, yoʻlida duch kelgan hamma narsani bosib payhon qilgudek, mudom bir tomonga bostirib borardilar. Turfa rang tirik kapalaklar tansa tushayotgan olomonning boshi uzra shoʻngʻir, shiftdan esa gullar yogʻilardi. Elektr chiroqlari oʻchgan paytda ustunlarning boʻgʻotlarida tumonat yaltiroq qurtlar miltillar, havoda esa toʻqay chiroqlari suzib yurardi.
Keyin Margarita ustunlar bilan qurshalgan juda ham ulkan hovuzda koʻrdi oʻzini. Mahobatli qora Neptun haykali ogʻzidan pushti rang suyuqlik yelpigʻichsimon yoyilib, tizillab otilardi. Hovuzdan shampan vinosining sarmast qiluvchi atri gupillab koʻtarilardi. Bu yerda betakalluf xushchaqchaqlik hukm surardi. Xonimlar qotib-qotib kulishgancha, tuflilarini yechishar, sumkachalarini oʻz juftlariga yoki choyshab koʻtarib zir yugurib yurgan negrlarga berishib, chinqirishgancha hovuzga shoʻngʻirdilar. Shunda koʻpikli toʻlqin balandga otilardi. Hovuzning billur tubida yoqilgan chiroqlar vino qatlamini yorib oʻtib, hovuzda suzib yurgan oppoq badanli xonimlarni yoritardi. Ular hovuzdan gʻirt mast boʻlib chiqishar, ustunlar poyida koʻtarilgan qahqaha xuddi hammomdagidek yangrardi.
Mana shu toʻs-toʻpolonda faqat gʻirt mast bir ayolning ma’nosiz boquvchi va ayni paytda yolboruvchi koʻzlari, yana u aytgan bir ogʻiz soʻz — «Frida!» — miyaga oʻtirib qolgan edi. Vinoning hididan Margaritaning boshi aylana boshladi, u endigina hovuzli zaldan chiqib ketmoqchi boʻlgan edi, mushuk bir nayrang koʻrsatib, Margaritaning diqqatini tortdi. Begemot Neptunning ogʻzi oldida qandaydir bir afsun oʻqigan edi, shu zahoti hovuzdagi shampan vinosi shovullab, pishillab gʻoyib boʻldi, shundan keyin Neptunning ogʻzidan toʻq-sariq rangdagi koʻpirmaydigan suyuqlik sharillab oqa boshladi. Xonimlar:
— Kon'yak! — deb chinqirishdi, ayyuhannos solishdi va oʻzlarini hovuz boʻyidan chetga, ustunlar panasi-ga olib qochishdi. Bir necha soniyadan keyin hovuz lim-lim toʻldi, shunda mushuk havoda uch marta chirpirak boʻlib mavjlanayotgan kon'yakka shoʻngʻidi. U pishqirib-pishqirib hovuzdan chiqqanida qotirma galstugi shalviragan, moʻyloviga sepgan zar upa yuvilib ketgan, durbini yoʻqolgan edi. Begemotga faqat nayrangboz tikuvchi ayol bilan uning jufti — notanish bir mulat yigit takdid qilishdi. Ikkovlari kon'yakka shoʻngʻishdi, lekin shu mahal Korov'yov Margaritani qoʻltiqlab oldiyu ikkovlari kon'yak hovuzini tark etishdi.
Korov'yov kuzatuvidagi Margarita yana bal boʻlayotgan zalda koʻrdi oʻzini, lekin endi tansa toʻxtagan va mehmonlar olomoni zal oʻrtasini boʻsh qoldirib, ustunlar oraligʻiga tiqilishgan edi. Margaritani zal oʻrtasidagi ochiq yerda paydo boʻlgan supachaga chiqarib qoʻyishdi, ammo kim chiqarib qoʻyganini u eslay olmadi. U supachaga koʻtarilganda qayerdadir soat yarim kechaga jom chala boshladi, buni eshitgan Margarita hayron qoldi, chunki uning taxminicha tun yarmidan ogʻganiga ancha vaqt boʻlgan edi. Oʻsha mavhum soat oxirgi — oʻn ikkinchi marta jom chalishi bilan butun mehmonlar olomoni sukutga toldi. Shunda Margarita yana Volandni koʻrdi. Uni Abadonna, Azazello va yana Abadonnaga oʻxshab ketuvchi bir nechta qora kiygan yigitlar kuzatib kelishardi. Endi Margarita oʻz supasi qarshisida Voland uchun hozirlangan boshqa bir supani ham koʻrdi. Lekin Voland u supaga chiqmadi. Margaritani hayratga solgan narsa shu boʻldiki, Voland buyuk balning mazkur tantanali intihosiga boya yotoqxonada qanday libosda boʻlgan boʻlsa, oʻsha libosda chiqib kelgan edi. Egnida oʻsha isqirt, yamoq tungi koʻylak, oyogʻiga esa toʻzib mayishib ketgan tungi shippak kiygan edi. Qoʻlida yalangʻoch shamshir bor edi, ammo Voland undan hassa oʻrnida foydalanib, tayanib turardi. U oqsoqlanib kelib, oʻz supasi yonida toʻxtadi, shu zahoti lagan koʻtargan Azazello uning qoshida paydo boʻldi. Bu laganda Margarita old tishlari sinib, ogʻzi oʻpirilgan odam boshini koʻrdi. Zalda benihoya teran sukunat hukm surardi, bu sukunatni koʻcha eshik qoʻngʻirogʻi jarangini eslatuvchi, ammo mazkur sharoitga mutlaqo yopishmaydigan qoʻngʻiroq sadosi faqat bir marta buzdi, xolos.
— Mixail Aleksandrovich, — deb murojaat qildi Voland kallaga, shunda oʻlik kallaning qovoqlari koʻtarilib, Margarita uning ma’no va ehtiros toʻla tirik koʻzlarini koʻrib seskanib ketdi. — Hamma aytganlarimiz roʻyobga chikdi, shunday emasmi? — deb gapida davom etdi Voland oʻlik kallaning koʻzlariga tik qaragancha, — kallangizni ayol kishi uzdi, majlis boʻlmadi, men sizning kvartirangizda yashayapman. Bu — fakt. Faktdan hech qayoqqa qochib qutulib boʻlmaydi. Lekin endi bizni sodir boʻlgan shu fakt emas, kelgusida boʻladigan voqealar qiziqtiradi. Siz hamisha, odamning kallasi tanasidan judo qilingach, yashashdan toʻxtaydi, xokirobga aylanib yoʻq boʻlib ketadi, degan nazariyaning qizgʻin targʻibotchisi boʻlgan edingiz. Men sizga oʻz mehmonlarim huzurida, garchi ular mutlaqo oʻzga nazariyani isbotlashga xizmat qilsalar ham, sizning nazariyangiz ham ulugʻvor, ham oqilona ekanligini sizga e’tirof etishdan behad xushbaxtman. Holbuki, hamma nazariyalar ham bir-biridan qolishmaydi. Ular orasida shunday nazariya ham borki, unga koʻra har kimning qismati oʻz e’tiqodiga qarab belgilanadi. Hozir ham shunday boʻla qolsin! Siz yoʻqlik sari mangu rihlat etyapsiz, men esam sizning bosh chanogʻingizdan yasalgan qadahni borliq uchun koʻtarishdan oʻzimni baxtiyor hisoblayman. — Voland shamshirini koʻtardi. Shu zahoti boshning terisi qorayib, burusha boshladi, keyin parcha-parcha boʻlib toʻkildi, koʻzlar ham gʻoyib boʻldi, bir zum oʻtmay Margarita laganda oltin tirgaklarga urnatilgan zumrad kuzli, inju gishli sargʻishrang boshchanoqni koʻrdi. Boshchanoqning oshiq-moshiqli qopqogʻi oʻz-oʻzidan ochildi.
— Mana, hozir messir, — dedi Korov'yov Volandning savol ma’nosida tikilganini koʻrib, — hozir quzuringizda boʻladi u. Men ushbu teran sukunatda uning loklangan tuflisi gʻarchini eshityapman, ana u hayotida oxirgi marta shampan vinosi ichib, qadahni stolga «doʻq» etib qoʻydi. Mana, oʻziyam keldi.
Zalga yangi bir mehmon kirib, toʻgʻri Voland tomon yura boshladi. Uning tashqi koʻrinishi koʻpchilik erkak mehmonlardan hech farq qilmas edi. Farq faqat bitta edi: mehmon hayajonlanganidan kalovlanib kelardiki, bu uzokdan ham yaqqol koʻrinib turardi. Uning yonoqlarida qizil dogʻlar lov-lov yonar, koʻzlari hayajondan olazarak edi. Mehmon esankirab qolgan, bu tabiiy hol edi albatta: bu yerdagi hamma narsa, asosan, Volandning libosi uni hayratga solib qoʻygan edi.
Biroq mehmon gʻoyat zoʻr iltifot bilan kutib olindi.
— O, azizim baron Maygel', — deb Voland mehmonga ochiq yuz bilan jilmaydi, mehmonning esa qayratdan koʻzlari kosasidan chiqib ketayozdi. — Men sizlarni, — deb mehmonlarga yuzlandi shunda Voland, — tomoshaxonalar komissiyasida ajnabiylarga poytaxtning diqqatga manzur yerlarini namoyish qiluvchi boʻlib xizmat qiladigan muhtaram baron Maygel' bilan tanishtirish baxtiga musharrafman.
Margarita dong qotib qoldi, chunki Maygelni tanir, Moskva teatrlarida va restoranlarda uni bir pecha marta uchratgan edi. «Iye... — deb oʻyladi Margarita, — demak, Maygel' ham oʻlgan ekan-da?» Lekin masala shu zahotiyoq oydinlashdi.
— Qadrli baron, — davom etdi Voland shodiyona tabassum bilan, — benihoya dilbar odamda, qarangki, mening Moskvaga kelganimni eshitib, darhol qoʻngʻiroq qildi va kaminani diqqatga sazovor yerlar bilan tanishtirishga tayyor ekanligini izhor etdi. Oʻz-oʻzidan ma’lumki, men ham uni oʻz huzurimga taklif qilishdan gʻoyat baxtiyorman.
Shu mahal Azazello boshchanoq qoʻyilgan laganni Korov'yovga uzatdi.
— Darvoqe, baron, — deb Voland birdan xuddi sir aytayotgandek ovozini pasaytirdi, — sizni oʻtaketgan darajada sinchkov deb aytishyapti. Mish-mishlarga qaraganda, shu xislatingiz, undan aslo qolishmaydigan ikkinchi «fazilatingiz», ya’ni ezmaligingiz bilan qoʻshilib hammaning diqqatini oʻziga torta boshlaganmish. Bu hali yetmagandek, badkirdor odamlar siz haqingizda, gʻiybatchi, aygʻoqchi, deb gap tarqatishipti. Ustiga-ustak yana, mana shu sassiq gaplar juda nari borsa bir oy ichida sizni falokatga mubtalo qiladi, degan taxmin bor. Shunga koʻra, sizni oʻsha mash’um kunni kutish azobidan xalos etish niyatida, huzurimga imkoni boricha koʻproq narsalarni kuzatib, koʻproq gaplarni eshitish maqsadida mehmon boʻlib kelgan paytingizdan foydalanib, sizga hoziroq yordam qoʻlini choʻzishga qaror qildik.
Baronning rangi Abadonnanikidan ham oqarib ketdi (Abadonna esa tabiatan dokadek oq edi), keyin alomat bir hodisa yuz berdi. Abadonna baronning roʻparasida paydo boʻlib, bir zumgagina koʻzoynagini yechdi. Ayni shu lahzada Azazelloning qoʻlida bir nima yaraqlab ketdi, xuddi kimdir sekingina chapak chalib qoʻygandek, bir nima «shap» etdiyu baron yerga chalqanchasiga yiqila boshladi, uning koʻkragidan tizillab otilayotgan qip-qizil qon ohorlangan koʻylagi va nimchasini boʻyadi. Korov'yov boshchanoq — qadahni tizillab otilayotgan qonga tutib, uni toʻlgunicha ushlab turdi-da, soʻng bu lim-lim qadahni Volandga uzatdi. Bu payt baronning jonsiz jasadi yerda choʻzilib yotardi.
— Sizlarning sogʻligʻingiz uchun ichaman, janoblar, — past ovoz bilan dedi Voland va qadahga labini tegizib qoʻydi.
Shu payt Volandning qiyofasida oʻzgarish sodir boʻldi. Uning yamoq koʻylagi bilan mayishib ketgan tuflisi gʻoyib boʻldi. Egnida qandaydir qora yelka-poʻsh, belida poʻlat shamshir paydo boʻldi. Margaritaning oldiga tez yugurib kelib, unga qadahni tutarkan:
— Ich! — deb buyurdi.
Margaritaning koʻzi tinib, boshi aylana boshladi, gandiraklab ketdi, lekin bu payt qadah uning labiga olib borilgan va kimdir (kim ekanligini aniqlay olmadi) uning ikki qulogʻiga pichirladi:
— Qoʻrqmang, qirolicha... Qoʻrqmang, qirolicha, qon allaqachon yerga singib ketgan. Qon toʻkilgan yerda endi toklar oʻsib, allaqachon hosilga kirgan. Margarita hamon koʻzini ochmay, qadahdan bir qultum ichdi, shunda tomirlaridan yoqimli elektr toki oqib oʻtganday boʻldi, quloqlari shangʻilladi. Nazarida xoʻrozlar quloqni qomatga keltirgudek kichqirishayotganday, qayerdadir muzika marshi chalinayotganday boʻldi. Mehmonlar olomoni qiyofasini yoʻqota boshladi. Frak kiygan erkaklar ham, yalangʻoch ayollar ham tutday toʻkilib chiriy boshladilar. Margaritaning koʻzi oldida bu chirish butun zalni qamrab olgan edi, hammayoqni dahma isi qopladi. Ustunlar quladi, chiroqlar oʻchdi, hamma narsa qovjirab gʻoyib boʻla boshladi, favvoralar ham, lolalar ham, kameliyalar ham koʻzdan yoʻqoldi. Shunchaki, aslida bor narsaning oʻzi — zargar xotinining faqirona mehmonxonasi qolgan va uning qiya ochiq eshigidan chiroq shu’lasi tushib turardi. Margarita mana shu qiya ochiq eshikdan kirdi.

Yigirma toʻrtinchi bob
Ustaning Xalos Etilishi
Volandning xobgohi baldan oddin qanday tarzda boʻlsa, hozir ham shunday edi. Voland tungi koʻylakda karavotda oʻtirar, faqat endi Gella uning oyogʻini uqalamas, balki boya shaxmat oʻynalgan stolda dasturxon tuzayotgan edi. Korov'yov bilan Azazello fraklarini yechib, stol yonida oʻtirishar, mushuk ham shular yonida edi, albatta. Ammo u galstugini, garchi u isqirt uvadaga aylanib ketgan boʻlsa ham, yechmagan edi. Margarita gandiraklab stolga yaqinlashdi-yu, qoʻllarini unga tiradi. Shunda Voland uni, yana boyagidek imlab, oʻz yoniga taklif qildi.
— Qalay, juda qiynab yuborishdimi sizni? — deb soʻradi u.
— Aslo, messir, — deb eshitilar-eshitilmas javob qildi Margarita.
— Nobless oblij , — dedi mushuk va choʻzinchoq stakanga qandaydir tiniq suyuqlik quyib, Margaritaga uzatdi.
— Araqmi? — zaif ovoz bilan soʻradi Margarita. Mushuk ranjib oʻtirgan oʻrnida bir sapchib tushdi.
— Nima deyapsiz, qirolicha, — dedi u xirillab, — nahotki sizga araq tutsam? Bu sof spirt!
Margarita jilmaydi va stakanni oʻzidan nari surib qoʻymoqchi boʻldi.
— Qoʻrqmay ichavering, — dedi Voland, Margarita darrov stakanni qoʻliga oldi, — Gella, oʻtir, — deb buyurdi u, — soʻng Margaritaga tushuntira boshladi: — Toʻlinoy kechasi — bu bayram oqshomi. Odatda, men bunday paytda oʻz muqarrib va mulozimlarim bilan tor doirada tanovul qilaman. Xoʻsh, endi oʻzingizni qanday his qilyapsiz? Mashaqqatli bal qanday oʻtdi?
— Qoyilmaqom! — dedi Korov'yov shangʻillab, — hamma mahliyo, hamma shaydoyu gado, odobga ham, mahoratu latofatga ham, nazokatga ham boy ekanlar qirolicham!
Voland indamay stakanni koʻtarib Margarita bilan choʻqishtirdi. Margarita, hozirning oʻzida adoyi-tamom boʻlaman, deb oʻyladi-yu, lekin itoatkorlik bilan spirtni ichib yubordi. Biroq hech qanday falokat yuz bermadi. Jonli bir suyuqlik qornini qizdirib oʻtdi-yu, ensasiga bir nima urilganday boʻldi, keyin uzoq vaqt miriqib uxlagan odamday yana darmonga kirdi, bundan tashqari, oʻzining sayoq itdek ochligini his qildi. Kecha ertalabdan beri tuz totimaganini eslagan edi, ishtahasi badtar ochilib ketdi. U baliq ikrasini qoshiqlab olib, chaynamay yuta boshladi.
Begemot bir boʻlak ananasni kesib oldi-da, tuz va murch sepib, «xap» etib yeb yubordi, shundan keyin ikkinchi marta bir qadah spirtni shunday ustalik bilan «otib» yubordiki, hamma chapak chalib uni olqishladi.
Margarita ikkinchi qadahni ichib yuborgandan keyin chilchiroqlarning shamlari ravshanroq, kamindagi olov ham gurillab yona boshladi. Margarita sira ham mast boʻlgani yoʻq. U oppoq tishlarini goʻshtga botirarkan, sardagini huzur qilib yutar va ayni paytda Begemotning ustritsaga xantal surishini tomosha qilardi.
— Sen yana ustiga uzum ham qoʻy, — dedi Gella mushukning biqiniga ohista turtarkan.
— Oʻrgatmang menga, — deb javob qildi mushuk, — biz ham koʻp mehmon koʻrganmiz, koʻnglingiz toʻq boʻlsin, koʻrganmiz!
— O, mana shunday oʻchoq oldida oʻtirib, odmigina ovqatlanish qanday yaxshi, — deb shangʻillardi Korov'yov, — yor-doʻstlar davrasida...
— Yoʻq, Fagot, — deb e’tiroz bildirdi mushuk, — balning oʻz jozibasi, koʻlami boʻladi.
— Hech qanday jozibasi ham, koʻlami ham yoʻq, bil’aks, anavi ovsar ayiqlar ham, shuningdek, bardagi yoʻlbarslar ham, boʻkiraverishib quloq-miyamni yeb yuborishdi, — dedi Voland.
— Bosh ustiga, messir, — dedi mushuk, — baski, siz koʻlam yoʻq degan fikrda ekansiz, men ham shu fikrni qoʻllashga kirishaman.
— Buni qara-ya! — deb qoʻydi Voland.
— Hazillashgandim, — dedi mushuk mutelik bilan, — yoʻlbarslar masalasiga kelsa, hozir buyuraman — ularni kabob qilishadi.
— Yoʻlbars goʻshtini yeb boʻlmaydi, — dedi Gella.
— Siz shunday deb oʻylaysizmi? Unda, mana, eshiting, — dedi mushuk va koʻzlarini suzgancha, bir paytlar sahroda oʻn toʻqqiz kun yolgʻiz darbadar yurganida oʻzi oʻldirgan yoʻlbars goʻshti bilan kun kechirganini huzur qilib soʻzlab berdi. Hamma bu gʻaroyib qissani zoʻr qiziqish bilan tingladi, lekin Begemot soʻzlab boʻlgach, hamma bir ovozdan:
— Gʻirt yolgʻon! — deb yubordi.
— Hammadan ham qiziq tomoni shundaki, — dedi Voland, — bu hikoyat — boshdan-oyoq boʻhton.
— Shunaqami hali? Boʻhton deng? — deb baqirdi mushuk, hamma uni, hozir e’tiroz bildiradi, deb oʻylagan edi, lekin u sekingina dedi: — Tarix ajrim qiladi bizni.
— Ayting-chi, — dedi spirt ichib ana tiyraklashgan Margo Azazelloga yuzlanib, — siz anavi sobiq baronni otib tashladingizmi?
— Shak-shubhasiz, — deb javob qildi Azazello, — nega endi uni otmas ekanman? Uni albatta otib tashlash kerak edi.
— Men biram hayajonlandimki! — dedi Margarita, — tasodifan boʻldi-da oʻziyam.
— Buning hech qanday tasodif tomoni yoʻq, — deb e’tiroz bildirdi Azazello, Korov'yov esa chiyillab ingray boshladi:
— Axir hayajonlanmay boʻlarkanmi? Meniyam a’zoi badanim «dagʻ-dagʻ» titrab ketdi! Paq! Tamom! Baron qulab tushdi!
— Men, sal boʻlmasa, jinni boʻlib qolayozdim, — deb qoʻshib qoʻydi mushuk, baliq ikrasi olib yegan qoshigʻini yalarkan.
— Men bir narsaga tushunmayapman, — dedi Margarita koʻzlarida billur qandilning zarrin uchqunlari oʻynab, — nahotki bu yerda boʻlgan muzikayu balning barcha gumbur-gumburi tashqariga eshitilmagan boʻlsa?
— Ha, eshitilmadi, qirolicha, — deb izohladi Korov'yov, — oʻzi bunaqa balni eshitilmaydigan qilib oʻtkazish lozim. Ehtiyotkorlik bilan ish koʻrish kerak boʻladi.
— Ha-da, ha-da... Aks holda bilasizmi, zinada turgan anavi odam... Boya Azazello bilan uning yonidan oʻtib ketdik-ku... oʻsha... Keyin eshik oldida turgan odam ham... Menimcha, u sizning kvartirangizni kuzatib turgan edi...
— Toʻgʻri, toʻgʻri! — deb qichqirdi Korov'yov, — toʻgʻri, qimmatli Margarita Nikolayevna! Siz mening gumonimni tasdiqlayapsiz. Ha, u kvartirani kuzatib turgan edi. Oʻzim ham uni avvaliga bironta parishonxotir privat — dotsent yo ma’shuqasini intizor boʻlib kutayotgan oshiq boʻlsa kerak deb oʻylagan edim, yoʻq, unday emas ekan! Koʻrdimu koʻnglim gʻash boʻla boshladi! Ah! Rostdanam, u kvartirani kuzatayotgan edi! Eshik oldida turgani ham! Yana bostirma tagida turgani ham!
— Qiziq, sizlarni hibsga olgani kelisharmikin-a? — deb soʻradi Margarita.
— Albatta kelishadi, latofatli qirolicha, albatta! — deb javob qildi Korov'yov. — Koʻnglim sezib turipti — kelishadi, lekin hozir emas, kezi kelganda, albatta, kelishadi. Ammo qiziqarli hech nima boʻlmaydi menimcha.
— Voy, biram hayajonlanib ketdimki, anavi baron yiqilib tushganida, — dedi Margarita, chamasi, u oʻz umrida birinchi marta koʻrgan qotillikdan hamon oʻziga kela olmayotgan edi. — Siz moʻljalga yaxshi tekkizsangiz kerak-a?
— Binoyiday, — deb javob qildi Azazello.
— Necha qadamdan? — deb Margarita sal mujmalroq savol berdi Azazelloga.
— Hamma gap nimani moʻljalga olishda, — deb joʻyali javob qiddi Azazello, — masalan, tanqidchi Latunskiyning derazasiga bolgʻa urish boshqayu uning yuragini moʻljalga olish butunlay boshqa.
— Yuragini! — dedi Margarita, negadir oʻz yuragiga qoʻlini qoʻyib, — yuragini! — deb takrorladi u hirqiroq ovoz bilan.
— Kim ekan oʻsha tanqidchi Latunskiy? — deb soʻradi Voland Margaritaga koʻzini suzib qararkan.
Azazello, Korov'yov va Begemot istihola qilgandek yerga qaradilar, Margarita esa javob berarkan choʻgʻdek qizarib ketdi:
— Shunaqa bir tanqidchi bor. Bugun kechqurun men uning butun kvartirasini dabdala qilib tashladim.
— Ana xolos! Nega endi?
— U, messir, — deb tushuntira boshladi Margarita, — bir ustaning umriga zomin boʻldi.
— Nima qilardingiz oʻzingiz urinib? — dedi Voland.
— Menga ruxsat eting, messir, — deb shoʻx ohangda chinqirib yubordi mushuk, «dik» etib oʻrnidan turarkan.
— E, oʻtirsang-chi, — deb toʻngʻilladi Azazello oʻrnidan turarkan, — oʻzim hozir borib kelaman...
— Yoʻq! — dedi Margarita, — yoʻq, oʻtinaman, messir, keragi yoʻq buning.
— Ixtiyoringiz, ixtiyoringiz, -— dedn Voland, Azazello yana oʻz oʻrniga oʻtirdi.
— Xoʻsh, biz nimaga kelib toʻxtagan edik, bebaho qirolicha Margo? — dedi Korov'ev, — e, ha, yurak. Yurakka anavi tekkizadi. — Korov'yoz uzun barmogʻini Azazello tomonga choʻzib koʻrsatdi, — buyurtma boʻyicha yurakning xohlagan boʻlmasiga yoki uning istagan qorinchasiga tekkizishi mumkin.
Margarita avvaliga tushunmadi, tushungach, hayron boʻlib dedi:
— Axir oʻsha qorinchalar yopiq-ku!
— Azizam, — dedi Korov'yov xirqi ovoz bilan, — qizigʻiyam shunda-da! Ochiq narsaga hamma ham tekkizishi mumkin!
Korov'yov stol gʻaladonidan bitta yettilik qarta olib, Margaritaga uzatdi va uning hollaridan birini tirnogʻi bilan belgilab berishni iltimos qildi. Margarita yuqori oʻng burchakdagi xolni belgiladi. Gella qartani yostiq ostiga yashirdi-da:
— Tayyor! — deb qichqirdi.
Shunda yostiqqa orqa oʻgirib oʻtirgan Azazello shimining choʻntagidan oʻziotar qora toʻpponcha olib, oʻgirilmay yelkasi osha karavot tomonga oʻq uzdi va Margaritani salgina choʻchitib yubordi. Oʻq teshib oʻtgan yostiq ostidan yettilik qartani olishdi. Undagi Margarita belgilagan xol teshilgan edi.
— Sizga roʻpara kelishni aslo istamasdim toʻpponcha ushlagan paytingizda, — dedi Margarita Azazelloga karashma qilib. Har qanday ishning piri boʻlgan odamlarga doim zoʻr ehtiros bilan qarardi u.
— Qimmatli qirolicha, — deb chiyilladi Korov'yov — qoʻlida hech qanday revol'ver boʻlmagan paytda ham Azazelloga roʻpara kelishni hech kimga maslahat bermayman! Sobiq regent va ashulachi sifatida vijdonan ont ichib aytamanki, oʻsha duch kelgan odamning shoʻri quriydi.
Merganlik tajribasi paytida oʻshshayib oʻtirgan mushuk endi birdan:
— Oʻsha yettilik qartada men yangi rekord qoʻyaman, — deb e’lon qildi.
Azazello bunga javoban bir nima deb irillab qoʻydi. Lekin mushuk oʻz ahdida turib olib, bir emas, ikkita revol'ver soʻradi. Azazello shimining ikkinchi orqa choʻntagidan yana bitta revol'ver olib boyagi revol'ver bilan ikkovini maqtanchoq mushukka uzatarkan, zaharxanda bilan labini burib qoʻydi. Yettilik qartada ikkita xolni belgilashdi. Mushuk yostiqqa orqa oʻgirib olib, otishga uzoq vaqt tayyorlandi. Margarita ikkala qulogʻiga barmoqlarini tiqib oʻtirarkan, koʻzini kamin tokchasida mudrab oʻtirgan boyqushdan uzmasdi. Mushuk ikkala revol'verdan baravar oʻq uzdi, shu zahoti Gella jon achchigʻida chinqirib yubordi, oʻq tegib oʻlgan boyqush soat ustiga qulab tushdi, singan soat toʻxtab qoldi. Bir qoʻli qonga boʻyalgan Gella faryod koʻtarib, mushukning yungiga chang soldi, mushuk esa oʻz navbatida uning sochini yumdalay boshladi, oqibat, ikkovi bir-biriga chirmashgancha, polda u yoqdan-bu yoqqa koptokdek yumalay boshlashdi. Stol ustida turgan qadahlardan biri yerga tushib chil-chil sindi.
— Ajratib olsanglarchi mendan manavi quturgan shayton qizni! — deb chinqirardi mushuk, ustiga minib olgan Gelladan qutulishga harakat qilarkan. Urishqoqlarni ajratib qoʻyishdi, Korov'yov Gellaning oʻq tekkan barmogʻiga bir marta puflagan edi, barmoq sogʻaydi-qoldi,
— Otolmayman-da axir, gap bilan chalgʻitishgandan keyin! — deb chinqirardi Begemot va ayni paytda yelkasidan Gella yulib olgan bir tutam yungni joyiga yopishtirishga urinardi.
— Garov oʻynayman, — dedi Voland Margaritaga jilmayib, — joʻrttaga shunday qildi. Aslida juda yaxshi otadi.
Gella bilan mushuk yarashib, hatto oʻpishib ham olishdi. Keyin yostiq tagidan qartani olib tekshirib koʻrishdi. Azazello teshgan holdan boshqa bironta holga gard ham tegmagan edi.
— Bunday boʻlishi mumkin emas, — deb ta’kidlardi mushuk qartani qandil yorugʻiga tutib qararkan.
Shodiyona kechlik davom etardi. Chilchiroqning shamlari asta erib oqar, kamindan gup-gup ufirayotgan quruq va xushboʻy issiq havo butun xonani qamragan edi. Toʻyib ovqatlangan Margarita endi sarxushlik ogʻushida huzur qilib oʻtirardi... Uning hech qayoqqa ketgisi kelmasdi, holbuki, oʻzining taxminicha vaqt allamahal boʻlgan. Tungi voqealar hisobga olinsa, vaqt ertalabki soat oltiga yaqinlashgan edi. Margarita oraga choʻkkan sukunatdan foydalanib, Volandga qimtinibgina dedi:
— Endi men boray... Kech boʻldi.
— Qayoqqa shoshasiz? — deb soʻradi Voland quruqqina qilib. Ammo qolganlar «miq» etmadi.
— Ha, vaqt boʻldi, — deb takrorladi Margarita bunday munsoabatdan yanayam koʻproq xijolat boʻlib, u yelkasiga tashlash uchun biron yopinchiq yo plash qidirib atrofiga qaradi. Chunki oʻzining yalangʻochligidan endi iymana boshlagan edi. U oʻrnidan turdi. Voland karavotda yotgan chuvrindi va qatirma xalatini olib, indamay Margaritaga uzatdi, Korov'yov uni Margaritaning yelkasiga tashladi.
— Minnatdorman, messir, — dedi Margarita eshitilar-eshitilmas, soʻng Volandga savol ma’nosida qarab qoʻydi. Voland esa oʻz navbatida loqayd jilmayib boqdi. Shunda birdan Margaritaning qalbini mash’um hasrat tuygʻusi qamrab oldi. U oʻzini addangan deb his qildi. Aftidan, uning badda koʻrsatgan xizmatlari evaziga hech kim uni hech nima bilan takdirlamoqchi emasga oʻxshaydi, shuningdek, hech kim unga, qoling, deb ham mulozamat qilmayapti. Holbuki, Margaritaning bu yerdan chiqib boradigan yeri yoʻqligi uning oʻziga kunday ravshan edi. Xayolidan «lip» etib oʻtgan: «Yana oʻsha uyimga qaytib borishimga toʻgʻri keladi», degan fikr qalbida dohiliy gʻussa tuygʻusini uygʻotib yubordi. Yo Azazelloning Aleksandr bogʻida bergan vasvasali maslahatiga amal qilib, oʻzi Volanddan soʻrasinmi? «Yoʻq, oʻlsam ham yalinmayman», dedi u oʻziga-oʻzi.
— Xoʻp, salomat boʻling, messir, — dedi u eshittirib, oʻzi esa: «Ishqilib, bu yerdan tezroq chiqib ketsam boʻlgani, keyin bir amallab daryo boʻyiga boraman-u, oʻzimni suvga tashlayman», deb koʻnglidan oʻtkazdi.
— Oʻtiring, — deb buyurdi Voland birdan qat’iy ohangda. Margaritaning rangi oʻchib ketib oʻtirdi. — Balki biron nima demoqchidirsiz xayrlashuv oldidan?
— Yoʻq, messir, gapim yoʻq, — dedi Margarita gʻurur bilan, — faqat shuki, agar sizga yana kerak boʻlsam, barcha istaklaringizni bajonidil bajarishga doim tayyorman. Men hech charchaganim yoʻq, balda juda bahri-dilim ochildi. Shunga koʻra, agar u yana davom etgan boʻlganida, yana tizzamni ming-minglab qatllaru qotillarga oʻpish uchun jonim bilan tutib bergan boʻlardim. — Margarita Volandni goʻyo qalin parda orqali elas-elas koʻrayotganday — koʻzlari gʻilt-gʻilt yosh edi.
— Toʻgʻri! Siz mutlaqo haqsiz! — dyodi Voland gumburlovchi ovoz bilan dahshatli hayqirib, — shunday boʻlish kerak!
— Shunday boʻlish kerak! — deb takrorlashdi Volandning mulozimlari xuddi aks-sadodek.
— Biz sizni sinab koʻrdik, — deb davom etdi Voland, — hech qachon, hech nima soʻramang! Hech qachon, hech nima, ayniqsa, oʻzingizdan kuchliroqlardan. Oʻzlari tavsiya qilishib, oʻzlari istagan narsangizni berishadi! Oʻtiring, takabbur ayol! — Voland Margaritaning yelkasidagi vazmin ridoni yulqib olib tashladi, shun-da u yana oʻzini Voland bilan yonma-yon uning toʻshagida oʻtirganini koʻrdi. — Xoʻsh, Margo, — deb davom etdi Voland, endi ancha muloyim ovoz bilan, — bugun mening balimda bekalik qilganingiz uchun nima istaysiz? Ushbu balni yalangʻoch holda oʻtkazganingiz evaziga mendan nima soʻraysiz? Tizzangiz xizmatini qanchaga baholaysiz? Hozir siz qatllar deb atagan mehmonlarim sizga qancha ziyon yetkazishdi? Gapiring! Mana endi hech tortinmasdan gapirishingiz mumkin. Zero, men soʻrayapman sizdan.
Margaritaning yuragi qattiq-qattiq tepa boshladi, u chuqur xoʻrsinib qoʻyib, nimalarnidir oʻylay boshladi.
— Xoʻsh, qani, dadilroq! — deb dalda berardi Voland, — oʻz fantaziyangizni uygʻoting, uni ishga soling! Anavi uchchiga chiqqan ablah — baronni qatl etish sahnasida ishtirok etishning oʻzi ham mukofotga loyiq, agar ishtirok etgan odam ayol kishi boʻlsa — alalxusus. Qani, xoʻsh?
Margaritaning nafasi qaytib ketdi, u dilida tayyorlab qoʻyilgan ezgu soʻzlarini aytishga endigina ogʻiz juftlagan edi hamki, birdan rangi quv oʻchib, ogʻzi lang ochilib, koʻzlari baqraygancha qoldi. Uning qulogʻiga kimningdir bezovta qiluvchi, yolboruvchi ovozi: «Frida! Frida! Frida! — deb qichqirdi. — Mening ismim Frida!» — Shundan keyin Margarita duduqlanib gapira boshladi:
— Demak, men sizdan bitta narsani iltimos qilishim mumkin-a?
— Talab, talab qilishingiz mumkin, mening donnam, — deb javob qildi savolning ma’nosiga tushungan Voland jilmayib, — talab qilishingiz mumkin bitta narsani!
O, Voland Margaritaning oʻz ogʻzidan chiqqan «bitta narsa» soʻzini takrorlarkan, unga ustalik bilan va aniq urgʻu berib gapirdi.
Margarita yana bir marta xoʻrsinib qoʻyib dedi:
— Istardimki, Fridaga, oʻz chaqalogʻini oʻldirganda ogʻziga tiqqan oʻsha roʻmolchasini endi tutqazishmasa.
Mushuk koʻzlarini shiftga tikarkan, pishqirib xoʻrsindi, lekin bal paytida qulogʻi buralganini eslab, churq ham etmadi.
— Oʻsha ovsar Fridadan, — deb miyigʻida kulgancha gap boshladi Voland, hech qanday pora olmasligingizga qat’iy ishonch hosil qilganim tufayli (zero bunday narsa sizning qirolichalik sha’ningizga mutlaqo nomuvofiqdir) nima qilishimni ham bilmay qoldim. Chamamda faqat bitta iloj bor — koʻproq latta-puttalar topib kelib, xobxonamdagi hamma teshik, tirqishlarga tiqib tashlashim kerak.
— Gapingizga tushunmadim, messir! — dedi hayron qolgan Margarita, u Volandning gaplariga chindanam tushunmagan edi.
— Fikringizga toʻla-toʻkis qoʻshilaman, messir, — deb gapga aralashdi mushuk, — albatta latta bilan, — deb gʻijingancha panjasini stolga «gurs» etib urdi.
— Men rahm-shafqat haqida gapiryapman, — deb izohladi Voland oʻz gapini hamon Margaritadan oʻtli koʻzlarini uzmay. — U narsa ba’zan mutlaqo kutilmaganda ayyorlik bilan eng tor tirqishlardan ham singib kiradi. Latta-putta haqida gapirishimning boisi shunda.
— Men ham shuni aytyapman-da! — dedi mushuk va har ehtimolga qarshi, pushti rang krem yuqilik pan-jalari bilan uchli quloqlarini berkitgancha, oʻzini Margaritadan chetga oldi.
— Pisht! Daf boʻl! — dedi unga Voland.
— Hali qahva ichganim yoʻq, — dedi mushuk, — qanaqasiga ketarkanman? Nahotki shunday bayram oqshomida ham, messir, bir dasturxon atrofida oʻtirgan mehmonlarni ikki navga boʻlishsa? Birovlar birinchi nav-u, boshqalar, shoʻrtumshuq qurumsoq bufetchining ta’biri bilan aytganda, aynigan ikkinchi nav hisoblansa?
— Jim boʻl, — yeb buyurdi Voland, soʻng Margaritaga yuzlanib, undan soʻradi: — Bu raftoringizga qaraganda, siz bagʻoyat saxovatli, kamoli xushaxloq odam boʻlsangiz kerak-a?
— Yoʻq, — qiynalib javob qildi Margarita, — bilaman, siz bilan faqat ochiqchasiga gaplashish kerak, shu bois men ham sizga gapning ochigʻini aytaman: men yengiltak odamman. Frida uchun iltimos qilganimga sabab, ehtiyotsizlik qilib unga va’da berib qoʻyuvdim. Endi u kutadi, messir, u mening qudratimga ishonadi. Agar umidi puchga chiqsa, men nihoyatda mushkul ahvolga tushib qolaman. Umrbod koʻnglim taskin topmaydi. Nachora? Shunday boʻlib qoldi.
— Ha, — dedi Voland, — bu tushunarli.
— Demak, oʻshanday qilasiz-a? — qimtinibgina soʻradi Margarita.
— Aslo, — deb javob qildi Voland, — gap shundaki, qimmatli qirolicha, bu oʻrinda andakkina chatoqlik yuz bergan. Har bir muassasa oʻz ishi bilan shugʻullanmogʻi kerak. Oriy rost, bizning imkoniyatlarimiz benihoya ulkan, uzoqni koʻrishga koʻzlari ojiz boʻlgan ayrim kaltabinlar tasavvuridan koʻra ancha kattaroqdir...
— Ha, judayam katta, — deb luqma tashlashdan oʻzini tiya olmadi mushuk, chamasi u mana shu imkoniyatlardan magʻrurlanardi.
— Jim boʻlsang-chi, jin urgur! — dedi unga Voland va Margaritaga oʻgirilib gapida davom etdi: — Gapning sirasi, men muassasa deb ta’birlaganim boshqa shaxs qilishi lozim boʻlgan ishga qoʻl urishdan nima hojat? Alqissa, men bu ishga aralashmayman, uni oʻzingiz bajarasiz.
— Nahotki, mening istagim bajarilsa? Azazello istehzo bilan gʻilay koʻzini Margaritaga tikdi va mallasoch boshini salgina chayqab, pishqirib qoʻydi.
— Boshlang axir, azbaroyi shifo, — deb gʻoʻldiradi Voland va globusni aylantirib, uning qaysiyam bir nuqtasiga tikilib qaray boshladi, chamasi u Margarita bilan suhbat qilgan paytida boshqa ish bilan mashgʻul boʻlganini koʻrsatmoqchi edi.
— Qani, chaqiring Fridani, — deb oʻrgatdi Korov'yov.
— Frida! — deb ovozining boricha chinqirdi Margarita.
Shunda eshik lang ochilib, xonaga sochlari parishon, yalangʻoch, ammo sarxushligidan asar ham qolmagan, koʻzlari olazarak ayol yugurib kirib, qoʻllarini Margarita tomon choʻzdi, Margarita esa unga ulugʻvorlik bilan dedi:
— Seni kechirishdi. Endi senga roʻmolchangni tutqazishmaydi.
Frida qattiq faryod qilib, Margaritaning oyogʻi ostiga, polga xoch shaklida yuz tuban yotdi. Voland bir qoʻl siltagan edi, shu zahoti Frida koʻzdan gʻoyib boʻldi.
— Minnatdorman sizdan, endi xayr, — dedi Margarita va oʻrnidan turdi.
— Nima deysan, Begemot, — deb gapira boshladi Voland, — shunday bayram kechasida uquvsiz odamning raftoridan manfaat koʻzlashimiz yaxshimasdir, — u Margaritaga oʻgirildi, — bunisi hisob emas, chunki men hech nima qilganim yoʻq. Qani ayting, oʻzingiz uchun nima istaysiz?
Hamma sukutga toldi, bu sukunatni Korvov'yov buzdi:
— Oltin donna, — dedi u Margaritaning qulogʻiga pichirlab, — bu gal sal mulohaza bilan ish koʻring! Yoʻqsa, baxtingiz qoʻlingizdan chiqib ketishi mumkin!
— Men hozirning oʻzida, shu zahotiyoq oʻz mahbubim — ustani qaytarib berishlarini istayman, — dedi Margarita va qattiq asabiylashganidan yuzi burishib ketdi.
Shu payt xonaga «gʻuv» etib shamol esib kirib, chil-chirokdagi shamlar alangasini bir tomonga yotqizdi, vazmin darpardalar yelpinib, deraza tavaqalari lang ochildi va juda olisda, samoda tonggi emas, tungi oyning porlab turgani koʻrindi. Deraza etagida tungi oy shu’lasidan koʻkish poyandoz yozilib, shu poyandoz ustida Ivanushkaning tungi mehmoni — oʻzini usta deb tanitgan odam paydo boʻldi. U kasalxona libosida (egnida xalat, oyogʻida tufli) boʻlib, hozir ham oʻsha qora qalpoqchasini boshidan qoʻymagan edi. Uning soqol-moʻylovi olinmagan yuzi hadeb tortishar, jununvash koʻzlari shamlarga zimdan choʻchinqirab boqardi, oy shu’lasi uni tamomila qamrab olgan edi.
Margarita bir qarashdayoq uni tanidi, qoʻllarini qisirlatib, oh urdiyu uning istiqboliga yugurib bordi. U ustaning peshonasidan, lablaridan oʻpar, tikandek tuk bosgan yuziga yuzini qoʻyardi, shu paytgacha tiyib turgan koʻz yoshlari endi uning yuzidan duv-duv oqa boshladi. U hadeb faqat bir soʻzni ma’nosiz ohangda takrorlardi:
— Sen... sen, sen...
Usta uni oʻzidan chetlatib, boʻgʻiq ovoz bilan dedi:
— Yigʻlama, Margo, yuragimni ezma. Men qattiq betobman. — U goʻyo derazaga sakrab qochmoqchi boʻlganday, deraza tokchasiga chang soldi, tishlarini irshaytirgancha, xonada oʻtirganlarga bir-bir qarab chiqib, chinqirib yubordi: — Men qoʻrqyapman, Margo! Yana koʻzimga allaqanday sharpalar koʻrina boshladi.
— Yoʻq, yoʻq, yoʻq, — deb pichirlardi entikib-entikib yigʻlaganidan nafasi ichiga tushib ketgan Margarita, — hech nimadan qoʻrqma! Men yoningdaman! Yoningdaman!
Korov'yov epchillik bilan, sezdirmay ustaga stul surib qoʻydi, u oʻtirdi, Margarita esa usta oldida tiz choʻkib, yuzini uning biqiniga bosgancha qimir etmay qoldi. U hayajonlanganidan oʻzining endi yalangʻoch emasligini ham sezmadi — uning egnida birdan qora shohi plash paydo boʻlgan edi. Bemor boshini xam qilgancha, ma’yus va xasta koʻzlarini yerga tikdi.
— Ha, — deb gap boshladi Voland bir oz sukutdan keyin, — rosa surobini toʻgʻrilashipti uni. Qani, ritsar', — deb buyurdi u Korov'yovga, — bu odamga ichgani biron nima ber.
Margarita titroq ovoz bilan yolborardi.
— Ich, ichvor. Qoʻrqyapsanmi? Yoʻq, yoʻq, gapimga ishon, yordam qilishmoqchi senga.
Bemor stakanni olib, undagi suyuqlikni ichib yubordi, lekin qoʻli qaltirab, stakan oyogʻi ostiga tushib, chil-chil sindi.
— Yaxshilikka! Yaxshilikka! — deb pichirladi Korov'yov Margaritaning qulogʻiga, — qarang, u oʻziga kela boshladi.
Darhaqiqat, bemorning nigohidagi yovvoyilik va bejolik yoʻqola boshlagan edi.
— Senmisan, Margo? — deb soʻradi oy yogʻdusida namoyon boʻlgan mehmon.
— Albatta, menman, — deb javob qildi Margarita.
— Yana! — deb buyurdi Voland.
Usta ikkinchi stakanni boʻshatgandan keyin koʻzlari jonlanib, ma’noli boqa boshladi.
— Ana bu boshqa gap, — dedi Voland koʻzlarini suzib boqarkan, — endi suhbatlashamiz. Kimsiz?
— Endi men hech kim emasman, — dedi usta, shunday deb tirjaygan edi, ogʻzi qiyshayib ketdi.
— Hozir qayerdan keddingiz?
— Hasrat uyidan. Men — jinniman, — dedi mehmon.
Bu gapni eshitgan Margarita chiday olmay yana yigʻlab yubordi. Keyin koʻz yoshlarini artib, chinqirib dedi:
— Qanday mudhish soʻzlar! Mudhish soʻzlar! Messir, sizga shuni aytishim kerakki, bu — usta. Uni darddan forigʻ qiling, mehnatingiz zoye ketmaydi.
— Siz kim bilan gaplashayotganingizni bilasizmi, — deb soʻradi Voland mehmondan, — hozir kimning huzurida oʻtiripsiz?
— Bilaman, — deb javob qildi usta, — jinnixonada Ivan Bezdomniy degan bola yon qoʻshnim edi. Oʻsha gapirib beruvdi siz haqingizda.
— E-ha, toʻgʻri, toʻgʻri, — dedi Voland, — men u yigitcha bilan Patriarx koʻli boʻyida uchrashish baxtiga musharraf boʻlganman. U sal boʻlmasa meni ham jinni qilib qoʻyayozgan edi, meni yoʻq deb isbotlashga urinib! Ammo siz ishonarsiz, albatta, bu — chindanam men ekanligimga?
— Ishonishga toʻgʻri keladi, — dedi usta, — lekin, ochigʻi, sizni qoraxayol1 samarasi deb hisoblash tinchroq boʻlardi. Meni afv eting, — deb ilova qildi usta birdan hushini yigʻib olib.
— Ha, yaxshi, tinchroq boʻlsa, shunday deb hisoblayvering, — dedi Voland muloyimlik bilan.
— Yoʻq, yoʻq, — dedi qoʻrqib ketgan Margarita ustaning yelkasidan ushlab silkitarkan, — esingni yigʻ! Roʻparangda oʻtirgan chindanam oʻsha!
Mushuk bu yerda ham oraga suqildi:
— Mana, men chindanam qoraxayolga oʻxshayman. Oy shu’lasida yon tomonimdan qarang, — mushuk oy yogʻdusidan paydo boʻlgan uzunchoq yoʻlakka borib turdi va yana bir nima demoqchi boʻlib ogʻiz juftlagan edi, lekin «ovozingni oʻchir» deb buyurishdi unga, shunda u: — Yaxshi, yaxshi, ovozimni oʻchirdim. Men gung qoraxayol boʻlaman, — dedi va jim qoldi.
— Ayting-chi, nega sizni Margarita usta deb ataydi? — soʻradi Voland.
Usta miyigʻida kulib javob qildi:
— Uning bu raftorini ma’zur koʻring. U men yozgan romanni juda yuksak baholagan edi.
— Romaningiz nima haqda?
— Pontiy Pilat toʻgʻrisida.
Shunda shamlarning olov tillari yana tebranib, yelpina boshladi, stoldagi idishlar zirillab ketdi. Voland misoli momaqaldiroqdek qah-qah urib kuldi, ammo uning bu qahqahasidan hech kim choʻchimadi ham, ajablanmadi ham. Begemot negadir chapak chalib yubordi.
— Nima, nima haqda? Kim haqda? — dedi Voland kulishdan toʻxtab. — Shu zamonda-ya? Voajabo! Nima, boshqa mavzu topilmadimi? Qani, koʻraylik-chi, — Voland kaftini yuqoriga qilib qoʻlini choʻzdi.
— Afsuski, sizga uni koʻrsatolmayman, — deb javob qiddi usta, — chunki men uni pechkaga qamab yoqib yuborganman.
— Kechirasiz-u, ishonmayman bunga, — dedi Voland, — bu mumkin emas. Qoʻlyozmalar yonmaydi. — U Begemot tomonga oʻgirilib dedi: — Qani, Begemot, uzat bu yoqqa romanni.
Mushuk stuldan «dik» etib turgan edi, hamma uning dasta-dasta qoʻlyozmalar ustida oʻtirganini koʻrdi. Mushuk eng ustki nusxani ta’zim bilan Volandga uzatdi. Margarita yana hayajondan yigʻlab yuborgudek boʻlib, dagʻ-dagʻ titragancha chinqirib yubordi:
— Ana qoʻlyozmang! Ana u!
U Voland istiqboliga tashlanib zavq-shavq bilan dedi:
— Siz har narsaga qodirsiz, qodirsiz!
Voland qoʻlyozmani olib aylantirib koʻrdi, soʻng uni bir chetga qoʻyib, indamay, jiddiy qiyofada ustaning yuziga tikildi. Lekin usta negadir tashvishlanib, bezovta boʻla boshladi, stuldan turib, qoʻllarini qisirlatdi, vujudi dagʻ-dagʻ qaltirab olis fazodagi oyga yuzlangancha gʻoʻldiray boshladi:
— Hatto oydin kechada ham menga tinchlik yoʻq, nega axir oromimni buzdinglar? Yo tangrilar, tangrilar...
Margarita ustaning egnidagi kasalxona xalatini mahkam changallab olib, oʻzini uning bagʻriga bosdi va yigʻi aralash hasrat bilan gʻoʻldiradi:
— E, xudo, nega, axir, dori senga kor qilmayapti?
— Hechqisi yoʻq, parvo qilmang, — deb pichirlardi Korov'yov usta atrofida parvona boʻlarkan, — hechqisi yoʻq, hechqisi yoʻq... Yana bir stakan ichvoring, men ham sizga ulfat boʻlaman.
Bu galgi stakan oy yogʻdusidan yaraqlab ustaga koʻz qisganday boʻldi va unga yordam berdi. Ustani yana joyiga oʻtqazishdi, bemorning chehrasida endi xotirjamlik alomatlari paydo boʻlgandi.
— Mana, endi hamma narsa ravshan, — dedi Voland va uzun barmogʻi bilan qoʻlyozmaga «toʻq-toʻq» urib qoʻydi.
— Mutlaqo ravshan, — deb tasdiqladi mushuk, gung qoraxayol boʻlishga soʻz berganini unutib, — bu asarning asosiy mohiyati menga tamomila oydin boʻldi. Sen nima deysan, Azazello? — deb yuzlandi u sukut saqlayotgan Azazeloga.
— Nima derdim, — dedi u pingʻillab, — seni suvga choʻktirib yuborgan baraka topadi.
— Rahming kelsin, Azazello, — dedi unga mushuk, — bu shum niyatingni hukmdorimning koʻngliga sola koʻrma yana. Azbaroyi shifo, unda har kecha tepangga xuddi shoʻrlik ustaga oʻxshab oy yogʻdusi libosida kelib, halovatingni buzaman-a. Ana unda holing nima kechadi, a, Azazello?
— Qani, Margarita, — deb yana gapga aralashdi Voland, — hamma gapingizni ayting, nima xohlaysiz?
Margaritaning koʻzlari porlab ketib, Volandga iltijo bilan yuzlandi:
— Maylimi pichirlashib gaplashib olsak? Voland bosh irgʻatdi, shunda Margarita ogʻzini ustaning qulogʻiga olib borib, bir nimalarni pichirladi. Lekin faqat ustaning javobi eshitildi:
— Yoʻq, kechikdik. Endi menga hech nima kerak emas. Faqat seni koʻrib tursam boʻlgani. Ammo takror aytaman — voz kech mendan. Xarob boʻlasan men bilan boʻlsang.
— Yoʻq, voz kechmayman, — dedi Margarita va Volandga yuzlandi: — Bizni yana Arbatga tutashgan tor koʻchadagi oʻz podvalimizga qaytarishingizni iltimos qilaman, yana u yerda lampa-chirogʻimiz ham yonsa, qolgan hamma narsalar ham oʻz oʻrnida boʻlsa.
Bu gapdan usta kulib yubordi va Margaritaning bir vaqtlar sochi jingalak boʻlgan boshini quchoqlagancha dedi:
— Bu shoʻrpeshona ayolning gapiga quloq solmang, messir. Oʻsha podvalga allaqachon boshqa odam joylashib olgan, undan keyin, hamma narsani avvalgi holiga qaytarib boʻlmaydi aslo. — U yuzini mahbubasining sochlari parishon boshiga qoʻyib, uni quchoqladi va:
— O, shoʻrlik, shoʻrlik... — deb gʻudrandi.
— Qaytarib boʻlmaydi dedingizmi? — dedi Voland. — Gapingiz toʻgʻri. Lekin biz urinib koʻramiz, Azazello!
U shuiday degan edi hamki shiftdan esankiragan telbasifat bir odam «gurs» etib tushdi, uning egnida faqat tungi koʻylak-ishton boʻlib, negadir qoʻlida chamadon, boshida kepkasi bor edi. Bu odam qoʻrqqanidan «qalt-qalt» titrar va nuqul choʻqqaymoqchi boʻlganday engashardi.
— Mogarichmisiz? — deb soʻradi Azazello osmondan tushgan odamga yuzlanib.
— Aloiziy Mogarich, — deb javob qiddi u «dagʻ-dagʻ» titrab.
— Mana bu odamning romani haqida Latunskiy yozgan maqolani oʻqib, «uyida nolegal adabiyotlar saqlayapti», deb shikoyat yozgan sizmidingiz? — deb soʻradi Azazello.
Osmondan tushgan grajdanin koʻkarib ketdi, tavbasiga tayanib yum-yum yigʻlay boshladi.
— Uning kvartirasiga koʻchib oʻtmoqchi boʻluvdingizmi? — imkoni boricha muloyimroq ohangda pingʻilladi Azazello.
Shu payt mushukning dargʻazab pishqirgani eshitildi. Margarita esa:
— Jodugarning tirnoqlarini tatib koʻr! — deb chinqirganicha Aloiziy Mogarichning yuziga chang soldi.
Toʻs-toʻpolon koʻtarildi.
— Nima qilyapsan? — iztirob bilan qichqirdi usta, — Margo, isnodga qoʻyma oʻzingni!
— Men qarshiman, bu isnod emas, — deb baqirdi mushuk.
Margaritani Korov'yov ajratib oldi.
— Men vanna oʻrnatganman, — deb chinqirardi afti-angori qonga boʻyalgan Mogarich, tishlari takillab, keyin allaqanday bema’ni gaplarni javray boshladi, — bitta oqlashning oʻzi... keyin, kuporos...
— Judayam yaxshi boʻptida vanna oʻrnatganing, — dedi Azazello ma’qullab. — U vanna olishi kerak, — soʻng qichqirdi: — Daf boʻl!
Shunda Mogarichning oyogʻi osmondan keldiyu yotoqxonaning ochiq derazasidan uchib chiqib ketdi. Koʻzlari baqrayib qolgan usta pichirlardi:
— O, bunisi endi Ivan hikoya qilgan voqealardan ham gʻaroyibroq boʻldi-ku! — u tamomila hayratga kelib, atrofiga olazarak qararkan, nihoyat mushukka yuzlanib dedi: — Ma’zur tutasiz... sen... sizmidingiz... — u mushukni «sen»lashni ham, «siz»lashni ham bilolmay esankirab qoldi, — sizmidingiz tramvayga chiqqan oʻsha mushuk?
— Men edim, — dedi mushuk mamnuniyat bilan va ilova qildi: — Mushuk zotiga shunday xushmuomalalik bilan murojaat qilishingiz qanday yaxshi. Odatda mushuklarni, negadir, «sen»lashadi, garchi dunyoda bironta ham mushuk hech bir kimsa bilan qiyomatli doʻst tutunmagan boʻlsa ham.
— Mening nazarimda siz mushukka unchalik oʻxshamayapsiz, — dedi usta ikkilanib, soʻng Volandga oʻgirilib qimtinibgina ilova qildi: — Baribir hali kasalxonada meni qidirib qolishadi.
— Be, nega endi qidirishar ekan! — deb yupata boshladi Korov'yov, shunda uning qoʻlida birdan qandaydir qogʻozlar, daftarlar paydo boʻldi, — shu xastalik varaqasi siznikimi?
— Ha.
Korov'yov qogʻozlarni olov yonib turgan kaminga tashladi.
— Hujjat yoʻq, demak, odam ham yoʻq, — dedi Korov'yov mamnuniyat bilan, — bu — sizni ijaraga qoʻygan odamning uy daftari boʻlsa kerak.
— Ha-a...
— Kim qayd qilingan bu daftarga? Aloiziy Mogarichmi? — Korov'yov uy daftarining sahifasiga pufladi, — vassalom, endi u yoʻq, keyin, shuni bilginki — boʻlgan ham emas. Mabodo, uy sohibi sizni koʻrib ajablangudek boʻlsa, Aloiziy tushingizga kirgan, deb ayting unga. Mogarich? Qanaqa Mogarich? Hech qanaqa Mogarich boʻlmagan. — Shu payt Korov'yovning qoʻlidagi bogʻichli uy daftari birdan gʻoyib boʻldi. — Mana endi u uy egasining stoli gʻaladonida yotipti.
— Siz toʻgʻri aytdingiz, — dedi Korov'yovning bu qadar puxta ishlashidan hayratga kelgan usta, — baski hujjat yoʻq ekan, demak, odam ham yoʻq. Mana, aynan men yoʻqman, chunki menda hujjat yoʻq.
— Meni kechirasiz, — deb chinqirib yubordi Korov'yov, — qoraxayol deganimiz xuddi mana shu boʻladi, mana sizning hujjatingiz, — shunday deb Korov'yov ustaga hujjat uzatdi. Soʻng koʻzlarini shiftga tikkancha Margaritaning qulogʻiga muloyim ohangda pichirladi: — Mana bu esa, sizning buyumlaringiz, Margarita Nikolayevna, — shunday deb u Margaritaga chetlari kuygan daftar, qovjiragan gul va fotografiya uzatdi, ayni paytda unga gʻoyat ehtiyotkorlik bilan omonat daftarcha ham berdi, — bu yerda oʻzingiz qoʻygan oʻn ming soʻm, Margarita Nikolayevna. Bizga birovning haqi kerak emas.
— Mening panjam shol boʻlsa boʻladi, ammo birovning narsasiga aslo tegmayman, — dedi mushuk kekkaygancha va badbaxt romanning hamma nusxasini bosib toy qilmoqchi boʻlganday, chamadon ustida raqs tusha boshladi.
— Mana, sizning ham hujjatingiz, — deb gapida davom etdi Korov'yov Margaritaga hujjat uzatarkan, soʻng Volandga murojaat qilib, ehtirom bilan dedi: — Mana, boʻldi, messir!
— Yoʻq, hali boʻlgani yoʻq, — dedi Voland globusdan yuz oʻgirib. — Mulozimlaringizni nima qilaylik, mening qimmatli donnam? Shaxsan menga ularning keragi yoʻq.
Shu chogʻ ochiq turgan eshikdan oʻsha-oʻsha yalangʻoch holicha Natasha otilib kirdi, qoʻllarini bir-biriga urgancha Margaritaga chinqirib dedi:
— Voy, baxtli boʻling, Margarita Nikolayevna! — U bosh irgʻab usta bilan salomlashdi, soʻng yana Margaritaga yuzlandi: — Men bilardim qayoqqa qatnaganingizni.
— Uy xodimlari hamma narsani bilishadi, — dedi mushuk panjasini ma’noli tarzda yuqori koʻtarib, — ular hech nima koʻrmaydilar deyish — xato.
— Nima istaysan, Natashaa? — deb soʻradi Margarita, — uyga qayt.
— Oʻrgilib ketay sizdan, Margarita Nikolayevna, — dedi Natasha tiz choʻkib yolborarkan, — ulardan iltimos qiling, — u koʻz qiri bilan Volandga ishora qildi, — meni oʻzlarida jodugar qilib olib qolishsin. Oʻsha uyga qaytib borishni istamayman sira! Injenerga ham, texnikka ham tegmayman! Kecha bal paytida janob Jak menga muhabbat izhor qiddi. — Natasha kaftini yoyib, allaqanday oltin tangalarni koʻrsatdi.
Margarita, siz nima deysiz, degandek Volandga qaradi. U bosh irgʻatib qoʻydi. Shunda Natasha Margaritaning boʻyniga osilib, uni choʻlpillatib oʻpdi-da, tantanavor chinqirgancha, derazadan uchib chiqib ketdi.
Endi Natashaning oʻrnida Nikolay Ivanovich paydo boʻldi. U yana oʻzining odamiylik qiyofasiga kirgan, lekin nihoyatda gʻamgin, hatto dargʻazab desa ham boʻlardi.
— Mana bu nusxani mamnuniyat bilan qoʻyib yuboraman, — dedi Voland Nikolay Ivanovichga nafratlanib qararkan, — benihoya zoʻr mamnuniyat bilan, zero bu yerda u mutlaqo ortiqcha.
— Menga guvohnoma berishlaringni oʻtinib soʻrayman, — tilga kirdi Nikolay Ivanovich atrofga qoʻrqa-pisa boqarkan, lekin bu gapini juda oʻjarlik bilan gapirdi, — bu kechani qayerda oʻtkazganim haqida.
— Nima qilasiz uni? — keskin ohangda soʻradi mushuk.
— Militsiyaga va xotinimga koʻrsataman, — deb shaxt gapirdi Nikolay Ivanovich.
— Biz odatda guvohnoma bermaymiz, — deb javob qildi mushuk manglayini tirishtirib, — lekin siz uchun, mayli, istisno qilamiz.
Nikolay Ivanovich koʻz ochib-yumishga ham ulgurmay, Gella yozuv mashinkasi yoniga oʻtirib, mushuk aytgan gaplarni yoza boshladi.
— Guvohlik beramankim, ushbuni koʻrsatuvchi Nikolay Ivanovich mazkur tunni shayton uyushtirgan balda oʻtkazdi, u balga odam tashuvchi vosita... qoʻshtirnoq och, Gella! Qoʻshtirnoq ichida yoz — «toʻngʻiz» sifatida jalb etilgan edi. Imzo — Begemot.
— Chislochi? — deb chiyilladi Nikolay Ivanovich.
— Biz chislo qoʻymaymiz, chislo qoʻyilgan hujjat kuchini yoʻqotadi, — dedi mushuk qogʻozga imzo chekarkan, soʻng qayerdandir muhr olib, qoidasini keltirib, unga huhladi-da, qogʻozga «toʻlangan» degan soʻzni bosib, uni Nikolay Ivanovichga tutqazdi. Shundan keyin Nikolay Ivanovich benomu nishon gʻoyib boʻldi, ammo uning oʻrnida kutilmagan yangi odam paydo boʻldi.
— Bu yana kim boʻldi? — ijirgʻanib soʻradi Voland, sham yorugʻidan yuzini kafti bilan toʻsarkan.
Varenuxa (bu oʻshaydi) boshini egib xoʻrsinib qoʻydi va eshitilar-eshitilmas dedi:
— Qoʻyib yuboringlar. Men qon soʻruvchi koʻrshapalak boʻlolmayman. Oʻshanda Gellaning yordamida Rimskiyni oʻldirib qoʻyishimga sal qoluvdi. Lekin men qonxoʻr emasman. Qoʻyvoringlar meni.
— Nima deb javrayapti uzi? — aftini bujmaytirib soʻradi Voland. — Yana qanaqa Rimskiy? Nima balo, alahlayaptimi?
— Hech aziyat chekmang, messir, — dedi Azazello va Varenuxaga yuzlandi: — Qoʻrslik qilish kerak emas telefonda. Yolgʻon gapirish kerakmas telefonda, tushunarlimi? Endi boshqa bunday qilmaysizmi?
Varenuxaning miyasi shodlikdan gangib qoldi, chehrasi yerishdi va nima deetganini uzi ham tushunmay gʻoʻldiray boshladi:
— Azbaroyi x... ya’ni aytmoqchimanki, a’lo haz... hoziroq tushlikdan keyin... — Varenuxa qoʻllarini koʻksiga bosib, Azazelloga iltijo bilan boqardi.
— Ha, yaxshi, uyga joʻnang, — dedi Azazello. Varenuxa zumda erib yoʻq boʻldi- qoldi.
— Endi meni mana bular bilan yolgʻiz qoldiringlar, — deb buyurdi Voland usta bilan Margaritani koʻrsatib.
Volandning buyrugʻi shu zahoti bajarildi. U bir oz sukutdan soʻng ustaga murojaat qildi.
— Shunday qilib, Arbatdagi podvadda turmoqchimisiz? Unda asar yozish nima boʻladi? Orzular-chi, ilhom-chi?
— Menda boshqa hech qanday orzu-armon qolmadi, ilhom ham yoʻq endi, — deb javob qildi usta, — hayotda meni endi hech nima qiziqtirmaydi, yolgʻiz Margodan boshqa, — deb u yana qoʻlini Margaritaning boshiga qoʻydi, — meni mayib qilishdi, yuragim ziq, podvalda turgim kelyapti.
— Pilat haqidagi romaningiz nima boʻladi?
— U romanni koʻrarga koʻzim yoʻq, — deb javob qildi usta, — men oʻsha roman tufayli koʻp azob chekdim.
— Oʻtinaman sendan, — zorlanib dedi Margarita, — aslo bunday dema. Nega, axir, meni qiynaysan? Bilasan-ku, men butun hayotimni tikkanman shu ishing uchun. — Shundan soʻng Margarita Volandga qarab ilova qildi: — Quloq solmang gapiga, messir, juda qattiq azob chekkan u.
— Axir biron narsa toʻgʻrisida yozish kerak-ku! — derdi Voland, — agar anavi prokurator haqida yozadigan gapingiz qolmagan ekan, unda hech boʻlmasa Aloiziyni tasvirlang.
Usta jilmayib qoʻydi.
— Bunaqa narsani Lapshyonnikova bosmaydi, undan keyin uning qizigʻiyam yoʻq.
— Axir qanday kun kechirasizlar? Ochlik-muhtojliqdami ?
— Ha, bajonidil, — deb javob qildi usta, soʻng Margaritani oʻz bagʻriga tortib, uning yelkasidan qucharkan qoʻshib qoʻydi: — Margo es-hushini yigʻib olgach, meni tark etadi...
— Tark etmaydi, — dedi Voland tishlarini gijir qilib, soʻng davom etdi: — Demak, Pontiy Pilat haqida tarixiy asar yozgan odam uzlatga chekinib, podvalda qashshoqliqda kun kechirmoqchimi?
Margarita ustaning pinjidan chiqib, juda qizishib gapira boshladi:
— Men qoʻlimdan kelgancha urinib koʻrdim, kishini vasvasaga soluvchi eng shirin soʻzlarni aytdim qulogʻiga. Lekin u baribir bosh tortyapti.
— Qulogʻiga nima deb pichirlaganingizni bilaman, — dedi Voland, — lekin u gaplar unchalik vasvasali emas edi. Sizga shuni aytmoqchimanki, — jilmayib turib ustaga murojaat qildi u, — romaningiz hali sizga koʻp ezguliklar olib keladi.
— Bu gʻirt gʻurbat boʻladi, — dedi usta.
— Yoʻq, yoʻq, gʻurbat boʻlmaydi, — dedi Voland, — endi hech ham qoʻrqinchli boʻlmaydi. Xullas, Margarita Nikolayevna, hamma ish qilib boʻlindi. Ayting-chi, menga biron e’tirozingiz bormi?
— Be, qoʻysangiz-chi, nimalar deyapsiz, messir!
— Unda, mana bu mendan sizga esdalik boʻlsin, — dedi Voland va yostiq ostidan hammayogʻiga olmos toshlar qadalgan kichkinagina oltin taqa oldi.
— Yoʻq, yoʻq, aslo, nima ish qilipman!
— Men bilan bahslashmoqchimisiz? — dedi Voland jilmayib.
Margarita, egnidagi plashning choʻntagi boʻlmagani sababli, taqachani roʻmolchaga tugib oldi. Shunda bir hol uni tong qoldirdi. U toʻlinoy yogʻdu sochib turgan derazaga oʻgirilib shunday dedi:
— Men bir narsaga hech tushuna olmayapman... Yarim tun boʻlganiga ancha vaqt boʻldi-yu, ammo haliyam oʻsha-oʻsha yarim tun... nega bunday? Mening taxminimcha, allaqachon tong otgan boʻlishi kerak edi.
— Bayram tunining bir oz uzaygani dilga koʻp manzur boʻladi-da, — deb javob qildi Voland. — Xoʻp boʻlmasa, sizlarga baxt tilayman.
Margarita tavallo qilmoqchi boʻlganday qoʻllarini Voland tomon choʻzdi, lekin unga yaqinlashishga jur’at etolmay, ohista dedi:
— Alvido! Alvido!
— Koʻrishguncha xayr, — dedi Voland.
Shundan keyin Margarita qora plashda, usta esa kasalxona xalatida zargar bevasining sham yonib turgan dahliziga chiqishdi, bu yerda ularni Volandning mulozimlari kutib turishardi. Ular tashqariga chiqa boshlashdi, shunda Gella roman nusxalari bilan birga Margarita Nikolayevnaning buyumlari solingan chamadonni koʻtarib oldi, mushuk unga koʻmaklashdi. Kvartira ostonasida Korov'yov ta’zim bilan xayrlashib, koʻzdan gʻoyib boʻldi, qolganlar mehmonlarni zinadan kuzatib tusha boshladilar. Zina boʻm-boʻsh edi. Ular uchinchi qavatning maydonchasidan oʻtishayotganda bir nima «toʻp» etganday boʻldi, lekin bunga hech kim parvo qilmadi. Pod’ezd eshigiga yetishganda, Azazello tepaga qarab «puf» dedi, keyin hammalari oy hali moʻralamagan hovliga chiqishdi-yu, eshik oldida etik va kepka kiygan bir odamning dong qotib uxlab oʻtirganini koʻrishdi. Bu yerda yana chiroqlari oʻchirilgan kattakon qora mashina turgan boʻlib, uning old tomonidagi oynasidan rulda oʻtirgan qargʻaning sharpasi gʻira-shira koʻrinardi.
Endi mashinaga chiqmoqchi boʻlishganda Margarita birdan alam bilan ohista chinqirib yubordi:
— Voy oʻlmasam, taqani yoʻqotib qoʻyibman!
— Mashinaga oʻtiring, — dedi Azazello, — meni kutib turinglar. Xozir qaytaman, nima boʻlganini bilib kelaman. — U pod’ezdga kirib ketdi.
Gap bu yoqda edi: Margarita bilan usta oʻz kuzatuvchilari bilan zargar bevasi kvartirasidan chiqishmasdan sal oldin, shu kvartira ostidagi 48-kvartiradan biton va sumka koʻtargan oriqqina bir ayol zina maydonchasiga chiqqan edi. Bu — chorshanba kuni gʻaltak oldida pista yogʻi toʻkib yuborib, Berliozni baloga giriftor qilgan oʻsha Annushka edi.
Bu ayolning Moskvada nima bilan shugʻullanishini, qanday mablagʻ hisobiga kun kechirishini shu paytgacha hech kim bilmagan, endi bundan keyin ham hech kim hech qachon bilolmasa kerak. Uning toʻgʻrisida faqat shu narsa ma’lum edi: uni har kuni goh biton, goh sumka, gohida sumkayam, bitonam koʻtargan holda — yo neft' doʻkonida, yo bozorda, yo boʻlmasa uy bostirmasi ostida, yo zinada, aksariyat payt esa oʻzi yashab turgan 48-kvartiraning umumiy oshxonasida koʻrish mumkin edi. Bundan tashqari, odamlarga u haqda yana ham koʻproq ma’lum boʻlgan narsa shu ediki, Annushka paydo boʻlgan hamma yerda oʻsha zahoti albatta janjal koʻtarilardi, bundan tashqari uning laqabi ham «Oʻlat» edi.
Annushka — Oʻlat odatda juda barvaqt turar, bugun esa kallayi saharlab — soat bir boʻlmasdan turib oldi. U kalit solib eshikni ochdi, oldin yoʻlakka boshini chiqarib qaradi, keyin oʻzi chiqdi. Eshikni yopib, endi ketishga shaylangan edi hamki, oʻzidan yuqori qavatda eshik taraqladi, kimdir zinadan pildirab tushib kelib, Annushkaga urilib ketdi, bu zarbadan Annushka gardani bilan devorga borib urildi.
— Qay goʻrga shoshyapsan bitta ichki ishtonda, kasofat? — deb chiyilladi Annushka ogʻrigan gardanini changallagancha. Egniga faqat ichki koʻylak-ishtonu boshiga kepka kiygan, qoʻliga chamadon koʻtarib olgan, koʻzlari yumuq bu odam uyqusiragan dagʻal ovoz bilan javob qildi:
— Kolonka! Kuporos! Bitta oqlashning oʻziga qancha sarf boʻlgandi, — keyin u yigʻlab yuborib baqirdi: — Daf boʻl! — Shundan keyin u zinadan pastga emas, yana orqaga — yuqoriga, ekonomist oynasini tepib sindirgan deraza oldiga yugurib chiqdi-da, oyogʻi osmondan boʻlib shu deraza orqali hovliga uchib chiqib ketdi. Annushkaning ogʻzi lang ochilib qoldi, u hatto gardanining ogʻriyotganini ham unutib qoʻyib, oʻsha deraza oldiga otilib chiqdi. U qorniga yotib, boshini derazadan chiqardi: fonus yoritgan hovlida boyagi chamadon koʻtargan odamning chilparchin boʻlib oʻlib yotganini koʻraman deb oʻylagan edi u. Ammo asfal't hovlida hech nima yoʻq edi.
Bu uyqusiragan alomat jonzod oʻzidan hech bir nom-nishon qoldirmay misoli qushday uchib ketiptida, deb taxmin qilishdan oʻzga iloj qolmadi. Annushka choʻqinib olib, koʻnglidan oʻtkazdi: «Ha, bu elliginchi kvartira aytganlaricha bor ekan! Odamlar bekorga gapirishmagan ekan! Ana kvartirayu mana kvartira!».
U shunday xayolga borib turganida tepadagi eshik yana taraqladiyu yana bir odam chopib tusha boshladi. Shunda afti bir oz choʻchqaning tumshugʻiga oʻxshab ketsa ham, ammo soqol qoʻygan va xiyla basavlat bir kishi oʻzini chetga olib devorga qisilib turgan Annushkaning yonidan «gʻiz» etib oʻtib, bu ham xuddi boyagi odam singari asfal't hovliga yiqilib oʻlishi mumkinligini oʻylamay, oʻzini derazadan otdi. Annushka bugun uydan nima maqsadda chiqqanini ham unutib, zinada qoldi, u hadeb choʻqinar, oh-voh qilar, oʻzi bilan oʻzi gaplashar edi.
Saldan keyin uchinchi odam (bunisi — soqol-moʻylovsiz, kulcha yuz, egniga koʻkrak burma keng koʻylak kiygan edi) yuqoridagi eshikdan otilib chiqib, u ham avvalgi kishi singari derazadan uchib chiqib ketdi.
Shuni ham aytish kerakki, Annushka oʻziga yetgancha sinchkov edi, shunga koʻra, yana bironta yangi moʻ’jiza sodir boʻlmasmikin, deb yana kutishga ahd qildi. Yuqori qavatdagi eshik yana ochiddi, bu safar zinadan bir talay odam tushib kela boshladi, lekin ular chopmasdan, hamma odamlar qatori bahuzur yurib tushishardi. Annushka deraza oldidan qochib, «gʻir» etib oʻz eshigi oldiga chopib tushdi, shosha-pisha eshikni ochib, oʻzini uning panasiga oldi, shunda sal ochiq qoldirilgan eshik tirqishidan uning qattiq hayajonlangan sinchkov koʻzi «lip-lip» chaqnadi.
Kasalliginiyam, kasalmasliginiyam bilib boʻlmaydigan, rangi boʻzday oqargan, soqol-moʻylovi oʻsib ketgan, egniga allaqanday xalat, boshiga qora shapkacha kiygan gʻalati bir odam bazoʻr qadam qoʻyib tushib kelardi. Yelkasiga qora rido tashlagan (nim qorongʻida Annushkaning koʻziga shunday koʻringan edi) bir xonim haligi odamni ehtiyotlab qoʻltiqlab olgandi. Xonim yalangoyoqmidi, yo oyogʻiga qandaydir juda yaltiroq, yirtilib tilka-tilka boʻlib ketgan (chet elniki boʻlsa kerak) tufli kiyganmidi — buni aniq aytish qiyin. Voy sharmanda-e. Tuflini gapirasiz-a! Axir bu oyimcha qip-yalangʻochu! Ha-da, yalangʻoch yelkasiga jubba tashlab olipti, xolos! «Jin tekkanmi oʻzi bu kvartiraga, nima balo?» Ertaga qoʻshnilariga ogʻiz koʻpirtirib soʻzlab beradigan gap topilganidan Annushka ich-ichidan quvonardi..
Gʻaroyib libosdagi bu xonimcha orqasidan qoʻliga chamadoncha koʻtargan mutlaqo qip-yalangʻoch boshqa bir xonimcha tushib kelar, chamadon yonida esa xirsday keladigan bir qora mushuk gʻivirsirdi. Annushka koʻzlarini ishqalarkan, hayratdan chinqirib yuborishiga sal qoldi.
Hammadan orqada pakana, gʻilay koʻz, egiiga oq iimcha kiyib, boʻyniga galstuk bogʻlagan bir ajnabiy oqsoqlanib tushib kelardi. Ularning hammasi Dtshushkaning eshigi yonidan oʻtib, pastga tusha boshladi. Ular maydonchadan oʻtishayotganda bir nima toʻq» etdi. Oyoq tovushlarining tina boshlaganini eshitgan Annushka etagidan xuddi ilondek sirgʻalib chikdi, bitonini devor tagiga qoʻyib, qorni bilan maydonchaga yotdi-da, hammayoqqa qoʻl choʻzib timirskilana boshladi. Mana, qoʻliga ogʻir bir narsa oʻralgan roʻmolcha ilindi. Annushka roʻmolchani ochib, qimmatli topilmani u koʻziga yaqin olib borgan edi, koʻzi naq och boʻriniki singari yona boshladi. Annushkaning miyasida quyun koʻtariddi: «Hech narsa bilmayman! Hech narsa koʻrganim ham, eshitganim ham yoʻq! Jiyanimnikiga olib borsammikin? Yo arralab boʻlak-boʻlakka ajrataymi? Olmos toshlarni kavlab olsam ham boʻladi... Keyin ularni bitta-bittadan pullayveraman: birini Petrovka bozorida, yana birini Smolenskiy bozorida... Xullas, hech narsa koʻrmadim, hech narsa eshitmadim, hech narsa bilmayman!».
Annushka topilmani qoʻyniga yagpirib, bitonini qoʻliga oldi-da, shaharga chiqish rejasidan voz kechib, oʻz kvartirasiga «ship» etib kirib ketmoqchi boʻlgan edi, roʻparasida birdan boyagi oq nimcha kiygan odam (osmondan tushganiniyam, yerdan chiqqaniniyam hech kim bilmaydi) paydo boʻldi va sekingina pichirladi:
— Qani, choʻz roʻmolchaga oʻralgan taqachani.
— Voy, qanaqa taqacha, qanaqa roʻmolcha? — deb soʻradi Annushka ustalik bilan oʻzini goʻllikka solib, — hech qanaqa roʻmolchani bilmayman. Nima balo, grajdanin, mastmisiz deyman?
Oq nimcha kiygan ajnabiy ortiq churq ham etmay oʻzining xuddi avtobusning tutqichiga oʻxshagan qattiq va sovuq barmoqlari bilan Annushkaning boʻyniga chang solib, uni xippa boʻgʻdi. Annushkaning qoʻlidan bitoni tushib ketdi. Nimcha kiygan ajnabiy bir necha fursat Annushkaning nafas yoʻlini shu tarzda boʻgʻib turib, soʻng qoʻlini uning boʻynidan oldi. Annushka entikib-entikib nafas olgach, jilmayib dedi:
— E-e, taqacha deng? Mana, hozir! Siznikimidi bu taqacha? Qarasam, yerda roʻmolchaga oʻrogʻliq yotipti... Men, yana bitta-yarimta ilib ketmasin, deb ataylab yashirib qoʻydim, birov ilib ketsa bormi, ikki dunyoda ham topa olmasdingiz!
Ajnabiy roʻmolchaga oʻralgan taqachani olgach, Annushkaga quyuq ta’zim qilib, qoʻlini mahkam sikdi, chet elliklarga xos talaffuz bilan unga qizgʻin minnatdorlik bildira boshladi:
— Sizdan behad minnatdorman, madam. Bu taqacha yodgorlik sifatida qadrli men uchun. Binobarin, buni asrab qolganingiz uchun ijozatingiz bilan sizga ikki yuz soʻm mukofot bersam. — Shunday deb u darhol nimchasining choʻntagidan pul chiqarib, Annushkaga uzatdi.
U zoʻrma-zoʻraki jilmayarkan, nuqul:
— O, chin qalbimdap tashakkur aytaman sizga! — deb chiyillardi. — Mersi! Mersi!
Saxovatli ajnabiy bir sakrashning oʻzida zinaning keyingi maydonchasiga tushdi, lekin butkul koʻzdan gʻoyib boʻlishidan oldin pastdan turib (endi talaffuzsiz) qichqirdi:
— Sen, jodugar kampir, agar bundan keyin yana birovning buyumini yerdan topsang, qoʻyningga yashirmasdan, darrov militsiyaga topshir!
Zinada sodir boʻlgan bu hodisalardan miyasi gʻovlab, tinimsiz gʻuvillayotganini his qilgan Annushka yana ancha mahalgacha beixtiyor qichqirishda davom etdi:
— Mersi! Mersi! Mersi! — ammo ajnabiyning allaqachon qorasi oʻchgan edi.
Endi hovlida mashina ham yoʻq edi. Azazello Volandning sogʻasini Margaritaga qaytarib bergach, yaxshi joylashib oʻtirdingizmi, deb soʻradi va u bilan xayrlashdi. Gella esa xayrlashuv oldidan Margaritani choʻlpillatib oʻpdi, mushuk uning qoʻlini oʻpib xayrlashdi, kuzatuvchilar oʻrindiqning bir burchagida jonsiz jasaddek «qilt» etmay oʻtirgan usta bilan qoʻl silkishib xayrlashishdi, keyin qargʻaga ham qoʻl silkishdiyu oʻzlaripi urintirib zinadan chiqib borishni xohlamay, shu zahoti havoda erib gʻoyib boʻlishdi. Qargʻa mashina chiroqlarini yoqib, uni soqchilik qilayotgan odam dong qotib uxlab oʻtirgan bostirma ostidan haydab chiqdi. Shundan keyin bu ulkan qora mashinaning chiroqlari sershovqin va bedor Sadovaya koʻchasidagi behisob chiroqlarga qorishib, koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Yana bir soatdan keyin Margarita Arbatga tutashgan tor koʻchalarning biridagi moʻ'jazgina uy podvalining birinchi xonasida (bu yerdagi hamma narsa oʻtgan yilgi kuzning oʻsha dahshatli tuniga qadar qanday boʻlgan boʻlsa, shundayligicha qolgan edi) duxoba dasturxon yozilib, ustiga soyabonli lampa, lampa yoniga marvaridgul solingan guldon qoʻyilgan stol ortida oʻtirar va boshiga tushgan hayajonu baxtdan tovushsiz yigʻlardi. Uning qarshisida olov yamlab tashlagan daftar yotar, bu daftar yonida qoʻl tegmagan bir dasta daftar taxlanib turardi. Butun uy sukutta tolgan. Qoʻshni xonadagi divanda ustiga kasalxona xalati yopilgan usta bir me’yorda tovushsiz nafas olib mast uyquda yotardi.
Margarita yigʻlab-yigʻlab yuragini boʻshatgach, qoʻl tegmagan daftarlarni oʻqishga kirishdi. U Kreml' devori ostida Azazello bilan uchrashishidan oldin uyida qayta-qayta oʻqigan joyni topdi. Margaritaning uxlagisi kelmasdi. U qoʻlyozmani xuddi yoqimtoy mushukni silaganday silar, uni har tomonini aylantirib tomosha qilarkan, dam uning zarvaragʻiga tikilib qolar, dam orqa betiga koʻz tashlardi. Shunda birdan uning koʻngliga, bularning hammasi bir jodugarlik, hozir bu daftarlar gʻoyib boʻladiyu oʻzimni yana uyim yotoqxonasida koʻraman, ana unda uyqudan uygʻongan zahotim suvga choʻkib oʻlish uchun daryo boʻyiga borishimga toʻgʻri keladi, degan dahshatli fikr keldi. Lekin bu eng soʻnggi dahshatli fikr boʻlib, u Margarita uzoq vaqt oʻz boshidan kechirgan ogʻir iztiroblarning aks-sadosi edi. Hech nima gʻoyib boʻlmadi, iqtidorli Voland chindan ham qudratli ekan, Margarita koʻngliga siqqancha, hattoki tong otgunga qadar ham daftarlarni varaqlab, ularga koʻz yugurtirib, sahifalarini oʻpib, undagi soʻzlarni qayta-qayta oʻqib oʻtirishi mumkin edi:
— Oʻrtayer dengizi yoqdan bostirib kelgan zulmat prokuratorga manfur boʻlgan shaharni burkab oldi... Ha, Oʻrtayer dengizi....

Yigirma beshinchi bob
Prokuratorning Kiriaflik Iudani Qutqarmoqchi Boʻlgani
Oʻrtayer dengizi yokdan bostirib kelgan zulmat prokuratorga manfur boʻlgan shaharni burkab oldi. Jomeni dahshatli Antoniy minorasi bilan ulagan muallaq koʻpriklar gʻoyib boʻldi, osmondan tushgan quyuq zulmat hippodrom uzra qanot yozgan ma’budlarning haykallarini, Xasmoney qasrini va uning shinaklarini, bozorlarni, karvonsaroylarni, koʻchalar va hovuzlarni qamrab oldi... Azim shahar — Yershalaim goʻyo hech qachon dunyoda boʻlmaganday koʻzdan yoʻqoldi. Yershalaim va unipg atrofida tirik jon borki, hammasiga zulmat tahdid soldi va bitta qoʻymay yutib yubordi. Bahorgi nison oyining oʻn toʻrtinchi kuni kechki payt dengiz tomondan juda alomat bulut bostirib kelgan edi.
Bulut Taqir Boshchanoqni — jallodlar qatllarga shosha-pisha nayza sanchib oʻldirayotgan oʻsha Taqir Tepani — butkul burkab oldi. U yana ayni paytda Yershalaimdagi jomeni ham chulgʻab oldi, soʻng u joylashgan tepalikdan misoli tutundek burqsab oqib tushib, Quyi Shaharni ham butkul qamradi. U uy darchalaridan oqib kirar va qingʻir-qiyshiq koʻchalarda yurgan odamlarni uy-uylariga quvib kiritardi. U oʻz obi-rahmatini quyishiga shoshilmas, hozircha faqat shu’la sochardi. Chaqmoq chaqilib, qora boʻtqani eslatuvchi bulutni chok qilishi bilan quyuq zulmat ogʻushidan tomi baliq tangalarini eslatuvchi jomening xmahobatli qomati qad koʻtarardi. Lekin chaqmoq bir zumda soʻnardiyu jome yana zulmat qa’riga gʻarq boʻlardi. Jome binosi shu zayl bir necha taqir zulmat qoʻynidan otilib chiqib, yana shu zulmatga shoʻngʻidi, lekin uning har shoʻngʻishini momaqaldiroq mudhishona gumburlab kuzatdi...
Jala kutilmaganda sharros quyib yubordi, shunda momaqaldiroqdan quyun vujudga keldi.
Prokurator bilan hazrati buzruk boya choshgohda suhbat qurgan bogʻdagi marmar oʻtirgʻich yonida hozir misoli zambarakdek gumburlagan yashin bir tup sarv daraxtini xuddi bir choʻpdek choʻrt sindirdi. Boʻron ustunlar poyiga — balkonga yomgʻir va doʻl bilan birga atirgullaru magnoliya yaproqlarini uzib, shox-shabbalar va qum toʻzoni bilan uchirib kelardi.
Bu mahal ustunlar poyida faqat bir kishi bor edi, u ham boʻlsa prokurator edi.
Endi u kresloda oʻtirmas, balki chorpoyada yonboshlab yotardi, chorpoya oldida turgan xontaxtaga turli noz-ne’matlaru may toʻldirilgan koʻzalar qoʻyilgan edi. Xontaxtaning narigi tomonida ikkinchi chorpoya bor edi. Prokuratorning oyogʻi ostida qizil koʻlmak boʻlib, u qonni eslatar, shu koʻlmakda singan koʻzaning sopolaklari yotardi. Boya momaqaldiroq oldidan prokurator uchun dasturxon tuzayotgan xizmatkor sohibining qattiq tikilib qaraganidan negadir esankirab qolgan va xoʻjamning koʻnglini topolmadim chogʻi, deb bezovta boʻla boshlagan edi, shunda prokuratorning achchigʻi chiqib may koʻzasini koshinkor polga urib chilchil qilgan va xizmatkorga:
— Nega uzatayotganingda koʻzimga qaramaysan? Nima, biron nima oʻgʻirladingmi? — deb oʻdagʻaylab bergan edi.
Afrikalik xizmatkorning qop-qora yuzi shunda koʻkarib ketgan, koʻzlarida dahshat alomatlari paydo boʻlgan edi, u dagʻ-dagʻ qaltirab sal boʻlmasa ikkinchi koʻzani ham sindirib qoʻyardi-yu, biroq prokuratorning gʻazabi qanchalik tez qaynagan boʻlsa, shunchalik tez soʻngan edi. Afrikalik apir-shapir sopolaklarni yigʻishga va koʻlmakni artishga kirishgan edi, lekin prokurator qoʻl siltadi va qul bu yerdan gʻizillab chiqib ketdi. Koʻlmak artilmay qoldi.
Endi, boʻron paytida, afrikalik qul prokuratorning koʻziga bevaqt tashlanishdan qoʻrqib va ayni paytda u chaqirgan chogʻda gʻaflatda qolishdan xavfsirab, boshini xam qilgan yalangʻoch ayolning oppoq haykali oʻrnatilgan kamgak yerda biqinib oʻtirardi.
Rutubatli nim qorongʻi kunda chorpoyada yonboshlab yotgan prokurator qadahga oʻzi may quyar, uni qultum-qultum qilib uzoq vaqt ichar, onda-sonda non olib, uni ushatar, kichik-kichik tishlab yer, ahyon-ahyonda ustritsa soʻrar, limon chaynar va yana may ichardi.
Agar sharillab yogʻayotgan jala, qasr tomini majaqlab yuborgudek dagʻdagʻali qaldirayotgan momaqaldiroq, balkon pillapoyalariga taraqlab yogʻayotgan doʻl boʻlmaganda prokuratorning oʻzicha nimalarnidir gʻoʻldirayotganini eshitsa boʻlardi. Agar beqaror samoviy chaqmoq barqaror shu’laga aylanganida bormi, prokuratorni kuzatayotgan odam uning soʻnggi kunlardagi bedorligi va koʻp may ichganligi oqibatida yalligʻlangan koʻzlarida sabrsizlik aks etayotganini, uning nainki qizil koʻlmakka botgan ikki dona oq atirgulga, balki yemgʻir savalab, qum uchqunlarini uchirib kelayotgan bogʻ tomonga dam-badam yuz oʻgirayotganini, kimnidir betoqat kutayotganini koʻrardi.
Oradan birmuncha vaqt oʻtdi, sharros quyayotgan yomgʻir pardasi prokuratorning koʻzi oldida yupqalasha boshladi. Quyun naqadar purshiddat boʻlmasin, u ham ancha hovuridan tushdi. Daraxtlarning quruq shoxlari endi shitirlamay, toʻkilmay qoʻydi. Momaqaldiroq sadosi, chaqmoq chaqini siyraklashdi. Endi Yershalaim uzra oq hoshiyali binafsha rang choyshab emas, balki eng soʻnggi oddiy kul rang bulutlar suzib oʻtardi. Momaqaldiroq Oʻlik dengiz tomon ravona boʻlgan edi.
Endi yomgʻir shovqinini ham, tarnovlardan oqayotgan suvning sharillashini ham, xalqqa hukmni e’lon qilish uchun prokurator ertalab maydonga tushib borgan zinalardan shovullab oqayotgan jilgʻaning ovozini ham aniq eshitish mumkin edi. Nihoyat, shu topgacha boʻron va momaqaldiroq bosib yuborgan favvoraning shildirashi ham aniq eshitila boshladi. Kun yorishdi. Sharq tomon uchib ketayotgan bulut pardasi orasidan koʻm-koʻk samoviy darchalar ochildi.
Shu mahal, endi ohista sevalab yogʻayotgan yomgʻirning chakillashi orasidan prokuratorning qulogʻiga olisdan karnaylarning, yuzlab otlarning tuyoq tovushi elas-elas eshitildi. Prokurator buni eshitib, oʻrnida bir qoʻzgʻalib qoʻydi, uning chehrasi xiyla yorishdi. Otliq qoʻshin Taqir Tepadan qaytayotgan edi, hozir u, tuyoq tovushlariga qaraganda, hukm e’lon qilingan maydondan oʻtayotgan edi.
Nihoyat prokurator bogʻning yuqori ayvoniga olib chiquvchi zinada, rovon boʻsagʻasida oʻzi koʻpdan kutgan oyoq tovushini eshitdi. U boʻynini choʻzib qarab, koʻzlari quvonchdan chaqnab ketdi.
Zinaning ikki yonboshiga oʻrnatilgan ikki marmar sher oraligʻida eng oldin qaytarma qalpoqli bosh, keyin jiqqa hoʻl plashi badaniga chippa yopishgan bir odam koʻrindi. Bu — hukmni e’lon qilish oldidan qasrning qorongʻilatilgan xonasida prokurator bilan pichirlashgan, keyin qatl paytida uch oyoqli kursida oʻtirib, choʻp bilan yer chizgan oʻsha odam edi.
Bu odam koʻlmaklarni kechib bogʻ sahnini tik kesib oʻtdi, koshinkor rovonga qadam qoʻydi va qoʻlini koʻtarib, yoqimli yangroq ovoz bilan dedi:
— Prokurator omon boʻlsin, hamisha shodmon boʻlsin, — u lotin tilida gapirdi.
— Yo tangrilar! — deb yubordi Pilat, — rosa ivib ketibsiz-u! Boʻronni qarang-a! Qalay? Darhol mening xosxonamga kirishingizni iltimos qilaman. Lutf qiling, libosingizni almashtiring.
Kelgan odam boshidan qaytarma qalpoqni yechgan edi, jiqqa hoʻl sochlari peshonasiga yopishib qolgani ma’lum boʻldi, u oʻzining silliq chehrasida tavajjuh hosil qilib, kiyimini almashtirishdan bosh tortdi va yomgʻir unga hech bir ziyon yetkazmasligini uqdira boshladi.
— Eshitishni ham istamayman, — dedi Pilat va chapak chalib oʻzidan qochib oʻtirgan xizmatkorlarni chaqirdi-da, mehmonga qarashni, soʻngra darhol issiq ovqat tortishni buyurdi. Mehmonning sochini quritishi, boshqa libos, poyabzal kiyishi va umuman oʻzini tartibga keltirib olishi uchun juda oz vaqt kerak boʻldi. Bir zumdan keyin u quruq shippak, qirmizi harbiy nlash kiyib, sochlarini silliq tarab balkonga chiqdi.
Bu payt Yershalaim uzra yana quyosh charaqlagan, Oʻrtayer dengiziga botishidan oldin prokurator xush koʻrmagan shaharga bugun soʻnggi marta vidolashuv nurini yoʻllab, balkon pillaioyalariga zarrin rang baxsh etgan edi. Favvoraga qayta jon kirib, baralla kuylay boshladi, kabutarlar yana qum sepilgan yoʻlkalarga uchib tushishib, singan shoxchalar ustidan sakrasharkan, «hu-hu»lashib, hoʻl qumdan nimalarnidir topib choʻqishardi. Qizil koʻlmak endi artilgan, sopolaklar terib olingan, xontaxtadagi bir tovoq pishgan goʻshtdan bugʻ chiqardi.
— Prokuratorning amrini eshitishga muntazirman, — dedi mehmon xontaxtaga yaqin kelarkan.
— To men bilan oʻtirib may ichmaguningizcha hech nima eshitmaysiz, — dedi Pilat nazokat bilan va uni ikkinchi chorpoyaga taklif qildi.
Kelgan odam chorpoyaga yonboshladi, xizmatkor uning kadahiga quyuq qizil sharob quydi. Ikkinchi xizmatkor esa Pilatning yelkasi osha ehtiyotlik bilan engashib, uning qadahini toʻldirdi, Shundan soʻng prokurator bir imo bilan ikkinchi qulni joʻnatib yubordi. kelgan odam tanovul bilan band ekan, Pilat maydan huplab-hoʻplab, qisiq koʻzlari bilan mehmonni kuzatib yotdi. Mehmon oʻrta yoshlardagi odam boʻlib, istarasi issiq, kulcha yuzi tarovatli, burni goʻshtdor edi. Sochining qanday rangda ekanligini aniq aytish qiyin edi. Xozir, quriy boshlagach, u sargʻish tusga kirayotgan edi. Uning qaysi millatga mansubligini ham aniqlash mushkul edi. Chehrasidagi asosiy belgi xushmuomalalik desa ham boʻlardi-yu, biroq koʻzlari, aniqrogʻi, koʻzlari ham emas, balki oʻz suhbatdoshiga tikilib qarash tarzi chehrasidagi oʻsha xushmuomalalikka putur yetkazardi. U bitkoʻz boʻlib, odatda, sal shishinqiragandek koʻrinuvchi gʻayrioddiy qovoqlari ostidan beozor mugʻambirlik bilan boqardi. Chamasi, mehmon mutoibaga moyil edi. Biroq bu mutoiba uchquni oʻqtin-oʻqtin koʻzlaripi mutlaqo tark etib, u qovoqlarini koʻtarar, koʻzlarini katta ochib, goʻyo suhbatdoshining burni uchidagi koʻz ilgʻamas biron dogʻni tez koʻrib olmoqchi ooʻlganday, unga dabdurustdan qattiq tikilardi. Lekin bu tikilish bir lahzagina davom etib, qovoqlar yana gushar, koʻzlar qisilib, ularda muloyimlik va mugʻambirona idrok uchquni porlay boshlardi.
Mehmon ikkinchi qadahga ham moyillik bildirdi, bir nechta ustritsani oshkora lazzat bilan laqqa-laqqa yutib yubordi, sabzavot dimlamasidan tatib koʻrdi, goʻshtdan ham bir boʻlagini olib yedi.
Qorni toʻygach mayni maqtadi:
— A’lo nav uzum, prokurator, lekin bu — «Falerno» boʻlmasa kerak?
— «Цekuba», oʻttiz yillik, — lutfan javob qildi prokurator.
Mehmon qoʻlini koʻksiga qoʻyib, qorni toʻyganligini aytdi va minnatdorchilik bildirdi. Shunda Pilat oʻz qadahiga may toʻldirdi, mehmon ham shunday qildi. Ikkovlari oʻz qadahlaridan goʻsht solingan laganga bir oz may paymo qildilar, keyin prokurator qadahini koʻtarib, baralla ovoz bilan dedi:
— Biz uchun hamda jahonda eng aziz va moʻ'tabar inson, rimliklar padari boʻlmish buzruk qaysar, sen uchun!
Shundan soʻng ular qadahlarni oxirigacha sipqordilar, afrikalik qullar xontaxta ustidagi taomlarni yigʻishtirib olib chiqib ketishdi, bu yerda faqat hoʻl mevalaru koʻzalarda sharob qoldi. Prokurator yana bir imo bilan xizmatkorlarni ketqazib yubordi va ustunlar poyida — rovonida endi oʻz mehmoii bilan qoldi.
— Xoʻsh, — deb ohista gap boshladi Pilat, — bu shahar aholisining kayfiyati haqida qanady fikrdasiz?
Shunday deb u nigohini beixtiyor shiyponning nariyogʻiga, oftobning soʻnggi shu’lalariga gʻarq boʻlgan pastlikdagi ustuilarga, uylarning yassi tomlariga qaratdi.
— Taxminimcha, prokurator, — deb javob qildi mehmon, — Yershalaimdagi hozirgi kayfiyat qoniqarli.
— Demak, betartiblik endi tahdid solmaydi, deb ishonsa boʻladi?
— Faqat, — deb javob qildi mehmon prokuratorga muloyim nigoh tashlarkan, — dunyoda bir narsaga — buyuk qaysarning qudratiga ishonsa boʻladi.
— Tangrilar uning umrini ziyoda qilsin, — deb shu zahoti gapni ilib ketdi Pilat, — davlatiga osoyishtalik ato etsin. — U bir zum sukut saqlab, soʻng davom etdi: — Demak, sizning fikringizcha, endi qoʻshinni olib ketsa boʻladi?
— Menimcha, Shiddatli legion qohortasi ketsa boʻladi, — deb javob qiddi memon, soʻng ilova qildi: — Lekin xayrlashuv oldidan shahar koʻchalaridan tantanavor marsh qilib oʻtsa yomon boʻlmasdi.
— Juda yaxshi fikr, — deb ma’qulladi prokurator, — ertadan keyin men u qohortaga javob beraman, oʻzim ham joʻnab ketaman, sizga oʻn ikki xudo jamoasi haqqi, ajdodlarimiz ruhi haqqi, ont ichib aytamanki, shu ishimni shu bugun bajarish uchun yarim davlatimni baxshida qilishga ham rozi edim.
— Prokurator Yershalaimni xush koʻrmaydilarmi? — muloyim ohangda soʻradi mehmon.
— Nimasini aytasiz, — dedi prokurator jilmaygancha, — dunyoda bundan nobobroq joy yoʻq. Iqlimi haqida-ku gapirmasam ham boʻladi. Har gal bu yerga kelganimda tobim qochadi. Lekin buyam baharnav. Bu yerning hayit-bayramlarini aytmaysizmi — kohinlar, s yehrgarlar, afsungarlar, gala-gala ziyoratchilar... Mutaassiblar, mutaassiblar! Bitta masiho gʻalvasi qancha gashvishga qoʻydi — tavba, nega endi kelib-kelib uni shu bu yil zohir boʻladi deb kuta boshlashdi-ya? Eng koʻngilsiz xunrezliklarning shohidi boʻlaman deb har daqiqa yurak hovuchlab turasan. Qoʻshinlarni muttasil joydan-joyga koʻchirish, yarmidan koʻpi oʻz ustingdan yozilgan chaquvlar, gʻiybatlarni oʻqish! Hammasi yurakni ziq qiladigan ishlar, shunday emasmi? O, agar imperator xizmatida boʻlmaganimdami!..
— Toʻgʻri, bu yerdagi bayramning daxmazasi ham oor, — deb e’tirof etdi mehmon.
— O, koshkiydi shu baytalmon bayram tezroq tugay qolsa, — ilova qildi Pilat ancha jonlanib. — Unda men nihoyat Qaysariyaga qaytish imkoniyatiga ega boʻlardim. Ishonasizmi, Irodning manavi bema’ni inshooti, — prokurator qoʻlipi ustunlar yoqalab olisga choʻzgan edi, uning qasr haqida gapirayotgan cha’lum boʻldi, — meni tamomila jinni qilib koʻymoqda. Men u yerda tunay olmayman. Dunyoda bunaqa betayin inshoot boʻlgan emas. Hay, asosiy gapga qaytaylik. Avval ayting-chi, anavi la’nati Varravvan sizni xavotirga solmayaptimi?
Shu chogʻ mehmon oʻzining oʻsha maxsus nigohini prokuratorning yonogʻiga qaratdi. Lekin u aftini burishtirib, uzoqqa — oʻz poyi ostidagi shahrining shimolda xiyla xiralashgan qismiga erinchoqlik bilan tikilardi. Mehmonning nigohi yana soʻnib, qovoqlari osiddi.
— Endi Var musichadek beozor boʻlib qolgan, deb bemalol aytish mumkin, — dedi mehmon kulcha yuzida ajinlar paydo boʻlib. — Endi u isyon koʻtarishga iymanadi.
— Shunchalik mashhurmi u? — deb soʻradi Pilat miyigʻida kulib.
— Prokurator, har safargidek, masalaning nozik jihatini yaxshi fahmladilar!
— Lekin harna boʻlganda ham, — dedi prokurator tashvishli ohangda va qora koʻzli uzuk taqilgan ingichka, uzun barmogʻini yuqori koʻtarib, — yoʻlini qilish kerak...
— O, prokurator xotirjam boʻlsinlar, kamina Iudeyada ekanman, Varravan bizning nazoratimizsiz bir qadam ham jila olmaydi.
— Endi koʻnglim tinchidi, sirasini aytganda, siz shu yerda boʻlganingizda hamisha tinchman.
— Siz behad saxovatlisiz, prokurator!
— Endi qatl haqida soʻzlab bering, — dedi prokurator.
— Sizni aynan nima qiziqtiradi?
— Olomon norozilik bildirishga urinmadimi? Eng muhim shu, albatta.
— Mutlaqo, — deb javob qildi mehmon.
— Juda yaxshi. Mahbuslarning oʻlganligini oʻzingiz aniqladingizmi?
— Bunga imoningiz komil boʻlsin, prokurator.
— Ayting-chi... ularni ustunlarga osish oldidan ichimlik berildimi?
— Ha. Lekin u, — shunday deb mehmon koʻzini yumdi, — ichishdan bosh tortdi.
— Kim u? — deb soʻradi Pilat.
— Afv eting, igemon! — dedi mehmon, — ismini aytmadimmi? Ha-Notsri.
— Ovsar! — dedi Pilat, negadir aftini burishtirib. Uning chap koʻzi osti ucha boshladi, — oftobda jizgʻanak boʻlib oʻlishni afzal koʻripti. Qonun yoʻl bergan narsadan bosh tortishning nima hojati bor ekan? Nima deb vaj qildi?
— U, — yana koʻzini yumib turib javob qildi mehmon, — minnatdorlik bildirdi va jonini olayotganlari uchun ayblamasligini aytdi.
— Kimni ayblamasligini? — boʻgʻiq ovoz bilan soʻradi Pilat.
— Buni aytmadi, igemon.
— Navkarlar oldida va’z qilishga urinmadimi?
— Yoʻq, igemon, u yerda u nihoyatda kamsuxan edi. Bor-yoʻgʻi bitta gap aytdi; odamzodga mansub illatlar ichida eng marazi qoʻrqoqlikdir, — dedi.
— Bu gapi bilan nimaga shama qildi? — degan sovuq ovoz eshitildi birdan mehmonning qulogʻiga.
— Buni aniqlab boʻlmadi. U, umuman, har doimgiday oʻzipi juda gʻalati tutdi.
— Gʻalatiligi nimadan iborat boʻldi?
— U doim atrofdagi odamlarning koʻziga tikilib qarashga urindi va mudom parishonxotir jilmayib gurdi.
— Bor gap shumi? — deb soʻradi xirillagan ovoz.
— Bora gap shu.
Prokurator oʻziga may quyaturib, qadahni «doʻq» etib qoʻydi. Keyin uni bir koʻtarishda oxirigacha siiqordi-da, shunday dedi:
— Gap bunday: garchi biz — loaqal bugungi kunda — uning biron-bir muxlisi yoki izdoshini topa olmasak ham, baribir, undaylar mutlaqo yoʻq deb kafolat bera olmaymiz.
Mehmon boshini egib, diqqat bilan quloq solar edi.
— Shunga koʻra, bironta tasodifiy holning oldini olish maqsadida, — deb gapida davom etdi prokurator, — zudlik bilan, hech qanday tovush chiqarmay uchala qatlning jasadini yer yuzidan yoʻq qilishingizni va ularni imi-jimida, hech qanday nom-nishon qoldirmay koʻmdirib tashlashingizni iltimos qilaman.
— Bosh ustiga, igemon, — dedi mehmon oʻrnidan turarkan, soʻng ilova qildi: — Vazifa murakkab va mas’uliyatli boʻlgani sababli, ruxsat eting, darhol yoʻlga tushay.
— Yoʻq, yana bir oz oʻtiring, — dedi Pilat qoʻl ishorasi bilan mehmonni yoʻldan toʻxtatib, — yana ik-kita masala bor. Ikkinchisi — sizning Iudeya prokuratori huzurida maxfiy xizmat boshligʻi lavozimidek eng mashaqqatli ishda koʻrsatgan ulkan xizmatlaringiz, koʻrsatayotgai faoliyatingiz toʻgʻrisida Rimda bayonot berishdek imkoniyatga musharraf boʻlganimdan baxtiyorman.
Mehmonning yuzi choʻgʻdek qizarib ketdi, u oʻrnidan turib prokuratorga ta’zim qilarkan, dedi:
— Kamina imperator xizmatidagi oʻz burchimni ado etmokdaman, xolos!
— Vale, men sizdan shuni iltimos qilmoqchimankim, — deb davom etdi igemon, — basharti sizga bu yerdagidan kattaroq lavozim taklif etib, boshqa joyga joʻnatmoqchi boʻlsalar, u lavozimdan bosh tortib, shu yerda qolishga harakat qiling. Men sizdan ajralishni zinhor-bazinhor istamayman. Yaxshisi, sizni boshqacha tarzda taqdirlasinlar.
— Sizning qoʻl ostingizda xizmat qilish men uchun katta baxt, igemon.
— Gʻoyat xursandman. Endi, uchinchi masala. Bu masala anavi... kiriaflik Iudaga taallukli.
Shu yerga kelganda mehmon yana prokuratorga bir lahza qattiq tikilib, soʻng yana qovoqlarini oʻyib oldi.
— Eshitishimcha, — ovozini pastlatib davom etdi prokurator, — u anavi telba faylasufni oʻz uyida quchoq ochib kutib olgani uchun pul olganmish.
— Oladi, — maxfiy xizmat boshligʻi ohista tuzatish kiritdi Pilatning gapiga.
— Koʻpmi?
— Buni hech kim bilmaydi, igemon.
— Hatto siz hammi? — dedi igemon xushomadona hayrat bilan.
— Taassufki, men ham, — bamaylixotir javob qildi mehmon, — lekin men oʻsha pulni shu bugun kechqurun olishini bilaman. Bugun uni Kaifaning qasriga chaqirtirishdi.
— Obbo, kiriaflik xasis chol-e, — dedi prokurator jilmayib, — chol boʻlsa kerak-a u?
— Prokurator hech qachon yanglishmaydilar, biroq bu safar xatoga yoʻl qoʻydilar, — nazokat bilan javob qildi mehmon, — Kiriafdan kelgan u odam yosh yigit.
— Qarang-a! Siz uni ta’riflab bera olasizmi? Mutaassibdir ?
— Yoʻq, aslo, prokurator.
— Durust. Yana nima bilasiz?
— Husnda barkamol.
— Yana? Balkim, biron narsaga ishqibozdir?
— Bu ulkan shaharda hammani mufassal oʻrganib chiqish gʻoyat mushkul, prokurator...
— E, yoʻq, yoʻq! Afraniy! Kamtarlik qilmang!
— U bir narsaga hirs qoʻygan, prokurator. — Mehmon bir lahzalik sukutga toldi. — Pulni yaxshi koʻradi.
— Oʻzining kasbi nima?
Afraniy koʻzini yuqoriga tikib, oʻylab turdi, soʻng javob berdi.
— U oʻz xeshlaridan birining sarroflik doʻkonida xizmat qiladi.
— Shunaqa deng, hay, hay, hay. — Shunday deb prokurator jim boʻlib qoldi, balkonda hech kim yoʻqmikin degandek, atrofga nazar tashladi, soʻng ovozini pastlab dedi: — Gap bu yokda ekan-da — menga bugun yetkazishdi, uni bugun kechasi pichoqlab ketisharmish. Shunda mehmon qovoqlarini koʻtarib, prokuratorga har galgidan koʻproq tikilib qoldi, soʻng javob qildi:
— Siz meni boya judayam maqtab yuborgan edingiz, prokurator. Ma’lum boʻldiki, men haqimda Rimda maqtov soʻz aytishingizga munosib emasmen. Zero bu gaplardan men gʻofilmen.
— Siz eng oliy mukofotga loyiqsiz, — deb javob qildi prokurator, — lekin bu ma’lumotlar chindan ham mavjud.
— Soʻrashga ijozat bering, kim olib keldi bu ma’lumotni ?
— Xoʻp desangiz, hozircha bu haqda gapirmasak boz ustiga, u tasodifiy, mavhum va shubhali xabar. Lekin men hamma narsani oldindan koʻrishim kerak. Vazifam oʻzi shunaqa, ammo, birinchi navbatda, oʻz savqimga ishonishim shart, zero u menga hali hech qachon pand bergan emas. Endi men bilgan ma’lumotga kelsak, Ha-Notsrining maxfiy doʻstlaridan biri anavi sarrofning koʻz koʻrib, quloq eshitmagan sotqinligidan gʻazabga kelib, oʻz sheriklari bilan til biriktirgan va bugun tunda uni oʻldirmoqchi, xoinligi uchun olgan pulni esa: «Makruh pulingiz oʻzingizga buyursin!» — degan yozuv bilan hazrati buzrukning qasriga tashlab ketishmoqchi emish.
Maxfiy xizmat boshligʻi shundan keyin igemonga favqulodda qarash qilmay qoʻydi va koʻzlarini qisgancha uning gapini tinglashda davom etdi:
— Bir tasavvur qiling, — derdi Pilat, — kelib-kelib bayram oqshomida shunday sovgʻa olish hazrati buzrukka xush yoqarmikin?
— Xush yoqish qayoqda, — jilmayib turib javob qiddi mehmon. — Mening taxminimcha, prokurator, bu narsa katta janjalga sabab boʻladi.
— Men ham shunday fikrdaman. Shuning uchun ham sizdan bu ish bilan mashgʻul boʻlishingizni, ya’ni kiriaflik Iudani muhofaza qilish uchun barcha choralarni koʻrishingizni soʻrayman.
— Igemonning amri vojib, — deb gap boshladi Afraniy, — ammo men igemonga taskin bermoqchiman: ul badkirdorlar bajarilishi nihoyatda mushkul reja tuzganlar. Axir oʻylab koʻring, — mehmon atrofga bir qarab qoʻyib, yana gapida davom etdi: — Bir kechada odamning payiga tushib, uni pichoqlash, boz ustiga, uning qancha haq olganini bilish, bundan tashqari yana, pulni Kaifaga qaytarib ham berish osonmi? Yana shu bugunning oʻzida-ya?
— Shunday boʻlsa ham, uni bugun boʻgʻizlab ketishadi, — deb takrorladi Pilat oʻjarlik bilan, — koʻnglim sezib turipti deb aytdim-ku sizga! Hali hech qachon koʻnglim menga pand bergan emas, — shu chogʻ prokuratorning yuzi tirishib, sal talvasaga tushdi, u qoʻllarini ishqalab qoʻydi.
— Bosh ustiga, — dedi mehmon mutelik bilan, u oʻrnidan turib qaddini rostlarkan birdan jiddiy ohangda soʻradi: — Demak, uni soʻyib ketishadi-a, igemon?
— Ha, — deb javob qildi Pilat, — endi butun umidimiz sizning hayratona ishchanligingizga qaratilgan.
Mehmon plash ostidagi zalvar kamarini toʻgʻrilab qoʻyib dedi:
— Xayr boʻlmasa, hamisha omon va shodmon boʻlgʻaysiz.
— Darvoqe, — deb ohista chinqirib yubordi Pilat, — butunlay unutayozibmana? Axir sizdan qarzman-ku!.
Mehmon ajablandi.
— Qoʻysangiz-chi, prokurator, mendan sira ham qarz emassiz.
— Unday demang! Esingizdami, Yershalaimga kirib kelayotganimda... bir toʻda gadolarga duch keluvdim... ularga aqcha sochmoqchi boʻlganimda yonimda aqcham yoʻq edi, oʻshanda sizdan olgan edim.
— O, prokurator, arzimagan narsa!
— Arzimas narsani ham unutmaslik lozim. Shunday deb Pilat orqasiga oʻgirildi va kursida yotgan plashini koʻtarib, uning tagida yotgan charm xaltachani olib mehmonga uzatdi. Mehmon xaltachani olarkan egilib ta’zim qildi va plashi ostiga yashirdi. Pilat yana gap boshladi:
— Dafn borasidagi xabaringizni kutaman. Shuningdek kiriaflik Iudaning bugun tunda boʻladigan ishi yuzasidan ham, eshityapsizmi, Afraniy, bugun boʻladigan ishi. Kelgan zahotingiz meni uygʻotishlari haqida soqchilarga buyruq berib qoʻyiladi. Sizni kutaman!
— Salomat boʻling, — dedi maxfiy xizmat boshligʻi va orqasiga oʻgirilib, balkondan tusha boshladi. Uning maydoncha sahnidagi hoʻl qum ustida yurgan, soʻng ikki sher haykali oraligʻidagi marmar zinadan tushayotgan oyoq tovushi eshitildi. Keyin birin-ketin uning oyoqlari, soʻng gavdasi va nihoyat, qaytarma qalpoq kiygan boshi koʻzdan gʻoyib boʻldi. Ana shundagina prokurator quyosh botib, qosh qoraya boshlaganini sezdi.

Yigirma oltinchi bob
Dafn
Ehtimol, mana shu qosh qoraya boshlagani prokuratorning chehrasida keskin oʻzgarish yuz berganiga sabab boʻlgandir. U shu bir zumning oʻzida goʻyo qarib, munkayib qolgandek boʻldi, buning ustiga, vahimaga tushib, bezovta boʻla boshladi. U bir marta orqasiga oʻgirilib, suyanchigʻiga plash ilib qoʻyilgan boʻsh kresloga koʻzi tushdi-yu, negadir ssskanib ketdi. Bayram tuni kirib kelayotgan va kechki koʻlankalar oʻz oʻyinini boshlagan edi, kim bilsin, shuning uchun ham charchagan irokuratorning koʻziga boʻsh kresloda birov oʻtirganday boʻlib koʻringandir. Prokurator qoʻrqib ketib, plashni paypaslab koʻrdi, soʻng oʻrnidan turib, balkonda u yokdan-bu yoqqa tinmay tanda qoʻyarkan, goh qoʻllarini bir-biriga ishqalar, goh xontaxtaga yaqin kelib, qoʻliga qadah olar, goh yurishdan taqqa toʻxtab, polga terilgan rang-barang koshinlar orasida qandaydir sirli yozuvlarni oʻqimoqchi boʻlganday, ularga ma’nosiz tikilib turardi.
Shu bugunning oʻzida uning ikkinchi marta yuragi gʻash boʻla boshladi. U ertalabki jahannamiy dardning asoratidan endi xiyolgina simillab, zirqirab turgan chakkasini ishqalarkan, ne sababdan bunchalik ruhiy iztirob chekayotganini anglashga urinardi. Garchi buni u tezda fahmlab olgan boʻlsa ham. oʻzini chalgʻitishga urinib koʻrdi. Bugun kunduzi nimanidir butkul boy berib qoʻygani unga kunday ravshan edi, endi ana shu xatosini u qandaydir ikir-chikir, eng muhimi kechikkan harakatlar bilan tuzatmoqchi. Prokurator oʻz-oʻzini aldab, mana shu, hozirgi, kechqurungi raftorlarini ertalabki hukm kabi muhim deb oʻziga-oʻzi ukdirmoqchi boʻlar edi. Ammo bu urinishlari zoye ketayotgan edi.
U balkonda u yokdan-bu yoqqa tanda qoʻyarkan, burilayotib taqqa toʻxtadi va hushtak chaldi. Hushtakka javoban zulmat ichidan itning irillagani eshitildi va tuklari boʻzrang, quloqlari uchli, boʻynidagi tasmasiga oltin nishonlar taqilgan bahaybat bir koʻppak bogʻdan otilib kirdi.
— Banga, Banga, — deb chaqirdi prokurator hazin ovoz bilan.
Koʻppak orqa oyoqlarida turib, oldingi oyoqlarini egasining yelkasiga qoʻydi (Pilat gandiraklab ketdi) va uning yuzini yaladi. Prokurator kresloga oʻtirdi. Banga tilini osiltirib, halloslab nafas olarkan, oʻz sohibining oyogʻi ostiga yotdi, ayni paytda, bu dovyurak koʻppakning koʻzlaridagi quvonch alomati, u qoʻrqadigan dunyodagi yagona narsa — momaqaldiroqning tugaganini, shuningdek bu yerda, oʻzi sevgan, e’zozlagan va dunyodagi barcha odamlarning hukmdori — eng qudratli inson deb hisoblagan odamning (shular tufayli koʻppak oʻzini ham eng imtiyozli, sarbaland va gʻayrioddiy xilqat deb hisoblardi) yonida yotganligidan magʻrurlanayotganligini ifodalardi. Lekin garchi koʻppak oʻz sohibining poyida uning chehrasiga emas, zulmat pardasiga burkanayotgan boqqa qarab yotgan boʻlsa ham, egasining boshiga ogʻir kulfat tushganligini darhol payqadi. Shunda u yotgan yeridan turib, sohibining biqiniga oʻtdi-da, oldingi oyoqlari bilan boshini prokuratorning tizzasiga qoʻydi va bu bilan uning plashi etagini hoʻl qum zarralari bilan bulgʻadi. Chamasi, Banga oʻzining bu raftori bilan sohibiga tasalli bermoqchi va uning dardiga sherik boʻlishga tayyor ekanligini bildirmoqchi edi. Bu niyatini u sohibiga qiyo boqqan koʻzlarida va chimirilgan quloqlarida ifoda etgan edi. Ular ikkovi — bir-biriga mehr qoʻygan koʻppak bilan inson bayram oqshomini shu zaylda balkonda qarshi oldilar.
Bu asnoda prokuratorning mehmoni oʻz yogʻiga oʻzi qovrilib shahar kezardi. U balkon poyidagi bogʻning yuqori sahnini tark etib, zinadan pastki hovliga tushdi. Oʻng tomonga burilib, qasr ichiga joylashgan kazarmalar oldiga chiqdi. Bayram munosabati bilan prokurator boshchiligida Yershalaimga kelgan oʻsha ikki kenturiya qoʻshin, shuningdek, prokuratorning mazkur mehmon ixtiyoriga topshirilgan xufiya soqchilari shu kazarmalarga joylashtirilgan edi. Mehmon bu kazarmalarda, nari borsa, oʻn daqiqacha boʻldi, ana shu oʻn daqiqadan soʻng bu kazarma hovlisidan yer kavlash asboblari va bir bochka suv ortgan uchta arava chiqib ketdi. Aravalarni kul rang plash kiygan oʻn besh nafar suvori kuzatib borardi. Aravalar va suvorilar qasrning orqa darvozasidan chiqib, gʻarb tomon yoʻl oldilar, shahar darvozasidan chiqqach esa soʻqmoq yoʻl bilan avvaliga Vifleem yoʻliga tushib, shimolga yurdilar. Hevroniya darvozasi yaqinidagi chorrahaga yetishgach, kunduzi oʻlimga hukm qilinganlar olib oʻtilgan Yaffa yoʻlidan yurib ketdilar. Bu payt qorongʻi tushgan va ufqda oy balqigan edi.
Aravalar suvorilar kuzatuvida joʻnab ketgach, sal vaqt oʻtar-oʻtmas endi egniga eski qora libos kiyib olgan boyagi mehmon ham ot minib qasrdan chiqib ketdi. Lekin mehmon shahar tashqarisiga emas, shahar ichiga yoʻl oldi. Yana bir oz fursatdan keyin uni shaharning shimoliga, buyuk jomening yonginasiga joylashgan Antoniy qasriga kirib borayotganini koʻrish mumkin edi. Mehmon qasrda ham koʻp boʻlmadi, keyin uni Quyi Shaharning «gadoy topmas» qipgʻir-qiyshiq, tor koʻchalarida uchratishdi. Bu yoqqa u endi xachir minib kelgan edi.
Mehmon shaharni yaxshi bilar edi, shuning uchun oʻzi istagan koʻchani darrov topa qoldi. Bu koʻchaning nomi— Yunoniy edi, chunki u yerda yunonlarning bir necha doʻkoni, shu jumladan, bitta gilam doʻkoni ham bor edi. Mehmon aynan shu doʻkon oldida toʻxtab, xachirdan tushdi va uning tizginini darvoza halqasiga bogʻladi. Doʻkon yopilgan edi. Mehmon doʻkon yonidagi eshikdan bir moʻ’jazgina, chor qirra hovliga kirdi, holli atrofiga «P» shaklida omborxonalar qurilgan edi. Mehmon hovli muyulishidan oʻtib, oʻzini bir xonadonning oldi pechakgullar bilan toʻsilgan peshayvoni oldida koʻrdi va atrofiga olazarak boʻlib qaradi. Uy ham, omborxonalar ham hali chiroq yoqilmaganligidan qop-qorongʻi edi. Mehmon past ovoz bilan chaqirdi:
— Niza!
Shu payt eshik «gʻiych» etib ochilib, kechki gʻira-shirada yuziga chodra tutmagan bir juvon peshayvonda paydo boʻldi. U kelgan odamning kimligini bilmoq maqsadida yuragi taka-puka boʻlib, peshayvon panjarasi osha engashdi. Soʻng kelgan odamni tanib, jilmayib qoʻydi, bosh irgʻatib, qoʻl silkitib salomlashdi.
— Yolgʻizmisan? — deb ohista soʻradi Afraniy yunonchalab.
— Ha, — deb pichirladi juvon. — Erim ertalab Qaysarnyaga joʻnab ketdi, — shu gapdap soʻng juvon oʻgirilib uy eshigiga qarab qoʻydi-da, pichirlab ilova qildi: — Lekin oqsochim uyda. — Keyin u qoʻli bilan ishora qilib, mehmonni uyga taklif qildi. Afraniy oldin atrofga bir nazar tashlab, gʻishtin pillapoyadan peshayvonga chiqa boshladi. Keyin esa ayol ham, u ham uy ichiga kirib ketishdi.
Afraniy bu ayol huzurida juda oz vaqt, nari borsa, besh daqiqa boʻldi. Keyin u uyni va peshayvonni tark etdi, qaytarma qalpoqni koʻzi ustiga tushirib koʻchaga chiqdi. Bu payt uylarda chiroqlar yoqila boshlagan edi, koʻchalar bayram oldi taraddudida hali ham tiqilinch edi, shunga koʻra, xachir mingan Afraniy koʻchalarni toʻldirgan piyoda va otliqlar orasida yoʻqolib ketdi. Uning shundan keyin qayoqlarga borganini hech kim bilmaydi.
Afraniy Niza deb atagan juvon esa yolgʻiz qolgach juda shoshqaloqlik bilan kiyimini oʻzgartira boshladi. Qorongʻida kerakli buyumlarni topish qanchalik qiyin boʻlsa ham, u chiroq yoqmadi, oqsochni ham yordamga chaqirmadi. U otlanib boʻlib, boshiga qora chodra yopingandan keyingina ovozi eshitildi.
— Birov soʻrasa, meni Enantanikida deb aytarsan. Qorongʻida oqsoch kampirning toʻngʻillagani eshitildi.
— Enantanikida? Yana oʻshanikiga bormoqchimisan? Axir ering ruxsat bermagan edi-ku! Gʻirt qoʻshmachi oʻsha Enantang! Ering kelsin, chaqib beraman seni...
— Hoy, hoy, oʻchir uningii, kampir, — dedi Niza va «ship» etib uydan chiqib ketdi. Uning kavushlari ovozi endi sahniga tosh terilgan hovlidan eshitildi. Oqsoch xotin bir nimalarni toʻngʻillagancha peshayvoi eshigini zanjirlab oldi. Niza uydan chiqib ketdi.
Xuddi shu payt Quyi Shahardagi hovuzlardan biriga olib boruvchi boshqa bir qingʻir tor koʻchaga joylashgan, orqasi koʻchaga, derazalari ichkari hovliga qaragan koʻrimsiz bir uyning koʻcha eshigidan soqol-moʻylovi chiroyli qilib kuzalgan, boshiga chinniday toza, oppoq roʻmol tashlagan, egniga qoshiyali yap-yangi havo rang bayram tallifi, oyogʻiga gʻarchi bor yangi kavush kiygan bir yigit chiqdi. Ulugʻ ayyom sharofati bilan yasangan bu qirgʻiyburun, oʻktam yigit, uy-uylariga, arafa oshiga oshiqayotgan oʻtkinchilardan ham jadalroq, tetikroq yurib borarkan, xonadonlarda birin-ketin chiroqlar yona boshlaganini kuzatardi. Bu yigit bozor yonidan oʻtib, Jome tepaligi etagiga joylashgan hazrati buzruk Kaifaning qasriga olib boruvchi yoʻldan ketib borardi.
Yana bir necha daqiqadan soʻng uning Kaifa darvozasidan kirayotganini va oradan bir necha lahza oʻtar-oʻtmas qasrdan chiqqanini kuzatish mumkin edi.
Yigit shamchirokdar va mash’alalar bilan yoritilib, bayram taraddudiga gavjum boʻlgan qasrdan qaytib chiqqach, yana ham sergʻayratroq, xushchaqchaqroq boʻlib, shoshganicha Quyi Shahar tomon qayta boshladi. U bozor maydoniga yetib qolganida bir vaqt qora chodrasini deyarli koʻzigacha tushirib olgan bir ayol tiqilinchda uning yonidan xiromon yurish qilib oʻtib, oldinlab ketdi. U oʻktam yigitdan oʻzib ketarkan, bir lahzagina chodrasini yuqoriroq koʻtarib, yigit tomonga bir zumlik nigoh tashladi, lekin qadamini sekinlatmadi, bil’aks hozirgina oʻzi oʻzib oʻtgan yigitdan tezroq qochib yashirinmoqchi boʻlganday, yanada qadamini ildamlatdi.
Yigit u ayolni nainki payqadi, balki tanidi ham, tanigach, yuragi bir orziqib tushib, yurishdan taqqa toʻxtadiyu uning orqasidan hang-mang boʻlib tikilib qoldi, keyin hushini yigʻib olgach, ayolning orqasidan darhol quva ketdi. U yoʻlda koʻza koʻtargan bir odamga urilib, uni yiqitib yuborayozdi va axiri ayolga yetib oldi-yu, hayajonlanganidan hansirab nafas olarkan, uni chaqirdi:
— Niza!
Ayol orqasiga oʻgirilib yigitga koʻz suzib qaradi, qaragandayam, hafsalasi pir boʻlganday, sovuqqina qaradi va yunon tilida quruqqina shunday dedi:
— E-ha, senmiding, Iuda? Bir qarashda tanimabman. Qaytaga yaxshi boʻldi. Negaki, xalqimizda shunday bir naql bor: agar tanish odamingni tanimay qolsang, u boy boʻlarmish...
Iuda qattiq hayajonlanganidan yuragi xuddi qafasga tushgan qushday qattiq-qattiq teparkan, oʻtgan-ketganlar eshitmasin uchun nafasi ogʻziga tiqilgancha pichirlab soʻradi:
— Qayoqqa ketyapsan, Niza?
— Senga nima? — deb javob qildi Niza qadamini sekinlatarkan Iudaga viqor bilan tikilib.
Shunda Iudaning ovozida bolalarga xos bir talaffuz eshitildi, u esankirab pichirladi:
— Iye, nega endi?... Axir shartlashgandik-ku. Men senikiga bormoqchi edim. Oʻzing aytuvding-ku butun oqshom uyda boʻlaman deb...
— E, yoʻq, yoʻq, — dedi Niza va tantiq qizlarga oʻxshab pastki labini doʻrdaytirgan edi, uning chehrasi — Iuda oʻz umrida koʻrgan parichehralar ichida eng goʻzal hisoblagan chehrasi — yigitning koʻziga yana ham chiroyliroq boʻlib koʻrindi, — zerikib ketdim. Sizlar bayram qilyapsizlar, men nima qilay? Sening peshayvonda turib olib xoʻrsinishingni tomosha qilaymi? Buning ustiga, oqsochim erimga chaqsa nima qilaman, deb yurak hovuchlab oʻtiraymi? Yoʻq, yoʻq, men ham shahar tashqarisiga chiqib ketib, bulbullar xonishini eshitishga ahd qildim.
— Shahar tashqarisiga deysanmi? — dedi Iuda esankirab, — yolgʻiz oʻzing-a?
— Ha, yolgʻiz oʻzim, — deb javob qildi Niza.
— Maylimi seni kuzatib borsam? — hayajonlanganidan entikib soʻradi Iuda. U esankirab qoddi, butun borliqni xayolidan faromush qilib, Nizaning hozir tim qora boʻlib koʻrina boshlagan koʻk koʻzlariga iltijo bilan bokdi.
Niza hech nima demay, qadamini ildamlatdi.
— Nega indamayapsan, Niza? — deb soʻradi Iuda yolboruvchi ohangda u bilan baravar qadam tashlashga urinarkan.
— Meni zeriktirib qoʻymaysanmi? — dedi birdan Niza va yurishdan toʻxtadi. Shunda Iudaning esi butkul ogʻib qoldi.
— Ha, yaxshi, — dedi Niza nihoyat koʻngli yumshab, — ketdik.
— Qayoqqa, qayoqqa boramiz?
— Shoshma... kel, yaxshisi, manavi hovliga kirib kelishib olaylik, tagʻin bitta-yarimta tanish-bilish koʻrib qolib, Nizani koʻchada oʻynashi bilan chaqchaqlashib turganini koʻrdim, deb gap tarqatib yurmasin.
Shu zahoti Niza bilan Iuda bozorgohdan gʻoyib boʻlishdi. Ular qaysiyam bir hovlining bostirmasiga kirib pichirlashardilar.
— Sen juvozkashlik mulkiga bor, — dedi Niza pichirlab va ayni paytda chelak koʻtarib bostirmadan oʻtayotgan bir begona erkakdan yuzini chetga burib, chodrasini koʻzigacha tushirib oldi, — Kedronning paryogʻidagi Hefsimaniya bogʻiga, tushundingmi?
— Ha, ha, ha.
— Men oldinda boraman, — deb davom etdi Niza, — lekin sen orqamdan izma-iz yurma, ancha keyinda qolib bor. Soydan oʻtganingdan keyin... gʻor bor... bilasan-a uning qayerdaligini?
— Bilaman, bilaman...
— Objuvoz yonidan oʻtib tepaga koʻtarilasan-da, keyin gʻor tomonga burilasan. Seni oʻsha yerda kutaman. Lekin hoziroq izimga tushma, to men ancha yerga borib olgunimcha bardosh qilib, shu yerda kutib tur. — Niza shu soʻzlarni aytib bostirmadan chiqib ketdi va goʻyo, Iuda bilan suhbatlashmaganday, gʻoyib boʻldi-qoldi.
Iuda parokanda xayolini bir yerga jamlashga urinib, ancha vaqtgacha qimir etmay turib qoldi. Chunonchi u xeshlarining hayit oshida boʻlolmaganini qanday izohlashi haqida oʻyladi. U turgan yerida allaqanday bahonalarni oʻylab topar, ammo, qattiq hayajonlanganidan miyasiga durustroq bir vaj kelmasdi, shu zayl beixtiyor oyoqlari uni bostirma ostidan olib chiqib ketdi.
Endi u yoʻlini oʻzgartirdi. Quyi Shaharga borishdan aynib, yana Kaifaning qasri tomon burildi. Iuda endi atrofida boʻlayotgan voqealarni deyarli koʻrmasdi. Bayram ruhi shaharga endi kirib kelayotgan edi. Iuda oʻtib borayotgan koʻchalarga ochilgan derazalar nainki charogʻon, balki u yerlardan bayramona madhiya va qutlovlar eshitilardi. Kechikkan yoʻlovchilar eshaklarini xalalab, hayqirishib oʻtib borishardi. Iudaning oyoqlari uning ixtiyorsiz ketib borar, oqibat u hammayogʻini shox bosgan mudhish Antoniy minoralari poyidan oʻtib ketganini ham payqamadi, qal’ada chalinayotgan karnay na’rasini ham eshitmadi, qoʻlidagi mash’alasi bilan uning yoʻlini mudhishona yoritgan rimlik otliq soqchilarga parvo ham qilmadi. Iuda minora yonidan oʻtib ketgach, orqasiga oʻgirilib, jome ustida, juda ham balandda ikkita gʻoyat ulkan besh shamli qandil yonayotganini koʻrdi. Lekin Iudaning koʻziga u shamlar ham elas-elas koʻrindi, nazarida Yershalaim uzra misli koʻrilmagan kattalikdagi oʻnta shamchiroq yoqilganu ular shahar uzra tobora yuqoriroq koʻtirilayotgan tunning taiho shamchirogʻi — oy shu’lasi bilan shu’la sochishda kim oʻzarga oʻynashayotgandek koʻringandi. Endi Iudaning hech nima bilan ishi qolmagan, u faqat Hefsimaniya darvozasi tomon intilar, tezroq shaharni tark etib chiqib ketishni istar edi. Ba’zan koʻziga koʻchadagi olomon orasida Nizaning oʻynoqi qiyofasi lip-lip koʻringanday va Iudani ohanrabo singari oʻziga ergashtirib ketayotgandek tuyulardi. Lekin bu notoʻgʻri tasavvur edi — Nizaning ancha oldinlab ketganligini Iuda yaxshi bilardi. U sarroflar rastasi yonidan oʻtib, nihoyat Hefsimaniya darvozasiga yetdi. Bu yerda, garchi sabri chidamayotgan boʻlsa ham, bir oz turib qolishga majbur boʻldi. Shaharga tuyalar karvoni kirib kelayotgan edi, karvon orqasidan ketma-ket suriyaliklar harbiy patruli kirib keldiki, Iuda bu patrulni ichida rosa boʻralab soʻqdi...
Lekin har narsaning intihosi bor. Betoqat Iuda endi shahar tashqarisida ketib borardi. U chap tomonda moʻ’jazgina bir qabristonni, qabriston yonida ziyoratchi xudojoʻylarning bir necha olabayroq chodirini koʻrdi. Iuda oy yogʻdusiga choʻmilgan sertuproq yoʻlni kesib oʻtib, Kedron soyi tomon otildi. Soy uning oyogʻi ostida jildirab oqardi. U toshdan-toshga sakrab-sakrab, nihoyat soyning narigi, Hefsimaniya sohiliga oʻtib oldi va bu yerda bogʻlar tepasidan oʻtgan yoʻlda hech zogʻ yoʻqligini koʻrib, quvonchdan koʻngli yorishib ketdi. Sal nariroqda juvozkashlik mulkining yarim xaroba darvozasi koʻrindi.
Havosi dim shahardan chiqqan Iuda bahor tunining atridan sarxush boʻldi. Bogʻdagi mirta daraxtlarining va Hefsimaniya yalangligida oʻsgan akas daraxtlarining xushboʻy hidi dimoqqa gup-gup urilardi.
Darvozada qorovul yoʻq edi, umuman, bu yerlarda hech kim yoʻq edi, shunga koʻra, endi Iuda sershox azim zaytun daraxtlarining antiqa koʻlankalari ostidan gʻizillagancha chopib ketdi. Yoʻl yuqoriga oʻrlab borardi, Iuda ogʻir-ogʻir nafas olarkan, oy shu’lasi vujudga keltirgan guldor soyalarni bosib oʻtardiki, bu oyalar Nizaning rashkchi eri doʻkonidagi turfa gulli gilamlarni eslatardi. Bir ozdan keyin Iuda chap tomonda sayhonlikda juvozxonani, uning ulkan tosh gʻildiragini va uyilib yotgan bochkalarni koʻrdi. Bogʻda hech kim yoʻq edi. Ish kun botgandayoq tugagan edi. Bogʻda yugʻ ham koʻrinmas, Iudaning boshi uzra endi bulbullar tinmay chaqchaqlashar, xonish qilishardi.
Iuda koʻzlagan yer yaqin edi. U hozir oʻng tomonda, qorongʻilikda gʻorda jildirab oqayotgan suvning ovozini eshitadi. Shunday boʻldi ham, ana suv jiddirashi eshitildi. Salqin boʻla boshladi.
Shunda u qadamini sekinlatib, ohista chaqirdi:
— Niza!
Lekin Nizaning oʻrniga yoʻgʻon zaytun daraxti orqasidan bir barzangi erkak yoʻl oʻrtasiga chiqdi, uning qoʻlida bir nima bir zumga yalt etib soʻndi.
Iuda oʻzini orqaga tashlab, zaif ovoz bilan qichqirdi:
— Oh!
Ikkinchi bir odam uning orqasidan toʻsib chiqdi. Iudaning roʻparasida turgan birinchi erkak undan soʻradi:
— Hozir qancha pul olding? Gapir, agar jon shirin boʻlsa!
Iudaning qalbida umid uchquni porladi. Jon holatda chinqirdi u:
— Oʻttiz tetradraxma! Oʻttiz tetradraxma! Oʻsha iulning hammasi yonimda. Mana u! Olinglar, faqat jonimni olmasanglar boʻlgani!
Oldingdagi odam koʻz ochib-yumguncha Iudaning qoʻlidagi hamyonni yulqib oldi. Ayni shu lahzada Iudaning orqasida pichoq xuddi chaqmoqdek chaqnab, oshiq yigitning kuragi ostiga botdi. Iuda bu zarbdan oldinga otildi va changak boʻlib qolgan qoʻllarini yuqori koʻtardi. Oldinda turgan odam ham Iudani oʻz pichogʻi bilan ilib oldi va uni sopigacha Iudaning yuragiga ootirdi. Iuda:
— Ni... za... — deya oddi faqat malomatli zaif ovoz bilan. U boshqa churq ham etmadi. Uning jasadi yerga shunday qattiq tushdiki, yer gumburlab ketdi.
Shunda yoʻl oʻrtasida uchinchi kimsa paydo boʻldi. Bunisi — egniga qaytarma qalpoqli plash kiygan edi.
— Boʻla qolinglar, — deb buyurdi shu uchinchi shaxs. Qotillar u uzatgan xatni chaqqonlik bilan hamyonga qoʻshib charmga oʻradilar-da, kanop bilan bogʻladilar. Ikkinchi erkak tugunchani qoʻyniga soldi, shundan keyin ikkala qotil yoʻldan oʻzlarini chetga oldilaru zaytunlar orasiga, zulmat komiga kirib gʻoyib boʻldilar. Uchinchi kimsa esa jasad tepasiga choʻqqayib, uning yuziga tikildi. Oʻlikning yuzi soyada naq boʻrdek oppoq, benihoya goʻzal va basavlat boʻlib koʻrindi. Yana bir necha lahzadan keyin yoʻl ustida bironta ham tirik jon qolmadi. Faqat jonsiz jasad qulochini yozib yotardi. Murdaning chap tomoniga oy nuri tushib turganligidan shippagining har bir tasmasi yaqqol koʻrinib turardi.
Bu mahal bulbullar butun Hefsimaniya bogʻini boshlariga koʻtarib xonish qilardilar. Iudani pichoqlab oʻldirgan ikki kishining qayoqqa yoʻl tutgani hech kimga ma’lum emas, lekin qaytarma qalpoqli odamning borgan yeri bizga ma’lum. U qotillik yuz bergan joyni tark etib, zaytunzor ichiga kirib ketdi. U darvozadan uzoqroq yerda, bogʻning janubiy burchagida panjara devordan oshib oʻtdi. Saldan soʻng u Kedron sohiliga chiqdi. U suvga tushib, to ikkita ot va otlar yonida turgan jilovdorning qorasini koʻrmaguncha soy ichidan suv kechib boraverdi. Otlar ham suv ichida turardi. Suv ularning tuyoqlarini yuvib shovullab oqardi. Jilovdor bitta otga, qaytarma qalpoqli odam ikkinchi otga minishdi, soʻng ikkovlari ohista suv kechib boraverdilar. Ot tuyoqlari ostida toshlar taqillardi. Keyin otliqlar suvdan Yershalaim sohiliga chiqishdi va shahar devori yoqalab otlarni yoʻrttirib ketaverdilar. Shu yerda jilovdor hamrohidan ajralib, oldinga ot choptirib ketdi va zum oʻtmay koʻzdan gʻoyib boʻldi, qaytarma qalpoqli odam huvillagan yoʻlda otni toʻxtatib, undan tushdi-da, plashini yechib, astarini agʻdarib kiydi, plashi ostidan pat qadalmagan silliq dubulgʻa olib, boshiga kiyib oldi. Endi u otga harbiy libos kiygan, beliga kalta shamshir taqqan odam qiyofasida mindi. U jilovni silkitgan edi, oʻynoqi ot ustida suvori bilan yoʻrtib ketdi. Endi manzil yaqin qolgan edi. Suvori Yershalaimning janubiy darvozasi oldiga borib qolgan edi.
Darvoza ravogʻi ostida mash’alalar alangasi bezovta boʻlib yelpinardi. Shiddatkor legionning ikkinchi kenturiyasidan boʻlgan soqchi askarlar tosh kursilarda oʻtirishib toʻpiq oʻynashardi. Ular darvozadan kirib kelayotgan otliq harbiyni koʻrishib, «dik» etib turib ketishdi, lekin harbiy otliq ularga qoʻl siltadiyu shahar ichkarisi tomon yoʻl oldi.
Shahar bayram chiroqlariga gʻarq boʻlgan edi. Hamma derazalar shamlar bilan charogʻon edi, hammayoqdan betartib shodiyona hamdu sapolar, gangir-gungur ovozlar eshitilardi. Suvori ahyon-ahyon koʻchaga ochilgan de-razalarga qarab, uloq goʻshti, may toʻldirilgan qadahlar va koʻkatlar qoʻyilgan bayram dasturxoni tegrasida oʻtirgan odamlarni koʻrardi. U nafis bir qoʻshiq kuyini hushtak qilib chalgancha Kuyi Shaharning huvillab qolgan koʻchalaridan otini asta yoʻrttirib Antoniy minorasi tomon ketib borarkan, jome topasida porlab turgan dunyoda qiyosi yoʻq besh shamli qandilga yoxud undan ham balandroqda muallaq turgan oyga qarab-qarab qoʻyardi.
Buyuk Irod qasri pasxa oqshomi tantanasiga mutlaqo ishtirok etmayotgan edi. Saroyning Rim qohortasi ofitserlari va legion sarkardasi joylashgan, janub tomonga qaragan qoʻshimcha xonalarida chiroqlar yongan, u yerda qandaydir faoliyat, hayot sezilayotgan boʻlsa ham, bu yerda majburan istiqomat qilib turgan yagona odam — prokurator joylashgan qasrning mahobatli ustunlar, oltin haykallar bilan bezangan old qismi porloq oy shu’lasidan butkul koʻr boʻlib qolganday edi. Bu yerda — qasr ichida zulmat va sukunat hukm surardi. Shu bois prokurator ham, boya Afraniyga aytganidek, ichkariga kirishni istamagan edi. U toʻshakni balkonga solishni buyurdi. U Afraniy bilan birga shu yerda ovqatlangan, ertalab esa Ha-Nots-rini shu yerda soʻroq qilgan edi. Prokurator toʻshakka yotdi, ammo hech koʻziga uyqu kelmadi. Yalangʻoch oy juda yuksakda, begʻubor fazoda muallaq turardi, bedor prokurator bir necha soat muttasil undan koʻz uzmay yotdi.
Taxminan vaqt yarim kechaga borganda uyqu igemonga shafqat qildi. Prokurator titroq bilan homuza tortdi-da, plashini yechib tashladi, koʻylagi ustidan bogʻlangan, qinga solingan yalpoq poʻlat pichoq osilgan kamarini yechib, chorpoya yaqinida turgan kresloga qoʻydi, kavushini yechib, oyogʻini uzatib yotdi. Shu zahoti Banga ham uning toʻshagiga chiqib, boshini egasinint boshiga qilib, uning yoniga yotdi, prokurator ham bir qoʻlini koʻppakning boʻyniga tashlab, nihoyat koʻzini yumdi. Koʻppak ham faqat shundan keyin uyquga ketdi.
Chorpoya nim qorongʻi joyga, ustun panasiga qoʻyilgan boʻlib, u oy shu’lasini toʻsib turardi, lekin balkonga chiqib keladigan pilapoyadan to prokuratorning toʻshagigacha oy yogʻdusi uzun poyandoz boʻlib yozilgan edi. Prokurator gʻaflatga ketib atrofidagi borliq muhit bilan aloqa uzgan hamonoq oʻsha charogʻon poyandozdan yurib ketdi, yurganda ham yuqoriga, toʻgʻri oyga qarab yura boshladi. U tushida oʻzi ketib borayotgan feruzadek tiniq, zangori yoʻdda uchragan hamma narsa goʻzal va beqiyos ekanligidan quvonib, hatto kulib ham yubordi. Uni Banga kuzatib borar, yana unga anavi daydi faylasuf ham hamroh boʻlgan edi. Ikkovlari nihoyatda murakkab va muhim bir masala yuzasidan mubohasa qilishar, biroq bu bahsda na u, na bu ustun chiqa olardi. Ular hech bir narsada bir-birlari bilan kelisha olmasdilar, shunga koʻra, bahslari nihoyatda qiziqarli va behudud edi. Oʻz-oʻzidan ma’lumki, bugungi qatl gʻirt anglashilmovchilik boʻlib chiqdi — axir, mana, hamma odamlar saxovatlidirlar, deb oʻta-ketgan darajada bema’ni narsa oʻylab chiqqan oʻsha faylasuf u bilan yonma-yon ketyapti, demak u tirik. Turgan gapki, shunday odamni qatl etish mumkinligi haqida hatto oʻylashning oʻzi eng ulkan dahshat boʻlardi. Qatl boʻlmagan! Boʻlmagan! Samoga, oy sari qilinayotgan sayohatning butun jozibasi ham mana shunda.
Boʻsh vaqt qalashib yotipti, momaqaldiroq faqat kechga borib boshlanadi, undan soʻng, qoʻrqoqlik, shubhasiz, eng mudhish illatlardan biri. Iyeshua Ha-Notsri shunday degan edi. Yoʻq, faylasuf, men senga e’tiroz bildiraman: qoʻrqoqlik — eng mudhish illat.
Mana, masalan, badqahr olmonlar Qizlar vodiysida pahlavop Kalamushkushni gʻajib tashlashlariga sal qolganida Iudeyaning bugungi prokuratori, sobiq legion sarkardasi qoʻrqmagan edi-ku. Lekin afv etasiz meni, faylasuf! Nahotki siz, shunday aqd-zakovatli odam boʻla turib, Iudeyaning bugungi prokuratori boʻlmish kaminanipg qaysar a’lo hazratlariga qarshi jinoyat qilgan bir odami deb oʻz martabasidan voz kschadi deb oʻylagan boʻlsangiz?
— Ha, ha, — deb ingrar va xoʻrsinardi Pilat tushida.
Albatta voz kechadi. Ertalab voz kechmagan boʻlardi, lekin hozir, kechasi, hamma narsani tarozuta solib koʻrgach, voz kechishga rozi. U hech qanday gunohi boʻlmagan telba xayolparast bu tabibni qatldan qutqarib qolish uchun har qanday ishga ham tayyor!
— Endi biz doim birga boʻlamiz, — derdi unga tushida juldurvoqi jahongashta faylasuf, lekin oltin nayza bilan qurollangan bu suvori uning yoʻlida qanday paydo boʻlib qolgani mavhum edi.
Odam bor joyda odam boʻladi! Meni yodlashadi, demak, seni ham esga olishadi! Ota-onasi ma’lum boʻlmagan — men tashlandiqni ham, munajjim qirol bilan tegirmonchining qizi — sohibjamol Pilatning farzandi boʻlmish — seni ham.
— Ha, har qalay, sen unutma meni — munajjimzodani eslab tur, — deb iltimos qilardi Pilat tushida. Shunda Iudeyaning toshbagʻir prokuratori oʻzi bilan yonma-yon ketayotgan En-Sariddan chiqqan yalang-oyoqning «xoʻp» degandek bosh irgʻatganini koʻrib, tushida bir yigʻlab, bir kulardi.
Bularning hammasi-ku yaxshi, lekin igemonning tushi qancha shirin boʻlgan boʻlsa, uygʻonishi shuncha dahshatli boʻldi. Banga oyga qarab irillay boshladi, shunda xuddi moy surib shibbalaganday taygʻanoq moviy yoʻl birdan prokuratorning koʻzi oldida oʻpirilib gʻoyib boʻldi. U koʻzini ochdi-yu birinchi navbatda, qatlning boʻlib oʻtgani esiga keldi. Dastavval oʻz odati boʻyicha Banganing boʻyinbogʻidan ushladi, soʻng xasta koʻzlari bilan osmondan oyni axtara boshdadi: oy bir oz yonga siljigan va picha soʻnib oqara boshlagan edi. Shu payt oy shu’lasini, balkonda, Pilatning koʻzi oddida paydo boʻlib lipillay boshlagan boshqa bir noxush va bezovta alanga soʻndira boshladi. Bu kenturion Kalamushkushning qoʻlida tutab yotayotgan mash’ala edi. Kalamushkush oʻziga hamla qilmoqchi boʻlgan badqahr koʻpakka dahshat va jaholat bilan qiyo boqib turardi.
— Tegma, Banga, — dedi prokurator xasta ovoz bilan va yoʻtalib qoʻydi. Soʻng kafti bilan koʻzini mash’aladan toʻsarkan davom etdi: — Hatto kechasi, oydinda ham tinchlik yoʻq menga. O, xudolar! Sizning vazifangiz ham boʻlmagʻur vazifa, Mark. Askarlarni nogiron qilasiz...
Mark prokuratorga hangu mang boʻlib tikilib qoldi, shunda prokurator hushini yigʻib oldi. U uyqusirab beixtiyor aytib yuborgan soʻzlarni haspoʻshlash maqsadida dedi:
— Xafa boʻlmang, kenturion, takror aytaman, mening ahvolim siznikidan ham yomon. Nima istaysiz?
— Maxfiy qorovul boshligʻi huzuringizga kirmoqchi, — dedi Mark xotirjam ohangda.
— Chaqiring, chaqiring, — deb prokurator tomogʻini tozalash uchun yoʻtalib qoʻyarkan, ayni paytda, yalangoyoqlari bilan paypaslab kavushlarini qidira boshladi. Ustunlarda mash’alalar porladi, kenturion qalin tagcharmli chorigʻi bilan koshinkor polda doʻq-doʻq yurib, boqqa chiqdi.
— Oydinda ham menga tinchlik yoʻq, — dedi oʻziga-oʻzi prokurator, tishlarini gʻijirlatib.
Balkonda endi qaytarma qalpoqli odam paydo boʻldi.
— Banga, tegma, — dedi prokurator past ovoz bilan va koʻppakning gardanini ezib qoʻydi.
Afraniy gap boshlashdan oddin, oʻz odatiga koʻra atrofiga qarab qoʻydi-da, oʻzini soyaga oldi, soʻng balkonda Bangadan oʻzga ortiqcha jonzod yoʻqligiga ishonch hosil qilgach, ohista dedi:
— Kaminani sudga berishingizni soʻrayman, prokurator. Siz haq boʻlib chiqdingiz. Men Kiriafdan kelgan Iudani saqlab qola olmadim, uni soʻyib ketishipti. Meni iste’foga chiqarib, sudga bering.
Afraniyning nazarida, unga toʻrtta koʻz — itning va boʻrining koʻzlari tikilib turganday boʻldi.
Afraniy egnidagi jubbasi ostidan hammayogʻida qon qotib qolgan va ikkita muhr bosilgan hamyon chiqardi.
— Mana shu pul toʻla qopchiqni hazrati buzrukning uyiga tashlab ketishipti qotillar. Qopchiqdagi qon dogʻlari — kiriaflik Iudaning qoni.
— Qiziq, pul qancha ekan? — deb soʻradi Pilat qopchiqqa engasharkan.
— Oʻttiz tetradraxma.
Prokurator miyigʻida kulimsirab dedi:
— Kam. Afraniy indamadi.
— Oʻldirilgan qayerda?
— Bu menga ma’lum emas, — dedi qaytarma qalpogʻini hech qachon boshidan yechmaydigan odam xotirjam, oʻz qadrini bilib. — Bugun ertalab qidiruvni boshlaymiz.
Prokurator bir seskanib tushdi, shippagining hadeganda taqilmayotgan toʻqasini oʻz holiga qoldirdi.
— Uning oʻldirilganini siz, axir, bilsangiz kerak?
Bu savoliga prokurator quruqqina javob oldi:
— Men, prokurator, oʻn besh yildan beri Iudeyada xizmat qilaman. Xizmatni men Valeriy Grat davrida boshlaganman. Odam oʻddirilgan, deb aytishim uchun uning jasadini koʻrishim shart emas, shunga koʻra, sizga xabar qilyapmankim, Kiriaf shahridan kelgan Iuda deb atalmish kimsani bundan bir necha soat oldin soʻyib ketishgan.
— Meni afv eting, Afraniy, — dedi Pilat, — hali uyqum batamom tarqaganicha yoʻq, shuning uchun nojoʻya gapirib qoʻydim. Men yomon uxlayman, — prokurator jilmayib qoʻydi, — keyin, tushimda muttasil oy shu’lasini koʻraman. Tasavvur qiling-a, biram kulgili. Goʻyo men oʻsha shu’la boʻylab sayr etarmishman. Shunday qilib, men bu ish yuzasidan sizning taxminingizni bilmoqchiman. Uni qayerdan qidirmoqchisiz ? Qani, oʻtiring-chi, maxfiy xizmat boshligʻi.
Afraniy ta’zim qildi, oromkursini yaqinroq surib oʻtirgan edi, shamshiri sharaqlab ketdi.
— Men uni Hefsimaniya bogʻidagi juvozxona yaqinidan qidirmoqchiman.
— Xoʻsh, xoʻsh. Nega endi aynan oʻsha yerdan?
— Igemon, fahmimcha, Iuda na Yershalaimning oʻzi-da, na undan uzoqroq biron yerda oʻldirilgan. Uni Yershalaimga yaqin biron ovloqda oʻldirishgan.
— Sizni men oʻz ishining omilkori boʻlgan odamlardan biri deb hisoblayman. Rimda, desam, qanchalik toʻgʻri boʻlarkin — aniq aytolmayman-u, lekin mustamlakalarimizda sizga teng keladigani yoʻq. Sabab nima, izohlab bering?
— Iudaning shubhali odamlar qoʻliga — shahar ichida ilinishini hech tasavvur qila olmayman, — deb past ovoz bilan gapira boshladi Afraniy. — Koʻchada birovni imi-jimida boʻgʻizlab ketib boʻlmaydi. Demak, uni avrab biron-bir pastqam yertoʻlaga olib borishlari kerak. Illo, xizmat xodimlari Quyi Shaharni qidirib chiqishdi va shubhasiz shahar ichida oʻldirilgan boʻlganida uni topmay qoʻyishmasdi. Lekin u shaharda yoʻq, bunga men kafilman. Agar uni shahardan olisrokda oʻldirishganda edi, manavi pul solingan qopchiq hazrati buzrukning uyiga bunchalik tez kelib tushmagan boʻlardi. U shaharga yaqin yerda oʻldirilgan. Uni shahardan avrab olib chiqib ketishgan.
— Buning qanday uyushtirilganiga hech aqlim bovar qilmayapti.
— Ha, prokurator, mazkur ishda tugʻilgan eng ogʻir savol shu, uni yecha olish-olmasligimni hatto oʻzim ham bilmayman.
— Darhaqiqat, jumboq! Dindor odam hayit oqshomida, arafa oshidan voz kechib, noma’lum sabab bilan shahardan chiqib ketadi-yu, oʻsha yerda halok boʻladi. Uni kim va qay yoʻsinda avrab olib chiqib ketdi ekan? Ayol kishining ishi emasmikin bu? — tuyqus ruhlanib ketdi prokurator.
Afraniy bamaylixotir va qat’iy javob qaytardi:
— Aslo, prokurator. Bunday boʻlishi sira mumkin emas. Mantiqan mulohaza qilish lozim. Iudaning oʻlimidan kim mapfaatdor edi? Qandaydir sayoq xayolparastlar toʻdasi, turgan gapki, ular davrasida ayol kishining boʻlishi hech aqlga sigʻmaydi. Men sizga aytsam, prokurator, uylanish uchun pul kerak boʻladi, odamzodni yorugʻ dunyoga keltirish uchun ham oʻsha narsa zarur, ammo ayol kishining yordamida bu ishni amalga oshirish uchun, aytib qoʻyay, juda ham koʻp pul kerak boʻladi, bunday pul esa sayoqlarning birontasida ham yoʻq. Bu ishda ayol jinsi qatnashmagan, prokurator. Shuni ham aytib qoʻyay: qotillikni bu yoʻsin izohlash ishni chuvalashtirib yuborishi, toʻgʻri xulosa chiqarishga xalal berishi va meni chalgʻitib qoʻyishi mumkin.
— Siz mutlaqo haq koʻrinasiz, Afrapiy, — derdi Pilat, — men faqat oʻz taxminimni aytuvdim, xolos.
— Taassufki, bu yanglish taxmin, prokurator.
— Xoʻsh, unda qanday qarorga kelish mumkin? — xitob qildi prokurator, Afraniyning yuziga oʻsha sinchkovlik bilan tikilarkan.
— Mening taxminimcha, sabab — oʻsha pul.
— Ajoyib fikr! Lekin kim va nima uchun unga tunda pul taklif qiladi, ustiga-ustak, shahar tashqarisida-ya?
— E, yoʻq, prokurator, bunday emas. Menda yagona bir taxmin bor, agar u xato boʻlib chiqsa, boshqa hech qanday izoh topa olmasam kerak, — Afraniy prokurator tomon engashib, pichirlab dedi: — Iuda oʻz ulushini yolgʻiz oʻzigagina ma’lum boʻlgan birop xilvatroq yerga yashirmoqchi boʻlgan.
— Gʻoyat dono izoh. Chindan ham shunday boʻlgani aniqqa oʻxshaydi. Endi fikringizga tushundim: uni odamlar emas, balki oʻz mulohazasi shahardan olib chiqib ketgan. Ha, ha, xuddi shunday.
— Shunday. Iuda badgumon odam boʻlgan. U pullarini odamlarda yashirmoqchi boʻlgan.
— Ha, siz Hefsimaniyaga dedingiz. Lekin nima uchun uni aynan oʻsha yerdan izlamoqchisiz, men bunga, ochigʻi, tushuna olmayapman.
— O, prokurator, buni tushunish juda oson. Hech kim oʻz pulini yoʻl yoqasiga, ochiq va sayhon yerga yashirmaydi. Binobarin, Iuda na Xevron yoʻlida, na Vifaniya yoʻlida boʻlgan. U hammayogʻi dov-daraxt bilan toʻsilgan xilvat bir goʻshaga borgan boʻlishi kerak. Bu kunday ravshan narsa. Yershalaim yaqinida esa Hefsimaniyadan boʻlak bunday xilvatgoh yoʻq. Keyin uzoqroqqa ketishi ham mumkin emas.
— Meni toʻla ishontirdingiz. Xoʻsh, endi nima qilish kerak?
— Men hoziroq odamlarimga shahar tashqarisida Iudaning payiga tushgan qotillarni qidirishni buyuramanda, oʻzim shu asnoda, boya sizga ma’lum qilganimdek, oʻzimni sudga beraman.
— Nima uchun?
— Iuda kechqurun Kaifaning qasridan chiqqach, odamlarim uni bozorgohda koʻzdan yoʻqotib qoʻyishgan. Nega bunday boʻlganiga hech aqlim yetmayapti. Umrim bino boʻlib bunday hol yuz bermagandi. Siz bilan guhbatlashib chiqqanim zahotiyoq uni nazorat ostiga olgan edik. Lekin bozorga yaqinlashganda, «lip» etib uzini qayoqqadir urdi-yu, koʻzni shamgʻalat qilib qoʻyib, birdan izsiz gʻoyib boʻldi-qoldi.
— Xoʻsh. Endi mendan eshiting: sizni sudga berishni lozim topmayman. Siz qoʻlingizdan kelgan hamma ishni qilgansiz, dunyodagi hech kimsa, — shu yerga kelganda prokurator kulib qoʻydi, — sizday jonini koyitolmasdi. Siz Iudani koʻzdan qochirgan aygʻoqchilaringizni jazolang. Illo ogohlantirib qoʻyay, bergan jazoingiz qattiq boʻlmasligi kerak. Har qalay, biz oʻsha mal’unni muhofaza qilish uchun qoʻlimizdan kelgan hamma ishni qildik-ku! Ha-ya, bir narsani soʻrash esimdan chiqipti, — prokurator peshonasini ishqaladi, — pulni qanday qilib Kaifaning qasriga tashlab ketishdiykin?
— Bilasizmi, prokurator... Bu ish unchalik qiyin emas. Qasoskorlar Kaifa qasrining orqa tomoniga oʻtishgan, u yerda qasrning orqa hovlisi xilvat tor koʻcha bilan oʻralgan. Oʻsha yerda tugunchani devordan oshirib otishgan.
— Ichida xat bilan-a?
— Ha, xuddi siz taxmin qilganingizdek, prokurator. Ha, mana oʻzingiz koʻring, — shunday deb Afraniy tuguncha ustidagi muhrni sindirib, uni Pilatga ochib koʻrsatdi.
— I-i, nima qilyapsiz, Afraniy, axir, muhr jomega taalluqli boʻlsa kerak!
— Prokurator zinhor buning tashvishini qilmasinlar, — dedi Afraniy tugunchani qayta yoparkan.
— Nahot sizda hamma muhrlar boʻlsa? — deb kuldi Pilat.
— Boshqacha boʻlishi mumkin emas, prokurator, — deb javob qildi Afraniy oʻta jiddiy tarzda.
— Kaifanikida nimalar boʻlganini koʻz oldimga keltiryapman.
— Ha, prokurator, bu hol ularni qattiq hayajonga solgan. Shu bois meni darhol chaqirtirishdi.
Pilatning koʻzlari chaqnab ketgani hatto shu gʻira-shirada ham aniq koʻrindi.
— Bu qiziqarli, juda qiziqarli hol...
— Sizga e’tiroz bildirishga jur’at etaman, bu qiziqarli boʻlmagan. Balki juda zerikarli va koʻngilsiz ishdir. Mening, Kaifa qasrida bironta odamga pul toʻlanmaganmidi, deb bergan savolimga, qat’iyan rad javobini berishdi.
— Shunaqa deng! Ha, yaxshi, toʻlashmagan boʻlsa toʻlashmabdi-da. Unda qotillarni topish yana ham qiyinlashadi.
— Juda toʻgʻri, prokurator.
— Darvoqe, Afraniy, miyamga toʻsatdan bir fikr keldi: u oʻz joniga oʻzi qasd qilmaganmikin?
— E, yoʻq, prokurator, — deb javob qildi Afraniy taajjubdan oʻzini oromkursi suyanchigʻiga tashlarkan, — meni afv eting-u, ammo bunday boʻlishi aslo mumkin emas!
— E, bu shaharda hamma narsa boʻlishi mumkin!
Mana meni aytdi dersiz, bu haqdagi mish-mishlar hademay butun shaharga tarqaladi.
Shunda Afraniy prokuratorga koʻz qirini tashlab oldi-da, oʻylab turib javob qildi:
— Bu boʻlishi mumkin, prokurator.
Garchi kiriaflik Iudaning oʻldirilgani kunday ravshan boʻlsa ham, prokurator bu masalani hech xayolidan chiqara olmayotganga oʻxshardi, shunga koʻra faromushroq kayfiyatda dedi:
— Uni qanday oʻldirishganini oʻz koʻzim bilan koʻrishni istardim.
— U gʻoyatda ustalik bilan oʻldirilgan, prokurator, — deb javob qildi Afraniy prokuratorga bir oz kinoya bilan boqarkan.
— Siz buni qayoqdan bilasiz?
— Marhamat qilib qopchiqqa e’tibor bering, prokurator, — deb javob qildi Afraniy, — sizni ishontirib aytamanki, Iudaning qoni tizillab otilgan. Kamina, oʻz umrimda qatl etilganlarni koʻp koʻrganman, prokurator!
— Demak, u qaytib oʻrnidan turmaydi?
— Yoʻq, prokurator, turadi, — Afraniy jilmayib turib faylasufona javob qildi, — faqat bu shaharda intizorlik bilan kutilayotgan Masiho karnayi uning boshi uzra yangragan chogʻda. Illo ungacha turmaydi!
— Bas, Afraniy! Bu masala oydinlashdi. Endi dafn masalasiga koʻchaylik.
— Qatl etilganlar dafn qilindi, prokurator.
— O, Afraniy, sizni sudga berish jinoyat boʻlardi. Siz eng yuksak mukofotga loyiqsiz. Xoʻsh, tafsilot-chi?
Afraniy gap boshlab, oʻzi Iudaning ishi bilan mashgʻul boʻlgan paytda, maxfiy qorovul xizmatchilari uning yordamchisi boshchiligida qosh qoraygan chogʻda Taqir Tepaga yetib borishgan, biroq u yerdan bir jasadning gʻoyib boʻlgani haqida soʻzlab berdi. Pilat seskanib ketib, xirqiroq ovoz bilan dedi:
— Obbo, shu narsani oddini olish xayolimdan faromush boʻlgan ekan-da!
— Aslo bezovta boʻlmang, prokurator, — dedi Afraniy va hikoyasini davom ettirdi: — Koʻzlarini quzgʻunlar choʻqigan Dismas bilan Gestasning jasadlarini topishgach, darhol uchinchi jasadni axtarishga kirishishgan. Saldan keyin uni ham topishgan. Bir odam...
— Leviy Matvey, — dedi Pilat savol ma’nosida emas, koʻproq tasdiq ma’nosida.
— Shundoq, prokurator...
Leviy Matvey Taqir Tepaning shimoliy yonbagʻridagi bir gʻor ichida qorongʻi tushishini kutib oʻtirgan. Iyeshua Ha-Notsrining yalangʻoch jasadi ham uning yonida boʻlgan. Soqchilar qoʻllarida mash’ala bilan gʻorga kirishganida Leviyning ruhi tushib ketib, gʻazablaia boshlagan. U: «Hech qanday jinoyat qilganim yoʻq, har bir inson, qonunga koʻra, agar xohlasa, qatl etilgan jinoyatchini dafn etish huquqiga ega», deb chinqirgan. Keyin jasaddan ayrilishni istamasligini aytgan. U qattiq hayajonlanib, tuturiqsiz gaplarni baqira boshlagan, goh yolvorgan, goh dagʻdagʻa va haqorat qilgan...
— Uni qoʻlga olishgandir? — deb soʻradi Pilat noxushlik bilan.
— Yoʻq, prokurator, yoʻq, — deb taskin berdi Afraniy, — gustoh telbaga, jasad albatta dafn etiladi, deb tushuntirishgan.
Leviy eshitgan gapini ma’nisiga yetgach, koʻngli tinchigan, lekin hech qayoqqa ketmay, dafn marosimiga qatnashmoqchi ekanini bayon qilgan. U, oʻldirsanglar ham ketmayman, deb aytgan, hattoki, dafnda ishtirok etish evaziga yonida olib yurgan non kesadigan pichoqni ham tavsiya qilgan.
— Uni haydab yuborishgandir? — boʻgʻiq ovoz bilan soʻradi Pilat.
— Yoʻq, prokurator, yoʻq. Yordamchim uning dafnda ishtirok etishiga ruxsat beripti.
— Yordamchilaringizdan qay biri bosh boʻldi dafnga? — deb soʻradi Pilat.
— Tolmay, — deb javob berdi Afraniy va xavotirlanib ilova qildi: — Yo xatoga yoʻl qoʻydimikin u?
— Davom eting, — dedi Pilat, — xato qilmagan. Men, Afraniy, ochigʻi, sal gangib qoldim chogʻi, nazarimda, umrida xato qilmaydigan odam bilan muloqotda boʻlayotgandayman. Oʻsha odam — sizsiz.
— Leviy Matveyni qatl etilganlarning jasadlari ortilgan aravaga oʻtkazishgan va ikki soatlardan keyin ular Yershalaimdan shimolrokdagi xilvat bir daraga yetib borishgan. Komanda a’zolari navbatma-navbat ishlashib, bir soat ichida chuqur xandaq qazishgan va uchala jasadni shu xandaqqa dafn etishgan.
— Yalangʻoch holdami?
— Yoʻq, prokurator, xodimlarim kafan oʻrniga jubbalar olivolishgan edi. Dafn etilayotganlarning barmoqlariga halqalar kiydirilgan. Iyeshuaning xdlqasida bitta chiziq bor. Xandaqqa tuproq tortilib, ustidan tosh bostirilgan. Shartli belgilar Tolmayga ma’lum.
— O, agar buni oldinroq bilganimda edi-ya! — dedi Pilat aftini burishtirib. — Axir men albatta koʻrishim kerak edi oʻsha Leviy Matveyni...
— U shu yerda, prokurator!
Pilat koʻzlarini katta ochib, Afraniyga bir necha lahza tikilib qoldi, soʻng shunday dedi:
— Mazkur ish yuzasidan koʻrsatgan barcha faoliyatingiz uchun tashakkur sizga. Ertaga huzurimga Tolmayni yuborsangiz va hoziroq xizmatidan mamnun ekanligimni unga aytib qoʻysangiz, sizdan esa, Afraniy, —deb prokurator xontaxta ustida yotgan kamarining kissasidan bir uzuk oldi va uni maxfiy xizmat boshligʻiga uzatarkan, dedi: — Ushbuni esdalik uchun qabul qilishingizni soʻrayman.
— Afraniy ta’zim qilarkan, dedi:
— Iltifotingizning hududi yoʻq, prokurator.
— Dafn bilan mashgʻul boʻlgan xodimlaringizni mukofotlang. Iudani qochirib yuborgan aygʻoqchilarga hayfsan e’lon qiling. Leviy Matveyni esa hoziroq huzurimga boshlab keling. Men Iyeshua haqida butun tafsilotni bilmoqchiman.
— Bosh ustiga, prokurator, — dedi Afraniy va har qadamda ta’zim qila-qila tisarilib chiqa boshladi, prokurator esa qarsak chalib, qichqirdi:
— Hoy, bu yoqqa! Shamlar yoqilsin!
Afraniy boqqa kirib borayotganidayoq Pilat orqasida paydo boʻlgan xizmatkorlarning qoʻlida shamlar miltillab yona boshlagan edi. Bir zumda xontaxta ustida uchta shamchiroq paydo boʻldi-yu, oydin tun bogʻ tomonga chekindi, goʻyo uni Afraniy oʻzi bilan olib ketgan edi. Balkonda Afraniyning oʻrnida devqomat kenturion kuzatuvida jikkakkina, oriq bir odam iaydo boʻldi. Kenturion, koʻzi prokuratorning koʻziga gushishi bilan, bogʻ tomon chekinib, gʻoyib boʻldi.
Prokurator kelgan odamga qattiq sinchkovlik bilan tikilib, uni xiyol hadiksirab kuzata boshladi. Odatda koʻp shov-shuv boʻlgan va hech xayoldan koʻtarilmaydigan odam nihoyat koʻz oldida namoyon boʻlgan chogʻda unga shunday tikilib qaraydilar.
Kelgan odam qirq yoshlarda boʻlib, qop-qorayib ketgan, kiyimlari chuvrindi, boshdan-oyoq hammayogʻiga loy sachrab, qotib qolgan, qovoqlari ostidan oʻqrayib qarar edi. Qisqasi, bu oʻlgudek badburush odam koʻproq jome boʻsagʻasi yo sershovqin, iflos Quyi Shaharning bozorlarida qalashib yotgan tilanchilarga oʻxshardi.
Sukut uzoq davom etdi, nihoyat uni Pilat huzuriga olib kelingan mana shu odamning alomat raftori buzdi. Uning rangi oʻzgarib, birdan gandiraklab ketdi, agar isqirt qoʻli bilan xontaxtaning chetidan ushlab qolmaganida yiqilib tushishi muqarrar edi.
— Nima boʻldi? — deb soʻradi undan Pilat.
— Hech nima, — deb javob qiddi Leviy Matvey va goʻyo bir nimani yutib yuborganday alomat yutindi. Uning qiltiriq, yalangʻoch, isqirt boʻyni bir shishib, yana puchaydi.
— Nima boʻldi senga, javob ber, — deb takror soʻradi Pilat.
— Charchadim, — dedi Leviy va gʻamgin koʻzlarini yerga tikdi.
— Oʻtir, — dedi Pilat oromkursiga ishora qilib. Leviy prokuratorga shubha bilan qaradi, oromkursi tomon yurdi, uning oltin bandiga koʻz qiri bilan qoʻrqa-pisa qarab qoʻyib, oromkursiga emas, uning yoniga, yerga oʻtirdi.
— Qani ayt, nega unga oʻtirmading? — deb soʻradi Pilat.
— Hammayogʻim iflos, uni bulgʻab qoʻyaman, — dedi Leviy yerga qaragancha.
— Hozir senga ovqat berishadi.
— Ovqat yegim yoʻq, — javob qildi Leviy.
— Nima qilasan yolgʻon gapirib? — dedi Pilat past ovoz bilan. — Axir kun boʻyi, balki kechadan beri tuz totmagansan. Ha, yaxshi, yemasang yema. Seni bu yerga chaqirishimdan maqsad, pichogʻingni koʻrmoqchiman.
— Meni bu yoqqa olib kirishayotganda navkarlar pichoqni olib qoʻyishdi, — deb javob qildi Leviy va ma’yus ohangda ilova qildi: — Ayting, pichoqni berishsin, men uni egasiga qaytarishim kerak, uni oʻgʻirlab olganman.
— Nima maqsadda?
— Arqon kesish uchun, — javob qildi Leviy.
— Mark! — deb qichqirdi prokurator, shu zahoti kunturion balkonda paydo boʻldi. — Buning pichogʻini menga bering.
Kenturion kamariga osilgan ikki gʻilofning biridan non kesadigan iflos bir pichoqni chiqarib, prokuratorga uzatdi-da, oʻzi chiqib ketdi.
— Qayerdan olgan eding bu pichoqni?
— Xevron qopqasi yonidagi non doʻkonidan, shaharga kiraverishda, chap qoʻlda.
Pilat pichoqning keng damini koʻzdan kechirdi, negadir uning oʻtkir-oʻtmasligini barmogʻi bilan sinab ham koʻrdi va dedi:
— Pichokdan koʻngling toʻq boʻlsin, uni oʻsha doʻkonga olib borib berishadi. Endi men yana bir narsani koʻrishim kerak: yoningda olib yurgan pergamentni koʻrsat — unga Iyeshuaning soʻzlari yozilganmish.
Leviy Pilatga nafrat bilan qaradi va shunday sqimsiz jilmaydiki, yuzi nihoyat darajada badbashara boʻlib ketdi.
— Bisotimda qolgan shu bittayu bitta narsani ham tortib olmoqchimisiz?
— Men, ber, deganim yoʻq, — javob qiddi Pilat, — koʻrsat, dedim xolos.
Leviy qoʻyniga qoʻl tiqib, bir oʻram pergament chiqardi. Pilat uni olib, xontaxta ustiga, shamlar oraligʻiga yozdi-da, koʻzlarini qisgancha siyoh bilan pihoyatda gʻaliz yozilgan belgilarni oʻrgana boshladi. Bu aji-buji yozilgan satrlarning ma’nisiga tushunish amri mahol edi, shunga koʻra Pilat aftini burishtirib, pergament ustiga engashib olib, barmogʻini s:atrlar ustida yurgʻizardi. Har nechuk u pergamentdagi yozuv bir-biriga bogʻlanmagan allaqanday hikmatli soʻzlar, qandaydir roʻzgʻorga daxddor gaplar, sanalaru she’r parchalaridan iborat ekanligini aniqladi. Pilat ba’zi soʻzlarni hijjalab oʻqidi ham: «Oʻlim yoʻq... Kecha biz bahorgi shirin bakkurotdan yedik...».
Oʻqishga qiynalganidan Pilatning afti burishib ketgan edi, u koʻzlarini qisib pergamentni zoʻrgʻa hijjalab oʻqirdi: «Biz obihayot oquvchi musaffo daryoni koʻrgaymiz... Bashariyat quyoshni shaffof kristall orqali kuzatadi...».
Shu payt Pilat birdan choʻchib tushdi. U pergamentning oxirgi misralarida shunday soʻzlarni oʻqiy oldi: «... eng ulkan illat... qoʻrqoqlik».
Pilat pergamentni karnay qilib oʻrab, tezkorlik bilan uni Leviyga uzatdi.
— Ol, — dedi u va picha sukutdan soʻng qoʻshimcha qildi: — Sen kitob shaydosi koʻrinasan, nima qilasan soʻqqabosh holda, och-yalangʻoch, boshpanasiz sangʻib yurib. Qaysariyada katta kutubxonam bor, men juda badavlat odamman, seni oʻz xizmatimga olmoqchiman. Sen uyimda qadimgi qoʻlyozmalarni saralab, avaylab, saqlaysan. Qorning ham toʻq, egning ham but boʻladi.
Leviy oʻrnidan turib javob berdi:
— Yoʻq, xohlamayman.
— Nega? — deb soʻradi gʻazabdan yuzi qoraya boshlagan prokurator, — men manfur koʻrinyapmanmi senga, qoʻrqasan?
Leviyning yuzi boyagiday yoqimsiz kulgidan oʻzgardi va u dedi:
— Yoʻq, aksincha, sen mendan qoʻrqa boshlaysan. Mening yuzimga tik boqish sen uchun oson boʻlmaydi, uni qatl ettirganingdan keyin.
— Jim boʻl, — dedi Pilat, — yaxshisi, pul ol. Leviy rad ma’nosida bosh chayqadi, prokurator gapini davom ettirdi.
— Bilaman, sen oʻzingni Iyeshuaning shogirdi deb hisoblaysan, ammo senga aytsam, u bergan saboqlardan birontasini ham uqib olmabsan. Zero, uqqaningda, mendan biron tuhfa olarding, albatta. Yaxshilab eshitib ol: u oʻlimi oldidan, hech kimni ayblamayman, deb aytipti, — Pilat barmogʻini ma’noli koʻtardi, yuzi ucha boshladi. — Tirik boʻlganida u ham albatta biron nima olardi. Sen toshbagʻirsan, lekin u toshbagʻir emas edi. Endi qayoqqa borasan?
Leviy birdan xontaxtaga yaqin kelib, ikkala qoʻlini unga tiradi-da, oʻt chaqnayotgan koʻzlarini prokuratorga tikib, pichirlab dedi:
— Bilib qoʻy, igemon, Yershalaimda men bir odamni soʻyaman. Senga shuni aytib qoʻymoqchimanki, hali yana qon toʻkiladi, bilib qoʻy.
— Men ham bilaman yana qon toʻkilishini, — deb javob qildi Pilat, — bu gaping bilan meni aslo ajablantirmading. Sen meni boʻgʻizlamoqchi boʻlsang kerak, albatta?
— Seni boʻgʻizlashga qurbim yetmaydi, — deb javob qildi Leviy tishlarini koʻrsatib tirjayarkan, — men u darajada ahmoq emasman, illo anavi kiriaflik Iyeshuani soʻymay qoʻymayman, qolgan umrimni shu ishga tikdim.
Shunda prokuratorning koʻzlarida mamnuniyat aks etdi va u Leviy Matveyni barmogʻi bilan oʻzi tomon imlab, shunday dedi:
— Sen bu ishni qila olmaysan, urinib ovora boʻlma. Iudani bugun tunda soʻyib ketib boʻlishgan.
Leviy birdan orqaga tisarildi, atrofga vahshiyona koʻz tashlab, chinqirdi:
— Kim qildi buni?
— Gʻayirlik qilma, — dedi Pilat tishining oqini koʻrsatib va qoʻllarini bir-biriga ishqab, — Iyeshuaning sendan boshqa ham «muxlis»lari bor koʻrinadi.
— Kim qildi buni? — deb takrorladi Leviy pichirlab.
Pilat unga javob qildi:
— Men qildim.
Leviyning ogʻzi lang ochilib, prokuratorga serrayib tikilib qoldi, prokurator esa:
— Gunohni yuvish uchun buning oʻzi ozlik qiladi, nlbatta, lekin harholda shu ishni men qildim, — dedi u va qoʻshib qoʻydi: — Xoʻsh, endi biron nima olarsan?
Leviy oʻylanib qoldi, koʻngli ancha yumshadi va iihoyat dedi:
— Buyur, menga bir boʻlak toza pergament berishsin.
Oradan bir soat oʻtdi. Endi Leviy qasrda yoʻq edi. Endi tonggi sukunatni bogʻda yurgan soqchilarning ohista odim tashlashlarigina buzardi. Oyning rangi tez oʻcha boshladi, osmonning ikkinchi chekkasida — ufqda tong yulduzi oqish dogʻ boʻlib koʻrinardi. Shamchiroqlar allaqachon oʻchgan. Prokurator chorpoyada otardi. U kaftini yonogʻi ostiga qoʻyib, jimgina uxlar, Banga ham uning yonida pinakka ketgan edi.
Nison oyining oʻn beshinchi tongini shunday qarshi olgan edi Iudeyaning beshinchi prokuratori Pontiy Pilat.

Yigirma yettinchi bob
50-Kvartiraning Tugatilishi
Margarita «... nison oyining oʻn beshinchi tongini shunday qarshi olgan edi Iudeyaning beshinchi prokuratori Pontiy Pilat» degan jumla bilan yakunlanuvchi bobning nihoyasiga yetganida tong otgan edi.
Chumchuqlar galasi hovlidagi oqtol va joʻka shoxlariga qoʻnib olib, shoʻx va hayajonli suhbat boshlagan edi.
Margarita oromkursidan turib kerishdi, shundagina butun vujudi qaqshayotganini va uyqu elitayotganini his qildi. Biroq uning ruhi gʻoyatda tetik edi. Fikrlari parishon emas, bugungi tunni gʻayritabiiy tarzda oʻtkazgani uni aslo bezovta qilmas edi. Margaritaning shaytonlar bazmida boʻlgani ham, qandaydir moʻ’jizaviy tarzda ustani qaytarib berishgani ham, quyib kul boʻlgan romanning qayta paydo boʻlgani ham, podvaddagi ikki xonalik kvartiradan badkirdor Aloiziy Mogarich quvilib, hamma narsa yana oʻz joyida qaror topgani ham uni aslo hayajonga solmagan edi. Xullas, Voland bilan tanishuv unga hech qanday ruhiy ziyon yetkazmadi. Hamma narsa xuddi risoladagidek boʻldi. Margarita narigi xonaga oʻtib, ustaning orombaxsh, mast uyquda yotganini koʻrdi, bekorga yonib turgan stol ustidagi chiroqni oʻchirdi-da, qarama-qarshi devor tagidagi ustiga eski va yirtiq choyshab yozilgan divanchaga choʻzildi. Bir daqiqadan keyin uxlab ketdi, ammo oʻsha kuni ertalab u hech qanday tush koʻrmadi. Podvaldagi ikki xona sukutda, podval ustidagi moʻ'jazgina uy ham sukutga tolgan, xilvat tor koʻcha ham suv quygandek jimjit edi.
Ammo bu mahal, ya’ni shanbaga oʻtar kuni tong pallasida Moskvadagi bir muassasa joylashgan binoning butun bir qavati bedor edi, uning asfal't yotqizilgan keng maydonga (maxsus mashinalar ohista yurib suv sepayotgan va supurayotgan maydonga) ochiladigan derazalarida chiroqlar endigina bosh koʻtarib kelayotgan quyosh shu’lasi bilan bas boylamoqchi boʻlganday charaqlab yonib turardi.
Butun qavat Voland ishi yuzasidan boshlangan tergov bilan mashgʻul va bu yerdagi oʻnta xonaning hammasida tuni bilan chiroq yonib chiqqan edi.
Sirasini aytganda, faqat kecha, juma kuni, Var'ete teatrining ma’murlari gʻoyib boʻlish oqibatida hamda undan bir kun oldin oʻtkazilgan jodugarlik seansi paytida yuz bergan har xil noma’qulchiliklar tufayli teatrni yopishga toʻgʻri kelgandan keyingina masala oydinlashdi. Lekin gap shundaki, shundan keyin ham idoraning uygʻoq qavatiga yangidan-yangi materiallar toʻxtovsiz kelib turdi.
Tergov olib borayotganlar endilikda gʻirt maynavozchilikning (yana allaqanday sehrli fokuslar va mutlaqo oshkora jinoyatlar bilan omixta boʻlgan maynavozchilik) hidi kelib turgan bu oʻta gʻaroyib ishga Moskvaning turli tomonida yuz bergan turli xil, chalkash ishlarni bogʻlab, yagona hodisa sifatida ish koʻrishlari lozim edi.
Elektr chiroqlari bilan charogʻon bu uygʻoq qavatga birinchi boʻlib chaqirilgan odam akustika komissiyasining raisi Arkadiy Appollonovich Sempleyarov boʻldi.
Uning Toshkoʻprik yaqipidagi uyga joylashgan kvartirasida juma kuni tushlikdan keyin telefon jiringlab, bir erkak ovozi Arkadiy Appollonovichni soʻradi. Telefon trubkasini koʻtargan Arkadiy Lpollonovichping xotini ma’yus ohangda erining betob boʻlib yotgani va telefonga kela olmasligini aytdi. Lekin shunga qaramay Arkadiy Apollonovich trubkani olishga ajbur boʻldi. Arkadiy Apollononichni kim, qayerdan soʻrayapti, deb berilgan savolga telefonda juda qisqa javob qilishdi.
— Mana, hozir... bir zumgina... bir daqiqa sabr qiling... — deb gʻoʻldiradi akustika komissiyasi raisining odatda oʻta takabbur xotini va Arkadiy Apollonovichni oʻrnidan turgʻazish uchun yotoqxonaga oʻqday otilib kirdi: Sempleyarov kecha teatrda berilgan seans va seansdan soʻng uyida kechasi boshlangan mash-mashadan (bu mashmasha bahonasi bilan saratovlik qiz-jiyani kvartiradan haydab chiqarildi) ichini it tirnab, iztirob chekib yotardi.
Toʻgʻri, bir zumda ham emas, lekin bir daqiqada ham emas, balki chorak daqiqa deganda Arkadiy Apollononich ichki koʻylak-ishtonda, chap oyogʻida bir poy tufli oilan telefon oddida paydo boʻlgan va:
— Ha, bu men... eshitaman, xoʻp boʻladi... — deb gʻoʻldiray boshlagan edi.
Bu mahal uning umr yoʻldoshi, shoʻrlik Arkadiy Apollonovichnipg oshkor boʻlgan jirkanch bevafoligini ham unutib yuborib, dahlizga ochiladigan eshikdan qoʻrqa-pisa moʻralarkan, erining bir poy tuflisini havoda silkigancha:
— Tuflingni kiyib ol, tuflingni... Oyogʻingdan zax oʻtadi, — deb pichirlardi, bunga javoban Arkadiy Aiollonovich yalangoyogʻi bilan shattalab xotinini haydar, unga oʻqrayib qoʻyarkan, trubkaga gʻoʻldirab derdi:
— Ha, ha, ha, boʻlmasam-chi, tushunaman... Hozir yetib boraman.
Arkadiy Apollonovich bugun oqshomni tergov borayotgan qavatda oʻtkazdi. Suhbat nihoyatda ogʻir, nihoyatda koʻngilsiz boʻldi, zero nafaqat kechagi qabohatli seans va lojada yuz bergan mushtlashish toʻgʻrisida, balki yoʻl-yoʻlakay zarurat yuzasidan, Yeloxovskaya koʻchasida turuvchi Militsa Andreevna Pokobat'ko haqida ham, saratovlik jiyani toʻgʻrisida ham, bulardan tashqari yana juda koʻp narsalar toʻgʻrisida ham mutlaqo oshkora gapirishiga toʻgʻri keldiki, bu hol Arkadiy Apollonovichni gʻayrita’rif azobga solardi.
Turgan gapki, oʻsha la’pati seansnipg shohidi (farosatli va mulohazali shohidi) boʻlgan, niqob taqqan sirli sehrgarning oʻzini ham, uning ikki loʻttiboz yordamchisini ham nihoyatda mukammal tasvirlab bergan, sehrgarning familiyasi aynan Voland ekanligini juda aniq eslab qolgan ziyoli va madaniyatli odam boʻlmish Arkadiy Apollonovich keltirgan dalil-dastaklar tergov ishini ancha jadallashtirib yubordi. Arkadiy Apollonovich bergan guvohlikni oʻzga odamlarning (shu jumladan, seans oqibatida jabrlangan ayrim xonimlarning va Sadovaya koʻchasidagi 50-kvartiraga yuborilgan kur'er Karpovning) guvohliklari bilan qiyoslash natijasida ushbu hangomalarning sababchilarini qayerdan qidirish kerakligi bir zumda aniqlandi - qoʻydi.
50-kvartirada bir emas, bir necha marta boʻlishib, nainki uni sinchiklab koʻzdan kechirishdi, hatto uning devorlarini ham toʻqillatib koʻrishdi, kamin moʻrkoniga ham moʻralashdi, xufiya joylarni qidirishdi. Biroq bu tadbirlarning bari hech qanday samara bermadi, kvartirada biron marta ham biron-bir jonzot uchramadi, holbuki Moskvaga keluvchi barcha ajnabiy turtistlar haqida xabardor boʻlish zimmasiga yuklangan shaxslar, Voland ismli sehrgar Moskvada yoʻq va boʻlishi ham mumkin emas, deb keskin va qat’iy ravishda ta’kidlashlariga qaramay, kvartirada qandaydir kimsalar mavjudligi judayam aniq edi.
Shunga qaramay, Moskvaga kelgan oʻsha Voland degan shaxs hech yerda roʻyxatdan oʻtmagan, hech bir kimsaga pasport yoki oʻzga biron hujjat, masalan, shartnoma varaqasini koʻrsatmagan va hech kim u toʻgʻrida biron-bir ma’lumot olmagan edi. Tomoshaxonalar komissiyasi qoshidagi programmalar boʻlimi mudiri Kitaysev, oʻsha gʻolib boʻlgan Styopa Lixodeev hech qanday Voland hech qanday programmasini menga tasdiqlash uchun yuborgani ham yoʻq, oʻsha Voland degan sehrgarning kelgani haqida hech qanday telefon ham qilingani yoʻq, deb xudoni oʻrtaga qoʻyib, qasam ichdi. Binobarin u, ya’ni Kitaysev Var'eteda bunday seans berilishiga Styopaning qanday yoʻl qoʻyganini mutlaqo tushunmas va buning sababini ham bilmas edi. Lekin Kitaysevga, axir oʻsha sehrgarni Arkadiy Apollonovich teatrda oʻz koʻzi bilan koʻribdi-ku, deb aytishganida, u faqat kiftini uchirib, koʻzini shiftga tikish bilan javob qildi. Lekin Kitaysevning koʻziga qarab,oldingidek oppoq ekanligini dadil e’tirof etdi.
Tomosha koʻrsatuvchi muassasa komissiyasi raisi Proxor Petrovichga kelsak...
Darvoqe, kabinetga militsiya kelgan hamon u oʻz kostyumi ichida paydo boʻldi va bu raftori bilan Lnna Richardovnani telbanamo quvontirib, bekorga bezovta qilingan militsiyani hayratdan ogʻzini ochirib qoʻydi... Yana oʻz oʻrniga qaytib, kul rang yoʻl-yoʻl kostyumi ichiga kirgan Petrovich, oʻzi qisqa muddatga gʻoyib boʻlgan paytida kostyumi yozgan koʻrsatmalarning barini toʻla-toʻkis ma’qulladi... ana shu Proxor Petrovich ham Voland degan shaxs haqida mutlaqo hech nima bilmas edi.
Siz nima deb oʻylasangiz oʻylang, kitobxon, ammo bu mutlaqo, aql bovar qilmaydigan hol edi: minglab tomoshabinlar, Var'etening butun hay’ati, nihoyat, jua bilimdon shaxs Arkadiy Apollonovich Sempleyarov bitta sehrgarni, shuningdek, uning badkor assistentlarini oʻz koʻzlari bilan koʻrishgan boʻlsa ham, sehrgarni hech yerdan topib boʻlmadi. Xoʻsh, oʻzingiz ayting-chi: nima, u oʻsha manfur seansi tugashi bilan yer qa’riga kirib gʻoyib boʻldimi yoki ba’zilarning ta’kidlashi-cha, u aslida Moskvaga mutlaqo kelmaganmidi ? Agar aytganimizdan birinchisi roʻy bergan deb faraz qiladigan boʻlsak, unda, u shubhasiz, oʻzi bilan birga Var'ete ma’muriyati rahbarlarini ham yer qa’riga olib kirib ketgan, lekin bordiyu ikkinchi taxminga toʻxtaladigan boʻlsak, unda badbaxt teatr ma’murlarining oʻzi bironta rasvogarchilik qilib qoʻyib (kabinetdagi deraza oynasining singanini va Gʻishtintuzning oʻzini qanday tutganini eslang!), Moskvadan qochib chiqib, bedarak ketgan boʻlib chiqadi.
Tergov ishini boshqargan odamga tan berish kerak. Gʻoyib boʻlgan Rimskiyni bir zumda qidirib topishdi. Gʻishtintuzning kinematograf oldidagi taksi toʻxtaydigan maydonchada oʻzini qanday tutganini ayrim vaqtlar, chunonchi seans tugagan va Rimskiyning gʻoyib boʻlgan paytlari bilan muqoyasa qilib koʻrilishi hamono hamma narsa oydinlashdiyu darhol Leningradga telegramma yuborildi. Bir soatdan keyin (juma kuni kechqurun) Rimskiyning «Astoriya» mehmonxonasida, toʻrtinchi qavatdagi toʻrt yuz oʻn ikkinchi xonadan topilgani haqida javob yetib keldi.
«Astoriya»ning toʻrt yuz oʻn ikkinchi xonasidagi kiyim javoniga yashiringan Rimskiy darhol hibsga olingan va oʻsha yerda, Leningradda soʻroq qilingan. Shundan soʻng Moskvaga yuborilgan telegrammada, Var'etening moliya direktori mutlaqo esini yoʻqotgan holatda ekanligi, berilgan savollarga biron joʻyali javob bermagani yoinki berishni xohlamagani haqida, bil’aks hadeb, uni qamoqxonaning zirhlangan kamerasiga qamab, qurolli soqchilar bilan qoʻriqlashlarini iltimos qilayotgani haqida yozilgan edi. Moskvadan yuborilgan telegrammada Rimskiyni soqchilar kuzatuvida Moskvaga joʻnatish buyurildi, shunga koʻra Rimskiy juma kuni kechqurungi poyezdda soqchilar kuzatuvida yoʻlga chiqdi.
Shu juma kuni kechqurun Lixodeevning ham izi topiddi. Uning toʻgʻrisida barcha shaharlarga telegramma yuborilib, qidiruv e’lon qilingan edi. Yaltadan: «Lixodeev Yaltada boʻlgan, lekin aeroplanda Moskvaga uchib ketdi», degan javob telegrammasi olindi.
Birdan-bir daragi topilmagan odam Varenuxa boʻldi. Deyarli butun Moskvaga taniqli boʻlgan bu mashhur teatr ma’muri dom-daraksiz yoʻqolgan edi.
Bu asnoda Var'ete teatridan chetda, Moskvaning boshqa yerlarida yuz bergan hodisalar bilan ham shugʻullanishga toʻgʻri keldi. Masalan, «Slavnoye more» qoʻshigʻini ijro etgan xodimlarning gʻayritabiiy raftorini (darvoqe, professor Stravinskiy teri ostiga qandaydir dori yuborish bilan ikki soat ichida ularning hammasini yana oʻz holiga keltirishga muvaffaq boʻldi), shuningdek, allambalo qogʻozlarni ayrim kishilar yo muassasalarga pul oʻrnida oʻtqazgan shaxslar va shunday yoʻl tutilishi oqibatida ziyon koʻrgan shaxslar masalasini ham oydinlashtirish lozim boʻldi.
Ma’lumki, bu hodisalar ichida eng koʻntilsiz, eng gʻalvali va eng mushkuli marhum Berliozning kallasini Griboyedov zaliga qoʻyilgan tobutdan kuppa-kunduz kuni oʻgʻirlab ketilgani boʻldi.
Butun Moskvaga yoyilib ketgan bu murakkab ishning chigallarini bittama-bitta yechish uchun oʻn ikkita tergovchi safarbar qilindi.
Tergovchilardan biri professor Stravinskiyning shifoxonasiga bordi va birinchi navbatda keyingi uch kun ichida shifoxonaga keltirilgan shaxslarning roʻyxatini soʻradi. Buning natijasida Nikonor Ivanovich Bosoy va kallasi uzilib qayta oʻrnatilgan bechora konferans'e topildi. Lekin ular tergovchini qiziqtirmadi. Chunki bularning ikkovi ham oʻsha noma’lum sehrgar boshchiligidagi toʻdaning qurboni boʻlganligi ravshan edi. Ammo Ivan Nikolayevich Bezdomniy tergovchini haddan tashqari qiziqtirib qoddi.
Juma kuni kechga yaqin Ivanushka yotgan 117-xonaning eshigi ochilib, bu yerga Moskvadagi eng yaxshi tergovchilardan biri deb sanalishiga qaramay, qiyofasidan tergovchiga mutlaqo oʻxshamaydigan kulcha yuz, vazmin, muloyim bir yigit kirib keldi...
Tergovchi xushmuomalalik bilan oʻzini tanitdi va Ivan Nikolayevichning huzuriga oʻtgan kuni Patriarx koʻli boʻyida sodir boʻlgan hodisalar xususida gaplashgani kelganini aytdi.
O, afsus, bu tergovchi sal oldinroq, hech boʻlmasa, payshanbaga oʻtar kechasi kelganida bormi, Ivanning boshi osmonga yetgan boʻlardi: oʻshanda u Patriarx koʻlida yuz bergan voqeani rosa kuyib-pishib hikoya qilmoqchi boʻlgan, ammo uning aytganlariga e’tibor berishmagan edi. Mana endi uning maslahatchini tutish orzusi ushaldi, endi u hech kimning orqasidan quvmaydi, aksincha oʻsha chorshanba kuni kechqurun sodir boʻlgan voqeani eshitish uchun mana, uning huzuriga oʻzlari kelishipti.
Lekin, taassufki, Berlioz halokatidan keyin oʻtgan vaqt ichida Ivanushka tamomila oʻzgarib ketgan edi. U tergovchining barcha savollariga bajonidil va muloyimlik bilan javob qaytarar, ammo uning ni-gohida ham, gapirish ohangida ham loqaydlik sezilib turardi. Berlioz fojiasi endi shoirni tashvishga solmay qoʻygan edi.
— Ayting-chi, Ivan Nikolayevich, Berlioz tramvay tagiga yiqilib tushganida siz turniketdai uzoqdami-dingiz ?
Ivan negadir beparvolik bilan sezilar-sezilmas jilmayib qoʻydi-da, javob qildi:
— Men uzoqda edim.
— Anavi katak kamzul kiygan turniket oldida turganmidi?
— Yoʻq, u sal nariroqdagi skameykada oʻtirgan edi.
— Berlioz yiqilib tushganida uning turniket oldiga bormaganini aniq eslaysizmi?
— Eslayman. Borgani yoʻq. U yastanib oʻtirgan edi. Tergovchi boshqa savol bermadi. U Ivanushka bilan qoʻl berib xayrlasharkan, tezroq tuzalib keting, dedi va tez kunlarda uning yangi she’rlarini oʻqishiga umid bildirdi.
— Yoʻq, — ohista javob qildi Ivan, — men endi hech qachon she’r yozmayman.
Tergovchi muloyim jilmayib qoʻyib dedi:
— Hozir siz bir oz ruhan siqilgansiz, lekin aminmanki, bu hol hademay oʻtib ketadi.
— Yoʻq, — dedi Ivan tergovchiga emas, soʻnib borayotgan olis ufqqa tikilib, — bu hol endi hech qachon tugamaydi. Men yozgan she’rlar — yomon she’rlar, buni men endi tushundim.
Tergovchi gʻoyat muhim dalillar olib joʻnab ketdi. Yuz bergan voqealar tizmasining oxiridan boshiga qarab birma-bir tekshirish natijasida, nihoyat hodisalarning sarchashmasi topildi. Bu hodisalarning hammasi Patriarx koʻlida yuz bergan qotillikdan boshlanganiga endi shubha qolmagan edi. Toʻgʻri, Ivanushka ham, anavi katak kamzulli ham MASSOLITning baxtiqaro raisini tramvay tagiga itarib yubormagan, xullas, hech kim uning tramvay ostiga dumalab tushishida jismoniy hissa qoʻshmagan edi. Lekin tergovchi, Berlioz gipnoz qilingan boʻlgani uchun oʻzini tramvay tagiga tashlagan (yoki yiqilib tushgan) deb qat’iy ishonardi.
Ha, material yetarli darajada edi, endi kimlarni qayerdan tutish kerakligi ham ma’lum edi. Biroq hamma balo shundaki, aybdorlarni hech tutib boʻlmayotgan edi. Oʻsha xudo qargʻagan 50-kvartirada, shubhasiz, kimlardir bor edi. Ba’zi-ba’zida telefon qoʻngʻirogʻiga u kvartiradan kimdir gʻijirlovchi manqa ovoz bilan javob qilardi, ahyon-ahyonda kvartiraning derazalari ochilib qolar, hattoki, u yerdan patefon ovozi ham eshitilardi. Lekin har gal tekshirgani borishganda, u kvartirada zogʻni ham uchrata olmasdilar. Holbuki, u yerga bir emas, bir necha marta, kunduzi ham, kechasi ham borib koʻrishgan edi. Buning ustiga, kvartira ichida toʻr koʻtarib yurishib, uning burchak-burchaklarini ham sinchiklab tekshirishdi. Bu kvartira oʻzi koʻpdan shubha ostiga olingan edi. Shu bois nainki darvozaxona va hovli orqali unga kiradigan yoʻlni, shuningdek, orqa eshikni ham qoʻriqlay boshlashdi, bundan tashqari, tomdagi moʻrkon ogʻziga ham soqchi qoʻyildi. Ha, 50-kvartira beboshlik qilar, ammo uning tanobini tortib qoʻyishning hech iloji boʻlmayotgan edi.
Vaziyat hech oʻzgarishsiz, shunday qolaverdi, nihoyat, jumadan shanbaga oʻtar kechasi qoq yarim tunda egniga bazm libosi, oyogʻiga loklangan tufli kiygan baron Maygel' 50-kvartiraga tantanali vaziyatda mehmon boʻlib keldi. Eshikni ochib, baronni kvartiraga kiritishgani eshitildi. Shu voqeadan soʻng rosa oʻn daqiqa oʻtgach, hech qanday qoʻngʻiroq qilmay, kvartiraga bostirib kirishdi, ammo u yerda nainki uy sohiblarini uchratishdi, balki (bunisi endi aql bovar qilmaydigan hol edi) baron Maygelning arvohi ham qolmaganiga shohid boʻlishdi.
Shunday qilib, yuqorida aytganimizdek, vaziyat shanba kunning sahariga dovur hech oʻzgarishsiz qolaverdi. Bu paytga kelib, yangi va juda qiziqarli ma’lumotlar paydo boʻldi. Moskva aerodromiga Qrimdan uchib kelgan olti oʻrinli passajir samolyoti qoʻndi. Boshqa yoʻlovchilar qatori undan juda antiqa yoʻlovchi ham tushdi. Bu uch-toʻrt kundan beri yuziga suv tegmagan, soqol-moʻylovi oʻsib tikanak boʻlgan, yalligʻlangan koʻzlari olazarak boquvchi, qoʻlida hech qanday yuki yoʻq va nihoyatda alomat kiyingan yigit edi. U boshiga papoq, egniga tungi koʻylagi ustidan charm chakmon, oyogʻiga koʻk rangli, endigina sotib olingan yap-yangi shippak kiygan edi. Samolyot zinasidan tushib ikki qadam yurar-yurmas uni kutib olishdi va yana bir oz vaqtdan soʻng Var'etening butun Moskvaga dovrugʻi ketgan direktori Stepan Bogdanovich Lixodeev tergov ahliga roʻpara boʻldi. U ham yangi ma’lumotlar berdi. Ana endi Volandning Styopa Lixodeevni gipnoz qilib qoʻyib, Var'etega artist qiyofasida kirib borgani, keyin uni jodu yoʻli bilan Moskvadan bir necha ming kilometrga uloqtirgani ma’lum boʻldi. Dalillar shu tarz-da togʻ-togʻ boʻlib uyulib ketayotgan boʻlsa ham, bundan ish yengillashmadi, balki, hatto, bir oz ogʻirlashdi desa ham boʻladi, chunki Stepan Bogdanovichning boshiga ne savdolarni solgan oʻsha nayrangboz shaxsni qoʻlga ilintirish juda mushkul ekanligi yaqqol koʻrinib turardi. Bu oʻrtada Lixodeev, oʻz iltimosiga koʻra, mustahkam kameraga qamab qoʻyildi. Bu asnoda deyarli ikki kecha-kunduz dom-daraksiz ketib, yana oʻz kvartirasida paydo boʻlgan va oʻsha yerda hibsga olingan Varenuxa tergovchilar oldida guvohlik bera boshladi.
Garchi u Azazelloga, boshqa yolgʻon soʻzlamayman, deb soʻz bergan boʻlsa ham, tergovda gapni yolgʻondan boshladi. Lekin buning uchun uni judayam ayblamaslik ke-rak. Chunki Azazello telefonda yolgʻiz soʻzlash, qoʻrslik qilishni man qilgan edi unga, hozir esa, ma’mur oʻsha apparat yordamisiz gapirayotgan edi. Ivan Savel'evich tergov qilayotganlardan koʻzini olib qochishga urinib hikoya qila boshladi:
— Payshanba kuni kunduzi Var'etedagi kabinetimda yolgʻiz oʻzim to mast boʻlib qolgunimcha ichdim. Keyin ketdim, qayoqqa — eslolmayman, allaqayerda toʻxtab, yana starka ichdim, ammo qayerda — eslolmayman, qaysiyam bir devor tagida uchib qoldim, lekin qaysi devor ekanliginiyam eslolmayman...
Varenuxa oʻzining bema’ni va betuturiq raftori bilan muhim ish yuzasidan tergov olib borishga xalaqit berayotganini va bu qilmishi uchun albatta javobgarlikka tortilajagini aytishgandan keyin, u hoʻngrab yigʻlab yubordi va hammayoqqa olazarak boʻlib qarab, titroq ovoz bilan pichirlagancha, yolgʻon gapirganiga, chunki Voland toʻdasining qasos olishidan qoʻrqib shunday qilganiga iqror boʻldi va oʻzini zirhlangan kameraga qamashlarini yolvorib iltijo qila boshladi.
— Obbo! Bunisigayam zirhlangan kamera zarur boʻlib qopti, — deb toʻngʻilladi tergovchilardap biri.
— Anavi yaramaslar qattiq qoʻrqitib qoʻygan bularni, — dedi Ivanushkaning oldida boʻlib qaytgan tergovchi.
Varenuxaga qoʻldan kelgancha tasalli berishib, sizni kamerasiz ham himoya qilamiz, deb va’da qilishdi, shundan keyin uning hech qanday devor tagida starka ichmagani, aksincha, soʻyloq tishli malla odam bilan baq-baqaloq bir nusxa uni doʻpposlagani ma’lum boʻldi.
— Oʻsha baqaloq mushukka oʻxsharmidi?
— Ha, ha, ha, — deb pichirlardi ma’mur qoʻrquvdan shamdek qotib va zum oʻtmay atrofiga olazarak boʻlib qarab, soʻng u qariyb ikki kun 50-kvartirada qonxoʻr poyloqchi sifatida kun kechirgani va sal boʻlmasa moliya direktori Rimskiyning umriga zomin boʻlayozgani haqida batafsil soʻzlab berdi...
Shu payt Leningrad poyezdidan tushgan Rimskiyni olib kirishdi. Biroq avvalgi moliya direktoriga butkul oʻxshamay qolgan, qoʻrquvdan dagʻ-dagʻ titrayotgan, ruhiy kasalga mubtalo boʻlgan, sochlari oqarib ketgan bu chol oyoq tirab turib olib haqiqatni gapirishdan butkul bosh tortdi. U oʻz kabinetining derazasida tunda hech qanday yalangʻoch Gellani ham, shuningdek, Varenuxani ham koʻrmagani, balki koʻngli behuzur boʻlib, hushi ogʻib, bilmay Leningradga ketib qolgani haqida gapira boshladi. Qizigʻi shundaki, betob Rimskiy guvohlik berib boʻlib, yana uni zirhlangan kameraga qamashlarini iltimos qila boshladi.
Annushka esa Arbatdagi univermag kassiriga oʻn dollarlik qogʻoz pul tutqizmoqchi boʻlganida qoʻlga olindi. Uning Sadovaya koʻchasidagi uyning derazasidan uchib chiqib ketgan odamlar va taqacha haqidagi (Annushkaning aytishicha, u taqani militsiyaga eltib berish uchun yerdan koʻtargan ekan) gaplarini diqqat bilan eshitishdi.
— Taqacha chinakam oltindanmidi, gavhar toshlari ham bormidi? — deb soʻrashdi Annushkadan.
— Voy, gavharning qanaqaligini bilmay oʻlibmanmi, — deb javob qildi Annushka.
— Oʻsha odam sizga bergan pul chervon pulmidi?
— Voy, chervonning qanaqaligini bilmay oʻlibmanmi, — dedi Annushka.
— Xoʻsh, u pullar qachon dollarga aylanib qoldi boʻlmasam?
— Hech nima bilmayman, qanaqa dollarni gapiryapsiz, men hech qanaqa dollar-pollarni koʻrganim yoʻq, — derdi Annushka chiyillab, — biz oʻz huquqimizni bilamiz! Bizga mukofot berishgan ekan, demak unga chit sotib olamiz... — shundan keyin u, beshinchi qavatni jinu alvastilar makoniga aylantirib, hammaning tinchini buzgan uy boshqarmasining qingʻir ishlari uchun javob beradigan ahmoq yoʻq, deb shunaqangi poyintar-soyintar gaplarni javrab ketdiki...
Annushka hammani joniga tekkan edi, tergovchi qoʻl siltab uning ovozini oʻchirdi va yashil qogʻozga ruxsatnoma yozib berib, hammaning koʻnglidagi ishni qildi. Annushka binodan chiqib koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Shundan keyin juda koʻp odamlar birin-ketin tergovdan oʻta boshladilar. Bular orasida Nikolay Ivanovich ham boʻlib, u rashkchi xotinining tentakligi tufayligina (xotini militsiyaga erining ertalabga yaqin gʻoyib boʻlganini xabar qilgan edi) hibsga olingan edi. Nikolay Ivanovich oʻzining shayton huzurida bazmda boʻlgani haqida oʻta tuturiqsiz guvohnomani koʻrsatdi, lekin bu bilan tergov ahlini unchalik ajablantirmadi. U Margarita Nikolayevnaning uy xodimasini oʻz ustiga mindirib allaqaysi goʻrga choʻmilishga olib borgani va undan sal oldin Margarita Nikolayevnaning qip-yalangʻoch holda derazada oʻtirgani haqida soʻzlab berdi-yu, qolgan gaplarni sir saqlab qoldi. Masalan: u Margarita Nikolayevnaning yotoqxonasiga koʻylak koʻtarib kirgani va Natashani Venera deb ataganini soʻzlab berishni lozim koʻrmadi. Uning hikoya qilishicha, Natasha derazadan uchib chiqqanu uni minib olib, Moskva tashqarisiga parvoz etgan edi.
— Kamina bu zoʻravonlikka boʻysunishga majbur boʻldim, — deb hikoya qildi u va oʻz uydirmalarini bunday yakunladi: — Oʻtinaman, shu aytgan gaplarimni zinhor-bazinhor xotinim bila koʻrmasin.
Unga va’da berishdi.
Nikolay Ivanovich bergan guvohlikdan Margarita Nikolayevnaning, shuningdek uning uy xodimasi Natashaning nom-nishonsiz gʻoyib boʻlishgani aniqlandi. Ularni qidirib topish choralari koʻrila boshladi.
Shanba shuni ertalab guvohlarni tergov qilish bir zum ham toʻxtamadi. Bu payt shaharda mutlaqo kurakda turmaydigan mish-mishlar paydo boʻlib, yashin tezligida chor yoqqa tarqala boshladi. Tariqdakkina haqiqat tuyaday uydirmaga aylandi. Aytishlaricha, Var'ete teatrida berilgan sehrgarlik seansidan keyin ikki mingta tomoshabinning hammasi koʻchaga onadan qanday tugʻilgan boʻlsa, shunday holda otilib chiqqanmish, Sadovaya koʻchasida qalbaki pul yasaydigan bosmaxona topilganmish, allaqanday oʻgʻrilar toʻdasi maishatxonadan birvarakayiga beshta mudirni oʻgʻirlab ketganmish-u, lekin militsiya oʻsha zahoti ularni topganmish, hokazo va hokazo.
Vaqt tushlikka yaqinlashib qolgan edi, shu payt tergov olib borilayotgan xonada telefon jiringladi. Sadovaya koʻchasidan qoʻngʻiroq qilishib, kasofat kvartirada yana jonlanish roʻy berganini xabar qilishdi. Aytishlaricha, kvartiraning derazalari ichkaridan ochilipti, u yerdan pianino ovozi va qoʻshiq eshitilipti, derazada oʻzini oftobga solib, yastanib yotgan qora mushukni koʻrishipti.
Kunning avji qizigan payti — soat toʻrtlarda bir guruh grajdancha kiyingan erkaklar Sadovaya koʻchasidagi 302-bis uyga yetmasdan ancha nariroqda uchta mashinadan tushishdi. Keyin ular ikkita kichik toʻdaga boʻlinishdi-da, birinchi toʻda bostirma ostidan hovliga kirib, toʻgʻri oltinchi yoʻlak sari yoʻl oldi, ikkinchisi esa orqa yoʻlga olib kiradigan doimo mixlogʻliq kichkinagina eshikni ochdi, shunda ikkala toʻda boshqa-boshqa zinadan 50-kvartiraga baravar koʻtarila boshladi.
Bu payt Korov'yov bilan Azazello kvartiraning yemakxonasida nonushta qilib oʻgirishar, Voland, oʻz odati boʻyicha yotoqxonada edi, mushukning qayerdaligi ma’lum emas edi. Lekin oshxonadan kelayotgan idish-tovoqlarning taraq-turuqidan, Begemot oʻsha yerda yana biron jinnilik qilayotgan boʻlsa kerak, deb oʻylash mumkin edi.
— Zinadan oyoq tovushlari eshitilyaptimi? — deb soʻradi Korov'yov chashkasidagi qahvani qoshigʻi bilan kavlab oʻtirarkan.
— E, bizni qamoqqa olgani kelishyapti, — deb javob qildi Azazello va qadahchadagi kon'yakni ichib yubordi.
— Qani, qani, koʻraylik-chi, — dedi Korov'yov bunga javoban.
Bu mahal pod’ezd eshigidan kirganlar zinadan uchinchi qavat maydonchasiga chiqib kelgan edilar. Bu yerda ikki nafar vodoprovodchi isitish quvuri oldida gʻivirsirdi. Zinadan chiqib kelganlar vodoprovodchilar bilan ma’nodor koʻz urishtirib olishdi.
— Hammalari uyda, — deb pichirladi vodoprovodchilardan biri bolgʻachasi bilan quvurga urib-urib qoʻyarkan.
Shunda oldinda kelayotgan odam pal'tosi ichidan qora mauzer chiqardi, uning yonidagi ikkinchi odam — qoʻynidan temir ochqich oldi. Umuman, 50-kvartiraga chiqib kelayotganlar puxta qurollangan edilar. Ikki kishining choʻntagida oson yoyiluvchi ingichka ipak toʻr bor edi. Yana bittasida — arqon, bittasida — doka niqoblar bilan xloroformli ampulalar bor edi.
50-kvartiraning eshigini tez va oson ochishdi, hamma kelganlar dahlizga kirishdi, ayni paytda oshxonada eshik «qars» etib ochildi, bu — xufiya yoʻldan chiqqan ikkinchi toʻdaning ham oʻz vaqtida yetib kelganidan darak berdi.
Bu gal qisman boʻlsa ham omad yurishi aniq edi. Odamlar bir zumda hamma xonalarga tarqalishdi-yu, lekin hech yerda hech kimni uchratishmadi, faqat yemakxonada hozirgina yeyilgan nonushtaning qoldigʻini, mehmonxonada esa kamin tokchasida billur koʻza yonida primus ushlab choʻqqayib oʻtirgan bahaybat bir qora mushukni koʻrishdi.
Mehmonxonaga kirganlar bu mushukka mahliyo boʻlib uzoq vaqt sukutga choʻmib turib qoldilar.
— X,a-a... chindanam antiqa hol — deb shipshidi kirganlardan biri.
— Shoʻxlik, qitmirlik qilmayman, primus tuzataman, — dedi mushuk tumshaygancha, — yana, mushuk zoti eng qadimiy va daxlsiz maxluq, deb ogoxlantirib qoʻyishni ham oʻz burchim deb bilaman.
— Nihoyatda nozik ishlangan, — deb pichirladi xonaga kirganlardan biri.
— Qani, ogʻzi qimirlamay soʻzlovchi daxlsiz mushuk janoblari bu yoqqa marhamat qilsinlar.
Shu zahoti ipak toʻr «shuv» etib havoda yoyildi, lekin toʻr otgan odam nishonni moʻljalga ololmay, hammani hayratda qoldirdi, toʻr billur koʻzaga ilindi, koʻza yerga tushib chil-chil sindi.
— Yutqizdingiz, — deb baqirdi mushuk, — ura! — shundan keyin primusni bir chetga qoʻyib, orqasidan toʻpponcha chiqardi-da, zum oʻtmay oʻziga yaqin turgan odamni nishonga oldi. Lekin mushuk oʻq otishga ulgurmasdan oldin u odamning qoʻlidagi mauzerdan oʻt chaqnadi va shu onning oʻzida mushuk panjasidan toʻpponchani tushirib yuborib, primusni tashlab, pastga shoʻngʻidi va «tap» etib yerga tushdi.
— Adoyi tamom boʻldim, — dedi mushuk zaif ovoz bilan va oʻz qoniga belanib chalqancha yotdi, — bir zumgina menga yaqinlashmanglar, zamin bilan vidolashishimga imkon beringlar. O, qadrdonim Azazello! — deb ingradi qoniga belanib yotgan mushuk. — Qayerdasan? — Mushuk soʻnib borayotgan koʻzlarini yemakxona eshigi tomon qaratdi, — gʻirrom jang paytida menga yordamga kelmading. Sen bir stakan asl nav kon'yak deb bechora Begemotdan yuz oʻgirding! Ha, mayli, mening oʻlimimga zomin boʻlsang ham, senga toʻpponchamni vasiyat qilib qoldiraman...
— Toʻr, toʻr, toʻr tashlanglar, — bezovta boʻlib pichirlashdi mushukning atrfoida turganlar, lekin aksiga yurib, toʻr kimningdir choʻntagiga ilinib qolgan va hadeganda chiqmasdi.
— Ogʻir jarohatlangan mushukka faqat, — dedi mushuk, — bir qultumgina benzin najot berishi mumkin... — Shunda u odamlarning sarosimada qolganida foydalanib, primusning doira teshigiga ogʻzini olib bordi va ichidagi benzinni qultullatib ichdi. Shu zahotiyoq uning chap qoʻltigʻidan oqayotgan qon taqqa toʻxtadi. U tetik, sogʻlom boʻlib «dik» oʻrnidan turdi va primusni qoʻltigʻiga qistirgancha, yana kamin ustiga sakrab chiqdi, soʻng devorga yopishtirilgan gulqogʻozlarni timdalab yirtib, hash-pash deguncha parda ilingan karniz ustiga chiqib oldi.
Shu zahoti odamlar pardaga chang solishib, uni dor-pori bilan birga yulib tushirishdi, natijada xona oftob nuridan yorishib ketdi. Lekin loʻgtiboz mushuk ham, primus ham pastga tushmadi. Mushuk primusni mahkam changallagancha, bir sakrab, xona shiftining qoq oʻrtasiga osilgan qandilga sakrab oʻtdi.
— Narvon! — deb qichqirishdi pastdagilar.
— Duelga chaqiramai! — deb baqirdi mushuk odamlarning boshi uzra qandilni argʻimchoq qilib ucharkan, ptu payt yana uning panjasida toʻpponcha paydo boʻldi, u primusni qandilning shoxlari orasiga joylab qoʻydi. Keyin, odamlarning boshi uzra soatning kafgiri singari silkinarkan, ularga qarata tasirlatib oʻq uzib, butun kvartirani larzaga keltirdi. Billur qandilning siniqlari «duv» etib yerga toʻkildi, kamin ustida turgan toshoyna oʻrgimchak iniga oʻxshab darz ketdi, shift va devorning suvogʻi koʻchib, chang koʻtarildi, otilgan oʻq gilzalari yerga tushib har qayoqqa sochildi, deraza oynalari chirsillab sindi, oʻq teshgan primusdan benzin tizillab oqa boshladi. Endi mushukni tiriklayin qoʻlga olish haqida gap ham boʻlishi mumkin emas edi, shunga koʻra, klegan odamlar uning boshini, qornini, koʻkragi, yelkasini nishonga olib, mauzerlaridan patirlatib oʻq ota boshladilar. Bu otishma hovlidagi odamlarni vahimaga soldi.
Lekin otishma juda oz vaqt davom etdi va oʻz-oʻzi-dan soʻna boshladi. Gap shundaki, bu otishmadan na mushuk, na uni tutgani kelgan odamlar shikastlandilar. Biron kimsa nainki oʻldi, hatto jarohatlanmadi ham: odamlarning, shular qatori mushukning ham biron yeri aqalli tirnalgani ham yoʻq. Bu holdan odamlar hang-mang boʻlishib, qandilda argʻimchoq uchib, toʻpponchasining ogʻziga puflayotgan mushukka tikilgancha lol boʻlib qoldilar. Bu — otishma mutlaqo ziyon yetkazmagan dunyodagi yagona hodisa edi. Toʻgʻri, masalan, mushukning toʻpponchasini oʻyinchoq toʻpponcha deb faraz qilish mumkin edi, lekin odamlarning qoʻllaridagi mauzerlar haqida sira-sira bunday oʻylash mumkin emas. Mushukning birinchi jarohati, shuningdek, uning benzin ichishi gʻirt nayrangbozlik va mugʻambirlik boʻlganiga endi hech shubha qolmagan edi.
Mushukni qoʻlga tushirishga yana bir marta urinib koʻrdilar. Unga qarata sirtmoqli arqon otishdi, lekin sirtmoq qandilning bir shamdoniga ilindi-yu, qandil uzilib gursillab tushdi. Natijada, butun uy larzaga kelgandek boʻlib tuyuldi, lekin bundan ham naf chiqmadi. Odamlar boshiga qandil siniqlari duv etib toʻkil-di, mushuk esa bir sakrashda kamin ustida turgan toshoynaning zarhal ramkasi ustiga uchib oʻtdi. U qochishni xayoliga ham keltirmas, aksincha, bexavotir joyga chiqib olib, yana bir marta nutq soʻzlay boshladi.
— Hecham tushunolmayapman, — derdi u shift ostida turib, — nima uchun menga bunday qoʻpol muomala qilyapsizlar...
Xuddi shu payt mushukning endi boshlangan nutqini allaqayerdan eshitilgan salobatli, yoʻgʻon bir ovoz boʻldi:
— Nima boʻlyapti oʻzi bu yerda? Mashgʻulotimga kim xalal beryapti?
Boshqa bir xunuk va manqa ovoz unga javob qildi:
— La’nati Begemotdan boshqa kim boʻlardi! Oʻshada!
Echkinikiga oʻxshash titroq uchinchi ovoz dedi:
— Messir! Bugun shanba. Kun botmoqda. Vaqt boʻldi.
— Kechirasizlar, ortiq suhbatlasha olmayman, — dedi toshoyna ramkasida oʻtirgan mushuk, — vaqtimiz ziq. — U toʻpponchani uloqtirib derazaning ikki qavatli oynasini sindirdi. Keyin pastga benzin sepgan edi, benzin oʻz-oʻzidan pov etib yonib, alangasi shu zahoti shiftga yetdi.
Hattoki benzin yonganda ham bunchalik jadal va kuchli oʻt olmaydi. Gulqogʻozlar tutay boshladi, yerga tortib tushirilgan deraza pardasi yonar, oynasi sindirilgan derazalar buruqsirdi. Mushuk miyovlab, gʻujanak boʻldi va bir sakrashda toshoyna ustidan uchib derazaga borib tushdi va qoʻltigʻida primusi bilan tashqariga otilib chiqib, koʻzdan gʻoyib boʻldi. Tashqaridan oʻq ovozlari eshitildi. Zargar bevasining derazasi roʻparasida, oʻt oʻchiruvchilar uchun moʻljallangan temir zinada oʻtirgan odam mushukni oʻqqa tutdi, bu mahal mushuk «P» shaklidagi bu imoratning muyulishidagi tarnovga yetib olish uchun bir derazadan ikkinchi derazaga sakrab oʻtayotgan edi. Nihoyat u oʻsha muyulishga yetib olib, tarnovga tirmashib tomga chiqib oldi.
U yerda ham, moʻrkon oldida soqchilik qilib turganlar mushukni besamar oʻqqa tutdilar, lekin mushuk butun shaharni oʻz yogʻdusiga gʻarq qilib botayotgan quyosh tomon uchib, koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Bu payt kvartirada, odamlar oyogʻi ostida parket pol «lop» etib oʻt oldi va boya mushuk qalbaki jarohat bilan mugʻambirlik qilib yotgan joyda sobiq baron Maygelning iyagi tikkaygan, nigohi soʻlgan jasadi kelganlar koʻzi oldida asta-sekin namoyon boʻldi. Endi jasadni olovdan qutqarishning iloji yoʻq edi. Bu yerdagi odamlar tutay boshlagan kiyimlariga «tap-tap» urib, yonayotgan parket kataklaridan hatlab, narigi xonaga va undan dahlizga chekinardilar. Yemakxonadagilar ham dahlizga otilib chiqa boshladilar. Mehmonxona butunlay oʻt va tutun ogʻushida qolgan edi. Kimdir yoʻl-yoʻlakay oʻt oʻchiruvchi qismiga telefon qilishga va qisqagina qilib qichqirishga ulgurdi:
— Sadovaya, uch yuz ikkinchi-bis!
Ortiq gaplashishga imkon qolmagan edi, chunki alanga dahlizga ham otilib chiqqan, nafas olish mushkullashgan edi.
Sehrli kvartiraning oynalari singan derazalaridan tutun buruqsib chiqa boshlashi bilan hovlidan odamlarning jon holatda qichqirishgani eshitildi:
— Oʻt ketdi, yonyapmiz!
Bu uydagi kvartiralarning koʻpida odamlar telefon qilib chinqira boshlashdi.
— Sadovaya! Sadovaya koʻchasi, uch yuz ikki-bis! Shaharning har yogʻidai oʻkdek uchib kelayotgan uzunchoq qizil mashinalarning yuraklarni dahshatga soluvchi qoʻngʻiroq sadolari Sadovaya koʻchasida eshitilgan payt, hovlida zir yugurib yurgan odamlar beshinchi qavatdagi derazadan uchta erkakning va bitta yalangʻoch ayolning qora sharpasi tutun bilan birga uchib chiqib ketganini koʻrdilar.

Yigirma sakkizinchi bob
Korov'yov Bilan Begemotning Oxirgi Nayranglari
Oʻsha sharpalar haqiqatan ham boʻlganmidi yo Sadovaya koʻchasidagi badbaxt uyda yashovchilarning koʻziga qoʻrqqanlaridan shunday koʻringanmi — buni aniq aytish qiyin. Agar oʻsha sharpalar boʻlgan boʻlsa, endi ularning qayoqqa yoʻqolganini ham hech kim bilmas edi. Sharpalarning qayerga borganda bir-birlaridan ajralishganini ham biz ayta olmaymiz, lekin shuni bilamizki, Sadovaya koʻchasida boshlangan yongʻindan keyin taxminan chorak soat vaqt oʻtganida Smolenskiy bozoridagi Torgsin magazinining koʻzgu oʻrnatilgan eshigi oldida katak kostyum kiygan daroz odam bilan juda ham yirik bir qora mushuk paydo boʻldi.
Daroz kimsa epchillik bilap odamlar orasipi yorib oʻtib, magazinniig sirtqi eshigini ochdi. Lekin gʻoyat badxoh chehrali, qotmadan kelgan, jikkakkina eshikogʻasi uning yoʻlini toʻsib, jahl bilan dedi:
— Mushuk bilan kirish mumkin emas.
— Meni afv etasiz, — deb shangʻilladi daroz odam va gʻadir qoʻlini xuddi kar odamday qulogʻiga olib bordi, — mushuk bilan dedingizmi? Qani, mushuk?
Eshikogʻasi baqrayib qoldi, buiga sabab, daroz odamning oyogʻi ostida endi hech qanday mushuk koʻrinmasdi, bil’aks, qoʻliga primus koʻtarib, boshiga yirtiq kepka kiygan, lekin basharasi chindanda bir oz mushuknikiga oʻxshab ketuvchi bir baqaloq odam, darozning yelkasi osha moʻralar va hadeb magazinga kirishga talpinardi.
Bu ikki xaridor negadir odamovi eshikogʻasiga yoqmagan edi.
— Bizda mol faqat valyutaga sotiladi, — deb xirilladi u oq oralaganligidan xuddi kuya yegandek boʻlib koʻringan paxmoq qoshlari ostidan oʻqrayib qararkan.
— Azizim, — deb shangʻilladi daroz pensnesining darz ketgan shishasi orqali koʻzini chaqnatib, — kim aytdi sizga menda valyuta yoʻq deb? Kiyim-boshimga qarab shuiday oʻyga bordingizmi? Hech qachon bunday ish tutmaig, qimmatli qoʻriqchi! Jugda katta xatoga yoʻl qoʻyib qoʻyishingiz mumkin. Hech boʻlmasa mashhur halifa Xorup ar-Rashidning kechmishlariga qayta koʻz yugurtirib chiqing. Ammo mazkur vaziyatda, u tarixni vaqtincha chetga qoʻyib, sizga shuni aytmoqchimanki, ustingizdan mudiringizga shikoyat qilaman va siz toʻgʻringizda shunday gaplarni aytib beramanki, oqibatda oynavand qoʻshqavat eshik orasidagi issiq oʻrningizdan judo boʻlishingiz hech gap emas.
— Balki primusim toʻla valyutadir, — qizishib gapga aralashdi, nuqul magazinga suqulib kirishga urinayotgan mushukbashara baqaloq. Magazin eshigi oldida ancha-muncha odam toʻplanib qolgan edi. Ularning toqati toq boʻlib, bu ikki xaridorni siqib kelaverishdi. Natijada bu ikki alomat kishiga nafrat va shubha bilan tikilgan eshikogʻasi oʻzini chetga olishga majbur boʻldi, shunda bizning tanishlarimiz Korov'yov bilan Begemot magazinga kirdilar.
Bu yerda ular, birinchi navbatda, hammayoqqa bir-bir koʻz yugurtirib chiqishdi, soʻng Korov'yov magazinning hamma yeriga ham eshitiladigan yangroq ovoz bilan dedi:
— Ajoyib magazin! Juda, juda yaxshi magazin. Peshtaxta oldidagi xaridorlar ovoz kelgan tomonga negadir taajjub bilan yalt etib oʻgirilishdi, holbuki magazinni maqtashga asos bor edi.
Tokcha kataklariga turli xil gul solingan, rang-barang chitlar toy-toy qilib taxlab tashlangan. Ularning orqasida xom surp, shifon va frakbop movutlar bor. Ulardan narida togʻ-togʻ qilib uyilgan poyabzal qutilari. Bu yerda bir nechta ayol pastak kursilarga oʻtirib olib, oyoqlariga yangi, yaltiroq tuflilar kiyib koʻrishar, jiddiy qiyofada gilamcha ustida yurishardi. Undan narida muyulish orqasidan patefon ovozi kelardi.
Lekin Korov'yov bilan Begemot bu jozibali manzaralar yonidan oʻtib borib, toʻgʻri oziq-ovqat mahsulotlari va shirinliklar boʻlimi tomon yoʻl olishdi. Bu yerning sahni ancha keng boʻlib, peshtaxta oldi gazmol boʻlimidagi singari tiqilinch emas edi.
Soqol-moʻylovi qirtishlab olingan, mugiz gardishli koʻzoynak taqqan, boshida, lentasiga dogʻ ham tushmagan yap-yangi shlyapa, egniga och-binafsha rang pal'to, qoʻliga malla rang mayin qoʻlqop kiygan past boʻyli, baqaloq odam peshtaxta oldida turib, sotuvchiga bir nimalarni gʻoʻldirab buyurardi. Chinniday toza oq xalat va koʻk shapkacha kiygan sotuvchi binafsha rang pal'toli xaridorga xizmat qilardi. U Leviy Matvey oʻgʻirlagan pichoqqa judayam oʻxshab ketuvchi oʻtkir pichoq bilan yogʻi yaltillab turgan pushti rang losos' baligʻining xuddi ilonnikiga oʻxshab kumushdek tovlanuvchi terisini shilar edi.
— Bu boʻlim ham gʻoyat soz, — deb tantanavor ohangda e’tirof etdi Korov'yov va barmogʻi bilan binafsha rang pal'to kiygan odamni koʻrsatib ilova qildi: — ajnabiy xaridor ham yoqimtoygina ekan.
— Yoʻq, Fagot, yoʻq, — oʻychanlik bilan javob qildi Begemot, — sen, doʻstim, yanglishyapsan. Menimcha, bu jentl'menning ruxsorida bir nima yetishmayapti. Binafsha rang pal'toli kishining kifti seskanganday boʻldi, lekin bu tasodif edi chamasi, chunki u Korov'yovning oʻz hamrohi bilan gaplashgan ruscha gapga tushunmas edi-da.
— Yakshi? — deb jiddiy ohangda soʻradi binafsha rang pal'toli.
— A’lo, — deb javob qildi sotuvchi pichoq uchi bilan baliq terisi ostini ustalik bilan kavlab koʻrsatarkan.
— Yakshi — men yakshi koʻradi, yaman — meniki yaman koʻradi, — dedi jiddiy ohangda ajnabiy.
— Boʻlmasam-chi! — zavq bilan javob qildi sotuvchi.
Bu payt tanishlarimiz losos' xarid qilayotgan ajnabiydan uzoqlashib, shirinliklar sotiladigan peshtaxta oldiga yaqinlashdilar.
— Kun qizidi-ku, — deb murojaat qildi Korov'yov ikki yuzi qip-qizil sotuvchi qizga, lekin undan hech qanday sado chiqmadi. Shunda u: — Mandarin qanchadan? — deb soʻradi.
— Kilosi oʻttiz tiyin, — deb javob qildi sotuvchi qiz.
— Muncha qimmat, — dedi Korov'yov xoʻrsinib, — eh, eh... u yana bir oz oʻylanib turdi-da, hamrohini chaqirdi: — Ol, yeyaver, Begemot.
Baqaloq odam primusini qoʻltigʻiga qistirdi-da, ehrom shaklida uyulgan mandarinlarning eng choʻqqisidagisini olib, hash-pash deguncha poʻchoq-moʻchogʻi bilan yeb yubordi, soʻng ikkinchisini yeyishga kirishdi.
Dahshat ogʻushiga tushgan sotuvchi ayolning rangida qoni qolmadi.
— Jinni-minni boʻlganmisiz, bu nima qiliq? — deb chinqirdi u, — chek uzating! Chek! — uning qoʻlidagi konfet kurakchasi tushib ketdi.
— Jonginam, azizim, dilbarim, — deb xirilladi Korov'yov peshtaxta osha engashib, sotuvchi ayolga koʻz qisarkan, — yonimizda valyuta yoʻq, bugun... xoʻsh, iloj qancha? Lekin sizga ont ichib aytamanki, kelasi gal, dushanbadan kechiktirmay, hammasini naqd toʻlaymiz. Biz shu yaqin oʻrtada turamiz. Sadovaya koʻchasida, yongʻin boʻlayotgan yerda.
Begemot uchinchi mandarinni yutib yuborib, dastpanjasini shokolad plitkalaridan tiklangan antiqa istehkomga choʻzdi va uning «poydevor»idan bitta shokolad olib (turgan gapki «istehkom» vayron boʻldi), uni zar qogʻozi bilan birga chaynamay yutib yubordi.
Baliq sotilayotgan peshtaxta ortidagi sotuvchilar qoʻllarida pichoq ushlagancha toshday qotib qoldilar, binafsha rang pal'to kiygan ajnabiy bosqinchilar tomon oʻgirilgan edi, Begemotning boyagi fikri notoʻgʻri boʻlib chiqdi: binafsha rang pal'tolining ruxsorida yetishmovchilik emas, ortiqchalik mavjud edi — uning lunjlari osilgan, koʻzlari olazarak edi.
Rangi quv oʻchgan sotuvchi ayol butun magazinni boshiga koʻtarib hasratli ovoz bilan chinqirdi:
— Palosich! Palosich!
Gazmol boʻlimidagi olomon bu ovozni eshitib, shu yoqqa otildi, Begemot esa jozibali shirinliklardan uzoqlashib, «Kerchning sarxil sel'd baligʻi» deb yozilgan bochkaga panjasini tikdi-da, ikkita selyodka olib, hash-pash deguncha ikkovini yutib yubordi, faqat baliqlarning duminigina tuflab tashladi.
— Palosich! — deb yana jon-jahdi bilan qichqirdi shirinlik sotuvchi ayol, baliq boʻlimidagi choʻqqisoqol sotuvchi esa:
— Hoy, gazanda, nima qilyapsan-a? — deb baqirdi. Bu payt Pavel Iosifovich (ya’ni Palosich) mojaro koʻtarilgan yerga shoshib kelayotgan edi. Bu xuddi jarrohlardek oppoq, top-toza xalat kiygan, xalati choʻntagidan qalam turtib chiqib turgan juda basavlat kishi edi. U aftidan koʻpni koʻrgan odam boʻlsa kerak, Begemotning ogʻzida uchinchi selyodkaning dumini koʻrishi bilan, darhol yuz bergan vaziyatga mukammal tushundi-yu, bu sullohlar bilan aytishib oʻtirmasdan, uzoqda turgan eshikogʻasiga qoʻl siltab buyurdi:
— Chal!
Eshikogʻasi koʻchaga oʻkday otilib chiqib, hushtagini vahimali churillata boshladi. Xalq ikki muttaham atrofini oʻrab oldi, shunda Korov'yov gapga aralashdi.
— Grajdanlar! — darz ketgan ovoz bilan chiyilladi u, — nimalar boʻlyapti oʻzi bu yerda, a? Men sizlardan soʻrayapman! Bu bechora, — Korov'yov ovozida titroq hosil qilib, Begemotni koʻrsatdi (u darhol yigʻlamoqchi boʻlganday basharasini bujmaytirdi), — bu bechora uzzukun primus tuzatib, qorni ochib qolgan boʻlsa... lekin qayokdan olsin valyutani?
Odatda fe’li vazmin va bamaylixotir Pavel Iosifovich Korov'yovga jaholat bilan:
— Bas qil maynabozchilikni! — deb baqirdi va endi sabrsizlik bilan eshikogʻasiga qoʻl silkidi. Shunda magazin eshigi oldida hushtak yana ham balandroq churillay boshladi.
Lekin Korov'yov Pavel Iosifovichning gaplaridan hech xijolat boʻlmay gapida davom etdi:
— Qayokdan olsin — men sizlardan soʻrayapman! Uning ochlikdan, tashnalikdan sillasi qurigan! Issiqdan nafasi qaytgan! Hay, yegan boʻlsa, bor-yoʻgʻi uch tiyin turadigan bitta mandarin yepti bu shoʻrpeshona. Shunga darrov bulbuligoʻyo boʻlib hushtak churillatish, militsiyani bezovta qilib, ishdan qoʻyish shart ekan-chi? Anavi yesa maylimi? A? — Korov'yov shunday deb binafsha rang pal'toli baqaloqni koʻrsatgan edi, uning chehrasida qattiq hayajon alomatlari paydo boʻldi, — kim oʻzi bu? A? Qayoqdan kelgan? Nega kelgan! Nima, koʻzimiz uchib turuvdimi unga? Yo uni yurtimizga taklif qilganmidik? Toʻgʻri, — dedi baralla ovoz bilan sobiq regent zaharxanda qilib, — koʻrib turibsiz, u binafsha rang pal'to kiyib yasanib kelgan, qimmatbaho losos' baligʻini yeb pufakdek shishib ksgipti, uning hammayogʻi jaraq-jaraq valyuta, ammo bizning birodarimiz-chi?! Qanday nadomat! Chidolmayman! Chidolmayman! — deb chinqirdi Korov'yov xuddi soʻyilayotgan choʻchqaday.
Bu betuturiq, beadab va hattoki siyosiy jihatdan isyonli boʻlgan va’z Pavel Iosifovichni gʻazabdan tutaqtirib yubordi, lekin, taajjubki, bu yerda uymalashib turgan olomonning koʻzlariga boqib, va’z aksar odamlarning rahmini keltirganiga shohid boʻlish mumkin edi! Begemot isqirt va yirtiq yengini koʻziga olib borib, fojiona ohangda:
— Mendek jabrdiydaning yonini olganing uchun rahmat senga, sadoqatli doʻstim! — degan edi hamki, moʻ’jiza sodir boʻldi. Hozirgina shirinliklar boʻlimidan magʻiz solingan uchta pirojniy xarid qilgan, gʻaribona, ammo juda ozoda kiyingan, oʻta nazokatli, yuvosh tabiat chol birdan oʻzgarib ketdi. Uning koʻzlarida jangovar oʻt chaqnadi, choʻgʻdek qizarib ketdi va pirojniylar solingan xaltachani yerga otib, goʻdaklarnikidek ingichka ovoz bilan chiyilladi:
— Toʻgʻri! — Keyin u boya Begemot buzib yuborgan shokolad minorasi ostidagi patnisni tortib olib, bir qoʻli bilan ajnabiyning boshidan shlyapasini yulib oldi-da, oʻng qoʻlidagi patnisning oʻrtasi bilan uning kal boshiga qulochkashlab shunday urdiki, yuk mashinasidan yerga tunuka tushirilayotganda qanday taraqlagan ovoz eshitilsa, hozir ham shunday dahshatli ovoz butun magazinni bosib ketdi. Baqaloq ajnabiy rangi quv oʻchib, chalqancha yiqilarkan, Kerch' selyodkasi solingan bochkaga oʻtirib qoldi va buning oqibatida selyodkaning namakobi uning chor yonidan fontan boʻlib otildi. Ayni shu payt ikkinchi moʻ’jiza yuz berdi. Bochkaga orqasi bilan tiqilib qolgan bu ajnabiy sof rus tilida chinqirib yubordi:
— Voy, oʻldirishyapti! Militsiya! Meni banditlar oʻldirishyapti! — oʻziga shu choqqacha begona boʻlgan tilni u, chamasi, hozirgi asabiy hayajon oqibatida, dabdurustdan oʻzlashtirib olgan boʻlsa kerak.
Shu payt eshikogʻasining hushtagi tindi va bezovta xaridorlar olomoni orasida davraga yaqinlashib kelayotgan ikkita militsioner dubulgʻasi koʻzga tashlandi. Lekin badkor Begemot, xuddi hammomga tushgan odam supachaga tosdan suv sepganday, shirinliklar boʻlimi peshtaxtasi ustiga primusidan benzin quydi va benzin oʻz-oʻzidan oʻt oddi. Alanga «pov» etib yuqori koʻtarildi-yu, peshtaxta boʻylab pildirab ketdi va yoʻl-yoʻlakay hoʻl mevalar toʻldirilgan savatchalarnipg chiroyli qogʻoz lentalarini yalab yondirib oʻtdi. Sotuvchi ayollar qiy-chuv koʻtarib, peshtaxtalar ortidan otilib chiqishdi, xuddi shu mahal derazalarga tutilgan darpardalarni oʻt oldi va yerga toʻkilgan benzin ham yona boshladi. Olomon birdan jon achchigʻida faryod koʻtarib, endi hech keragi boʻlmay qolgan Pavel Iosifovichni ham bosib-yanchib, shirinliklar boʻlimidan pala-partish chekina boshladi, baliq boʻlimining sotuvchilari esa qoʻllarida oʻtkir pichoqlari bilan turnaqator tizilishib orqa eshik tomon shataloq otib qochishdi. Boshdan-oyoq selyodka namakobiga boʻkkoʻan binafsha rang pal'toli ajpabiy bir iloj qilib bochka asoratidan qutuldi-yu, peshtaxtada yotgan syomga baligʻi osha hatdab oʻtib, u ham sotuvchi erkaklar orqasidan juftakni rostlab qoldi. Yongʻindan qochgan olomonning siquvi ostida magazinning koʻcha eshigiga oʻrnatilgan koʻzgular chil-chil sindi, lekin ikki ablah — Korov'yov bilan ochkoʻz Begemotpipg qayoqqa gʻoyib boʻlganini hech kim bilmay qoldi. Keyinchalik, Smolenskiy bozoridagi Torgsinda yuz bergan yongʻin paytida hozir boʻlgan guvohlarning hikoya qilishlaricha, goʻyo ikki bezori yuqoriga, shiftgacha koʻtarilganmish-u, oʻsha yerda xuddi bolalarning pufaklari singari «paq» etib yorilib, gʻoyib boʻlganmish. Bunday boʻlishi albatta dargumon, ammo koʻrmagan narsamiz haqida hech nima deya olmaymiz.
Lekin shuni aniq bilamizki, Smolenskiy bozorida yuz bergan hodisadan rosa bir daqiqa oʻtgach, Begemot bilan Korov'yov Griboyedov xolasining uyi oldidagi xiyobonda paydo boʻlishdi. Korov'yov panjara devor oldida toʻxtab, shunday dedi:
— Buni qara! Axir bu adiblar uyi-ku. Bilasanmi, Begemot, men bu uy haqida juda koʻp gʻaroyib va maqtov soʻzlar eshitganman. Sen bu uyga yaxshilab nazar tashla, doʻstim! Mana shu dargohda ne-ne behudud iste’dodlar pishib yetishayotgani menga ulkan huzur bagʻishlaydi.
— Parnikda oʻsgan ananasdek pishib yetilishadi degin, — ded Begemot va serustun, sargʻish binoni durustroq koʻrish uchun choʻyan panjara oʻrnatilgan beton ioydevor ustiga chiqdi.
— Juda toʻgʻri aytding, — deb Korov'yov qadrdon xamrohining fikriga qoʻshilishdi, — hozir mana shu binoda «Don Kixot»ning yoki «Faust»ning, yo boʻlmasa, azbaroyi shifo, «Oʻlik jonlar»ning boʻlgʻusi mualliflari yetilayotgani haqida oʻylasang, vujudingni kandaydir bir totli vahima qamraganday boʻladi! Nima deysai?
— Oʻylasang vahming keladi, — deb doʻstining fikrini tasdiqladi Begemot.
— Ha, — deb davom etdi Korov'yov, — juda gʻaroyib narsalarning shohidi boʻlish mumkin bu uyning parniklarida, zero bu uy Mel'pomena*, Poligimniya* va Taliya*larga butun hayotini fido qilgan bir necha ming jonbozlarni oʻz panohiga toʻplagan. Basharti shu jonbozlardan birontasi kitobxon ahliga namuna sifatida «Revizor»ni, yo boʻlmasa, «Yevgeniy Onegin»ni taqdim qilgudek boʻlsa, qanaqa shov-shuv koʻtarilishini sen tasavvur qilsang kerak!
— Judayam-da, — deb yana tasdiqladi Bsgsmot.
— Ha, — dedi Korov'yov va tashvishli qiyofada barmogʻini koʻtardi, — lekin! Men yana takror aytaman — lekin! Agar bu nozik, chiniqmagan teplitsa oʻsimliklariga biron-bir mikrob tushib, uning ildizini kemirmasayu chiritib yubormasa! Bunday hol ananaslarda uchrab turadi.
— Aytganday, — dedi Begemot, dum-dumaloq boshini panjaradan tiqib, — anavilar nima qilishyapti rovonda?
— Ovqatlanishyapti, — deb izohladi Korov'yov, — senga yana shuni ham aytishim mumkinki, azizim, bu yerning restorani yaxshigina va taomlari arzon. Lekin men hozir, sirasini aytganda, olis safarga shaylangan har qanday sayyoh singari, miriqib ovqatlanish va kattakon bordoqni lim-lim toʻldirib muzdakkina pivo ichish ishtiyoqidaman.
— Men ham, — dedi Begemot, shundan keyin ikki muttaham joʻka daraxtlari ostidan oʻtgan asfal't yoʻlkadan boʻlgʻusi falokatdan gʻofil restoranning rovoni sari ravona boʻldilar.
Rovonga kiraverishda, atrofiga yam-yashil oʻtlardan soʻri qilingan eshikning bir chekkasiga qoʻyilgan stulda oq paypoq, dumli oq beretka kiygan rangpar bir ayol zerikib oʻtirardi. Uning oldidagi odmigina ovqat stoli ustida qalin bir daftar yotar va ayol nima uchundir restoranga kirganlarni shu daftarga qayd qilib oʻtirardi. Mana shu ayol Korov'yov bilan Begemotning yoʻlini toʻsdi.
— Guvohnomalaringiz bormi? — u Korov'yovning pensnesiga, shuningdek, Begemotning primusi va uning yirtiq tirsagiga taajjub bilan tikilardi.
— Bizni ming bor afv etgaysiz, qanday guvohnomani soʻrayapsiz? — deb soʻradi hayron qolgan Korov'yov.
— Sizlar yozuvchimisizlar? — deb ayol ham savol berdi oʻz navbatida.
— Shak-shubhasiz, — viqor bilan javob qildi Korov'yov.
— Guvohnomalaringizni koʻrsating unda! — takrorladi ayol.
— O, goʻzalim... — deb nazokat bilan gap boshladi Korov'yov.
— Men goʻzal emasman, — deb uning soʻzini boʻldi ayol.
— O, afsus, — dedi Korov'yov popugi pasayib va gapida davom etdi: — Nachora, biz uchun sizning goʻzal boʻlishingiz afzalroq edi, ammo siz bunday imtiyozdan yuz oʻgirar ekansiz, mayli, ixtiyoringiz. Gap shundaki, Dostoyevskiyning yozuvchi ekanligiga ishonch hosil qilish uchun nahot undan guvohnoma talab qilish kerak boʻlsa? Undan koʻra siz, uning qaysi romanidan boʻlmasin xohlaganingiz besh sahifani olib oʻqing, uning hech qanday guvohnomasiz ham haqiqiy yozuvchi janligiga iqror boʻlasiz-qoʻyasiz. Oʻylaymanki, Dostoyevskiyda, umuman, hech qachon, hech qanday guvohnoma boʻlmagan! Sen nima deysan? — deb Korov'yov Begemotga oʻgirildi.
— Garov oʻynayman, boʻlmagan, — deb javob qildi Begemot, primusini stolga, qalin daftar yoniga koʻyib, qorakuya tekkan peshonasining terini kafti bilan artarkan.
— Siz Dostoyevskiy emassiz, — dedi dovdirab qolgan ayol.
— E, kim bilsin, kim bilsin, — dedi Korov'yov.
— Dostoyevskiy oʻlgan, — dedi ayol qandaydir qat’iyatsizlik bilan.
— E’tiroz bildiraman! — ded Begemot qizgʻin ohangda. — Dostoyevskiy boqiy!
— Guvohnomangizni koʻrsating, grajdanlar, — dedi ayol.
— Kechirasiz, axir bu maynabozchilik-ku, — deb boʻsh kelmasdi Korov'yov, — yozuvchiligi aslo guvohnoma bilan emas, balki asar yozishi bilan ifodalanadi! Mening boshimda qanday teran fikr gʻujgʻon oʻynayotganini siz qayoqdan bilasiz? Yoki manavi kallada nimalar borligini ayta olasizmi? — deb u Begemotning kallasini koʻrsatgan edi, u ham, ayol yaqinroq koʻrib olsin, degan maqsadda darhol boshidan kepkasini oldi.
— Yoʻl bering, grajdanlar, — dedi ayol endi asabiylashib.
Korov'yov bilan Begemot oʻzlarini chetga olib,tezlik oq koʻylak kiyib, yoqasini kul rang kostyumining yoqasi ustiga chiqargan, shu bois galstuk bogʻlanmagan, qoʻltigʻiga gazeta qistirgan bir yozuvchini oʻtkazib yuborishdi. Yozuvchi ayol bilan bosh irgʻab salomlashdi, yoʻl-yoʻlakay ayol ochib qoʻygan qalin daftarga aji-buji qilib imzo chekdi-da, rovon tomon yoʻl oldi.
— Afsus, ming afsus, — dedi Korov'yov qaygʻuli ohangda, — biz bechora darbadarlar orzu qilgan muzdakkina pivo toʻldirilgan bordoq bizga emas, unga nasib qiladigan buldi, ahvolimiz gʻoyat ayanchli va mushkul, nima qilishgayam hayron boʻlib qoldim.
Begemot «nachora» degandek qoʻllarini yoydi, mushukning yungini eslatuvchi qalin soch oʻsgan dumaloq boshiga kepkasini kiydi. Xuddi shu mahal ayolning boshi uzra kimningdir amirona ovozi yangradi:
— Oʻtkazib yuboring bularni, Sof'ya Pavlovna. Ayol hayratga keldi: yam-yashil chirmoviqgulga burkangan eshik ostonasida restoran direktorining frak kiygan oppoq koʻkragi va choʻqqisoqoli koʻrindi. U shubhali ikki chuvrindiga nazokat bilan tikildi, boz ustiga, hatto ularni lutfan ichkariga taklif ham qildi. Restoranda Archibal'd Archibal'dovichning obroʻsi juda baland edi, shu bois Sof'ya Pavlovna itoatkorlik bilan boʻysunib, Korov'yovdan soʻradi:
— Familiyangiz nima?
— Panayev, — nazokat bilan javob qildi u. Ayol bu familiyani daftarga yozib boʻlib, Begemotga savol ma’nosida tikildi.
— Skabichevskiy, — deb chiyilladi u negadir qoʻli bilan primusini koʻrsatib. Sof'ya Pavlovna bu familiyani ham yozib, daftarni imzo chekish uchun ikki mushtariy oldiga surib qoʻydi. Korov'yov «Panayev» familiyasi qarshisiga «Skabichevskiy» deb, Begemot esa «Skabichevskiy» familiyasi roʻparasiga «Panayev» deb imzo chekishdi. Archibal'd Archibal'dovich oʻz raftori bilan Sof'ya Pavlovnani tamomila hayratga solib, jozibali tabassum qilgancha, mehmonlarni rovonning narigi chekkasidagi eng yaxshi stol tomon boshlab ketdi... Hangu mang boʻlib qolgan Sof'ya Pavlovna koʻzlarini «pir-pir» uchirib, uzoq vaqt kutilmagan mushtariylar chekkan imzolarga tikilib oʻtirdi.
Archibal'd Archibal'dovich ofitsiantlarni Sof'ya Pavlovnadan ham koʻproq taajjubda qoddirdi. U shaxsan oʻzi stul surib, Korov'yovni oʻtirishga taklif qildi, bir ofitsiantga koʻz qisib, ikkinchisining qulogʻiga nimadir shivirladi, shundan keyin ular ikkovi yangi mehmonlar atrofida parvona boʻla boshladilar (bu payt mehmonlardan biri oʻzining rangi oʻchib sargʻayib ketgan botinka kiygan oyogʻi tagiga primusini qoʻydi). Stol ustidagi hammayogʻi dogʻ-dugʻ dasturxon koʻz ochib-yumguncha gʻoyib boʻlib, oʻrniga badaviylarning yaktagi kabi oppoq, nishastalangan dasturxon havoda shitirlab yozildi, bu asnoda Archibal'd Archibal'dovich Korov'yovning qulogʻiga engashib juda ma’nodor ohangda ohista pichirlardi.
— Qanday taomni ixtiyor qiladilar? Qizil paliqning maxsus tayyorlangan sarpanjasi bor... arxitektorlar s’ezdidan undirdim...
— Siz... e... bizga, umuman yegulik bir nima bering... e... — muruvvat qilayotganday gʻoʻldiradi Korov'yov stulga suyanarkan.
— Tushundim, — deb koʻzini yumib ochdi Archibal'd Lrchibal'dovich, ma’nodor javob qilarkan.
Restoran boshligʻining bu oʻta shubhali nusxalar bilan qilayotgan muomalasini koʻrgan ofitsiantlar har qanday shubhani tark etib, ishga jiddiy kirishishdi. Biri choʻntagidan papiros qoldigʻini olib chekmoqchi boʻlgan Begemotga gugurt chaqib tutdi, ikkinchisi yelib-yuturib, pichoq, qoshiq, sanchiqlar yoniga kichkina ryumkalar, vino ichiladigan choʻzinchoq ryumkalar va nafis qadahlarni jaranglatib terib chiqa boshgladiki, bunday qadahlardan soyabon ostida oʻtirib, muzday narzan suvi ichish kishiga huzur bagʻishlaydi... yoʻq, voqeadan bir oz oldinlab ketib aytishimiz mumkinki... narzan suvi ichish huzur bagʻishlagan edi mashhur Griboyedov rovoshshing soyaboni ostida.
— Bulduruqning biqin goʻshti bilan mehmon kilishim mumkin, — deb xirgoyi qilayotganday mingʻillardi Archibal'd Archibal'dovich. Mehmon uning taklifini toʻla-toʻkis ma’qulladi va pensnesining darz ketgan benaf oynasi orqali unga iltifot bilan tikildi.
Qoʻshni stolda oʻz xotini bilan qovurilgan choʻchqa goʻshti yeb oʻtirgan belletrist Petrakov-Suxovey barcha yozuvchilarga xos boʻlgan kuzatuvchanlik bilan Archibal'd Archibal'dovichning xushomadlarini koʻrib, juda-juda taajjubda qoldi. Uning rafiqasi, gʻoyat muhtarama xonim esa Archibal'd Archibal'dovichni Korov'yovdan qizgʻanib, hattoki... — nega bizga qaramay qoʻyishdi... axir muzqaymoq tortishlari kerak-ku! Bu nimasi? — demoqchi boʻlganday qoshiqchasi bilan stolni toʻqillata boshladi ham.
Biroq Archibal'd Archibal'dovich nazokatli jilva bilan ular tomon boqdi-yu, u yoqqa darhol ofitsiantni yoʻlladi, oʻzi esa aziz mehmonlari oldidan jilmadi. Oh, zukko odam edi Archibal'd Archibal'dovich! Kuzatuvchanlikda esa har qanday yozuvchidan ham qolishmasdi. U Var'eteda berilgan sehrgarlik seansidan ham, shu keyingi kunlarda yuz bergan koʻpgina hodisalardan ham voqif edi, lekin bunaqa odamlarning aksi oʻlaroq, «katak kamzulli» va «mushuk» degan soʻzlarni yodida mahkam saqlab qolgan edi. Archibal'd Archibal'dovich bu ikki mehmonning kimligini darrov fahmlab oldi. Fahmlagach, turgan gapki, ular bilan janjallashib oʻtirmadi. Afsus, Sof'ya Pavlovna qovun tushirib qoʻydi-da! Tavba, kelib-kelib shu ikki mushtariyning yoʻlini toʻsib oʻtiripti-ya! E, nimaniyam tushunardi u!
Petrakova xonim eriy boshlagan muzqaymoqqa kalondimogʻlik bilan qoshiqchasini niqtab oʻtirarkan, allaqanday masxarabozlarga oʻxshab kiyingan ikki mushtariy oʻtirgan stol sathining qandaydir sehr-jodu bilan turli noz-ne’matlarga toʻla boshlaganini gʻaraz bilan kuzatardi. Ana, yangi ikra bilan toʻldirilgan vaza sathida yaraqlaguncha tozalab yuvilgan koʻkatlar paydo boʻldi... yana zum oʻtmay, stolga olib kelib tirkalgan maxsus stolchada sovukdan terlagan kumush chelakcha paydo boʻldi...
Archibal'd Archibal'dovich faqat hamma narsa bekamu koʻst muhayyo qilinganiga ishonch hosil qilgach va usti yopilgan, ichida nimadir jiz-biz qilayotgan tova ofitsiantlar qoʻlida uchib kelib stol ustiga qoʻngandan keyingina ikki sirli mushtariyni tark etishga jur’at etdi, shunda ham ketishi oldidan ularning qulogʻiga shipshishni unutmadi:
— Uzr! Bir daqiqaga! Bulduruq goʻshtidan shaxsan oʻzim xabar olmoqchiman.
U pildirab borib, restoran ichkarisiga kirib ketdi. Agar biron kishi Archibal'd Archibal'dovichning shundan keyingi oʻzini tutishini kuzata olganda edi, uning xiyla jumboqli harakat qilganini koʻrgan boʻlardi.
Boshliq bulduruq goʻshtining pishishini kuzatgani oshxonaga emas, balki restoranning omborxonasiga yoʻl olgan edi. U omborxonani oʻz kaliti bilan ochib kirib, eshikni ichidan berkitib oldi, soʻng yengini iflos qilmaslikka urinib, muzli dambadan ehtiyot bilan zilday-zilday ikkita qizil baliqni olib, gazetaga oʻradi-da, ustidan avaylab kanop bilan bogʻladi va bir chetga qoʻyib qoʻydi. Keyin qoʻshni xonaga oʻtib, shoyi astarli yozlik pal'tosi bilan shlyapasini koʻzdan kechirdi, shundan keyingina oshxonaga yoʻl oldi, bu yerda oshpaz mehmonlarga va’da qilingan bulduruq goʻshtini zoʻr hafsala bilan pishirardi.
Shuni aytish kerakki, Archibal'd Archibal'dovichning bu xatti-harakatlarida ajablanadigan yoki shubhali hech nima yoʻq edi, faqat yuzaki kuzatgan odamgina uning raftoridan taajjub qilishi mumkin edi. Holbuki, Archibal'd Archibal'dovichning xatti-harakatlari shu topgacha boʻlgan voqealarga mantiqan chambarchas bogʻliq edi. Griboyedov restoranining boshligʻi soʻnggi kunlarda yuz bergan hodisalardan oʻzining noqifligi bilan, alalxusus, beqiyos sezgirligi bilan, ikki mushtariyga berilastgan toʻkin-sochin va serdabdaba ziyofatning nihoyatda qisqa boʻlajagini fahmlagan edi. Uning nodir sezgirligi bu gal ham pand bermadi.
Korov'yov bilan Begemot ikki qaytalab tozalangan, xushyutum muzdek Moskva aragʻi toʻldirilgan ryumkalarini ikkinchi marta choʻqishtirishgan paytda, oʻzining bilarmonligi bilan bugun Moskvaga tanilgan xronikachi muxbir Boba Kandalupskiy qora terga botib, hayajonlanib restoran rovoniga kirib keldi va toʻgʻri borib Petrakovlar stoli yoniga oʻtirdi. Soʻng qappaygan portfelini stolchaga qoʻydi-yu, choʻchchaygan labini Petrakovning qulogʻi ichiga tiqqudek yaqin olib borib, qandaydir juda antiqa narsalarni pichirlay boshladi. Sinchkovlik dardiga dosh bera olmagan Petrakova xonim Bobaning doʻrdoq va moy surtilgandek yaltiroq lablariga oʻz qulogʻini ham tutdi. Boba esa goh-goh atrofga oʻgʻrincha nazar tashlab, labi labiga tegmay hamon pichirlab yotardiki, uning uzupdan-uzoq pichir-pichiridan ayrim soʻzlarnigina ilgʻab olish mumkin edi. Chunonchi:
— Ont ichib aytaman! Sadovayada, Sadovaya koʻchasida, — deb Boba ovozini yana ham pastlatdi. — Oʻq kor qilmasmish! Oʻqlar... viz-viz... benzin, yongʻin... otishma...
— Qayoqdagi betuturiq mish-mishlarni tarqatib yurgan mana shunaqa yolgʻonchilarni, — dedi baralla doʻrillagap ovoz bilan dargʻazab Petrakova xonim, — mana shunaqalarni tanobini tortib qoʻyishsa yaxshi boʻlardi! Hechqisi yoʻq, ularni fosh qilishadi hali, albatta tartibga chaqirib qoʻyishadi! Hammasi zararli uydirma!
— Nimasi uydirma, Antonida Porfir'evna! — dedi yozuvchi xotinining bu gapidan ranjigan Boba va yana pichirlashda davom etdi: — Aytyapman-ku sizga, oʻq olmayapti... Endi, buning ustiga, yongʻin... Ular osmonda... osmonga uchib ketishipti, — Boba ilonday vishillab pichirlarkan, uning hikoyasi qahramonlari shu yerda, yonginasida gaplarini huzur qilib tinglab oʻtirishganidan gʻofil edi, albatta. Lekii mushtariylarning huzur-halovati tezda tugadi. Restoranga ochiladigan eshikdan oyoqlariga charm qoʻnj kiygan, bellarini kamar bilan qattiq siqib bogʻlagan uch nafar erkak qoʻllarida revol'ver bilan rovonga oʻqday otilib chiqdi. Oldindagi erkak baland ovoz bilan qoʻrqinchli ohangda qichqirdi:
— Joylaringdan qimirlama! — Shu gapdan keyin birdan uchala erkak Korov'yov bilan Begemotning boshini moʻljalga olib oʻq ota boshlashdi. Oʻqqa tutilganlar shu zahoti havoda erib, koʻzdan gʻoyib boʻlishdi, primusdan esa «pov» etib oʻt chiqib, toʻgʻri chodirga urildi. Chodirda qora tuynuk paydo boʻlib, uning gir aylanasi kuyib tobora kengaya boshladi. Alanga shu tuynuk orqali osmonga otilib, Griboyedov uyining tomigacha yetdi. Ikkinchi qavatdagi redaksiya xonasining derazasiga taxlab qoʻyilgan papkalardagi qoʻlyozmalarni birdan oʻt oldi, soʻng olov darpardani yamlay boshladi, ana shunda alanga, xuddi kimdir uni azza-bazza puflayotganday, gurillab Griboyedov xolasining uyi ichiga oʻqday otildi.
Yana bir necha soniyadan soʻng xiyobondagi choʻyan panjara devor sari olib boruvchi asfal't yoʻlkadan (esingizda boʻlsa, kitobxon, chorshanba kuni kechqurun yuz bergan baxtsizlikning birinchi darakchisi Ivanushka shu yoʻldan kelgan, ammo unga hech kim quloq solmagan edi) chala ovqatlangan yozuvchilar, ofitsiant-lar, Sof'ya Pavlona, Boba, Petrakova, Petrakov chopib oʻta boshladilar.
Koʻchaga yon eshikdan oldinroq chiqib olgan Archi-bal'd Archibal'dovich shoyi astarli yozlik pal'tosida ikki qoʻltigʻiga gʻoʻlasimon ikkita ulkan qizil baliq qistirib olgancha, xuddi yonayotgan kemasini hammadan keyin tark etmoqchi boʻlgan kapitandek, hech qayoqqa qochmay, hech yoqqa shoshmay, bamaylixotir turardi.

Yigirma toʻqqizinchi bob
Usta Bilan Margaritaning Qismati Aniq
Moskvadagi, bundan taxminan yuz ellik yil burun qurilgan eng chiroyli binoning tomidagi tosh supada, juda balandda, quyosh botayotgan kechki payt ikki kim-sa: Voland bilan Azazello hozir boʻldi. Ular koʻchada-gi odamlarga koʻrinmasdilar: chunki ularni ganchdan yasalgan vazalar va gullar bilan bezatilgan panjara begona koʻzlardan toʻsib turardi. Lekin oʻzlari shaharning eng chekka yerlarigacha bahuzur kuzatardilar.
Voland har safargiday qora jubbasini kiyib, yigʻma kursida oʻtirardi. Uning uzun, dami qalin shamshiri ayvon sahniga yotqizilgan yassi toshning darziga tikka sanchilgan ediki, bundan quyosh soati hosil boʻlgan edi. Shamshirning soyasi shayton oyogʻidagi qora tufli tomon ohista va toʻxtovsiz oʻrmalab choʻzilib borardi. Voland oʻtkir iyagini mushtiga tirab, bir oyogʻini tagiga bosib kursida bukchayib oʻtirarkan, to ufqqa yetguncha yoyilgan behisob qasr va saroylar, mahobatli imoratlar va buzilishga mahkum kulbalardan koʻzini uzmasdi. Oʻzining zamopaviy libosini, ya’ni kamzuli, shlya-pa-kotelogi, loklangan tuflisini tark etib, endi xuddi Volanddek qora kiyinib olgan Azazello oʻz xukmdoridan sal narirokda dong qotib turarkan, u ham shahar manzarasidan koʻz uzmasdi.
Voland gap boshladi:
— Gʻoyat antiqa shahar, shunday emasmi? Azazello bir qimirlab qoʻyib, ehtirom bilan ja-
vob qaytardi.
— Messir, menga koʻproq Rim yoqadi!
— Ha, bu didga bogʻliq, — javob qildi Voland. Bir oz vaqtdan keyin yana uning ovozi eshitildi:
— Huv anavi xiyobonda nega tutun borqsiyapti?
— Griboyedov yonyapti, — javob qiddi Azazello.
— Bu, nazarimda, ikki qadrdonning — Korov'yov bilan Begemotnipg ishi boʻlsa kerak?
— Shak-shubhasiz, messir.
Yana sukut choʻkdi, bu payt gʻarb tomonga qaragan uy-larning yuqori qavatlaridagi derazalar quyoshning koʻzni qamashtiruvchi shu’lasini oʻzida aks etdira boshladilar. Volandning koʻzi ham, garchi u kunbotar tomonga orqa oʻgirib oʻtirgan boʻlsa-da, oʻsha uylarning derazalari kabi porlardi.
Lekin shu payt nimadir Volandni shahardan yuz oʻgirib, oʻz orqasida, tomga qoʻndirilgan doirasimon minoraga qarashga majbur etdi. Minora devori ichidan chuvrindi kiyim-boshiga loy sachragan, oyogʻiga odmi shippak kiygan, noxush qiyofali bir qorasoqol odam chiqib keddi.
— Iye! — xitob qildi Voland bu odamga istehzo bilan qararkan, — aynan sening bu yerga kelishingni mutlaqo kutmagan edim! Xoʻsh, qanday xizmat bilan kelding, o chaqirilmagan, ammo kelishi taxminlangan mehmon?
— Sening huzuringga keldim, yovuzlik sultoni, arvohlar hukmdori, — deb javob qildi devordan chiqqan odam Volandga qovoq ostidan hoʻmrayib qararkan.
— Baski, huzurimga kelgan ekansan, nechun menga salom bermading, ey sobiq oʻlpon yigʻuvchi? — dedi Voland qahr bilan.
— Negaki men sening salomat boʻlishingni istamayman, — deb javob qildi kelgan odam gustohlik bilan.
— Lekin mening barhayotligimga koʻnikishingga toʻgʻri keladi, — deb e’tiroz bildirdi Voland va ogʻzini qiyshaytirib istehzo qiddi, — sen bu tomda paydo boʻlgan zahoting bema’ni ish qilding, bu bema’niliging, men senga aytsam, gapirish ohangingda. Sen soʻzlarni shunday talaffuz qildingki, goʻyo arvohlarni (ya’ni koʻlankalarni), shuningdek, yovuzlikni ham e’tirof etmayman demoqchi boʻlding. Sen, bir iltifot qilib, mana shu savol ustida bosh qotirib koʻrsang: agar yovuzlik boʻlmasa, sen homiysi boʻlgan oʻsha ezgulik nima bilan shugʻullangan boʻlardi, agar jamiki koʻlankalar gʻoyib boʻlsa, yer yuzi qanday qiyofa kasb etgan boʻlur edi? Axir buyumlar va odamzod bor ekanki, koʻlankalar mavjud. Mana shamshirimning koʻlankasi. Lekin dov-daraxtning ham, barcha jonzodlarning ham koʻlankasi boʻladi. Yo sen oʻzingning yolgʻiz siz bilan zavqlanaman degan xomxayoling tufayli yer yuzini qirtishlab, barcha dov-daraxtni, butun jonzodlarni yoʻq qilmoqchimisan? Sen tentaksan.
— Sen bilan mubohasa qilishni istamayman, qari safsataboz, — deb javob qildi Leviy Matvey (bu odam — oʻsha Leviy Matvey edi).
— Men bilan shuning uchun ham bahslasha olmaysanki, sen, boya aytganimdek, tentaksan, — deb javob qiddi Voland va soʻradi. — Qani, meni toliqtirmay, maqsadga oʻt, nega kelding?
— Meni u yubordi.
— Qanday gap olib kelding undan, qul?
— Men qul emasman, — tobora koʻproq achchigʻlanib javob qildi Leviy Matvey, — men uning shogirdiman.
— Biz, har galgidek, sen bilan boshqa-boshqa tilda gaplashyapmiz, — dedi Voland, — lekin bu bilan suhbatimiz mavzui boʻlgan narsalar oʻzgarmaydi. Xoʻsh, shunday qilib...
— U ustaning asarini oʻqib chiqdi, — deb gapira boshladi Leviy Matvey, — shu bois, u sendan ustani oʻzing bilan olib ketib, unga orom baxsh etishingni iltimos qildi. Nahotki bu ish sen uchun qiyin boʻlsa, yovuzlik sultoni?
— Men uchun qiyin ish yoʻq, — deb javob qildi Voland, — buni oʻzing ham yaxshi bilasan. — U bir oz tek qoldi, soʻng ilova qildi: — Nega endi uni oʻzlaringga — yorugʻlikka olib ketmayapsizlar?
— U yorugʻlikka emas, oromga sazovor, — dedi Leviy gʻamgin ovoz bilan.
— Borib ayt, buyruq bajariladi, — javob qildi Voland va: — Lekin sen darhol koʻzimdan yoʻqol, — deb ilova qilar ekan koʻzida oʻt chaqnadi.
— Uning yana bir iltimosi shuki, ustani sevgan va u deb iztirob chekkan ayolni ham olib ketarmishsizlar, — deb Leviy birinchi marta yolboruvchi ohangda murojaat qildi Volandga.
— Aytmasang, oʻzimizning aqlimiz yetmas ekanmi bunga? Joʻna.
Shu gapdan soʻng Leviy Matvey gʻoyib boʻldi, Voland esa Azazelloni chaqirib olib, unga buyurdi:
— Darhol uchib borib, ularni safarga shayla. Azazello ayvonni tark etdi, tom boshida Voland yolgʻiz qoldi. Lekin uning yolgʻizligi uzoq choʻzilmadi. Ayvonning tosh terilgan sahnida oyoq tovushlari va gangir-gungur ovozlar eshitildi. Volandning karshisida endi Korov'yov bilan Begemot paydo boʻlishdi. Biroq Begemotning qoʻlida primus yoʻq edi, u boshqa narsalarni koʻtarib olgan edi. Chunonchi, u qoʻltigʻiga dala manzarasi tasvirlangan moʻ’jazgina zarrin ramka qistirib olgan, bilagiga yarmi kuyib ketgan oshpazlar xalati tashlangan, ikkinchi qoʻlida butun boshli syomga baligʻi bor edi. Korov'yov bilan Begemotdan kuyindi hidi kelar, Begemotning basharasiga qora kuya surtilgan, kepkasining yarmi kuygan edi.
— Salyut, messir, — deb chinqirishib salomlashdi tinib-tinchimas oshnalar, Begemot esa hatto syomga baligʻini havoda silkib qoʻydi.
— Qoyil, azamatlar, — dedi Voland kesatib.
— Messir, bir tasavvur qiling-a, — deb chiyilladi Begemot hayajon va quvonch bilan, — meni kafandoʻz deb oʻylashsa boʻladimi?
— Koʻtarib kelgan narsalaringga qaraganda, — deb javob qildi Voland ramkadagi suratni koʻzdan kechirarkan, — gʻirt kafandoʻzdning oʻzisan.
— Ishonasizmi, messir... — deb Begemot samimiy ohangda gap boshlagan edi...
— Yoʻq, ishonmayman, — deb qisqagina javob bilan uning soʻzini boʻldi Voland.
— Ont ichib aytamanki, messir, kamina jonbozlik koʻrsatib, hamin qadar koʻproq narsani qutqarishga urindim, illo saqlab qolgan narsalarim mana shular xolos.
— Sen yaxshisi, menga ayt, qanday qilib oʻt ketdi Griboyedovga? — soʻradi Voland.
Korov'yov ham, Begemot ham «hayronmiz» degan ma’noda kiftlarini uchirib, koʻzlarini koʻkka tikishdi. Begemot esa yana chinqirib dedi:
— Aqlim bovar qilmaydi! Shoʻxlik qilmasdan, tinchgina, ovqatlanib oʻtirgan edik...
— Shu mahal birdan «paq, puq!» — deb gapni ilib ketdi Korov'yov, — oʻq otila boshladi! Begemot ikkovimiz dahshatdan esimiz ogʻib qolib, xiyobon tomon yugurdik, orqamizdan quva boshlashdi, biz Timiryazev tomonga oʻzimizni urdik!
— Lekin burchga sadoqatlilik tuygʻusi, — deb gapga aralashdi Begemot, — sharmandalarcha qoʻrquvdan ustun chiqdi-yu, biz yana qaytib bordik!
— E, shunaqami hali? — dedi Voland, — shundan keyin bino yonib kul boʻlgan, albatta.
— Ha, kul boʻldi! — ma’yus ohangda ta’kidladi Korov'yov, — ya’ni, messir, siz gʻoyat aniq ifoda etdingiz — kuyib kul boʻldi. Kuyik gʻoʻlalar qoldi, xolos!
— Men, — deb hikoyasini davom ettirdi Begemot, — majlislar zaliga otildim — ustunlari serob zalga, messir, biron-bir qimmatbaho buyumni qutqarib qolish maqsadida. O, messir, mening xotinim, agar men uylangan boʻlganimda, bir emas, yigirma marta beva qolish xavfiga duchor boʻlardi! Lekin, yaxshiyamki, messir, boʻydoqman, sizga ochigʻini aytsam — gʻoyat baxtiyorman xotinim yoʻqligidan. O, messir, qaysi ahmoq boʻydoqlik erkidan voz kechib, boshini mash’um oilaviy boʻyinturuqqa tiqadi-a?
— Bas qil safsatani! — dedi Voland.
— Bosh ustiga, davom etaman, — deb javob qildi mushuk, — darvoqe, mana surat. Boshqa hech narsa olib boʻlmadi zaldan, alanga toʻgʻri yuzimga urildi. Shundai keyin omborxonaga yugurdim, u yerdan manavi syomga baligʻini olib chikdim. Oshxonaga otilib kirib, bu xalatni oʻtdan sakdab qoldim. Nazarimda, men, messir, qoʻlimda kelgan hamma ishni qildim, ammo chehrangizdagi shubha alomatlarining sababi nima, tushunmayapman.
— Korov'yov nima qildi, sen kafandoʻzlik bilan ovora boʻlgai paytingda? — deb soʻradi Voland.
— Men oʻt oʻchiruvchilarga koʻmaklashdim, messir, — javob qildi Korov'yov shimining yirtigʻini koʻrsatib.
— Shunaqa degin, unday boʻlsa, albatta yangi bino qurish lozim boʻladi.
— Bino quriladi, messir, — dedi Korov'yov, — gapimga ishonavering.
— Hay, durust, unda yangi bino eskisidan yaxshiroq boʻladi deb umid qilaman, xolos, — dedi Voland.
— Aytganingizdek boʻladi, messir, — dedi Korov'yov.
— Gapimga ishonavering, — deb ilova qildi mushuk, — kamina uchchiga chiqqan paygʻambarman.
— Har qalay, istiqbolingizga qaytib keldik, messir, — dedi Korov'yov, — farmoyishingizga muntazirmiz.
Voland kursidan turib, panjara oldiga bordi va oʻz mulozimlariga orqa oʻgirgancha uzoq vaqt sukutga tolib, olis-olislarga tikilib turdi. Soʻng u panjaradan uzoqlashib, yana kursiga borib oʻtirdi-da, shunday dedi:
— Hech qanday farmoyish boʻlmaydi — sizlar hamma vazifani, baholi qudrat bajardingiz, hozircha boshqa hech qanday xizmat yoʻq sizga. Dam olishingiz mumkin. Hozir momaqaldiroq boshlanadi, bu oxirgi momaqaldiroq yakunlanishi zarur boʻlgan hamma narsaga yakun yasaydi-yu, biz yoʻlga ravona boʻlamiz.
— Juda soz, messir, — deyishdi ikki masxaraboz va ayvon oʻrtasidagi doirasimon minora orqasiga oʻtib koʻzdan gʻoyib boʻlishdi.
Voland tilga olgan momaqaldiroq bulutlari bu payt ufkda toʻplana boshlagan edi. Gʻarbdan qora bulut koʻtarilib, quyoshning yarim betini toʻsdi. Soʻng uni butunlay burkab oldi. Ayvonda salqin shabada esdi. Yana xiyol vaqt oʻtishi bilan hammayoqni zulmat qopladi.
Gʻarbdan bosib kelgan bu zulmat ulkan shaharni butkul burkab oldi. Koʻpriklar, qasrlar gʻoyib boʻldi. Hamma narsa, goʻyo hech qachon yorug jahonda boʻlmagandek, koʻzdan yoʻqoldi. Osmonning u chekkasidan-bu chekkasigacha oʻtli chiziq kesib oʻtdi. Soʻng shahar qandaydir zarbadan larzaga keldi. Zarba yana takrorlanib, momaqaldiroq boshlanadi. Voland bu zulmat qoʻynida koʻrinuvchanligini yoʻqotdi.

Oʻttizinchi bob
Rihlat Payti Keldi!
— Bilasanmi, — derdi Margarita, — kecha kechasi sen uxlab yotganingda men Oʻrtayer dengizi tomonidan kelgan zulmat haqida oʻqib oʻtirdim... keyin oʻsha ma’budlar, oltin ma’budlar toʻgʻrisida ham. Negadir ular meni mudom tashvishga solmokda. Nazarimda, hozir ham yomgʻir yogʻadiganga oʻxshaydi. Salqin tushyapti, sezyapsanmi?
Usta papiros chekib, tutunini kafti bilan yelpib oʻtirarkan, javob qildi:
— Bular-ku hammasi yaxshi, ma’budlar ham yaxshi, havolasi xudoga ularning, lekin bundan bu yogʻiga nima boʻladi — hech aqlim bovar qilmayapti.
Bu suhbat kunbotar chogʻda, ayni tom boshidagi ayvonda turgan Volandning qoshiga Leviy Matvey kelgan paytda boʻlgan edi. Podval darchasi ochiq edi, agarda hozir birov undan ichkariga moʻralasa, suhbatdoshlarning nihoyatda antiqa qiyofada ekanligini koʻrib hang-mang boʻlib qolardi. Chunki qip-yalangʻoch Margaritaning yelkasiga qora rido tashlangan, usta esa kasalxonadan kiyib kelgan ichki koʻylak-ishtonda edi. Bunga sabab: Margaritaning hech qanday libosi yoʻq edi bu yerda (uning hamma kiyim-kechagi erining uyida qolgan, garchi u uy bu yerdan uncha uzoq boʻlmasa ham, Margarita u yerga borib, oʻz buyumlarini olib kelishni xayoliga ham keltirmas edi). Usta esa garchi uning barcha kiyim-boshi shkafda bekamu koʻst osilib turgan boʻlsa ham, Margaritaga, hademay qandaydir mutlaqo bema’ni voqea sodir boʻladi, degan fikrni uqdirib, kiyinib olishni istamagan edi. Toʻgʻri, oʻsha mash’um kuz kechasidan beri endi birinchi marta soqolini ustarada olgan edi (shifoxonada upipg soqolini mashinkada olishardi).
Xona ham algʻov-dalgʻov boʻlib ketgan va bu yerda ne hol yuz berganini tushunish mahol edi. Qoʻlyozmalar yerda, gilam ustida, shuningdek, divanda sochilib yotar. Qaysiyam bir ochiq kitob kresloga toʻnkarib qoʻyilgan. Toʻgarak stol usti har xil taomlar bilan toʻldirilgan boʻlib, ular orasida bir nechta shisha ham bor edi. Bu noz-ne’matlaru ichkiliklarning qayoqdan paydo boʻlganini Margarita ham, usta ham bilmas edi. Ular uyqudan uygʻonishganda bularning bari stol ustida muhayyo edi.
Shanba kunining qosh qorayguniga qadar uxlagan usta bilan uning rafiqasi endi oʻzlarini juda tetik his qila boshladilar, faqat bir narsa — ikkovlarining chap chakkalari bir oz simillab turgani kechagi sarguzashtlardan dalolat berardi. Lekin ikkovining ham ruhiyatida juda katta oʻzgarish sodir boʻlgan edi-ki, podvaddagi kvartiradan eshitilayotgan suhbatga quloq solgan har qanday odam bu holni darhol fahmlagan boʻlar edi. Lskip bu yerda quloq soladigan bironta ham kimsa yoʻq edi. Hovli hamisha huvillab yotardi. Kun sayii yashil libosini qalinroq qilib kiya boshlagan joʻka va oqtollarping bahor atrini endigina uygʻongan shabboda ochiq derazadap podvalga purkardi.
— Yo tavba! — deb yubordi birdan usta, — hech aql bovar qilmaydigan hol, — u papiros qoldigʻini kuldonga ezib oʻchirdi-da, ikki qoʻli bilan boshini changalladi, — yoʻq, oʻzing oʻylab koʻr, sen axir esli-hushli ayolsan, menga oʻxshab jinni ham boʻlmagansan. Kecha biz iblisning huzurida boʻlganimizga jiddiy ishonasanmi?
— Mutlaqo jiddiy, — deb javob qildi Margarita.
— Ha, albatta, albatta, — dedi usta kinoyaviy ohagda, — demak, endi bitta jinni ikkitaga koʻpayibdi-da! Er-xotin jinnilar. — U qoʻllarini koʻkka choʻzib qichqirdi: — Yoʻq, faqat shayton qilishi mumkin bu ishni! Shayton, shayton, shayton!
Margarita javob qaytarish oʻrniga oʻzini divanga otib, yalangʻoch oyoqlarini likillatgancha xandon tashlab kularkan, chinqirib dedi:
— Voy, chidolmayman! Voy, ichagim uzilib ketadi hozir! Oʻzingga bir qara, nimaga oʻxshaysan!
Usta kasalxonadan kiyib kelgan ishtonini iymanibgina tortib-tortib qoʻyarkan, bu orada rosa miriqib kulib olgan Margarita jiddiy tarzda gapira boshladi:
— Hozir sen beixtiyor haqiqatni gapirding, — dedi u, — faqat shaytonning qoʻlidan keladi bu ish, deb aytding, gapimga ishonaver, darhaqiqat, shayton hamma narsani jobajo qiladi! — Birdan uning koʻzlarida oʻt chaqnadi, «dik» etib oʻrnidan turdi-da, shu yerda raqs tushib chinqira boshladi: — O, qanday baxtiyorman, qanday baxtiyorman, u bilan til biriktirganimdan behad baxtiyorman! O, iblis, iblis! Endi, tasadduq, jodugar xotin bilan umr kechirishingizga toʻgʻri keladi. — Shundan keyin u ustaga tashlanib, uning boʻynidan mahkam quchoqlagancha, labidan, burnidan, yuzidan ustma-ust oʻpa boshladi. Ustaning taralmagan tim qora soch tolalari yelpinar, ikki yuzi va peshoiasi boʻsa haroratidan lov-lov yonardi.
— Sen chindanam jodugarga oʻxshab ketibsan.
— Buni men inkor qilmoqchi ham emasman, — deb javob qildi Margarita, — men jodugarman va bundan behad mamnunman!
— Ha, yaxshi, — dedi usta, — jodugar boʻlsang boʻlibsan. Bu juda soz, ajoyib hol! Demak, meni shifoxonadan oʻgʻirlab chiqishgan! Bu ham juda ma’qul ish. Bu yerga qaytarib olib kelishgan, faraz qilaylik, bu ham a’lo... Hay, ana, hatto bizni qidirshmaydi deb ham tasavvur qilaylik, lekin jami avliyo-anbiyolar haqqi, menga shuni ayt-chi, biz qanday va nima bilan kun kechiramiz? Bu gapni aytishimdan maqsad, men faqat seping tashvishingni qilyapman, azbaroyi xudo. Shu mahal derazada toʻmtoq tumshuqli bir juft botinka va taram-taram chiziqli shimning pochasi koʻrindi. Keyin shimning tizzasi bukilib, kimningdir korsondek dumbasi derazadan tushayotgan yorugʻni toʻsdi.
— Aloiziy, uydamisan? — degan ovoz eshitiddi u yerdan.
— Ana, boshlandi, — dedi usta.
— Aloiziymi? — deb soʻradi Margarita dsraza tagiga borib, — uni kecha qamoqqa olishdi. Kimsiz oʻzi? Familiyangiz nima?
Shu zahoti choʻnqaygan dumba gʻoyib boʻldiyu koʻcha eshikning «taq» etib yopilgani eshitildi, shundan keyin yana hammayoq suv quygandek jim-jit boʻlib qoldi. Margarita divanga yotib olib, astoydil qotib-qotib kularkan, koʻzlaridan yosh chiqib ketdi. Lekin u kulgidan toʻxtashi bilan yuzi tamomila oʻzgacha qiyofa kasb etdi, endi u jiddiy ohangda gapira boshladi, gapirarkan, divandan sirgʻalib tushdi va ustaning poyiga emaklab keldi-da, uning koʻzlaridan koʻzini uzmay, boshini silay boshladi.
— Shoʻrlikkinam, juda koʻp qiynalding, koʻp iztirob chekding! Buni faqat men bilaman. Mana, sochlaringga oq ham oralabdi, labingning chekkasida ajinlar paydo boʻlipti. O, mening yolgʻizim, azizim, hech nimani oʻylama. Sen juda koʻp oʻylading, endi sen uchun ham mep oʻylayman! Senga kafolat berib, ont ichib aytaman, endi turmushimiz judayam yaxshi boʻladi.
— Men hech narsadan qoʻrqmayman, Margo, — dedi kutilmaganda usta va boshini koʻtargan edi, Margaritaning koʻziga u hech qachon boʻlmagai, ammo boʻlganligiga aniq ishongan narsasi toʻgʻrisida asar yozgan paytidagi qiyofasida koʻrindi, — shuning uchun ham qoʻrqmaymanki, hamma qiyinchiliklarni boshimdan kechirib boʻlganman. Meni juda koʻp qoʻrqitishgan, endi hech nima bilan qoʻrqita olmaydilar. Lekin men senga achinaman. Margo, hamma balo shunda, mana shuning uchup ham bir gapni senga takror-takror aytib yotibman. Esingni yigʻ!
Bemor va qashshoq odam bilan umr kechirib nima qilasan — umring xazon boʻladi-ku! Uyingga qayt! Senga achinganimdan aytyapman bu gaplarni.
— E, seni qara-yu, — deb pichirlardi Margarita sochlari parishon boshini sarak-sarak qilib, — voy, hech nimaga ishonmaydigan shoʻrpeshonam-e. Kecha butun tun seni deb qip-yalangʻoch diydirab turdim, oʻz ayollik xislatimni yoʻqotib, jodugarga aylandim, bir necha oy muttasil qorongʻi qaznoqda oʻtirib, faqat bir narsani — Yershalaim uzra momaqaldiroq gumburlagani haqida oʻyladim, uzzu kun yigʻlayverib koʻzlarimda yosh qolmasa-yu, endi boshimizga baxt qushi qoʻnganda meni haydamoqchimisan? Ha, mayli, men ketaman, ketaman, lekin bilib qoʻy, sen toshbagʻir odamsan! Ular sening qalbing qoʻrini tamoman oʻchirib boʻlishipti!
Shunda ustaning yuragida alamli bir nazokat tuygʻusi uygʻondi va yuzini Margaritaning sochlari orasiga olib, besabab yigʻlab yubordi. Margarita ham uning yigʻisiga joʻr boʻlarkan, barmoqlari bilan ustaning ikki chakkasini paypaslagancha pichirlardi.
— Ha, oq tolalar, boshing koʻz oddimda qordek oqara boshlayapti, oh, ne-ne iztiroblarga bardosh bergan shoʻrlik boshing. Qara, koʻzlaring juda boshqacha-yu! Koʻzlaripgda faqat boʻshliq namoyon... Yelkalaring, yelkalaring esa xuddi ogʻir yuk koʻtargandek choʻkkan... Mayib, majruh qilib qoʻyishipti seni, — Margaritaning gaplari bir-biriga qovushmas, u yigʻidai entikib-entikib qoʻyardi.
Shunda usta koʻzyoshlarini artdi-da, tiz choʻkkan Margaritani oyoqqa turgʻazdi, oʻzi ham oʻrnidan turib, qat’iy ohangda dedi:
— Boʻldi, yetar! Meni yomon izza qildiig. Endi hech qachon irodasiz boʻlmaymap, bu xmasalaga boshqa qaytmayman ham, koʻngling toʻq boʻlsin. Bilaman, ikkovimiz ham oʻz ruhiy kasalligimiz qurboni boʻlganmiz, bu dardni senga men yuqtirdim... Nachora, bu dard azobini birgalikda tortamiz endi.
Margarita ogʻzini ustanipg qulogʻiga yaqin olib borib pichirladi:
— Sening hayoting haqqi, sen kashf etgan oʻsha munajjimzoda haqqi ont ichib aytamanki, turmushimiz yaxshi boʻladi.
— Yaxshi boʻlsa, yanayam yaxshi, — dedi usta va kulib turib ilova qildi: — Albatta-da, agar odamlar senu menga oʻxshab butkul toroj etilgan boʻlsa, turgan gap-ki, ular u dunyo quvvasidan panoh izlaydilar. Yaxshi, men ham oʻsha yoqdan panoh qidirishga roziman.
— Mana, mana, nihoyat avvalgi holingga qaytding, kulyapsan ham, — dedi Margarita, — ammo qurib ketsin oʻsha ilmiy soʻzlaring. U dunyomi yo bu dunyomi — bari bir emasmi? Mening qornim ochdi.
Shunday deb u ustaning qoʻlidan yetaklab stol tomon yurdi.
— Bu taomlar hozir yer qa’riga kirib ketsa yoki deraza orqali uchib chiqib ketsa, hech ajablanmasdim, — dedi tamoman xotirjam kayfiyatga oʻtgan usta.
— Qoʻrqma, uchib ketmaydi!
Ayni shu payt darcha ortidan bir manqa ovoz eshitildi:
— Salomlar boʻlsin.
Usta bir seskanib tushdi, lekin har xil gʻayrioddiy voqealarga koʻnikib qolgan Margarita chinqirib yubordi:
— Voy, Azazello-ku! O, qanday yaxshi boʻldi kelgani! — keyin ustaga pchirladi: — Koʻrdingmi, ana, bizni unutishmapti! — shunday deb eshik ochgani yugurdi.
— Hech boʻlmasa etagingni berkitsang-chi, — deb qichqirib qoddi usta uning orqasidan.
— Bo xudo... — deb javob qiddi Margarita dahlizdan.
— Mana, xonaga kirgan Azazello endi gʻilay koʻzini ustaga tikkancha ta’zim bajo qilib u bilan salomlashdi, Margarita esa bunday dedi:
— Voy, boshim osmonga yetdi! Umrimda hech qachon bunchalik xursand boʻlmagandim! Lekin yalangʻochligim uchun meni afv eting, Azazello!
— Aslo aziyat chekmang, — dedi Azazello, — kamina umrimda nafaqat yalangʻoch ayollarni, hattoki boshdan-oyoq terisi shilingan ayollarni ham koʻrganman, — shunday deb u qora matoga oʻralgan bir tugunchakni pechka yoniga qoʻydi-da, darrov mezbonlar davrasiga kelib oʻtirdi.
Margarita kon'yak quyib uzatdi, Azazello uni huzur qilib ichib yubordi. Usta undan koʻz uzmay oʻtirarkan, ahyon-ahyonda stol ostida sekingina oʻzining chap bilagini chimchilab qoʻyardi. Lskin bu chimchilashlar Azazelloga ta’sir qilmadi. U havoda erib ketmadi, undan keyin, sirasini aytganda, bunga hech qanday ehtiyoj ham yoʻq edi. Chunki bu pakana malla odamning, agar koʻziga oq tushganini va libosining sal gʻalatiroq (ridonamo plash) ekanligini hisobga olinmasa, hech qanaqa qoʻrqinchli jihati yoʻq edi. Vaholanki, jodugarlikdan yiroq boʻlgan oddiy odamning ham koʻziga oq tugagan boʻlishi mumkin, agar jiddiy oʻylab koʻriladigan boʻlsa, har qanday odam ham ridonamo plash kiyib yurishi mumkin edi. Kon'yakni ham u hamma odamlar singari, mohirlik bilan bir koʻtarishda ichib, gazak qilmadi. Lekin ustaning boshi epdi kon'yakdan gʻuvullay boshladi va u:
«Yoʻq, Margarita haq! Chindan ham roʻparamda iblisning elchisi oʻtiripti. Axir oʻzim ham oʻtgan kuni tunda Ivanga, Patriarx koʻli boʻyida shaytonni uchratgansiz, deb uqdirgan edim-ku, endi boʻlsa, negadir shu fikrdan choʻchib ketib, koʻzboyloqchilar, xomxayollar haqida allanimalarni javrab oʻtiribman. Koʻzboylovchiga balo bormi!» — deb koʻnglidan oʻtkazdi.
U Azazelloga tikilibroq qarab, uning koʻzlarida qandaydir mas’uliyat, to mavridi kelguncha aytmay saqlab turgan qandaydir mulohaza mavjudligini koʻrdi. «U shuichaki bizni koʻrgani emas, balki qandaydir topshiriq bilan kelganga oʻxshaydi», — deb oʻyladi usta.
Kuzatuvchanligi unga pand bermadi.
Azazello uchinchi marta uzatilgan kon'yakni ham ichib yuborib, xuddi hech ichmagan odamday gap boshladi:
— Podvalingiz shinamgina ekan, azabroyi shifo! Lekin bir savol koʻndalang turipti: nima ham qilish mumkin bu podvadda?
— Men ham shuni gapirayotgan edim, — dedi usta kulimsirab.
— Nega meni vahimaga solasiz, Azazello? — dedi Margarita, — axir bir amallarmiz!
— Yoʻgʻ-e, yoʻgʻ-e, — deb chinqirib yubordi Azazello, — sizni vahimaga solish xayolimga ham kelgani yoʻq. Oʻzim ham shunday deyapman, — bir amallaysizlar. Ha-ya! Sal boʻlmasa unutay debman, messir sizlarga salom aytib yubordi, yana, sizni oʻzi bilan kichik bir sayrga taklif qildi, agar xohlasangiz, albatta. Xoʻsh, nima deysizlar bu taklifga?
Margarita stol ostida oyogʻi bilan ustani turtib qoʻydi.
— Jonimiz bilan boramiz, — deb javob qildi usta Azazelloni sinchiklab kuzatarkan, u esa gapni ilib ketdi:
— Margarita Nikolayevna ham bu sayohatdan bosh tovlamaslar deb umid qilamiz?
— Mening-ku bosh tovlamasligim aniq, — dedi Margarita va yana oyogʻi bilan ustaning oyogʻini turtib qoʻydi.
— Qoyilmaqom sayohat boʻladi, — dedi Azazello, — mana bu — oʻgʻilbola gap! Bir zumda kelishdik-qoʻydik! Tunov kuni Aleksandr bogʻida boʻlganidek rezinka qilib choʻzmadik.
— Voy, esimga solmang oʻsha kunni, Azazello! Tentak ekanman oʻshanda. Sirasini olganda, meni judayam aybsitish toʻgʻri emas — axir shayton zotiga kunda roʻpara kelmaysan-ku kishi!
— Toʻgʻri aytasiz, — deb tasdiqladi Azazello, — agar har kuni roʻpara kelsangiz, gʻoyat xushnud boʻlardingiz!
— Jadallik oʻzimga ham yoqadi, — derdi Margarita zavqu shavq bilan, — jadallik ham, yalangʻochlik ham. Mauzerdan otilgan oʻqday! Voy, uning qanaqa merganligini koʻrsang zdi, — deb chinqirdi Margarita ustaga yuzlanib, — yostiq tagiga qoʻyilgan yettilik qartaning xohlagan xolini moʻljalga oladi... — Margarita shirakayf boʻlib qoldi, shu sababli koʻzlari oʻtdek chaqnay boshladi.
— Iye, esim qursin, unutibman-u, — deya chinqirib yubordi Azazello peshonasiga «shap» etib urib, — rosa charchabman. Messir sizlarga sovgʻa berib yuborgan edi, — shunday dob u aynan ustaga yuzlandi, — bir shisha vino. E’tibor bering-a, bu Iudeya prokuratori ichgan oʻsha vinoning oʻzi. Faleri vinosi.
Turgan gapki, bunday noyob narsa, albatta, Margaritaning ham, ustaning ham e’tiborini oʻziga tortdi. Azazello motamona qora matoni ochib, undan tamomila magʻor bosib ketgan bir koʻza oldi. Oldin uni bir-bir hidlab koʻrishdi, soʻng stakanlarga quyishib, momaqaldiroq oldidan soʻna boshlagan yorugʻlikka tutib koʻrishgan edi, hamma narsa qon rangiga boʻyaldi.
— Volandning salomatligi uchun! — dedi Margarita stakanni baland koʻtarib.
Uchovlari stakanlarni lablariga olib borib, bir hoʻplamdan ichishdi. Shu zahoti ustaning koʻz oldi qorongʻilashib, nafasi qaytib ketdi, u joni uzilayotganini his qildi. U yana, rangi murdanikidek oʻchgan Margaritaning ojizona qoʻl choʻzib, boshi stolga «shilq» etib tushganini, soʻng asta sirgʻalib yerga yiqilganini ham koʻrdi.
— Zaharkash qattol, — deb qichqirishgagina ulgurdi usta. U Azazelloga sanchish maqsadida stolda yotgan pichoqqa qoʻl uzatdi, lekin darmoni qolmagan qoʻli dasturxondan sirgʻalib tushdi-yu, bu xonadagi narsalarning hammasi ustaning koʻzi oldida qop-qora rangga boʻyaldi, soʻng butkul gʻoyib boʻldi. U chalqancha yiqilarkan, chakkasi bilan yozuv stolining qirrasiga urilib jarohatlandi.
Zaharlanganlar tinchib qolgach, Azazello ishga kirishdi. Birinchi galda, u derazadan uchib chiqib, bir zumda Margarita Nikolayevna yashagan uyga yetib bordi. Hamisha ishni puxta va ehtiyotkorlik bilan bajarishga odatlangan Azazello, hamma ish bekamu koʻst bajarildimikin, deb tekshirib koʻrmoqchi edi. Darhaqiqat, hamma narsa koʻngildagidek bajarilgan edi. Ana, erining ishdan qaytishini kutayotgan mahzuna ayol oʻz xobxonasidan chiqdi-yu, birdan rangi boʻzdek oqarib, yuragini changallagancha zaifona chinqirdi:
— Natasha! Hoy, kim bor... bu yoqqa!.. — shunday deb u kabinetga yetib borolmay, mehmonxona oʻrtasida yerga «gurs» yiqildi.
— Hammasi jobajo boʻldi, — dedi Azazello. U yana bir lahzadan keyin mahv boʻlgan oshiq-ma’shuqlar tepasiga keldi. Margarita gilamchaga muk tushib yotardi. Azazello oʻzining temir qoʻllari bilan Margaritani, xuddi qoʻgʻirchoqni agʻdargandek osongina oʻziga qaratib, uning yuziga qattiq tikildi. Zaharlangan ayolning chehrasi oʻzgara boshladi. Momaqaldiroq arafasida kun xiyla qorongʻilalgan boʻlishiga qaramay, Margaritaning jodugarona muvaqqat gʻilayligi ham, chehrasidagi badqahrlik va avboshlik alomatlari ham gʻoyib boʻlayotgani yaqqol koʻzga tashlandi. Marhumaning chehrasi yorishib, nihoyat, mayinlik kasb etdi, uning vahshiyona irjayishi oʻzgarib, oddiy zaifona dardli irshayishga aylandi. Shunda Azazello uning oppoq tishlari orasini ochib, ogʻziga boyagi zahar vinodan bir necha tomchi tomizdi. Margarita chuqur bir xoʻrsinib, Azazelloning yordamisiz oʻzi oʻrnidan turib oʻtirdi va xasta ovoz bilan soʻradi:
— Qay gunohim uchun, Azazello, nechun? Meni nima qilib qoʻydingiz?
U uzala tushib yotgan ustani koʻrib, seskanib ketdi va pichirlab dedi:
— Sizdan hech kutmagan edim buni... qotil!
— Yoʻq, unday emas, — dedi Azazello, — u hozir turadi. Axir, muncha tajang boʻlmasangiz!
Malla iblisning ovozi shu qadar samimiy ediki, Margarita unga darrov ishona qoldi. U tetik va bardam boʻlib shaxt oʻrnidan turdi-da, ustaning ogʻziga vino tomizishda koʻmaklashdi. Usta koʻzini ochib, atrofga ma’yus boqdi va boyagi oxirgi soʻzini nafrat bilan takrorladi:
— Ogʻukash qattol...
— Evoh! Yaxshilik qilganni hamisha haqorat bilan taqdirlasharkan, — dedi Azazello, — nima, koʻrmisiz? Tezroq ochsangizchi koʻzingizni.
Shunda usta boshini koʻtarib, jonli va nurli koʻzlari bilan atrofga bir-bir qarab chikdi va soʻradi:
— Bu yangilikning ma’nisi nima?
— Buning ma’nisi shuki, — deb javob qildi Azazello, — safarga joʻnash paytingiz keldi. Ana, eshityapsizmi, momaqaldiroq gumburlamoqda? Qorongʻi tushdi. Otlar betoqat yer teninishmoqda, kichkina bogʻcha larzaga kelmoqda. Bu makoningiz bilan vidolashing, boʻling, tezroq vidolashipg.
— Eha-ha, tushundim, — dedi usta, atrofiga alanglab qarab. — Siz bizni oʻldirgansiz, bizlar murdamiz. O, bagʻoyat dono ish boʻlipti! Ayni payti! Endi men hammasiga tushundim.
— Iye, kechirasiz, — dedi Azazello, — shu gap sizdan chiqyaptimi? Mahbubangiz sizni usta deb ataydi-yu, siz axir fikr yurityapsiz-ku, qanaqasiga murda boʻlishingiz mumkin? Nahotki kishi oʻzini tirik deb hisoblashi uchun, albatta, podvalda va kasalxonaning ichki koʻylak-ishtonida oʻtirishi shart boʻlsa? Tavba!
— Hamma gaplaringizga tushundim, — deb chinqirib yubordi usta, — boʻldi, u yogʻini gapirmang! Siz ming karra haqsiz!
— Butok Voland! — dedi Margarita ustaga joʻr boʻlib, — buyuk Voland! U mepdan koʻra teranroq fikr yuritipti. Lekin albatta romanni, romaningni, —
deb qichqirardi u ustaga, — qayoqqa parvoz qilsang ham romaningni olvol.
— Keragi yoʻq, — deb javob qildi usta, — men uni boshdan-oyoq yod bilaman.
— Bironta ham... birota ham soʻzni unutmaysanmi? — deb soʻrardi Margarita mahbubining pinjiga kirib, chakkasining qonini artarkan.
— Koʻngling toʻq boʻlsin! Endi men hech nimani hech qachon unutmayman, — javob qildi u.
— Unda oʻt qoʻyamiz! — deb chinqirdi Azazello, — hamma narsa yongʻindan boshlangan edi, endi yongʻin bilan xotima yasaymiz.
— Yonsin! — deb mudhishona chinqirdi Margarita. Podval darchasi «qars» etib ochilib, shamol darpardani chetga surdi. Samodan qisqa va quvnoq gulduros eshitildi. Azazello changaksimon panjasini pechkaga tiqib, tutab turgan bir kosovni oldi-da, stol yoyilgan dasturxonni yondirib yubordi. Keyin uni divanda yotgan bir dasta eski gazetalarga tutdi, undan keyin qoʻlyozmani va darpardani yoqdi. Bu mahal, chavapdozlik qilajagidan ruhlangan usta, tokchadan qaysiyam bir kitobni olib, uning varaqlarini yoyib yonayotgan dasturxon ustiga otdi, kitob zumda «pov» etib yona boshladi.
— Yon, kuyib kul boʻl, oʻtmish hayot!
— Yoning, iztiroblar! — chinqirdi Margarita. Qirmizi alanga butun xonapi oʻz ogʻushiga oldi, shunda uchovlari xonadan tutunga qoʻshilib chiqishib, gʻishtin zinadan moʻ’jazgina hovliga koʻtarilishdi. Bu yerda dastavval ular uy sohibinikida oshpazlik qiluvchi ayolning yerda oʻtirganini koʻrishdi, uning atrofida bir talay kartoshka va bir necha bosh piyoz sochilib yotardi. Oshpaz ayolning bu ahvoli tushunarli edi. Oʻtinxona oldida uchta qora ot tuyoqlari bilan yer kavlab, badanlari seskanib, pishqirib turardi. Margarita otga birinchi boʻlib mindi, undan keyin Azazello, eng oxirida usta mindi. Oshpaz ayol bir ingradi-yu, choʻqinish maqsadida qoʻlini koʻtarmoqchi boʻlgan edi, lekin Azazello egarda oʻtirgan yerida unga dagʻdagʻa qiddi:
— Naq qoʻlingni kesib tashlayman! — U hushtak chaldi, shunda otlar joʻka navdalarini sindirib koʻkka parvoz qilishdi va pastlab uchayotgan qora bulutni yorib oʻtib ketishdi. Xuddi shu payt podval darchasidan tutun burqsib chiqa boshladi. Pastdan oshpaz xotinning zaifona, ayanchli chinqirigʻi eshitildi:
— Oʻt ketdi!..
Endi otlar Moskva tomlari uzra uchib borardilar.
— Shahar bilan vidolashishni istayman, — deb qichqirdi usta oldinda borayotgan Azazelloga. Momaqaldiroq uning qolgan gapini yutib yubordi. Azazello. «mayli» degandek bosh irgʻadi va otiii uchirib ketdi. Shiddat bilan borayotgan suvorilar sari vujudi yomgʻirga toʻla ulkan bir bulut uchib kelardi.
Sayyohlar xiyobon uzra uchib borisharkan, mitti odamlarning endi tomchilay boshlagan yomgʻirdan oʻzlarini panaga olish uchun har tomonga tumtaraqay qochishayotganini koʻrdilar. Suvorilar tutun buruqsayetgan bir yerdan uchib oʻtdilar. — Griboyedovdan qolgani shu edi. Suvorilar zulmat ogʻushiga choʻkayotgan shahar uzra uchdilar. Ulardan tepada tinmay yashin chaqnardi. Nihoyat, shahar tomlari tugab, pastda yam-yashil dalalar paydo boʻldi. Shundagina yomgʻir sharros quyib yuborib, uchta chavandozni uchta ulkan pufakka aylantirdi.
Parvoz hissiyoti Margaritaga tanish boʻlsa ham, usta bu tuygʻudan gʻofil edi, shunga koʻra, koʻzlagan manziliga bir zumda yetib borgani uni hayron qoldirdi. Bu yerda u bir odam bilan vidolashmoqchi edi — uning vidolashadigan boshqa hech kimi ham yoʻq edi. Sharros quyayotgan yomgʻir pardasi orqali u Stravinskiy shifoxonasi binosini ham, daryoni ham, daryoning narigi sohilidagi juda yaxshi tanish boʻlib qolgan oʻrmonni ham darrov tanidi. Ular shifoxona yaqinidagi sayhonlikka qoʻnishdi.
— Sizlarni shu yerda kutib turaman, — deb qichqirdi Azazello qoʻllarini karnay qilib; u dam yashil shu’lasida koʻrinib, dam zulmat qoʻygina gʻarq boʻlardi, — tezroq vidolasha qoling.
Usta bilan Margarita egardan sakrab tushishib, xuddi suyuq sharpalardek lip-lip koʻrinib shifoxoia bogʻidan uchib oʻtdilar. Yana bir zumdan keyin usta 117-xonaning' balkonidagi, oʻziga juda tanish boʻlib qolgan papjarani surib ichkari kirdi. Margarita unga ergashdi. Ular Ivanushkaning oldiga momaqaldiroq gumburlayotgan paytda koʻrinmay va sezdirmay kirishdi. Usta karavot yonida toʻxtadi.
Ivanushka bu oromgohga kelgan birinchi kuni momaqaldiroqni qanday kuzatib yotgan boʻlsa, hozir ham shu tarzda qimir etmay yotardi. Lekin hozir avvalgi safardagidek yigʻlamas edi. Nihoyat, u balkondan kirib kelgan qora sharpaga sinchiklab tikildi va yostikdan boshini koʻtarib, unga qoʻllarini uzatdi-da, shodlanib dedi:
— Iye, sizmisiz? Men boʻlsam qachondan beri kutib yotibman. Kelganingiz yaxshi boʻldi, qoʻshnijon.
— Ha, shu yerdaman! — dedi unga javoban usta. — Lekin, taassufki, sizga ortiq qoʻshni boʻla olmayman. Men butunlay uchib ketyapman, siz bilan vidolashgani keldim.
— Men buni bilardim, sezgan edim, — ohistagina dedi Ivan va soʻradi: — Siz uni uchratdingizmi?
— Ha, — dedi usta, — shuning uchun ham siz bilap vidolashgani keldimki, keyingi paytda faqat siz mening yagona suhbatdoshim edingiz.
Ivanushkaning koʻngli yorishib dedi:
— Xonamga uchib kirganingiz yaxshi boʻldi. Men albatta soʻzimning ustidan chiqaman, endi hech qachon she’r yozmayman. Meni endi boshqa narsa qiziqtirib qoldi, — Ivanushka jilmayib, telba koʻzlarini qayoqlargadir tikdi, — boshqa narsa yozmoqchiman. Bilasizmi, bu yerda yotganimda ancha-muncha narsaga tushundim.
Usta bu soʻzlarni eshitib hayajonlandi va Ivanushkaning toʻshagiga omonatgina oʻtirib gap boshladi:
— Bu gapingiz yaxshi, juda yaxshi. Demak, uning toʻgʻrisidagi asarning davomini yozasiz!
Ivanushkaning koʻzlari chaqnab ketdi.
— Nima, oʻzingiz yozmaysizmii? — shunday deb u boshini xam qildi va oʻychanlik bilan ilova qildi: — Ha-ya... nimaga buni soʻradim, — Ivanushka koʻz qiri bilan qoʻrqa-pisa yerga qaradi.
— Ha, — dedi usta, uning boʻgʻiq ovozini Ivaiushka taiimadi, — uning toʻgʻrisida boshqa yozmayman endi. Men boshqa ish bilan mashgʻul boʻlaman.
Uzokdan eshitilgan hushtak momaqaldiroq gumburini bosib ketdi.
— Eshityapsizmi? — soʻradi usta.
— Momaqaldiroq gumburlayapti...
— Yoʻq, meii chorlashmoqda — ketadigan payt boʻldi, — deb izohladi usta va oʻrnidan turdi.
— Toʻxtang! Yana bir ogʻiz soʻz, — dedi Ivan, — siz oʻsha ma’shuqangizni topdingizmi? Sizga vafodorligicha qoliptimi u?
— Mana u, — deb javob qildi usta va devorga ishora qildi. Qora kiygan Margarita oppoq devordan ajralib, bemorning tepasiga yaqinlashdi. U karavotda yotgan yigitga mahzun koʻzlarini tikdi.
— Shoʻrlik yigit, — deb tovushsiz pichirladi Margarita va bemor ustiga engashdi.
— Judayam goʻzal ekan, — dedi Ivan behasad, ammo bir oz hasrat va qandaydir ayanch bilan, — ana koʻrdingizmi, hamma armoningiz ushalipti. Ammo menda unday boʻlmadi, — shunday deb u oʻylanib qoldi va oʻychanlik bilan ilova qildi: — Balkim shunday boʻlgani ma’quldir...
— Ha, ha, — deb pichirladi Margarita bemor ustiga yana ham pastroq engasharkan, — mana, hozir men peshonangizdan oʻpaman-u, keyin hamma narsa koʻnglingiz tusagandek boʻladi... gapimga ishonavering, bularning hammasini oʻz boshimdan kechirganman, hammasidan voqifman.
Karavotda yotgan yigit Margaritaning boʻynidan quchdi, shunda Margarita uni oʻpib oldi.
— Alvido, shogirdim, — dedi usta eshitilar-eshitilmas va havoda eriy boshladi. U, u bilan birga Margarita ham gʻoyib boʻlishdi. Balkon panjarasi yopildi.
Ivanushka bezovtalana boshladi. U oʻrnidan turib oʻtirdi, atrofiga olazarak boʻlib qarab, hatto ingrab ham qoʻydi, oʻzicha bir nimalarni gʻoʻldirab oʻrnidan turdi. Momaqaldiroq tobora zoʻraya borardi, chamasi uning qalbiga gʻuluv solgan narsa ham shu momaqaldiroq boʻlsa kerak. Ivanni bezovta qilgan yana bir narsa shu boʻldiki, uning shifoxona yoʻlagidagi doimiy sokinlikka koʻnikib qolgan qulogʻiga hozir eshik orqasidan bezovta oyoq tovushlari, gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovozlar eshitilgan edi.
— Praskov'ya Fyodorovna! — deb chaqirdi u asabiylashib va titrab-qaqshab.
Shu zahotiyoq xonaga kirib kelgan Praskov'ya Fyodorovna Ivanushkaga savol ma’nosida hayajonlanib tikildi.
— Xoʻsh? Nima boʻldi? — deb soʻradi u, — momaqaldiroq bezovta qilyaptimi? Tinchlaning, hechqisi yoʻq... Hozir yordam koʻrsatishadi sizga. Men doktorni chaqiraman.
— Yoʻq, Pravskov'ya Fyodorovna, doktorni chaqir-ang, — dedi Ivanushka, Praskov'ya Fyodorovnaga emas, devorga hayajon bilan tikilarkan, — menga hech nima boʻlgani yoʻq. Men oʻz ahvolimga tushunadigan boʻlib qolganman, siz koʻrqmang. Yaxshisi, ayting-chi, — deb dilkashlik bilan soʻradi Ivan, — yonimdagi yuz oʻn sakkizinchi xonada hozir nima boʻldi?
— Yuz oʻn sakkizinchidami? — deb soʻradi Praskov'ya Fyodorovna va bezovta koʻzlarini undan olib qocha boshladi, — hech nima boʻlgani yoʻq. — Lekin ayolning ovozida dudmollik sezilib turardi, buni darhol sezgan Ivanushka dedi:
— Qoʻying, Praskov'ya Fyodorovna! Siz axir toʻgʻrisoʻz odamsiz-ku... Nima, meni toʻpolon qiladi deb oʻylayapsizmi? Yoʻq, Praskov'ya Fyodorovna, koʻnglingiz toʻq boʻlsin. Siz gapning rostini aytavering. Men, baribir devor orqali his qilyapman.
— Qoʻshningiz qazo qildi hozir, — deb pichirladi Praskov'ya Fyodorovna oʻzining hamgoʻyligi va oqkoʻngilligini tiyishga qurbi yetmay, aytishga aytdi-yu, yuragi taka-puka boʻlib Ivanushkaga yalt etib qaradi, shunda Praskov'ya Fyodorovna yashin shu’lasidan bir zumga libos kiydi. Lekin Ivanushkaga hech narsa boʻlmadi. U faqat barmogʻini ma’nodor koʻtarib shunday dedi:
— Oʻzimam biluvdim! Sizni ishontirib aytamanki, Praskov'ya Fyodorovna, hozir shaharda yana bir inson olamdan oʻtdi. Men hatto uning kimligini ham bilaman, — shunday deb Ivanushka xufiyona jilmayib qoʻydi, — u ayol kishi.

Oʻttiz birinchi bob
Chumchuqtepa Da
Momaqaldiroq dagʻdagʻasidan asar ham qolmadi, bu mahal butun Moskva uzra ulkan gumbazday koʻtarilgan rang-barang kamalak Moskva daryosidan suv ichardi. Baland tepalikdagi ikki daraxtzor oraligʻida uchta qora sharpa koʻrindi. Egarlangan qora otlarga mingan Voland, Korov'yov va Begemot daryo ortidan to ufqqacha yoyilib ketgan shaharga, uning gʻarbga qaragan uylaridagi ming-minglab derazalarda aks etayotgan kechki shu’lasiga va Qizlar monastirining jimjimador, muhtasham gumbaziga tikilib turardilar.
Havoda sharpa eshitildi, uzun qora rido kiygan Azazello, uning orqasidan izma-iz kelayotgan usta bilan Margarita uchovlari ularni kutib turgan uch suvori yaqinida yerga indilar.
— Sizni, Margarita Nikolayevna, sizni ham, usta, bir oz bezovta qilishimizga toʻgʻri keldi, — deb gap boshladi Voland bir oz sukunatdan soʻng, — illo mendan gina qilmassizlar degan umiddaman. Zero bu yerga kelganingizdan afsuslanmaysiz. Qani, boʻlmasa, — deb u yolgʻiz ustaga murojaat qildi, — shahar bilan vidolashing. Joʻnashimiz kerak, — shunday deb Voland ogʻzi karnaysimon qora qoʻlqop kiygan qoʻli bilan daryo ortiga ishora qildi; u yerda kun boʻyi oftob taftida choʻgʻdek qizigan shahardan koʻtarilgan tuman, tutun, bugʻ quyosh shu’lasidan yaraqlagan behisob derazalar uzra muallaq turib qolgan edi.
Usta otdan sakrab tushib, bir oʻzi jar yoqasiga yugurib ketdi. Egnidagi qora ridoning etagi orqasidan yerga sudralib borar edi. Usta shaharga tikilib turib qoldi. Avvaliga hasratdan uning yuragi zirqirab ogʻridi, lekin bu tuygʻu bir zumda oʻtib ketib, oʻrnini koʻngilga totli gʻuluv soluvchi loʻlilarga xos darbadarlik tuygʻusi egalladi.
— Mutlaqo qaytmayman! Buni fahmlash kerak, — deb pichirladi usta va qovjiragan labini yaladi. U oʻz qolbiga quloq solib, u yerda nima boʻlayotganini aniq qayd qila boshladi. Uning qalb hayajoni, nazarida, juda teran va qattiq ranjga aylangandek tuyuldi. Lekin bu ranj beqaror boʻlib chiqdi, u zumda gʻoyib boʻlib, takabburona loqaydlik bilan oʻrin almashdi, loqaydlik esa mangu orom tuygʻusiga aylandi.
Suvorilar ustani sukut saqlab kutib turishardi. Ular qora kiygan bu daroz odamning jar yoqasida turib qilayotgan har xil qoʻl ishoralarini, goh butun shahar osha nigoh tashlab, uning ufq ortidagi tomonni koʻrmoqchi boʻlganday boshini adl koʻtarishini, goh oʻz oyogʻi ostidagi payhon qilingan, qovjiragan giyohlarni oʻrganmoqchi boʻlganday boshini xam qilishini kuzatardilar.
Nihoyat, yuragi ziq boʻlgan Begemot sukutni buzdi.
— Ijozat bersangiz, metr, — deb gap boshladi u, — parvoz oldidan vidolashuv hushtagini men chalsam.
— Xonimni choʻchitib yuborishing mumkin, — dedi Voland, — undan keyin shuni unutmaki, sen bugungi noma’qulchiliklaringni barini qilib boʻlding.
— O, yoʻq, yoʻq, messir, — dedi egarda amazonkalardek qoʻlini beliga tirab, uzun etagini yergacha tushirib oʻtirgan Margarita, — ruxsat bering unga, mayli, chalsin. Olis safar oldidan koʻnglimga xiyla gʻash oraladi. Garchi inson bu safar nihoyasida baxtga mugdarraf boʻlishini bilsa ham, shunday koʻngilgʻash-lik boʻlishi tabiiy, toʻgʻrimi, messir? Mayli, bir koʻnglimni chogʻlasin, boʻlmasa, safar oldidan yigʻlab yuborib, kayfiyatinglarni buzib qoʻyishim mumkin.
Voland bosh irgʻab Begemotga ishora qiddi, mushukning koʻngli koʻtarilib, otdan sakrab tushdi va barmoklarini ogʻziga tiqib, lunjini shishirdi-da, hushtak chaddi. Margaritaning qulogʻi shangʻillab ketdi. Uning oti hurkib, ikki oyogʻini koʻtardi, oʻrmondagi daraxtlardan quruq shox-shabbalar toʻkiddi, qargʻa va chumchuqlar gala-gala boʻlib osmonga koʻtarildi, burqirab koʻtarilgan toʻzon daryo tomon uchdi, bandargoh yonidan suzib oʻtayotgan daryo tramvayidagi bir nechta yoʻlovchining boshidan kepkasi uchib suvga tushdi. Usta hushtak ovozidan seskanib ketdi, lekin orqasiga oʻgirilmadi, balki qoʻllarini yuqori koʻtarib, xuddi shaharga tahdid solayotgandek, ularni yana ham jadalroq silkita boshladi. Begemot atrofga magʻrurona nazar tashladi.
E'tirof etaman, hushtak chalindi, — muruvvat ichishdek dedi Korov'yov, — darhaqiqat hushtak chalindi, lekin xolisanillo gapiradigan boʻlsak, oʻrtamiyona hushtak boʻldi!
Axir men regent emasman-da, — deb javob qildi Begemot viqor bilan lunjini osiltirib va dabdurustdan Margaritaga koʻz qisdi.
— Qani, menam bir urinib koʻray-chi, yoshlikni eslab, — dedi Korov'yov, qoʻl/arini ishqashab, barmoqlariga tuflarkan.
— Lekin ehtiyot boʻl, — dedi Voland jiddiy ohangda, — bironta ham shaxsga hech qanday ziyon-zahmat yetmaydigan boʻlsin!
— Messir, ishoning, — dedi Korov'yov qoʻlini koʻksiga qoʻyib, — bu hazil, faqat hazil boʻladi... — Shunda uning vujudi xuddi rezinadan yasalgandek birdan yuqoriga choʻzildi, oʻng qoʻlining barmoqlarini bukib gʻaroyib bir shakl yasadi-da, oldi parma singari chir-chir aylanib, bir oʻram sochga oʻxshab qoldi, soʻng qayta yechilib, birdan hushtak chalib yubordi.
Margarita bu hushtakni eshitmadi, balki uni oʻz koʻzi bilan koʻrdi: u oʻzining oʻynoqi oti bilan birga gaz nariga borib tushgan edi. Ayni paytda shu yerda qad koʻtargan azim tup eman ildiz-pildizi bilan koʻporilib, qulab tushdi, to daryo boʻyigacha boʻlgan yer tors-tors yorilib ketdi. Qirgʻoqning katta bir boʻlagi yerga joylashgan bandargohu restoran bilan birga sindirilib, daryoga quladi. Daryo koʻpirib toshdi va daryo tramvayini ichidagi yoʻlovchilar bilan birga narigi yashil past qirgʻoqqa beshikast chiqarib qoʻydi. Margaritaning hurkib pishqirayotgan oti oyogʻi ostiga Fagotning hushtagidan nobud boʻlgan bir olaqargʻa gup» etib kelib tushdi. Bu hushtak ustani choʻchitib yubordi. U boshini changallagancha, hamroxlari tomon chopib kela boshladi.
— Xoʻsh, — deb murojaat qildi unga ot ustidan Voland, — barcha hisob-kitob qilib boʻlindimi? Vidolashuv vojib boʻldimi?
— Xa, vojib boʻldi, — deb javob qildi usta, soʻng koʻngli taskin topib, Volandning yuziga tik va dadil qaradi. Ana shunda Volandning dahshatli ovozi tepalik uzra xuddi Isrofilning suri' yangligʻ baralla yangradi:
— Vaqt boʻldi! — shundan keyin Begemotning oʻtkir hushtagiyu xandon tashlab kulgani eshitildi.
Otlar olgʻa otildilar va suvorilar samoga parvoz qilib shamoldek uchib ketdilar. Margarita mingan asov ot hadeb suvlugʻini kemirib, jilovni tortqilardi. Volandning ridosi shamolda yoyilib zulmatga burkanayotgan osmon gumbazi ostida hamma suvorilarga soyabon boʻldi. Qora soyabon bir lahzagina yelpinib, fazo beti ochilgan payt Margarita otini uchirib keta turib orqasiga oʻgirildi, oʻgirildi-yu, endi nainki rango-rang minoralar va ular tepasida charx urib uchib yurgan aeroplan, balki shaharning oʻzi ham allaqachon gʻoyib boʻlganini koʻrdi, shahar oʻrnida faqat tuman qolgan edi.

Oʻttiz ikkinchi bob
Gunohdan Oʻtish Va Mangu Makon
O, tangrilar, tangrilarim mening! Oqshom chogʻida zamin naqadar gʻamgin! Botqoqlar uzra qalqqan tuman gʻoyat sirli. Buni oʻsha mash’um tumanlarda adashgan, oʻlimi oldidan koʻp uqubatlarni boshidan kechirgan, ushbu zamin uzra nihoyatda ogʻir yuk bilan parvoz qilgan odamlargina biladi, Buni yashashdan horigan odam biladi. Shu bois u zamin tumaniniyu uning botqoq va daryolarini aslo afsuslanmay tark etadi hamda oʻzini ajal qoʻliga xotirjamlik bilan topshiradi, chunki u shu ajalgina unga taskin berishini tushunadi.
Sehrli qora otlar ham yuguraverib horishdi, endi ular bazoʻr loʻkillab borardilar, zulmati haq suvorilar ortidan quvib kelib qolgan edi. Hattoki tinib-tinchimas Begemot ham orqasidan quvib kelayotgan qorongʻi tunni his qilib, gung boʻlib qoldi; u oʻtkir tirnoqlarini egarga botirib, dumini shamodda hilpiratgancha jiddiy qiyofada sukut saqlab uchib borardi. Tun oʻrmonu oʻtloqlar ustiga qora roʻmol yoparkan, olis-olislarda, pastda ma’yus va xira chiroklarni — Margaritaga ham, ustaga ham endi qizigʻi qolmagan, nokerak va begona chiroqlarni yoqa boshladi. Mana, tun suvorilardan ham oʻzib oʻtdi va ular ustiga zulmat elab, shumshuk samoning goh u, goh bu yeriga yulduzlar otib, oq dogʻlar hosil qila boshladi.
Tun tobora quyuqlashar, suvorilar bilan yonma-yon parvoz qilib, ularning ridolarini yelkalaridan yechib olar, soxtaliklarini fosh qilardi. Shu payt ishshi salqin shabbodaga tutib borayotgan Margarita kuzlarini ochib, oʻz manzili sari uchib borayotgan bu suvorilarning qiyofalari oʻzgara boshlaganini koʻrdi. Osmon ortidan qirmizi toʻlinoy suvorilarga peshvoz koʻtarila boshlaganda esa barcha firiblar barbod poʻldi, muvaqqat jodugarlik liboslari botqoqlikka tushib, tuman ichida gʻarq boʻldi.
Hozir Margaritaning oʻng qoʻlida, Voland bilan kiftma-kift uchayotgan maxluqqa qarab, uning aslida tarjimonga muhtoj ham boʻlmagan sirli konsul'tantning tarjimoni soxta Korov'yov-Fagot ekanligiga xech ishonib boʻlmas edi. Juldur sirk kiyimida Chumchuk, tepani tark etgan Korov'yov-Fagot oʻrnida endi toʻq binafsha rang sovut kiygan, chehrasi hamisha gumshaygan mahzun ritsar' otning oltin zanjirdan jalgan jilovini ohista shiqillatib yelib borardi. U iyagini koʻksiga tirab olgan, oyga ham qiyo boqmay, poyidagi zaminga ham parvo qilmay, oʻzicha qandaydir xayollarga gʻarq boʻlib, uchib borardi.
— Voy, nega bunchalik oʻzgarib ketdi u? — deb ohista soʻradi Margarita shamolning gʻuvillashiga joʻr boʻlib.
— Bu ritsar' bir vaqtlar oʻrinsiz hazil qilib koʻygan edi, — deb javob qildi Voland yuzini Margaritaga oʻgirib — uning bir koʻzi ohista yonardi, — uning ziyo va zulmat toʻgʻrisida gapirib turib, toʻqigan tajnisi uncha yaxshi chiqmagan edi. Shundan soʻng u moʻljalidan ortiqroq va uzoqroq hazil qilishga majbur boʻlgan. Lekin bugungi tun ayni hisob-kitob tuni. Ritsar' ham orani ochdi qilib, hisobni yopdi!
Tun Begemotning baroq dumini ham uzib, badanining tukini ham yulib oldi va ularni xuddi savagʻichday titkilab, botqoqliklarga sochib yubordi. Zulmat sultonining masxarabozi boʻlgan mushuk qotmagina yigitchaga, shayton-mahramga, dunyoda qiyosi yoʻq qiziqchiga aylangan edi. Endi u ham shoʻxlikni tashlab, navqiron yuzini oy shu’lasiga tutgancha jimgina tikilib borardi.
Hammadan chetda Azazello poʻlat aslahalarini yaraqlatib uchib borardi. Oy uning ham chehrasini oʻzgartirgan edi. Uning besoʻnaqay, xunuk-bedavo soʻyloq tishi gʻoyib boʻlgan, koʻzining gʻilayligi ham qalbaki boʻlib chiqqan edi. Uning ikkala koʻzi ham bir xil, boʻm-boʻsh va qop-qora, yuzi esa oppoq va sovuq edi. Endi Azazello oʻzining asl qiyofasiga — qaqragan sahro iblisi, qattol azroil qiyofasiga kirgan edi.
Margarita oʻzini koʻra olmasdi, lekin ustaning qanchalik oʻzgarib ketganini aniq koʻrayotgan edi. Ustaning sochlari endi oy nurida oqarib, ensasida bir oʻram sochga aylangan va shamolda hilpirab borardi. Shamol uning ridosini uchirgan paytda, baland qoʻnjli etigining yulduzsimon shporlari goh soʻnib, goh porlardi. Usta xuddi navjuvon shaytonga oʻxshab koʻzini oydan uzmay borarkan, unga qarab oʻziping eng yaxshi, ardoqli tanishidek jilmayar va 118-xonada oʻrgangan odatiga koʻra, oʻzicha bir nimalarni gʻoʻldirardi.
Va nihoyat, Voland ham oʻzining haqiqiy qiyofasiga kirgan edi. U mingan otning jilovi nimadan yasalgan deb soʻralsa, Margarita aytib bera olmasdi, shu bois uni oy shu’lasidan yasalgan zanjir boʻlsa kerak deb oʻylardi, otni esa — quyuqlashgan zulmat, uning yolini — bulut, suvori oyogʻidagi shporlarni — yudduzlarning oq dogʻi deb hisoblardi.
Ular shu zaylda teran sukutda uzoq uchdilar, nihoyat ularning poyi ostidagi zamin ham oʻz qiyofasini oʻzgartira boshladi. Shumshuk oʻrmonlar zulmat qa’riga gʻarq boʻlarkanlar, shamshirning damini eslatib, koʻzga gʻira-shira tashlangan daryolarni ham oʻzlari bilan olib ketdilar. Pastda mahobatli dumaloq toshlar yaltirab koʻrindi, ularning oralari oy yogʻdusi tushmaganligidan zim-ziyo edi.
Voland ot jilovini tortib, uni usti yassi toshtepaga qoʻndirdi, boshqa suvorilar ham unga ergashishdi; ularning qulogʻiga ot taqalarining tosh va chaqmoqtoshlarga urilgani eshitilardi. Oy bu maydonchani och-yashil shu’la bilan charogʻon qilgan edi, shunga koʻra, Margarita bir lahzadan soʻng bu huvillagan xilvatgohda tosh kursini va upda oʻtirgan boshdan-oyoq oppoq kiyingan odamni koʻrdi. Bu odam yo kar, yoki juda teran oʻyga tolgan boʻlsa kerak. Negaki, otlarning poyi ostida toshtepaning larzaga kelganini ham eshitmadi, natijada suvorilar uni hech bezovta qilmay istiqboliga yetib bordilar.
Oy eng yaxshi elektr fonaridan ham yorugʻroq shu’la sochayotgani sababli Margarita kursida oʻtirgan odamning hadeb kaftlarini bir-biriga ishqayotganini, uning soʻqirga oʻxshagan koʻzlari tikka toʻlinoyga qadalganini koʻrdi. Endi Margarita oy shu’lasidan u yer-bu yeri miltillayotgan zalvarli tosh kursi yonida yotgan quloqlari uchli juda bahaybat bir itni va uning ham oʻz egasi singari oyga bezovta boʻlib tikilayotganini koʻrdi.
Oʻtirgan odamning oyogʻi ostida singan koʻzaning sopalaklari sochilib yotar, toʻq-qizil koʻlmak hanuz qurimagan edi.
Suvorilar otlarini toʻxtatishdi.
— Romaningizni oʻqib chiqishdi, — deb gap boshladi Voland ustaga oʻgirilib, — faqat bitta fikr aytishdi: taassufki, roman tugallanmagan. Xullas, men sizga oʻz qahramoningizni koʻrsatgim keldi. Mana, sal kam ikki ming yildirki, u shu maydonchada uxlab oʻtiradi, lekin koʻkka toʻlinoy qalqqan paytlarda, koʻrib turibsiz, uyqusizlikdan iztirob chekadi. Uyqusizlik nafaqat uni, shuningdek, sadoqatli soqchisi — itga ham azob beradi. Qoʻrqoqlik — eng ogʻir illat, deganlari agar toʻgʻri boʻlsa, bu borada itda gunoh yoʻq. desak boʻladi. Zero bu dovyurak koʻppak dunyoda faqat bir narsadan — momaqaldiroqdan qoʻrqar edi. Hay, nachora, sevgan odam oʻz sevgilisining qismatiga sherik boʻlmogʻi lozim.
— U nima deyapti? — deb soʻradi Margarita va xotirjam chehrasida achinish ifodasi namoyon boʻldi.
— U mudom bir gapni takrorlayapti, — degan Volandning ovozi yangradi, — oy yogʻdu sochganda ham menga tinchlik yoʻq, vazifam — ogʻir vazifa, deyapti, U uxlamagan paytda doim shu gapni takrorlaydi, uxlagan chogʻida esa, hamisha bitta narsani — oy yogʻdusidan yaralgan yoʻlkani tush koʻradi; u mana shu yoʻlkada yurib, mahbus Ha-Notsri bilan suhbatlashishni xohlaydi, chunki uning ta’kidlashicha, bir vaqtlar, bahorgi nison oyining oʻn toʻrtinchi kuni unga aytadigan gapini ayta olmay qolgan ekan. Lekin, evoh, oʻsha oydin yoʻlkaga chiqish negadir unga hech nasib boʻlmayapti, huzuriga ham hech kim kelmayapti. Bas, shunday ekan, iloj qancha, oʻzi bilan oʻzi suhbatlashadida. Ammo uqbatga biron yangilik kiritish kerak-ku, shunga koʻra, u oy haqida mulohaza qilarkan, koʻpincha, hammadan ham oʻz boqiyligim va shon-shuhratimning mislsizligini yomon koʻraman, deb qoʻshib qoʻyadi. Yana oʻz taqdirimni chuvrindi sayoq Leviy Matveyning gaqdiriga jon-jon deb almashgan boʻlardim, deb ta’kidlaydi.
— Bir vaqtlardagi bir oy uchun oʻn ikki ming oydan voz kechish — judayam koʻp emasmi? — deb soʻradi Margarita.
— Yana Frida voqeasi takrorlanyaptimi? — dedi Voland, — qoʻying, Margarita, aslo hayajonlanmang bu yerda. Hammasi risoladagidek boʻladi, dunyo oʻzi shuning zamiriga qurilgan.
— Ozod qiling uni, — deb Margarita xuddi jodugar boʻlgan paytidagidek birdan jon holatda chinqirib yubordi, bu chinqiriq zoʻridan togʻdan tosh koʻchib, doʻnglikdan doʻnglikka urilib, gumburlagancha tubsiz jar qa’riga tushib ketdi. Bu — jarga qulagan toshning gumburlashimidi yo iblisona qahqahaning jarangimidi, Margarita ayta olmas edi. Nima boʻlganda ham, Voland Margaritaga kulib boqarkan, shunday derdi:
— Togʻliq yerda baqirish kerak emas, u koʻchkiga koʻnikib qolgan, unga parvo ham qilmaydi. Siz, Margarita, uning yonini olib iltimos qilmay qoʻya qoling, negaki, boshqa odam, u suhbatlashish ishtiyoqida boʻlgan odam, allaqachon uning uchun iltimos qilgan, — shu gapdan keyin Voland yana ustaga oʻgirilib dedi: — Mana, endi siz romaningizni bitta jumla bilan yakunlashingiz mumkin!
Tosh kursida oʻtirgan prokuratordan koʻz uzmasdan qimir etmay turgan usta goʻyo shu gapni kutayotganday ikki kaftini ogʻziga karnay qilib, shunday baqirdi-ki, ovozining aks-sadosi bu xilvat va taqir togʻlarda qayta-qayta takrorlandi.
— Ozodsan! Ozodsan! U seni kutmoqda!
Togʻlar ustaning ovozidap momaqaldiroq bunyod etdilar va shu momaqaldiroq togʻlarni barbod etdi. Qoya toshlardan tiklangan mal’un devor quladi. Faqat yassi maydonchayu undagi tosh kursi qoldi. Devor qulagan qop-qorongʻi jarlik uzra charogʻon ulkan bir shahar namoyon boʻldi, necha-necha ming marta kelib ketgan toʻlinoy kechalari davomida gurkurab kamol tongan shahar bogʻi uzra qad koʻtargan ma’budlarning haykallari oltindek tovlanardi. Prokurator shuncha vaqt intizor boʻlib kutgan oʻsha oydin yoʻlka toʻgʻri shu bogʻ sari yoʻnalgan edi, quloqlari uchli koʻppak birinchi boʻlib shu yoʻlkadan yugurib ketdi. Astari qirmizi rang oq rido kiygan noib tosh kursidan turib, hirqiroq, boʻgʻiq ovoz bilan bir nima deb qichqirdi. Lekin uning yigʻlayottaniniyam, kulayotganiniyam, nima deb qichqirganini ham aniqlab boʻlmas edi. Uning oʻsha oydin yoʻlkadan oʻz sadoqatli qoʻriqchisi orqasidan yugurib ketganinigina koʻrishdi, xolos.
— Men uning orqasidan oʻsha yoqqa borishim kerakmi? — deb soʻradi bezovta usta, otining jilovini siltab qoʻyarkan.
— Yoʻq, — deb javob qildi Voland, — adoyi tamom boʻlgan narsa ortidan quvish na hojat?
— U holda, bu yoqqami? — soʻradi usta orqasiga oʻgirilib, yaqindagina oʻzi tark etgan muhtasham minorali monastirlari boʻlgan, uylarining derazalarida quyosh boʻlak-boʻlak boʻlib aks etgan shahar tomonni koʻrsatarkan.
— U yoqqa ham emas, — deb javob qildi Voland, shunda uning ovozi quyuqlashib, qoyalar uzra gumburladi, — xayolparast usta! Siz hozirgina ozod qilib yuborgan, ya’ni oʻzingiz kashf etgan qahramon uchrashish ishtiyoqida boʻlgan odam romaningizni oʻqib chiqqan. — Shundan soʻng Voland Margaritaga oʻgirildi: — Margarita Nikolayevna! Siz usta uchun eng barkamol istiqbol kashf etmoqchi boʻlgansiz — biz bundan voqifmiz, illo, men sizga taklif qilmoqchi boʻlgan maslahat, ayni paytda, sizning nomingizdan siz uchun Iyeshua iltimos qilgan narsa — yana ham yaxshiroq. Ular ikkovini oʻz holiga qoʻying, — dedi Voland usta tomonga engashib, prokurator yugurib ketgan tomonni koʻrsatarkan, — ularga xalal bermaylik. Ehtimol, oʻzlari biron bitimga kelishar, — shundan soʻng Voland Yershalaim tomonga qarab bir qoʻl siltagan edi, shahar chiroqlari soʻndi.
— U yoqda ham, — deb Voland orqa tomonga ishora qildi, — nima qilasiz oʻsha podvalda? — Shunda derazalarda aks etayottan oftob parchalari soʻndi. — Nima hojati bor? — deb davom etdi Voland qat’iy, ammo muloyim ohangda, — o xayolparastlar xayolparasti usga, nahot siz endigina gulga kirgan olchalar tagida oʻz mahbubangiz bilan har kuni sayr qilib yurishni, kechqurunlari esa Shubertning muzikasini tinglashni istamasangiz? Nahot shamlar yorugʻida patqalam bilan asar yozish sizga huzur bagʻishlamasa? Nahotki siz Faustga oʻxshab yangi gumonkul' ixtiro etish niyatida regorta ustida fikr yuritishni xohlamasangiz? Oʻsha yoqqa, oʻsha yoqqa yoʻl oling. U yerda sizni oʻz uyingiz, uyingizda keksa xizmatkoringiz kutmokda, shamlar yoqilgan, hademay ular oʻchadi, zero siz yetib borgan zahotingiz tong shafagʻi sizni peshvoz chiqib kutib oladi. Mana bu yoʻldan, usta, mana bu yoʻldan boring. Alvido! Men ketdim.
— Alvido! — deb baravar qichqirishdi Margarita bilan usta. Shunda qora ridoga oʻralgan Voland yoʻl qolib, toʻgʻri borib tubsiz jar qa’riga quladi, mulozimlari ham uniig orqasidan jarga gumburlab yiqilishdi. Shunda atrofdagi qoyalar ham, maydoncha ham, oydin yoʻlka ham, Yershalaim ham — hammasi gʻoyib boʻldi. Qora otlar ham koʻzdan yoʻqoldi. Shu payt usta bilan Margarita va’da qilingan tong shafagʻini koʻrdilar. U shu onning oʻzida, yarim kechada, toʻlinoy porlab turgan paytda boshlandi. Usta oʻz mahbubasi bilan birga tongning ilk shu’lasidan bahramand boʻlib, hammayogʻini yoʻsin oʻragan tosh koʻprikchadan oʻta boshladilar. Jilgʻa oshiq-ma’shuqlar orqasida qoldi, endi ular qumli yoʻldan yurib ketdilar.
— Sukunatga quloq sol, — derdi Margarita, uning yalangoyoqlari ostida qum shuvillardi, — hayotingda senga nasib etmagan narsa — sukunatni tinglab huzur qil. Qara, huv ana senga tuhfa etilgan mangu makoning. Uning uch tabaqali derazasini, tomigacha koʻtarilgan tok navdalarini koʻryapman. Mana shu sening uying, mangu makoning. Bilaman, kechqurunlari oldingga oʻzing xush koʻrgan, seni qiziqtirgan va dilingni ogʻritmaydigan odamlar kelishadi. Ular sen uchun sozlar chalishadi, qoʻshiqlar kuylashadi, shamlar yoqilganida xonangning qanday rangda ekanligini koʻrasan. Sen har kuni kechqurun yogʻi chiqib ketgan oʻsha abadiy qalpogʻingni kiyib, lablaringda tabassum bilan pinakka ketasan. Uyqu senga darmon beradi, sen dono mulohazalar yuritasan. Ammo meni endi yoningdan quvib yubora olmaysan. Sening oromingni men muhofaza qilaman.
Shunday derdi Margarita usta bilan birga uning mangu makoni sari borarkan, ustaning nazarida, Margaritaning soʻzlari hozirgina orqada qolgan jilgʻa singari ohista jildirayotgandek eshitilardi, shunda ustaning xotirasi — behisob ukollarga bardosh bergan besaranjom xotirasi asta soʻna boshladi. Kimdir ustani ozodlikka chiqarayotgan edi, xuddi uning oʻzi hozirgina oʻzi yaratgan qahramonini ozod qilgani kabi. Mana, mangu yer qa’riga kirib ketdi oʻsha qahramoni — yakshanbaga oʻtar kechasi gunohi kechirilgan munajjimzoda, Iudeyaning badqahr beshinchi prokuratori chavandoz Pontiy Pilat.

Xotima
Xoʻsh, oʻsha shanba oqshomi, kun botar chogʻda Voland oʻz mulozimlari bilan Chumchuq tepadan uchib gʻoyib boʻlgach, Moskvada nimalar boʻlgan edi?
Butun poytaxtning aql bovar qilmaydigan mish-mishlardan ancha vaqtgacha xuddi choʻp tiqilgan ari uyasi kabi gʻuvillagani va bu mish-mishlar koʻz ochib-yumguncha vaqt oʻtmay, mamlakatning eng yiroq, xilvat goʻshalarigacha yetib borgani haqida gapirib oʻtirmasa ham boʻladi, zero oʻsha tuturiqsiz mish-mishlarni takrorlashdan hazar qiladi kishi.
Ushbu haqqoniy satrlarni yozayotgan kamina shaxsan oʻzim poyezdda Feodosiyaga ketaturib, Moskvada birvarakayiga ikki ming kishi teatrdan qip-yalangʻoch holda koʻchaga chiqqani va shu ahvolda uy-uylariga taksomotorlarda joʻnab ketgani haqida oʻz qulogʻim bilan eshitdim.
Sutga navbatda turganlar orasida, tramvaylarda, magazinlarda, kvartiralar va ularning oshxonalarida, ham uzoqqa, ham shahar chekkasiga qatnovchi poyezdlardayu ularning bekatlarida, bogʻ hovlilaru plyajlar-da — hamma yerda «Shayton...» deb pichirlagan ovozlar eshitilardi.
Turgan gapki, aholining eng farosatli, eng madaniyatli namoyandalari shayton haqida butun poytaxtga yoyilgan bu gaplardan oʻzlarini chetga olishar va unday mish-mishlar ustidan kulishib, ularni tarqatib yurganlarni tartibga chaqirishga urinardilar. Lekin fakt faktligicha qoladi, deydilar, binobarin, isbotlamasdan turib uni rad etish aslo mumkin emas, kimlardir poytaxtda boʻlgan. Griboyedovning kuyib kul boʻlgani, undan boshqa yuz bergan yana juda koʻp voqealar shayton haqida tarqalgan mish-mishlarnipg rostligidan dalolat berib turardi.
Madaniyatli kishilar, bu — oʻz kasbining piri boʻlgan koʻzboyloqchi va gʻoyibdan xabar beruvchi romchilar toʻdasining ishi, deb tergov ahlining fikrini tasdiqladilar.
Turgan gapki, bu toʻdani tutish uchun Moskvada ham, undan tashqarida, olis-olis yerlarda ham jadal ravishda, keskin choralar koʻrildi, biroq ming afsuski, bu tadbirlar hech qanday natija bermadi. Oʻzini Voland deb atagan shaxs va uning sheriklari gʻoyib boʻlishib, shundan keyin Moskvaga ham boshqa qaytib kslishmadi, boshqa hech bir yerda ham qoralarini koʻrsatishmadi. Natijada, oʻsha Voland xorijga qochgan, degan mulohaza tugʻildi, lekin u yoqlarda ham undan hech bir darak boʻlmadi.
Voland ishi yuzasidan boshlangan tergov uzoq davom etdi. Axir bu oʻta qabih ish edi-da! Uning dasti-dan, painki toʻrtta uy yonib kul boʻldi, nainki yuzlab odamlar telba boʻlib qoldi, hatto oʻlganlar ham bor edi. Ulardan ikkitasi haqida: Berlioz bilan anavi Moskvaning diqqatga sazovor yerlari bilan ajnabiylarni tanishtirish byurosining baxti qaro xodimi sobiq baron Maygel' haqida dadil gapirish mumkin. Axir, ular chindanam oʻldirilgan edilar-da. Maygelning kuygan suyaklari Sadovaya koʻchasidagi uyning 50-kvartirasidan yongʻin oʻchirilgach topildi. Ha, qurbonlar boʻlgan va bu qurbonlar tergov qilishni talab etardilar.
Lekin Voland poytaxtni tark etib chiqib ketganda keyin ham qurbonlar boʻldi, endi, aytishga til bormaydi, qora mushuklarga qirgʻin kela boshladi.
Odamzodga ham vafodor, ham foydali boʻlgan bu yuvosh jonivorlarning taxminan yuzga yaqini mamlakatning turli yerida otib tashlandi, yoki oʻzga usul bilan mahv etildi. Haddan tashqari rasvoyu raddi balo qilib tashlangan oʻn beshtacha mushuk har xil shaharda militsiya boʻlimiga olib kelindi. Masalan, Armavirda bir grajdanin oʻsha begunoh jonivorlardan birini, oldingi ikki oyogʻini bogʻlab, militsiyaga sudrab borgan.
Oʻsha grajdanin, oʻz odati boʻyicha, atrofga olazarak boʻlib, oʻgʻrincha endi oʻzini maysa orasiga urmoqchi boʻlib turgap mushuk ustiga oʻzini tappa tashlagan-u, uni bogʻlash uchun boʻynidan galstugini yecharkan, jahl bilan dagʻdagʻa qilib degan: — Ah-ha! Endi bizning Armavirga ham tashrif buyuriptilar-da, janob koʻzboyloqchi? Yoʻ-oʻq, bu yerda sizdan qoʻrqadigan anoyi yoʻq. Oʻzingizni gung qilib koʻrsatmay qoʻya qoling. Kimligingiz bizga otning qashqasiday ma’lum!
U grajdanin jonivorning yashil galstuk bilap chambarchas bogʻlangan oldingi oyoqlaridan sudrab, uni orqa oyoqda yurishga majbur qilarkan, yoʻl-yoʻlakay undan doʻng olib borgan. Koʻchada oʻypab yurgan bolalar bu holni koʻrib, qiyqirishib unga ergashishgan.
— Siz, — deb qichqirgan grajdanin, — bas qiling, bas qiling maynavozchilikni! Ovora boʻlasiz! Xamma odamlarga oʻxshab ikki oyoqda yuravering!
Shoʻrlik qora mushuk esa alam toʻla koʻzlarini koʻkka tikkan xolos. Gapirish qobiliyatidan mahrum boʻlib dunyoga kelgan bu jonivor, turgan gapki, oʻzini oqlashga ojiz edi. Xayriyat, baxti bor ekap, bechorani qutqarib qolishgan. Buning uchun u birinchi navbatda militsiyaga, undan keyin oʻz egasi muhtarama beva kampirga minnatdorchilik bildirishi kerak. Mushukni militsiya boʻlimiga olib borgan grajdaninning gʻirt mastligi bir zumda ma’lum boʻlgan-u, uning bergan guvoxliklari shubhali boʻlib tuyulgan. Bu orada mushugini tutib olib ketishganini qoʻshnilaridan eshitgan kampir militsiya boʻlimiga yugurib, ayni vaqtida yetib kelgan. Kampir mushugi haqida koʻp maqtov soʻzlar aytib, uni besh yildan beri, ya’ni mushuk bolalik paytidan bilishi, unga xuddi oʻziga ishonganday ishonishi haqida kafolot bergan va mushutining hech qachon hech qanday egri ish qilmagani, Moskvaga ham hech qachon bormaganini dalillar bilan isbotlab bergan. Kampirning aytishicha, mushugi shu Armavirda gugʻilib, shu yerda oʻsib ulgʻaygan, sichqon tutigadan ham shu yerda saboq olgan.
Nihoyat, mushuk bandilikdan ozod qplinib, egasiga qaytarilgan, lekin xato va tuhmat azobni oʻz boshidan kechirgandan keyingina ozod bulgan u shoʻrlik.
Mazkur nayranglar oqibatida nainki mushuklar, hatto ba’zi odamlar ham juz’iy koʻngilsizliklarga duch kelishdi. Hibsga olishlar yuz berdi. Qisqa muddatga qamalganlar orasida: Leningradda — Vol'man va Vol’per degan grajdanlar, Saratov, Kiyev va Xar'kovda — Volodin familiyali uch kishi, Qozonda — Volox, Penzada esa mutlaqo noma’lum sabablarga koʻra, ximiya fanlari kandidati Vetchinkevich degan odam qamoqqa olindi. Shunisi borki, u daroz boʻyli, qorachadan kelgan, qora soch odam edi.
Bir grajdaninni Belgorod bekatida Sevastopol' poyezdidan qoʻllarini bogʻlab olib tushishdi. U oʻz xdmrohlariga qarta oʻyinida alomat fokuslar koʻrsatayotgan ekan.
Yaroslavlda esa ayni tushlik paytida bir grajdanin hozirgina ustadan olgan primus bilan restoranga kirgan. Ikki eshikogʻasi uni koʻra solib, oʻz postlaridan ura qocha boshlaganlar, ular orqasidan esa rsstoran xodimlari va barcha xoʻrandalar yugurib qolishgan. Xuddi shu mahal kassir ayolning gʻaladonidagi pulning hammasi noma’lum sabablarga koʻra birdan gʻoyib boʻlgan.
Yana koʻp hodisalar sodir boʻlgan — hammasini eslash qiyin. Xullas, aql bovar qilmaydigan ishlar yuz bergan edi.
Tergov ahliga ming ofarin. Ular nainki jinoyatchilarni tutish, shuningdek, ularning barcha kirdikorlarini izohlab berish uchun qoʻllaridan kelgan hamma ishni qilishdi. Xar bitta hodisa izohlab berildi. Biz bu izohlarni gʻoyat bama’ni va rad etib boʻlmaydigan izohlar deb e’tirof etmay ilojimiz yoʻq.
Tergov ahli va tajribali psixiatorlarning ta’kidlashlaricha, oʻsha jinoyatchi toʻdaning a’zolari yoki ulardan birontasi (bu borada koʻpchilik Korov'yovni nazarda tutar edi) oʻzlarini oʻz turgan yerlarida emas, boshqa — soxta yerda turgandek qilib koʻrsatishga qodir, eng iqtidorli gipnozchilar boʻlishgan. Bundan tashqari, ular oʻzlariga roʻpara kelgan odamlarga, ayrim buyumu odamlarni haqiqiy turgan yeridan boshqa joyda deb uqdira olishgan va aksincha, odamlarning koʻzi oldida turgan buyum va shaxslarni ularning nazaridan yashirishga qodir boʻlishgan..
Shunday izohlar natijasida sodir boʻlgan hamma hodisa, hattoki odamlarni qattiq hayajonga solgan va izohlash tamomila mushkul boʻlgan 50-kvartira voqeasi, ya’ni pistoletlardan oʻqqa tutilgan mushukka ne sababdan oʻq kor qilmaganligi ham oydinlashdi.
Tabiiyki, hech qanday mushuk qandilga osilib olmagan va hech bir jonzod u yerdan turib oʻq otmagan, bil’aks, jinoiy ishga qoʻl urgan paytlarda odamlarga oʻz ta’sir kuchini oʻgkazish qobiliyatiga ega boʻlgan nayrangboz Korov'yov oʻq otayotganlarning orqasida turib olib, ularning diliga, mushuk qandilga osilib olib oʻq otmoqda, degan fikrni solgan va ularni mazax qilib boʻshliqqa qarata oʻq uzishga undagan. Kvartiraga benzin sepib oʻt qoʻyib yuborgan ham shu Korov'yovning oʻzi boʻlgan.
Ma’lumki, Styopa Lixodeev mutlaqo Yaltaga uchib ketmagan (bu nayrang hatto Korov'yovning ham qoʻlidan kelmasdi), u yoqdan hech qanaqa telegramma ham yubormagan. U zargar bevasining kvartirasida Korov'yov koʻrsatgan fokusdan (sirkalangan qoʻziqorinni sanchqiga ilib yeyayotgan mushukdan) qoʻrqib hushidan ketgancha, to Korov'yov, masxara qilish maqsadida, uning boshiga kigiz shlyapa kiydirib Moskva aerodromiga joʻnatguncha shu yerda yotgan, ayni paytda Korov'yov Styopani kutib chiqqan jinoiy qidiruv vakillarining diliga Styopa Sevastopoldan uchib kelgan aeroplandan tushadi, degan fikrni solgan.
Toʻgʻri, yalta jinoiy qidiruv boʻlimi yalangoyoq Styopani qabul qilib olgani va uning toʻgʻrisida Moskvaga telegrammalar yuborganini tasdiqlagan edi, lekin shunga qaramay, oʻsha telegrammalardan birontasining ham nusxasi topilmadi, natijada, gipnozchilar toʻdasi nihoyatda olis masofadagi, nafaqat ayrim shaxslarni, hatto gala-gala odamlarni ham gipnoz qilish qobiliyatiga ega, degan koʻngilsiz, lekin nihoyatda sobit xulosa kelib chiqdi bundan. Demak, jinoyatchilar mazkur sharoitda ruhiyasi eng mustahkam odamlarni ham jinni qilib qoʻyishlari mumkin ekan.
Endi, parterda oʻtirgan begona odamning choʻntagidan bir dasta qarta chiqqani yoki ayollar egnidagi koʻylaklarning gʻoyib boʻlishi, yoxud miyovlovchi beret va shu kabi qanchadan-qancha ikir-chikir voqealar masalasiga kelsak, ular gapirib oʻtirishga ham arzimaydi! Bunaqa nayrangni, shu jumladan, konferans'ening boshini uzishdek oddiy nayrangni ham, har qanday oʻrtamiyona mutaxassis-gipnozchi har qanaqa sahnada namoyish qila oladi. Gapiruvchi mushuk ham xamirdan qil sugʻurgandek oson ish. Odamlarga bunday mushukni namoyish qilish uchun gʻoyibdan darak berishga qodir romchilikning dastlabki saboqlarini oʻzlashtirishning oʻzi kifoya. Korov'yov mahoratining esa bu dastlabki saboqdan ancha oldinlab ketganiga hech kim shubha qilmaydi.
Xa, masala bu yerda dasta-dasta qartalarda ham, Nikonor Ivanovichning portfelidan chiqqan soxta xatlarda ham emas. Bularning bari arzimas narsalar. Berliozni tramvayga bostirib oʻldirgan shu — Korov'yov edi. Shoir Bezdomniy shoʻrlikni jinni qilgan ham, keyin uning behalovat uyqusida koʻhna Yershalaimni, oftobda jizgʻanak boʻlib yotgan Taqir Tepada ustunlarga bogʻlangan uchta qatlni tush koʻrishga majbur etgan ham shu edi. Keyin Margarita Nikolayevna bilan uning uy xodimasi Natashani Moskvadan uchib chiqib ketishga majbur qilgan ham shu Korov'yov va uning sheriklari boʻldi. Darvoqe, tergovchilar bu ishga nihoyatda katta e’tibor berishdi. Ularning oldida, bu ikki ayol qotillaru oʻt qoʻyuvchilar tomonidan oʻgʻirlab ketilganmi yo ular oʻsha jinoyatchilar toʻdasiga oʻz ixtiyorlari bilan qoʻshilishganmi, degan jumboqni yechish vazifasi turar edi. Mana, nihoyat, ular Nikolay Ivanovich bergan tuturiqsiz va chalkash guvohliklarga suyangan holda hamda Margarita Nikolayevnaning jodugar boʻlib ketyapman degan mazmunda eriga yozib qoldirgan xatini nazarda tutib, Natashaning oʻz kiyim-boshlaridan birontasini ham olmay gʻoyib boʻlganini hisobga olib, uy bekasi bilan uning xodimasi ham koʻpchilik odamlar singari gipnoz qilingan va shu sharoitda bosqinchilar tomonidan oʻgʻirlab ketilgan degan xulosaga keldilar. Jinoyatchilarni bu ikki ayolning goʻzalligi rom qilgan boʻlsa ajab emas, degan mulohaza (mutlaqo toʻgʻri mulohaza) ham yoʻq emas edi.
Lekin bir narsa: oʻzini usta deb yuritgan telba odamni psixiatriya pshfoxonasidan oʻgʻirlab olib ketishga jinoyatchilarni nima majbur qilgani aniqlanmay, mavhumligicha qoldi. Shuningdek, oʻgʻirlangan bemorning familiyasini ham bilib boʻlmadi. Shu zaylda u «Birinchi korpusdagi bir yuz oʻn sakkizinchi» degan oʻlik laqab bilan mangu dom-daraksiz ketdi.
Shunday qilib, hamma narsa oydinlashdi, tergov ham ibtidoli har bir narsa kabi oʻz nihoyasiga yetdi. Oradan bir necha yil oʻtib, odamlar Volandni ham, Korov'yovni ham, ularning qolgan sheriklarini ham unuta boshlashdi. Voland bilan uning hamtovokdaridan jabrlanganlar hayotida koʻpgina oʻzgarishlar yuz berdi, lekin bu oʻzgarishlar qanchalik mayda va ahamiyatsiz boʻlmasin, baribir ularni qayd qilib oʻtmogʻimiz lozim.
Chunonchi, Jorj Bengal'skiy shifoxonada uch oy yotib tuzalib chiqdi, lekin Var'etedagi xizmatidan boʻshashga majbur boʻldi, holbuki, bu paytda teatrga tomoshabin yopirilib keladigan boʻlib qolgan edi — jodugarlik va uning fosh etilishi seansi hanuz odamlar xotirasidan oʻchmagan edi-da. Ha, Bengal'skiy Var'etedan boʻshadi, chunki har kuni kechqurun ikki ming kishi oddiga chiqib, ularning: oʻzingizni qachon yaxshiroq his qilasiz: kallangiz borligidami yo yoʻq paytidami? — deb bergan tahqiromuz savollaripi muttasil eshitish unga juda ogʻir botardi.
Undan tashqari, konferans'ening oʻz kasbi uchun suv bilan havodek zarur boʻlgan avvalgi xushchaqchaqligi ancha cheklanib qolgan edi. U har yili bahorda vahimaga tushib, birdan boʻynini changallab oladigan, atrofiga olazarak boʻlib qoʻrqa-pisa qarab, yigʻlab yuboradigan ioxush va dardli bir odat chiqargan edi. Bu tutqanoqnamo dard oʻgib ketardi albatta, ammo shunga qaramay, bunday illat bilan avvalgi ishda ishlab boʻlmas edi, shunga koʻra u iste’foga chiqib, oʻz jamgʻargan puliga kamtarona kun kechira boshladi: gaxmipicha, bu puli oʻn besh yilga yetishi kerak edi.
Varenuxaga kelsak, u barcha teatr ma’murlari orasida ham oʻzining benihoya hozirjavobligi va seriltifotligi bilan koʻpchilik teatr shaydolarining mehrini qozongan edi. Masalan, kontramarka soʻrab keladiganlar uni faqat valine’matim deb chaqirardilar. Var'etega kim qay mahal telefon qilmasin, hamisha trubkadan: «Qulogʻim sizda», — degan muloyim va hazin ovozni eshitardi. Varenuxani chaqirib bersangiz, deb iltimos qilinadigan boʻlsa, yana oʻsha ovoz shosha-pisha: «Xizmatingizga tayerman», — deb javob qilardi. Lekin Ivan Savel'evich oʻzining bu xushmuomalaligidai koʻp azob chekardiyam.
Styopa Lixodeevga ham endi Var'eteda oʻtirib telefon qilish nasib boʻlmaydi. Uni, sakkiz kun shifoxoada yotib chiqqanidan soʻng, darhol Rostovga joʻnatishdi, u yerda unga katta bir gastronomning mudiri lavozimini berishdi. Ovozalarga qaraganda, u portveyn ichishni tashlab, hozir faqat qaragʻay gul-kurtagi solinga araq icharmish, buning natijasida, juda sogʻlom boʻlib ketganmish. Yana u qizlardan oʻzini olib qochadigan va kamgap boʻlib qolipti.
Stepan Bogdapovichning Var'etedan olinishi garchi Rimskiyning koʻp yillik shirin orzusi boʻlsa ham, endi, bu hol yuz berganida, u quvona olmadi. Judayam munkillab chol boʻlib qolgan, kallasi sarak-sarak qiluvchi bu moliya direktori shifoxonadan chiqib, Kislovodskda dam oldi, u yerdan qaytib kelishi hamono Var'etedan boʻshash haqida ariza berdi. Qizigʻi shundaki, arizasini Var'etega uning xotini olib keldi. Grigoriy Danilovichning esa oy shu’lasiga gʻarq boʻlgan, bir koʻzi darz deraza darchasidan xuddi rezinkaday choʻzilib uning pastki ilgagini ochmoqchi boʻlgan oʻlik qoʻlni koʻrgan oʻsha binoga endi hatto kunduz kuni ham qadam qoʻyishga yuragi betlamas edi.
Rimskiy Var'etedan boʻshagach, Zamoskvorech'edagi bolalar qoʻgʻirchoq teatriga ishga kirdi. Bu teatrda endi unga akustika masalasida muhtaram Arkadiy Apollonovich Sempleyarov bilan uchrashish nasib boʻlmadi. Chunki uni hash-pash deguncha Bryanskka koʻchirishib, qoʻziqorin tayyorlash punktiga mudir etib tayinlashgan edi. Mana, endi moskvaliklar har xil navdagi tuzlangan, sirkalangan qoʻziqorinlarni mazza qilib iste’mol qilisharkan, bu koʻchirishdan benihoya mamnun boʻlmoqdalar. Oʻtgan ishga salavot-u, lekin ochigʻini aytadigan boʻlsak, Arkadiy Apollonovichning akustika bobidagi faoliyatida hech ishi oʻngidan kelmagan, uni yaxshilash uchun qilgan barcha xatti-haratlari zoye ketgan edi.
Teatr bilan aloqani uzganlar safiga Arkadiy Apollonovichdan tashqari yana Nikonor Ivanovich Bosoyni ham kiritish mumkin, vaholanki, garchi u, tekin biletga ishqivoz boʻlsa ham, teatrga aslo daxddorligi yoʻq edi. Hozir Nikonor Ivanovich nainki bironta teatrga (xoh u pulli boʻlsin, xoh tekin) boradi, hattoki hamsuhbatlar davrasida teatr mavzuida gap ochilgudek boʻlsa, rangi quv oʻchib ketadigan boʻlib qolgan. U nafaqat teatrni, shuningdek shoir Pushkinni va iste’dodli artist Savva Potapovich Kurolesovni ham jinidan ortiq yomon koʻrib qolgan edi. Ayniqsa, Kurolesovni shunchalik yomon koʻrardiki, oʻtgan yili gazetada, uning iste’dodi ayni kamolga yetgan chogʻda dunyodan koʻz yumgani haqidagi ta’ziyanomani qora ramka ichida oʻqib qolib, Nikolay Ivanovich choʻgʻdek qizarib ketgan va sal boʻlmasa oʻzi ham oʻsha Savva Potapovich orqasidan yoʻrgʻa chiqarayozgan edi, keyin u: «Ajab boʻpti!» — deb baqirib yuborgandi. Bu ham kifoya qilmay, Nikonor Ivanovich oʻsha kuni kechqurun Sadovaya koʻchasiga yogʻdu sochayotgan toʻlinoy bilan bir oʻzi ulfatchilik qilib, esidan ogʻgungacha ichib gʻirt mast boʻlgandi, zero taniqli artistning oʻlimi qator noxush hodisalarni eslatgan edi unga. Nikonor Iva-novich har qadah koʻtargan sari, oʻzi mushohada qilgan odamlar safi uzaya bordiki, bu mal’un qiyofalar safida Gerardovich Dunchil' ham, goʻzal Ida Gerkulanovna ham, urishqoq gʻozlar egasi mallasoch odam ham, sofdil Nikolay Kanavkin ham bor edi.
Xoʻsh, ana shu odamlarning holi nima kechdi ekan? Iye, salomatliklari kerak! Ularga hech nima boʻlgani yoʻq, boʻlishi ham mumkin emas, chunki ular hech qachon hayotda boʻlgan emas, shuningdek, istarasi issiq konferans'e-artist ham, teatrning oʻzi ham, valyutalarni yertoʻlaga yashirib chiritib yotgan xola — qurumsoq kampir Poroxovnikova ham, inchunun, olti karnaylaru sulloh oshpazlar ham boʻlmagan. Bularning hammasini palid Korov'yovning ta’siriga uchgan Nikonor Ivanovich tushida koʻrgan edi. Tushga kirgan shu qiyofalar orasida yagona tirik odam aynan oʻsha artist Savva Potapovich boʻlib, u ham radioda koʻp chiqib turganligi sababli Nikonor Ivanovichning xotirasiga singib ketgan va shu bois uning tushiga kirgan edi.
Unda, balki Aloiziy Mogarich ham boʻlmagandir? E, yoʻq! Bu shaxs nafaqat boʻlgan, hatto hozir ham yashab turipti, yana aynan Rimskiy iste’fo bergan oʻrin, ya’ni Var'ete direktori lavozimida ishlab turipti.
U Voland huzurida boʻlgach, taxminan bir kecha-kunduzdan keyin hushiga kelib, oʻzini Vyatkaga yetay deb qolgan poyezdda koʻrgan va oʻzining negadir esi ogʻib, Moskvadan bosh olib chiqib ketganini, boz ustiga, shim kiyishni unutib, hech keragi boʻlmagan uy daftarini oʻgʻirlab kelganini fahmlagan. Keyin u juda katta pul evaziga provodnikdan bitta yagʻiri chiqib ketgan eski gaim sotib olib, Vyatkadan orqasiga qaytgan. Lekin, evoh, oʻzi istiqomat qilib turgan uyni topa olmagan. U choldevorpi yongʻin ship-shiydam qilib yalab ketgan edi. Biroq Aloiziy gʻoyat uddaburon odam edi, shunga koʻra, ikki haftadan keyin u Bryusov tor koʻchasida chi-royli bir xonaga joylashib oldi, yana bir pecha oydan keyin esa u, koʻribsizki, Rimskiyning kabinetida oʻtiribdi-da. Ilgari Rimskiy Styopaping dastidan qanchalik mashaqqat chekkap boʻlsa, endi Varenuxa Aloiziyning dastidan shunchalik qiynalib jigʻibiyron boʻlardi. Hozir Ivan Savel'evich faqat, zora-mora bu Aloiziyni Var'etedan olib biron yerga gumdon qilishsa, degan armon bilan yashardi, chupki uning qadrdon yor-doʻstlari davrasida pichirlab aytgan gaplariga qaraganda, «umri bino boʻlib, Aloiziyga oʻxshagap ablahni hech qachon koʻrmaganmish va bu mal’un Aloiziyning qoʻlidan har qanaqa badkorlik kelarmish».
Ehtimol ma’mur chindapam gʻarazgoʻy odamdir. Chunki Aloiziyning bironta badkorlikka qoʻl urganini hech kim koʻrmagan, umuman, u hech qanday ish qilmagan, agar bufetchi Sokovning oʻrniga yangi bir odam tayinlanganini hisobga olmasak. Aidrey Fomich Sokov esa Voland Moskvada paydo boʻlganidan keyin oʻn oycha vaqt oʻtgach MDUning Birinchi shifoxonasida jigar rakidan vafot etdi.
Ha, oradan bir necha yil oʻtdi va ushbu kitobda haqqoniy tasvirlangan voqealar xiralashib, odamlar xotiridan oʻchib ketdi. Lekin ayrim kishilarning xotirasidan hamon oʻchmagan edi u voqealar.
X,ar yili bahorda tantanali toʻlinoy oqshomida Patriarx koʻli boʻyidagi joʻka daraxtlari tagida oʻttiz-oʻttiz ikki yoshlarga kirgan bir odam paydo boʻladi. Odmigina kiyingan bu mallasoch, koʻkkoʻz odam — tarix va falsafa institutining xodimi professor Ivan Nikolayevich Poniryovdir.
Bu yerga kelib, u har doim bitta skameykaga — oʻsha mash’um oqshomda, hozir hamma unutib yuborgan Berlioz bilan oʻtirgan skameykaga oʻtiradi. Ha, oʻshanda umrining oxirgi daqiqalarini yashayotgan Berliozning koʻziga oy pracha-parcha boʻlib boʻlinayotgandek tuyulgan edi.
Endi esa u bir butun — toʻlinoy boʻlib, kunbotar chogʻda oq, undan keyinroq — betida ajdarvash dogʻ hosil qilgan zarrin tusga kirib sobiq shoir Ivan Nikolayevichning boshi uzra suzar va ayni paytda yuksak samoda bir yerda muallaq qotib turardi.
Ivan Nikolayevichga hamma narsa ayon, u hamma gapdan voqif, hamma narsani tushunadi. U yoshligida badkirdor gipnozchilardan talafot koʻrganini, shundan keyin davolanib, axiri shifo topganini ham biladi. Lekin shu bilan birga, u ba’zi mushkulotlarni yenga olmasligini ham biladi. Chunonchi, u mana shu bahorgi toʻlinoy oqshomi ta’siridan oʻzini ihota qilishga ojizdir. Shu payt yaqinlashib kelishi bilan, bir zamonlar jome tepasidagi besh shamli qandildan balandda muallaq turgan tun yoritgʻichi toʻlishib oltin rang kasb etadiyu Ivan Nikolayevich bezovta boʻlib, asabiylashadi, ishtahasi boʻgʻiladi, uyqusi qochadi va oyning toʻlishishini kuta boshlaydi. Toʻlinoy oqshomi kelganda esa hech bir kuch uni uyda ushlab qola olmaydi. Kechga yaqin u uyidan chiqib, toʻgʻri Patriarx koʻli tomon yoʻl oladi.
Ivan Nikolayevich bu yerdagi skameykada oʻtirar ekan, endi oʻzi bilan oʻzi oshkora gaplashadi, papiros chekadi, suzuk koʻzlarini goh oyga, goh yodida yaxshi saqlanib qolgan oʻsha mash’um turniketga qaratadi.
U shu zaylda bir-ikki soat oʻtirib, keyin oʻrnidan turadi-da, har gal bitta marshrut boʻyicha, ya’ni spiridonovkadan oʻtib Arbatga ulangan tor koʻchalar tomon yoʻl oladi, lekin uning matlgosiz boquvchi koʻzlari bu payt hech narsani koʻrmaydi.
U neft' doʻkoni yonidan oʻtib, koʻhna gaz fonusi qiyshayib osilib turgan muyulishdan buriladi va shu yerdagi panjara devor oldiga oyoq uchida yurib boradi. Panjara ortida hali yashil libos kiyib ulgurmagan muhtasham bogʻ boʻlib, bogʻ oʻrtasida goti-ka uslubida qurilgan imorat qad koʻtargan. Imoratning uch tabaqali derazalar oʻrnatilgan boʻrtiq xonali tomoni oy yogʻdusiga choʻmgan, narigi tomoni esa qop-qorongʻi.
Professor bu yerga uni nima boshlab kelayotganini ham, bu binoda kim yashashini ham bilmaydi, lekin toʻlinoy oqshomida oʻz ra’yiga qarshi ish tutmasligi kerakligini yaxshi biladi. Bundan tashqari, u panjara ortidagi bogʻda mudom muqarrar bir manzaraning shohidi boʻlishini ham biladi.
Har gal bu bogʻda u pensne taqqan, jikkak soqol, yuz tuzilishi xibl choʻchqanikiga oʻxshab ketuvchi basavlat bir keksa odamning skameykada oʻtirganini koʻradi. Ivan Nikolayevich shu binoda istiqomat qiluvchi bu odamni hamisha bir alpozda: koʻzlarini oyga tikib, xayol surib oʻtirgan holda koʻradi. Ivan Nikolayevichga yana shu iarsa ma’lumki, bu keksa odam oyga toʻyib-toʻyib qarab olgach, nigohini albatta boʻrtiq xona derazasiga qaratadi va xuddi hozir deraza tabaqalari ochilib, u yerda gʻayrioddiy bir narsa paydo boʻlishini kutayotganday, koʻzini loʻq qilib oʻtiraveradi.
Bundan keyin roʻy beradigan hamma voqeani Ivan Nikolayevich yod biladi. Endi u albatta engashib, panjara panasiga yaxshiroq berkinib olishi kerak, zero skameykada oʻtirgan odam bezovtalanib, hozir boshini har tomonga bura boshlaydi, pari-shon koʻzlarini havoga tikib, bir nimalarni tutmoqchi boʻlarkan, albatta, huzurlanib jilmayadi, keyin qandaydir ezgu hasrat bilan xoʻrsinib, qoʻllarini bir-biriga uradi-da, baralla ovoz bilan oddiygina qilib gʻoʻldiray boshlaydi: — Vene-ra! Venera!.. Eh, gʻirt ahmoq ekanman!..
— Yo tangrilar, tangrilar! — deb pichirlaydi shunda Ivan Nikolayevich, panjara ortida biqinib oʻtirarkan, oʻtdek porlayotgan koʻzlarini bu sirli notanish qariyadan uzmay, — mana, oyning yana bir qurboni... Ha, bu ham xuddi men singari oyning yana bir qurboni.
Skameykada oʻtirgan odam esa bu payt nutqini davom ettiradi: — Gʻirt ahmoqman! Nega, nega oʻsha jonon bilan uchib ketmadim? Nimadan qoʻrqdim oʻzi, men qari eshak! Hujjatlarni toʻgʻrilagandim! Eh, endi xap oʻtirib chidaysan, qari tentak!
Shu payt binoning oy yogʻdusi tushmagan qorongʻi tomonida deraza taraqlab ochilib, qandaydir oq narsa koʻrinadi-yu, ayol kishining xunuk ovozi eshitiladi:
— Nikolay Ivanovich, qayerdasiz? Bu qanaqa qiliq? Nima, bezgak kasaliga mubtalo boʻlmoqchimisiz? Choyga keling?
Shu hayqiriqdan keyin qariyaning alahlashi tugab, u hushiga keladi va soxta ovoz bilan javob qiladi: — Havoda, toza havoda nafas olmoqchiydim, jonginam! Havo biram sozki!
Shunday deb u skameykadan turadi, birinchi qavatdagi boyagi deraza yopilishi bilan oʻsha tomonga oʻgʻrincha musht doʻlaytirib qoʻyadi-da, sudralgancha uy tomon yura boshlaydi.
— Yolgʻon gapiryapti, gʻirt yolgʻon gaplari! O, tangrilar, shunchalik yolgʻon gapiradimi kishi! — deb gʻoʻldiraydi Ivan Nikolayevich panjaradan uzoqlasharkan, — uni boqqa jalb qilgap narsa aslo toza havo emas, balki bu toʻlinoy oqshomida u oy sathida va bogʻ havosida nimanidir koʻryapti. O, bu qariyaning sirini bilish uchun, u yoʻqotgan va endi qoʻl choʻzib havoda besamar axtarayotgan oʻsha Veneraning nima ekanligini bilish uchun hech nimamni ayamagan boʻlar edim!
Shundan keyin, professor uyiga butunlay xasta boʻlib qaytadi. Xotini, odatda, uning ahvolini payqamayotganday boʻladi va erini tezroq yotib uxlashga undaydi, Lekin oʻzi yotmaydi, qoʻlida kitob bilan chiroq yonida oʻtirarkan, uxlab yotgan eridan mahzun koʻzlarini uzmaydi. U Ivan Nikolayevichning tong chogʻida alam bilan chinqirib uygʻonishini va oʻzini har yoqqa otib, yigʻlay boshlashini biladi. Shu bois uning oldida dasturxonda spirtlangan shprits bilan quyuq choy rangidagi suyuqlikli shishacha shay yotardi.
Mana, nihoyat, ogʻir xasta odam bilan umr qilgan bu bechora ayol bexavotir uxlashi mumkin. Ivan Nikolayevich endi to ertalabgacha baxtiyor chehra bilan tinchgina uxlaydi va xotini uchun mavhum, ammo qandaydir dabdabali va saodatli tushlar koʻrib yotadi.
Har yili bahorda, toʻlinoy kechasi bu olimni bitta narsa uygʻotadi va ayanch bilan chinqirishga majbur etadi. Zero tushida uning koʻzi oldida oʻsha oʻta badbashara puchuq jallod paydo boʻladi, jallod hansiragancha bir sakrab ustunga bogʻlangan va endi jinni boʻlib qolgan Gestasning yuragiga qoʻlidagi uzun nayzani botiradi. Jallodning oʻzi-ku uncha qoʻrqinchli emas, lekin olimning xobida qaynab-toshib roʻyi zaminga oqib tushayotgan allaqapday bulutdan vujudga kelgan ziyo dahshatliroq ediki, bunday hol faqat olamshumul falokat paytidagina sodir boʻlishi mumkin.
Ukoldan soʻng uyqudagi Ivan Nikolayevichning koʻzi oldida hamisha hamma gtarsa oʻzgaradi. U yotgan toʻshakdan deraza tomon keng oydin yoʻl choʻziladi va yoʻlga alvonrang astarli oq rido kiygan odam chiqib, oy sari yura boshlaydi. U bilan yonma-yon uzun koʻylagining uvadasi chiqib, afti badbashara boʻlib ketgan bir yigit boradi. Ular nima toʻgʻridadir qizgʻin suhbatlashishadi, bahslashishadi, chamasi, bir nimada kelisholmayotganga oʻxshaydilar.
— Yo tangrilar, tangrilar, — deydi rido kiygan odam oʻz hamrohiga takabburona boqib, — qanday bema’ni qatl! Lekin sen marhamat qilib ayt-chi, — shunday derkan, uning chehrasidagi takabburlik oʻrnida tavallo paydo boʻladi, — axir qatl boʻlmagan-ku! Oʻtinaman sendan, ayt, boʻlmagan-a?
— Ha, boʻlmagan albatta, — deb javob qiladi hirqiroq ovoz bilan hamrohi, — oʻzi senga shunday tuyulgan.
— Gapingning rostligiga ont ichasan hammi? — xushomadona ohangda soʻraydi rido kiygan odam.
— Ont ichaman, — deydi uning hamrohi va koʻzlarida jilva naydo boʻladi.
— Men uchun shuning oʻzi kifoya! — boʻgʻiq ovoz bilan chinqiradi rido kiygan odam va hamrohini yetaklagancha tobora yuksakka — toʻlinoy sari oʻrlab chiqaveradi. Hirsday keladigan bir koʻppak ular orqasidan viqor bilan bamaylixotir ergashadi.
Shunda birdan oydin yoʻl qaynab, oy yogʻdusidan daryo vujudga keladi, u qirgʻoqlardan tushib oqa bosh-laydi. Oy hukmfarmolik qiladi, yayrab-yashnaydi, u raqs tushadi, shoʻxlik qiladi. Shunda oy yogʻdusi oqimi ichida goʻzallikda beqiyos bir ayol paydo boʻladi va atrofiga qoʻrqa-pisa boqayotgan soqoli oʻsib ketgan bir odamning qoʻlidan yetaklab, uni Ivanning huzuriga boshlab keladi. Ivan Nikolayevich bir qarashdayoq u odamni taniydi. Bu — oʻsha bir yuz oʻn sakkizinchi, uning tungi mehmoni. Ivan Nikolayevich xobida unga qoʻllarini uzatdi va intizorona boqib soʻraydi:
— Demak, shu bilan hammasi tugabdi-da!
— Ha, tugadi, shogirdim, — deb javob qiladi bir yuz oʻn sakkizinchi, ayol ham Ivanga yaqin borib, deydi:
— Albatta, shu bilan tugadi. Hammasi tugadi, umuman, har qanday narsaning ham nihoyasi boʻladi... Hozir sizning peshonangizdan oʻpaman-u, keyin hammasi yaxshi boʻladi.
U engashib Ivanning peshonasidan oʻpadi, Ivan esa ayol sari talpinib uning koʻzlariga tikiladi, lekin ayol chekinib-chekinib borib, oʻz hamrohi bilan birgalikda toʻlinoy sari ravona boʻladi.
Shunda oyning jazavasi tutib, oʻz yogʻdusini toʻgʻri Ivanning ustiga yogʻdiradi, shu’lasini har tomonga sochadi, xona oy shu’lasiga gʻarq boʻladi, shu’la dolgʻalanib, tosha boshlaydi va Ivanning karavotini koʻmib yuboradi. Ana shundan keyin Ivan Nikolayevich baxtiyor chehra bilan mast uyquga ketadi.
Ertasi kuni ertalab u indamay, ammo xotirjam va sogʻlom boʻlib uygʻonadi. Professorning ukollardan ilma-teshik boʻlib ketgan xotirasi tinchib qoladi va kelasi toʻlinoy tunigacha uni hech kim bezovta qilmaydi: na Gestasning puchuq qotili, na Iudeyaning toshbagʻir beshinchi prokuratori chavandoz Pontiy Pilat.

1929-1940
Tamom
Izohlar
Amazonka — qadimgi yunon mifologiyasida jangovar suvori ayol.
Aramoylar — kelib chiqishi arabistonlik boʻlgan somiylar qabilasi.
Attis — yunop mifologiyasida Frigiyadap chiqqan xudo. Ammo uning boʻlganligi mavhum.
Bel'ztaj — teatr zalida parter va amfiteatrdan yuqoriroqqa joylashgan balkonning eng oldingi qatorlari.
Broken — Germaniyadagi Gars togʻining choʻqqisi boʻlib, nemis xalq afsonalari va rivoyatlarida ta’kidlanishicha, goʻyo bu yerda bahor bayrami arafasida (1 mayga oʻtar kechasi) jinlar bazmi boʻlar emish.
Buyuk irod (miloddan oldingi 73-4 yillar) — 40-yildan Iudeya shohi. Taxtni Rim qoʻshinlari koʻmagida qoʻlga kiritgan. Oʻta darajada riyosatparast va badgumon zolim boʻlgan. Oʻzining raqibi deb shubha qilgan hamma odamni oʻldiravergan. Rivoyatlarga qaraganda, Isoning tugʻilganidan darak topib, mamlakatdagi barcha chaqaloqlarni qilichdan oʻtkazgan emish.
Vampir — afsonalarda goʻrdan chiqib odamlarning qonini soʻruvchi maxluq.
V'etap Anri (1820-1881) — Bel'giya skripkachisi va kompozitori. Bryussel' konservatoriyasining professori.
Galileya — shimoliy Falastinda tarixiy viloyat. Injil talqini boʻyicha Isoni targʻib qilgan asosiy rayon.
Gomunkul — oʻrta asr kimyogarlarining xayoliy tasavvuricha kimyoviy usul bilan yaratish mumkin boʻlgan odamzod.
Yershalaim — Yerusalim, ya’ni Quddus shahri.
Jokey — sportchi chavandoz.
Igemon — yunoncha Hegemon soʻzidag olingan boʻlib. dohiy, rahbar ma’nolarini bildiradi.
Isrofilning suri — xristian dini aqidasiga koʻra, qiyomat kuni farishta Isrofil sur (karnay) chalarmish va buning ovoziga jamiki jonzotlar kayta tirilarmish.
Iudeya — Janubiy Falastiida Rimga qaraptli viloyat (milodiy 6—395 yillar).
Kaligula Gay Kesar' (12-41 yillar) — Rim imperatori (37-yildan). Ashaddiy fosiq boʻlgan. Uziga xuddi xudoga sigʻingandek sigʻinishlarini talab qilgan. Kaligula oʻz shaxsiy gvardiyasining sarkardasi tomonidai oʻldirilgan.
Kapel'diner — teatrda biletlarni tekshiruvchi va zalda tartib sakdovchi odam.
Kenturion — qadimgi Rim qoʻshinida Kenturiya (qarang) boshligʻi.
Kenturiya (Senturiya) — qadimgi Rimda yuz kishilik otryad.
Kohorta — Rim piyoda qoʻshinida taktik qism.
Lafonten (1621 —1695) — Buyuk fransuz masalnavisi.
Legion — qadimgi Rim qoʻshinida yirik harbiy qoʻshilma.
Manipul — qadimgi Rim qoʻshinida tarkibida ikki kenturiya (qarang) boʻlgan harbiy boʻlinma.
Manuskript — odatda qadimgi qoʻlyozmalar shunday nomlanadi.
Marduk — Bobil panteonida Markaziy iloh. Bobil shahrining bosh xudosi.
Masiho — bu oʻrinda yahudiy dinining talqini boʻyicha, yahudiy xalqini ozod etish uchun zohir boʻlajak afsonaviy xaloskor.
Mel'pomena — qadimgi yunon mifologiyasida toʻqqizta muzadan biri, fojiaviy asarlar homiysi.
Messalina Valeriya — Uchinchi Rim imperatori Klavdiyning xotini. Oʻzining fohishaligi va badqahrligi bilan dovruq qozongan. Klavdiyning yoʻqligidan foydalanib, oʻz oʻynashi Silliyga oshkora erga tegadi. Lekin imnerator qullikdan ozod qilgan Narsis bilan Pallas Messalinani sudga berib, uni oʻlimga hukm qilishlariga muvaffaq boʻladilar.
Nison oyi — Isroil davlati kalendarida yilning birinchi oyi boʻlib, u hamisha bahor fasliga toʻgʻri keladi. ning 15-kuni, ya’ni yahudiylar Misrdan ozod boʻlib chiqqan kun Pasxa bayrami kuni deb hisoblangan.
Oziris — Misr tangrisi, ziyo va issiqlik xudosi.
Poligimniya — qadimgi yunon mifologiyasida toʻqqizta muzadan biri, gimnlar homiysi.
Pontiy Pilat — Rim imperiyasining Iudeyadagi noibi (milodiy 26—36 yillar). Uta shafqatsizligi bilan dong qozongan. Iosif Falaviyning yozishicha va tavrot talqinicha, Iso paygʻambar uning hukmi boʻyicha chormix qilinganmish.
Privat-dotsent — xususiy tarzda saboq beruvchi degan ma’noni bildiradi. Revolyutsiyadan oldingi Rossiyada va ayrim xorijiy mamlakatlarda oliy maktab oʻqituvchisining ilmiy unvoni.
Prozektor — kasalxonalarda murdani yorish bilan shugʻullanuvchi mutaxassis.
Prokurator — qadimgi Rimda imperator noibi.
Rampa — sahna oldiga oʻrnatilgan chiroqlarni tomoshabinlar koʻzidan toʻsib turuvchi pastak toʻsiq.
Sekst Empirik — qadimgi yunon faylasufi va olimi. Skeptitsizm vakili. Mantiq tarixini yaratgan eng dastlabki olimlardan biri.
Sillogizm — mantiq ilmida ikki fikrni taqqoslab, ularning natijasi boʻlmish uchinchi fikrni keltirib chiqarish nazariyasi,
Sinedrion — qadimgi Iudeyada oqsoqollar kengashi. Xukumat va sud ishlari bilan shugʻullanuvchi oliy diniy mahkama.
Skuratov (Malyuta) — Ivan Grozniyning a’snlaridan biri. Terrorchi oprichniklar boshligʻi. Koʻp taniqli shaxslarni qatl etishda qatnashgan. 1570 yildagi Novgorod yurishida ommaviy qatlga boshchilik qilgan.
Solovkin — Oq dengizdagi xilvat orollardan biri, u yerda faqat monastirlar boʻlgan.
Taliya — qadimgi yunon mifologiyasida toʻqqiz muzaning biri; komediya asarlari homiysi.
Tallif — etagi uzun koʻylak.
Tatsit Publiy — Korneliy Rumo tarixchisi, utgang - 16 kitobdan iborat «Solnoma»si mashxurdir. (Taxminan 53—54 yillarda tugʻilib, I 17 136 yillarda oʻlgan).
Tetradraxma — toʻrt draxma qalinlikdagi qadimgi yunon aqchasi boʻlib, aksariyati kumushdan, ba’zan esa oltindan ham boʻlgan.
Tetrarx — Rim imperiyasi lashkarining toʻrtdan bir boʻlagini boshqaruvchi xukmdor.
Tiveriya — Falastindagi shahar.
Tribun — qadimgi Rimda qoʻshinlarda tribunlar ma’muriy va xoʻjalik xizmati vazifalarini bajargan.
Filon Iskandariy — Iudeya faylasufi (miloddan oldingi 20-yilda tugʻilib, milodiy 54-yillarda oʻlgan).
Shtraus David Fridrix (1808-1874) — nemis teologi (ilohiyot ilmi bilan shugʻullanuvchi olim) va faylasufi, «Isoning hayoti» nomli kitobda injilning haqqoniyligini inkor etgan, Isoni tarixiy shaxs deb hisoblagan.
Oʻn ikki xudo jamoasi — Rim mifologiyasida eng oliy tangrilar guruhi, Bular: Yupiter, Neptun, Mark, Apollon, Vulkan, Merkuriy, Yunona, Venera, Minerva, Diana, Vesta va Serera. Bu oʻn ikki xudo, tangrilarnipg Yupiter boshchiligidagi oliy kengashini tashkil qilgan.
Qaysar — podsho.
Qaysariya — salganat.
Hemikraniya — qattiq bosh ogʻrigʻi. Boshniig bir pallasi ogʻriydi.
Hippodrom — ya’ni ippodrom, otlar poygasi oʻtkaziladigan maydon. otchopar.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Usta va Margarita (I- qism) [Mixail Bulgakov] 2486
2	Уста ва Маргарита (I- қисм) [Mixail Bulgakov] 1280
3	Уста ва Маргарита (II- қисм) [Mixail Bulgakov] 579

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62429
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57895
3	Gʻazallar [Nodira] 40505
4	Guliston [Sa’diy] 36644
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23312
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23179
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21833
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19542
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14485