Haddi Iskandariy (tarixiy hikoya) [Otauli]

Haddi Iskandariy (tarixiy hikoya) [Otauli]

Yer yuzida haq va adolatni qaror toptirish yoʻlida butun gʻarbu Sharq, jumladan, Arabistonu Hindiston, Eronu Turon tuproqlarini egallab, kuni kecha Isfijob bilan oʻtrorni zabt etgan Iskandar Zulqarnayn qoʻshini favqulodda shujoat bilan Yassi qal'asi tomon ot surdi. Qal'aga taxminan oʻn chaqirimcha qolganida uzoqdan ulkan bir tepalik koʻrindi. Yaqinlashganlarida uning ustiyu yon-bagʻirlarida tumonat odam koʻzga tashlandi. Butun bir qishloq koʻchib chiqqanmi, nima balo, oralarida yoshu qari, xotin-xalaj, hattoki emizikli goʻdaklargacha bor! Tepa bagʻridan bir guruh nuroniy qariyalar ajralib chiqib, qoʻshinga peshvoz yurdilar. Qishloq oqsoqoli boʻlsa kerak, yuz yoshdan oshgan bir nuroniy qariya qoʻlini koʻksiga qoʻyib yoysimon egilgan koʻyi Iskandarga oʻktam qarash qildi: — Marhabo, sohibqiron! Xush kelibsiz! Qadamlariga hasanot!.. Necha yillardan buyon behisob qishlogʻu kentlarni zabt etib, bunday ochiq yuz va keng quloch bilan quchoq ochib kutib olishni koʻrmagan jahongir avvalo oʻzidan yoshi ikki barobar ulugʻ otaxon, qolaversa, uning ikki yonida va ortida jamlangan jamoaning susi bosib beixtiyor ordan tushdi. Qariya bilan quchoqlashib koʻrishgach, u boshlagan tomonga yurdi. Koʻm-koʻk gilamdek qalin ajriqzor ustiga toʻshalgan guldor paloslar, anvoyi gilamlar, toʻkin dasturxonu banoras koʻrpachalarga qarab hayratiga hayrat qoʻshildi. Bosqinchini kutib olyaptimi bular yo olamdagi eng aziz mehmonini?! Sir boy bermay oqsoqolning iltifotiga koʻra koʻrpachaga tiz choʻkdi. Unga yuzma-yuz qariyaning oʻzi, har ikkisining ikki tomoniga a’yonlaru oqsoqollar oʻtirdilar. — Qishlogʻimizga xush kelibsiz, mehmon, qadamlariga gul bitsin!.. Iskandar tagʻin sir boy bermadi. — Tashakkur, oqsoqol… - oʻzinimi-qariyani alahsitish umidida tepa atrofiga sipo qarash qildi: - Bu qanday qishloq? Qariyaning chiroyi yana-da ochildi: — Qishlogʻimizni «Iyiqon» deydilar, mehmon! «Iyiqon» deganlari yunon tilida «ezgu qon», «yaxshi qon», «qoni toza» degan ma’nolarni anglatadi. Men shu qishloqning oqsoqoliman, otim Qoruvli. Qishlogʻimizni yana «Qoruvlilar qishlogʻi» deyishadi. Sababi bizning butun ajdodlarimiz qoruvli qorovul, dovyurak soqchi, sergak posbon oʻtgan… Iskandarning yuz-koʻzida sezilar-sezilmas istehzo zuhur koʻrsatdi: — Nimani qorovullaysiz?.. — Shu el-yurtni, hamqishloqlarni, oʻz-oʻzimizni. — Kimdan? — Insofini yoʻqotib qoʻygan yomon odamlardan. — Nima bilan?.. — Yaxshi soʻz bilan, mehmondoʻstlik bilan, insof bilan… Iskandar avval yonidagi a’yonlariga, keyin ortidagi qoʻshiniga bir sidra koʻz tashladi: — Biz… yer yuzida haq va adolarni qaror toptirish azmidagi yaxshi odamlarmiz!.. Sizlarga ham olib keldik! — Nimani «olib keldik?» — Haq bilan adolatni-da! Nuroniy otaxon endi soqolini tutamlab bir muddat sukutga toldi-da, ohista dedi: — Shuncha yoʻl yurib… Bular oʻzimizda ham yetarli edi-ku! Bizda yoʻq narsalarni olib kelsangizlar ekan! Yo… sizdek adolatpeshaning topgan-tutgani anovi… nayza bilan qilichmi?!. Iskandaning yuziga qon tepdi. Oppoq soqolini hurmat qilganiga… qarib quyulmagan chol… haddidan oshyapti-ku! Bu xom sut emgan banda kuch – adolatda emas, adolat – kuchdaligini, Aleksandrning qilichi ne bir oʻtkir tillardan oʻtkirroqligini bilmaydi, shekilli! Bildirib qoʻysinmi?!. Oldi-ortiga qarab, jahlini bazoʻr tiydi, biroq qariya tilini tiymadi: — Tinch-osuda yashab turgan qurolsiz ulusning bosh ustiga qilich oʻynatib kelish… shu ham adolatdanmi, sohibqiron?!. Iskandar endi beixtiyor jahliga ham, tiliga ham erk berdi: — Jallod?.. Avval tili, keyin boshi kesilsin! Lekin oqsoqol pinagini buzmadi: — Tilim kesilishidan avvalroq ogohlantirib qoʻyay, sohibqiron! Agar chinakam adolatpesha boʻlsang, shu tepada yolgʻiz meni emas, butun iyiqonlilarni oʻldirib, ana undan keyingina Yassi qal'asiga oʻtasan! Bizning yagona iltimosimiz ham, talabimiz ham shu! Biz iyiqonlilar baayni bir jonu bar tanmiz. Yaratgan Tangriga shukur, shu paytgacha iyiqonlilar ichidan bironta nomard-sotqin chiqmagan!.. Iskandar oqsoqolning bosh ustida qilish yalangʻochlagan jallodga «toʻxta» ishorasini qildi. Hayratini yashirolmadi. — Nahotki?!. Sening oʻlimga roziliging-ku, tushunarli! Biroq Hamqishloqlaringdan hech kim… nahotki oʻlimdan qoʻrqmasa?!. — Xuddi shunday! Biz uchun hamjihatlik yoʻlida oʻlish ham sharaf, sohibqiron! Iskandar bir muddat lol qotib oʻyga toldi. Boʻlishi mumkin emas! oʻlimdan qoʻrqmaslik qadar mard boʻlish mumkin, albatta, lekin mardlikning turlari shu qadar koʻpki!.. Boylikka sotilmaslik, mansabga uchmaslik, baloyi nafsga berilmaslik, huzur-halovatlardan oʻz ixtiyori bilan voz kechib, shirin jondan ajrash… osonmi?!. Nihoyat, Iskandar oʻz ahdini ma’lum qildi: — Yaxshi! Koʻramiz! Mayli, sening boshing tursin, men atigi uchtagina hamqishlogʻingni sinovdan oʻtkazay-chi!.. Shartlashuvga binoan Iskandar tepa bagʻridagi oʻtovga yolgʻiz oʻzi kirib, huzuriga iiqonlilar orasidagi bir Bukrini chorladi: — Nahot bu dunyodan bir umr bukrayib, qaddingni rostlaolmay oʻtib ketaversang?!. Istaysanmi, oqsoqolni oʻldirib, qishloqning butun inon-ixtiyorini sening qoʻlingga topshiraman?! Aks holda oqsoqol emas, sen oʻlasan?!. Bukrining qaddi beixtiyor rostlandi: — Oʻzim Bukri boʻlsam ham koʻnglim toʻgʻri, sohibqiron! Iyiqonlilarga isnod keltirganimdan oʻlganim yaxshi! Oʻtovdan Bukri qad rostlab chiqib, uning oʻrniga Pakana pildirab kirdi. Iskandar siporishini qoʻyib, muddaoga koʻchdi: — Nafaqat oʻz hamqishloqlaring, saltanatimdagi jamiki novchalar sening oldingda ikki bukilib turadi! oʻzingni ulardan balandroq his qilib, zir yugurtirib huzurlanishni xohlaysanmi?!. Nazarida Pakananing qaddi koʻz oldida bir gaz oʻzgandek boʻldi: — Yoʻq, xohlamayman! oʻzga yurtda sulton boʻlguncha oʻz yurtimda ulton boʻlib oʻlganim yaxshi, sohibqiron! Axir , meni Pakana qilib yaratgan novchalar emas-ku!.. Pakananing oʻrnini Maymoq egalladi. — Saltanatimning yarim boyligini senga beraman! «Ogʻzi qiyshiq boʻlsayam boyning bolasi gapirsin». Sen gapiraverasan, boshqa hamma, shu jumladan, hamqishloqlaring baliqdek jim eshitaveradi. Sening aytganing aytgan, deganing degan boʻladi. Ogʻzingdan chiqqani muhayyo qilinadi… Xoʻsh, nima deysan shunga?.. Maymoqning ogʻzi qiyshiqligi daf’atan yoʻqoldi: — Mening eng katta boyligim – hamqishloqlarim bilan hamjihatligim, hamnafasligim, ahilligim… Ular oʻlsa – oʻlaman, yashasa – yashayman! Iskandar Maymoq bilan oldinma-ketin oʻtovdan chiqib, tantanali xitob qildi: — Biz oʻz haddimizga yetib kelibmiz, birodarlar!.. Bilasiz, ustozim Aristotel «Hoy makedoniyalik Aleksandr, mayli, jahonni egallasang egalla, faqat oʻz haddingni bil, haddingdan oshma, insof yoʻlini tut!» deb nasihat qilgan edi. Xudoga shukur, men oʻz haddimni axiyri bildim! Manovi qishloq Xitoy devoridan ham mustahkamroq devor, metin qoʻrgʻon, mahobatli istehkom ekanki, undan oshib oʻtishga shaxsan oʻzim ojizman!.. Toʻgʻri, bu qishloqning butkul xonavayron qilib, hammalarini qirib tashlashga kuchimiz yetadi, biroq koʻra-bila turib bu ibratomuz birlikni, birdamlik-hamjihatlikni yoʻq qilish… oʻtaketgan noinsoflik, bizning sha’nimizga yarashmaydigan nohaqlik, uchchiga chiqqn adolatsizlik boʻlur edi!.. Yoʻq, men oʻz vijdonimga xilof ish tutib, haddimdan osholmayman!.. Bugun shu manzilda otlarimizga dam berib, ertaga ortimizga qaytamiz. Manovi Murodtepada safarimizni qaritamiz. Gap shu, birodarlar!.. «Bir kunlik mehmon»lar mezbonlar bilan dilkash suhbatlarda kechani kunduzga uladilar. Iskandar biri biridan nuroniyroq otaxonlarning biri-biridan bama’niroq gaplarini tanasiga oʻylab, ularning magʻzini chaqib, yana bir karra qattiq hayratga tushdi: «Mana, koʻrib qoʻying, bitta emas, oʻnta, yuzta, mingta Atistotel! Faqat bu aristotellarning oʻz gaplarini qog;ozga tushirib ovora boʻlishga xushlari yhoʻq, lekin hammalari eshitganini quloqqa qoʻrgʻoshindek quyishga ustasi farang ekan!.. Bir keha ming kecha emas! Shu bir kechada mingta Aristotel bilan biryoʻla suhbatlashish… o, naqadar ulugʻ baxt bu! Izlay-izlay topgan haddi, intila-intila yetib kelgan sarhadi bu!..» Saharmardonda donishmandu mardi maydon mezbonlar bilan quyuq xayr-ma’zur qilishib, ortlariga qaytdilar. Iskandar ot ustida oʻzini qushdek yengil his qildi. «Darhaqiqat, iyiqonlilar ekan, qoruvlilar ekan, qorovullar ekan! – deb oʻyladi oʻzicha ich-ichidan orziqib. Orziqishi shunday bir ezgu tilakka oʻz-oʻzidan ulanib ketdi: - Qaniydi butun jahon ahli shu qishloqdagilardek hamjihat, hamnafas, baayni bir jony bir tan boʻlsa!..

Muallif: Otauli