Ulus (doston) [Otauli]

Ulus (doston) [Otauli]

Forobiy boboga ta’zim Otauli (Rahimjon Otaev)ning «Ulus (Forobiyning doʻsti) nomli asari buyuk bobokalonimiz Abu Nasr Forobiy haqida, bilishimcha, oʻzbek nasridagi dastlabki urinishlardir. Men Otaulini izlanuvchan nosir, zahmatkash munaqqid va yaхshi tarjimon sifatida ancha yillardan buyon bilaman. Хususan, «Tilsim (Turkiston dostoni) va «Afandi oʻlmaydigan boʻldi» asari bilan tanishman. Nazarimda, u «Ulus» deb nomlangan bu asarida oʻzining ijodiy izlanishlarini izchil davom ettirib, Abu Nasr Forobiyning insoniy qismati, oʻta murakkab maьnaviy-ruhiy olami, keng dunyoqarashini jonli va ta’sirchan yorita olgan. Ayniqsa, ulugʻ allomamizning qudratli turkiy hukmdorlardan biri, qoraхoniylar saltanatining asoschisi Bugʻroхon bilan el-ulusning hayot-mamoti hususidagi qizgʻin suhbati tasvirlangan sahifalar, aminmanki, oʻquvchini loqayd qoldirmaydi. Odatda yaхshi asarda jiddiy oʻylashga undaydigan, shartli va hatto bahsli jihatlar boʻlishi tabiiydir. «Ulus» asari ham bu jihatlardan holi emas. Muhimi - qirq sahifa hajmidagi bu iхchamgina asar sizni ming yillik olis tariхimiz qa’riga boshlab kirib, buyuk bobokalonlarimizdan birining koʻngil bisoti, orzu-armonlari bilan yaqindan tanishtira oladi, deb oʻylayman. Shu holni alohida taьkidlashni istardimki, mazkur asarning yaratilishi ham, yorugʻlik koʻrishi ham, asarda qalamga olingan tariхiy muammolarning ayni badiiyyechimi ham oʻzbekiston davlat mustaqilligining sharofati, deb bilaman. Oʻzbek halqi oʻzining jahoniy mavqeini qayta tiklab, alpomishona boʻy-bastini qayta rostlab kelayotgan shu yorugʻ kunlardan birida boshqa buyuk ajdodlarimiz qatorida Forobiy bobomizga ham taьzim bajo keltirishimiz ayni muddaodir. Ulus - Forobiyning doʻsti Bu Ulusta koʻpni koʻrduk, Vale ey oʻzbekim, Dilrabolikta oʻzingtek Shoʻxi ra’no koʻrmaduk.Otoyi Hijriy 311 – melodiy 933 yilning yozi yozga oʻxshamadi. Navroʻz kunlarida Bogʻdoddan yoʻlga chiqqan karvon Xalafga yetmay qorboʻron ostida qoldi. Koʻklamning oxirlarida Jay va Isfaxon uni doʻl bilan qarshi oldi. Yozning oʻrtalarida Buxoroyi sharifda kechgan uch kun badalida xuddi kuz chogʻlaridagidek muttasil shivalab yoqqan yomgʻir karvon ahlining yurak-bagʻrini ham ezib, xun qilib yuborgandek boʻldi. Mana, yozning soʻnggi kunida xufton chogʻida Samarqand darvozasidan qadimiy Shosh qal'asiga kirib kelganida koʻngillarni ham xufton qilib yana yomgʻir boshlangan edi. Karvon Chorsuga yetib kelganida yomgʻir kuchayib, jalaga aylandi. Osmonning tagi ochilib, toʻfon qoʻpdimi, nima balo! Oq yomgʻir boʻlib oq yomgʻir emas, qora quyun boʻlib qora quyun! Karvonning boshi Chorsudan chapga burilib, oʻtror darvozasi tomon yoʻl tutar ekan, undan jala ostida qunishib-junjikkan uch piyoda ajralib chiqdi: oldinda – oltmishdan oshib, novcha qaddi anchagina bukchaya boshlagan qariya, oʻrtada – qirchillama qirq yoshlardagi oʻrta yashar odam, uning ortida quyundek oʻynoqlagan yigirma yoshlardagi rasida oʻspirin. Oʻrtaliqdagi odam yuzini jaladan pana qilib olgan koʻyi oldinga koʻz tikib, qariyaga soʻz qotdi: – Bu qanday boʻldi, ustoz, poyqadamimiz qal'aga xush kelmadimi deyman? Yo biz bilan yigʻlab koʻrishmoqchimi?. Qariya pinak buzmay olgʻa intilar ekan, shogirdiga tanbeh berdi: – Noshukurlik qilmang, Said Ali, boʻtam! Xudoning obi rahmati-ku bu! Bu ne’matdan bebahralar qancha! Oʻspirin qadamini jadallatib, oʻrtadagi odam bilan baravar odimladi: – Shundayku-ya, oʻzingiz «asalning ozi shirin» deganingizdek... biz baliqmidikki, bu jalada yayrasak!.. Qariya qiyalab ortiga qaradi: – Sabr qiling, Nasriddin, oʻgʻlim! Qirqiga chidagan, bu yogʻiga ham chidang! Manovi muyulishda qirq bir yil avval Buxoroyi sharifda birga tahsil koʻrgan qadrdonim turguchi edi. Nasib etsa, shu xonadonda butun koʻrgan-kechirganlarimiz unutilgʻay! Qariya shitob bilan kelib taqillatgan naqshinkor darvozani bir qoʻlida shamsiya, bir qoʻlida fonus koʻtargan oʻttiz yoshlardagi odam ochdi. Fonusning xira yorugʻida qariyaning suv yuvgan qoyadek mustahkam, paydor yuzlariyu oʻtdek chaqnagan koʻzlarida taraddudlanish zuhur koʻrsatdi: – Qadrdonim Muhammadning qutlugʻ xonadonimi bu, boʻtam? Fonus koʻtargan odam bosh irgʻadi: – Shundoq, taqsir. U kishi mening padari buzrukvorim boʻladilar. – Janoblari uydamilar? – Shundoq, taqsir... qani, marhamat qilsinlar... Mehmonxonada ustiga kimxob toʻn kiyib, boshiga simobiy salla oʻragan choʻqqi soqol qariya ularga peshvoz chiqdi. Ikki chol yuzma-yuz kelgach, bir-birlariga tikilganlaricha andak jim qoldilar. Nihoyat, jimlikni mehmon buzdi: – Taqsirim, faqirni tanimayroq turibdilarmi deyman-a? Mezbonning balogʻat yoshidagi gulgun chehradek silliq va loʻppi yuzida jonlanish alomatlari koʻrindi: – Boʻldi-boʻldi, endi – ovozingizdan tanidim! Muhammad ibn Muhammad al Forobiy at Turkiy! Vodarigʻ, koʻzlarimga ishonmayapman! SHomi gʻaribonda gʻaribona kulbamizga Bogʻdoddek joydan qandoq kelib qoldilar? Tushimmi-oʻngimmi?! Qani, bir koʻrishaylik! – Mezbon shunday deya quchoq ochdi: – Sizdek allomai zamonni bu tomonlarga qanday shamol uchirdi, doʻstim?! Mehmon uzr soʻragandek qoʻl qovushtirdi: – Yurtim shamoli... Biroq koʻrib turibsiz, ust-boshim jiqqa hoʻl! Mezbon hamsuhbatining yupungina ust-boshini endi koʻrayotgandek bir muddat taraddudlanib, qulochini yigʻdi-da, jussasiga yarashiqsiz viqor bilan qoʻl choʻzdi: – U holda qoʻl berib koʻrishaylik! Xush koʻrdik. Qadamlariga hasonot! – Xushvaqt boʻling, doʻsti aziz! Xonadon sohibi boshqa mehmonlar bilan ham bir sidra qoʻl olib koʻrishgach, ularni toʻrdagi xontaxta atrofiga taklif qildi. Duoyi fotihadan soʻng taomildagi hol-ahvol soʻrashuvlar asnosida mehmonlar hoʻl ustki kiyimarini yechib, mezbon bitta-bitta tarqatib chiqqan oppoq sochiqqa artinar ekanlar, oʻspirin shoʻxchan kuldi: – oʻziyam hovuzga tushib ketgan tovuqdek junjikdig-e! Quruqlik deganlariyam bor ekan-a! Aylanayin oʻzimning qurugʻimdan-a! Mezbon bu gaplarni siporishmi-quloq qoqish deb tushundi chogʻi, sipolik bilan oʻrnidan turib dedi: – Faqat qurugʻi emas, qaynogʻi, jazilab tugani, bozillab turgani – hamma-hammasi bor bu uyda. Qutlugʻ uydan quruq ketmaysizlar, buyogʻidan xotirjam boʻlavering!.. Qani, bahuzur dam olib turingiz!.. – Shunday deya, uy egasi ularni holi qoldirdi. Koʻp oʻtmay mehmonxonada avval mulozim-xizmatkorlar, keyin noz-ne’matlar, nihoyat, anvoyi qadahlar-u gulgun sharoblar aylandi. Sharobdan emas, yoʻq, takalluf-iltifotlardan bosh ham aylandi. Charchoqlar chiqdi, oyoqlar chigili yechildi, lekin til tuguni yechilib, dil sandigʻi ochilmadi. Tan yayradi, biroq jon huzur-halovat topib, dil orom-farogʻat tuymadi. Nihoyat, mehmonlarning kattasi «Yaxshi oʻtiribsizlarmi?» deya koʻngil soʻrab kirgan oʻgʻilni savolga tutdi: – Otangiz koʻrinmaydilar? Mezbon sipo qarash qilib, tavoze bilan qoʻl qovushtirdi: – Uzr, otam safarga otlanib… Chaqiraymi, taqsir? – Agar malol kelmasa… Bir muddat oʻtib xonadon sohibi Muhammad Doʻst viqor bilan yurib kirdi-da, dasturxon toʻrida bukchayib oʻtirgan qariyaning roʻparasiga yonboshladi: – Shunday qilib, «yurtim shamoli» deng-a, doʻstim? Bu yurtning shamoli juda yomon! Dam Qoʻqon shamoli, dam qibla shamoli… SHamol emas, naq dovul deysiz! Uchirsayam qattiq uchiradi! Uchiriq mehmonga malol keldi shekilli, allanechuk shikasta ovozda oʻzini oqlayotgandek dedi: – Ha, endi, oʻz yurtimizning shamoli ekan… Mezbon gap ohangini oʻzgartirdi: – Buxorolar omonmi? – Omon. – Biz tahsil koʻrgan madrasa joyida turibdimi? Joyida. – Bogʻdodda nima gaplar bor? – Bogʻdodda tinchlik. Mezbon bir muddat jim qolib, mehmonning koʻzlariga sinovchan tikildi. Qariya bu koʻzlarda bir afsus-nadomat, bir iddaoni uqqandek boʻldi: «Sen unding, men esa hanuz tuproqman!» oʻzini yanada noqulay sezib qisinib-qimtinganicha unsizgina javob qildi: «Koʻrib turibsan-ku, men oddiy odam… Yoʻq, doʻstim, men sendan bechoraroqman!» Javobdan mezbonning koʻngli toʻldi, shekilli, asliga qaytib, mehmonlarga teparoqdan yalpi nazar tashladi: – Endi, doʻstim, sizlar yoʻl yurib charchagandirsizlar, bahuzur dam olib turingizlar... Men... ochigʻini aytsam, shahar hokimi ertaga oʻzining paygʻambar yoshi bilan nevarasining sunnat toʻyini qoʻshib qilmoqchi. Shunga bugun kechqurun shaharning kazo-kazolarini maslahat oshiga chaqirtirgan. Birrov koʻrinish bermasam boʻlmas? Balki birga borarmiz, a, doʻstim? Ne-ne mozorlarni bosib, koʻpni koʻrib kelgansiz?. Qariya qaddini andak rostlab, ming yillik qoyadek sovuqqina qaqqaydi: – Endi-i, kaminai kamtarin bir gʻaribgina olim, buning ustiga, musofir boʻlsam. Tagʻin kimsan shahar hokimiga chaqirilmagan mehmon boʻlib borsam... Koʻrgan koʻzgayam, eshitgan quloqqayam ma’qul kelmas. Siz bemalol boravering, doʻstim, bizni deb koʻp aziyat chekmang!.. Mezbon oʻrnidan yengil qoʻzgʻoldi: – U holda sizlar bahuzur damolib turingizlar. Mana, uy-joy, mana, osh-choy, mana, xizmatkor-mulozimlar!.. Uchovlon holi qolishgach, qariya hamrohlariga sinovchan tikildi: – Men sizlarga aytsam, bu xonadonda ham safarimiz qarishga yuz tutdi, birodari azizlar. Endi uy egasi ketganidan keyin... biz ham koʻpayishamiz! Said Ali ustoziga ajablanib qaradi: – Tashqarida jala, zimiston... Qirq yillik qadrdoningizning yorugʻ xonadonini tark etib, tagʻin qayoqqa, ustoz?.. Isfahondan chiqib, Balxda, Xirotda, Termiz bilan Nasafda, hatto Buxoroyi sharifda koʻrgan-kechirganlarimizni bir naavi tushungandekman, biroq... uy egasining sa’y-harakatlarini ham, sizning bu gaplaringizni ham tushunmay qoldim-ku, ustoz?.. Qariya achchiq kuldi: – Sizning Arabistoningiz va yo Arastu hazratlarining Yunonistoni emas, «Turkiston» deydilar buni, Said Ali, boʻtam! Bu ulusning fe’lini paygʻambar yoshiga kirib, koʻra-koʻra koʻsa boʻlgan kamina tushunmayman-u, siz qayoqdan tushunasiz?! Qari qizning koʻngli nozik deganlaridek, turkistonlikning koʻngli shu qadar nozikki, unga bitta gap kamlik, ikkita gap koʻplik qiladi. Nima boʻlganda ham Yaratganning dargohi manovi dangʻillama uydan kengroq!.. Shogird bilan oʻgʻil qariyaning irodasiga boʻysinib, uchovlon mehmonxonani tark etar ekanlar, oʻgʻil dasturxon ustida bir parcha qogʻozga otasi yozib qoldirgan ikki satrga beixtiyor koʻz tashladi: «Qornimga emas, qadrimga yigʻlayman. Diydor gʻanimat edi-ku, ey doʻst!» Tashqariga chiqib, sharros quyayotgan yomgʻir ostida tagʻin yoʻl yurar ekanlar, qariya oʻzining koʻnglidek tund osmonga koʻz tikdi: «Kundan kunga fe’li injiq, ta’bi nozik boʻlib ketayotgan gunohkor bandangni oʻzing kechir, xudovandi karim! Manovi arab shogirdim bilan yolgʻiz oʻgʻlimga behalovat koʻnglimning koʻcha-koʻylari-yu beqiyos ulusning fe’l-atvorini qanday tushuntiray? Muhammad Doʻst endi Muhammad Doʻst emas, hatto sening bandang emas, dunyoga dil bergan nafs bandasi ekanini bularga qanday anglatay?! Qirq yillik qadrdonining aftodahol, oʻzining olifta ust-boshini deb yozgan qulochini qayta yigʻishtirgan doʻst... doʻstmi, oʻzing ayt, Parvardigori Olam?! Bu foniy dunyo moli sabab Muhammad ummatiga doʻst boʻlolmagan ojiz bandang Paygʻambari Akramga va yo oʻzingga Haq Doʻst boʻla oladimi, yo Alloh?!.» Qirq besh yilcha avval Buxoroyi sharifda tahsil koʻrib boshlaganlarida uch doʻst – «uch Muhammad»dan biri, ajalidan besh kun burun oʻlib ketgan otashnafas shoir adashi Muhammad Yorning bir she’ri xayolida quyundek aylandi: Doʻst qaydadur, doʻst qayda, Haq doʻst, yo Alloh! Kundamidur yo oyda, Haq doʻst, yo Alloh! Ostonangga bosh uray, Haq doʻst, yo Alloh! Doʻst bormikin bu joyda, Haq doʻst, yo Alloh! «Bu olamda ostonalar koʻp, demakki, doʻstlar ham koʻp! Faqat astoydil qidirish va topish kerak! – deb oʻyladi oʻzicha Abu Nasr Muhammad.- Yoʻqotsa yoʻqotar. Yoʻqolsa sadqai sar! Lekin topadi ham! Izlay-izlay Makkani topgan odam... bu azim Turkistonda... bir doʻsti sodiq topolmaydimi?!» Abu Nasr Muhammadning xayolini oʻgʻli Nasriddinning bir savoli, toʻgʻrirogʻi, shartakilarcha tagi zil hazili buzdi: – Endi butun kecha sharros yomgʻir ostida sayrmi tagʻin, ota?! – «O-o, besabr bolam-a, besabr bolam! Yurakni kengroq qilsang, ota yurtda koʻchada qolmasmiz, axir! Bu chars fe’ling bilan otaning ham, ota yurtning ham ahvol-ruhiyasini teranroq his qilib, toʻgʻri tushuna olarmikansan, qaydam !..» oʻgʻlining holiga qarab turib rahmi keldi. SHogirdining holiga ham achinib koʻz yugurtirdi. Duch kelgan bir koʻrimsizgina eshik zulfini kuch bilan qoqdi. Koʻp oʻtmay ichkaridan barala hayqiriq eshitildi: – Kim u ochiq eshikning turumini buzayotgan?! – Atoyi xudo mehmonlar! Eshik ichkaridan lang ochilib, yalang oyoqlariga chipta kovush kiygan ellik yoshlardagi yalangbosh-yalangtoʻsh odam boʻy koʻrsatdi: – Assalomu alaykoʻ-oʻm! Qadamlariga hasonot! Atoyi xudo mehmonlar ochiq eshikdan bemalol kiraveradi-da, taqsirlar! Qani, marhamat qilsinlar! Toʻrtovlon shinamgina xona oʻrtasidagi sandalning toʻrt tomonida qoʻnim topdilar. Duoyi fotiha qildilar. Hol-ahvol soʻrashdilar. Soʻngra uy egasi yozilib gap boshladi: – Buni qarang-a, buni qarang! Xudo beraman desa beraverar ekan! Endigina quling oʻrgilsin qaynatma shoʻrvani – dasturxonga qoʻyib, «Qani endi til tilga tushib, suhbati jonon quradigan bir dilkash gurungdosh ham boʻlsa!» deb turganimda, xudoyimdan aylanay, biryoʻla uchta atoyi xudo mehmonni yetkazsa-ya! Bunisiga nima deysiz! Qani, azizlarim, topgan-tutganlarim ham, koʻnglimiz ham, foniy dunyoning butun mol-mulki ham oʻrtamizda. Bir mayizni qirq kishi boʻlishganida toʻrtovlon chor darvishdek toʻrt qutbni oʻrtada baham koʻrolomaymizmi?!. Uy egasi kutilganidan ortiq dilidagisi – tilida dilkash suhbatdosh chiqib qoldi. Qoʻli qoʻliga tegmay iltifot koʻrsatar ekan, labi labiga tegmay gapni gapga uladi: – Endi, azizlarim, meni ma’zur tutadilar, avvaliga oʻzimni tanitay. Anovi Koʻkaldosh madrasasida Hasan Yoʻldosh otligʻ, Hasan Kayfiy laqabligʻ mudarris boʻlganimdan keyin, kundalik tirikchiligim asosan javrash bilan oʻtadi. Men sizlarga aytsam, kaminaning eng koʻp ishlatiladigan a’zolari til bilan jagʻ. Ammo-lekin tili tilimga tushadigan odamni topsam, may ichmasam ham, burunni burunga ishqab quriladigan suhbati jonondan kayf qilaman – Hasan Kayfiyman-da! Said Ali bir ustozi Abu Nasr Muhammadga, bir ustozining oʻgʻli Nasriddinga zimdan koʻz yugurtirib, ma’noli kuldi: – Jonon suhbatga suyagingiz yoʻq ekan, bu yogʻi madrasada mudarris ekansiz, nega shahar hokimining maslahat oshiga bormay yolgʻiz oʻtiribsiz, akaginam? Siz shaharning kazo-kazolaridan emasmisiz yo?.. Mezbon qiyqirib kuldi: – E-e, yash-shang, mehmon! Siz ham oʻzimizdan chiqib qoldingiz-ku! Qochirimni tagdor qilib olar ekansiz! Lekin hamma narsaga yetgan aqlingiz manovi tilim bilan jagʻimning kuchiga yetmaydi-da! Mening tilim shunday dahshatki, yuzingda koʻzing bormi demay haq soʻzni aytib boshliganida... odam bolasi chidayolmay qoladi. Har qanday toʻyni azaga aylantirib yuboradi. Ba’zida oʻzim chidayolmayman-u, insof bilan ayting, shahar hokimi qayoqdan chidasin bu tilga?! Koʻramiz hali, oʻzlari qachongacha chidar ekanlar Said Ali endi Nasriddinga ma’noli qaradi: – Shu odamning etagini mahkam tutmaysanmi, mulla Nasriddin, inim? «Nasriddin afandiman» deb yurganingda senga utsozlikka yarasa shu odam yaraydi. Nima deding? Nasriddin bir Said Aliga, bir Hasan Kayfiyga tavoze, ayni chogʻda, istehzo bilan qaradi: – Mayli-yu, biroq... Isfahon bilan Buxorodagi ne-ne afandilar men tushgan qochirim maydonida bir choʻqishda qochib ketganini oʻzingiz koʻrdingiz. Qaydam, bu akamning bir choʻqishlik holi bormi-yoʻqmi!.. Abu Nasr Muhammad avval oʻgʻliga tahdidli qarash qilib, unga otalarcha tanbeh berdi: – oʻpkangizni bosibroq oling, ulim! «Abu Nasrman» deb faxrlanib yurganimda ixlosimni qaytarmang. Oʻzingizni er bilsangiz oʻzgalarni sher biling! «Isfahon» emas, «Turkiston» deb qoʻyibdilar buni! Bu yurtda har bir lafzi lutfga teng shunaqangi tili oʻtkirlar borki, ularning qoshida siz tugul otangiz ham lom-mim deyolmay qoladi. – Soʻngra uy egasiga sinovchan tikilib soʻradi: – Madrasada qay ilmdan saboq beradilar, inim? – Mantiq ilmidan. – Qay kitoblar asosida? – Ar Roziy, Al Kindiy, Al Forobiy risolalari, taqsir... – Yunon, Hind va Chin ilmidan bexabarmilar? – Afsus, taqsir... Endi biz... nihoyati bir chalasavod mudarris boʻlsak, muallimi soniy Al Forobiy hazratlarimidikki, jahonning toʻqsonta tilida bemalol oʻqib-yozaversak... Nasriddin yalt etib otasiga qaradi. Said Ali qad rostlab, nimadir demoqchidek ogʻiz juftladi. Abu Nasr Muhammadda suhbatni davom ettirishga ishtiyoq qolmadi. Olti oydan buyon u yoki bu tarzda takrorlanayotgan gaplar, qoʻyib bersa, shu topda tagʻin aylanishga tushadi: «Siz oʻsha kishini taniysizmi?» «Yoʻq» «Roʻparangizda oʻtiribdi-ku» «Yoʻgʻ-e! Buni qarang-a, buni qarang! Tanimasni siylamas deganlar. Tanimagandan keyin...» Xullas, uzrxohliklar, hamdu sanolar, hayratu taajjublar, havasu hasadlar... Mashhuri jahon boʻla turib Muhammadi mustafoga chin ummat boʻlish... o, naqadar mushkul ish ekan!.. Shogirdi bilan oʻgʻliga «jim» degan ma’noda jiddiy qarash qilib, mezbonga yuzlandi: – Endi-i, inim, sizning yoshingiz nisbatan ulugʻroq koʻrinadi. Dil chigilini shu ikki iningiz bilan bahuzur yozaversangiz. Biz chollar biron xilvatroq joyda til bilan dilning emas, oyoqning chigilini yozganimiz ma’quldir. Nima dedingiz? Mezbon qoʻlini koʻksiga qovushtirdi: – Bosh ustiga, taqsir. Atoyi xudoning amri vojib... Abu Nasr Muhammad bejirim tahmon-u tekchalar bilan tuzalgan turkona xonaga kirib, yumshoq toʻshakka choʻzilar ekan, oʻzini ellik yil avval Forobdagi uyida – oʻlan toʻshagida bahuzur yotgan bolakaydek sezdi. Xudoga shukur, mana, ota yurtga safarning koʻpi ketib ozi qoldi. Qoʻl uzatsa yetguldik joyda bolaligi kechgan qadrdon Forob, qadrdon oʻtror! Buyogʻi – odatdagidek safar taassurotlarini xotirasida bemalol jamlashning eng maqbul imkoniyati, oʻz uyingda yotgandek bamaylixotir yotib oʻy oʻylash baxtini aytmaysizmi! Shogirdi bilan yolgʻiz oʻgʻliga turkiy ulus – ota yurtni tanishtirishni esa, buguncha anovi sergap – mahmadana Hasan Kayfiyga ishonib topshirsa boʻladi. Uning tili, darhaqiqat, isfahoniy qilich damidan oʻtkirroq koʻrinadi... Koʻz oldida umrini ot ustida oʻtkazib, qoʻlida qilichni koʻzboylagʻichning tayoqchasidek chaqqon oʻynatib yashagan jannatmakon padari buzrukvori Amir Muhammad Tarxon bor boʻyi bilan gavdalandi. Otasining pand-nasihatlari quloqlari ostida qayta yangragandek boʻldi: «SHuni unutmangki, ulim, biz Turk Otaning «oʻz!» degan bir soʻziga «Xoʻp boʻladi, otajon!» deya javob qilib, jahoniy poygada hamisha oʻzib yashagan oʻzganmiz, oʻzlugʻmiz, oʻzbekmiz, oʻzakmiz, oʻzmiz!.. Siz oʻzlugʻning abirasi, Tarxonning nabirasisiz! Inchunin, bu uzun dastingizga qalam emas, qilich yarashgʻay, oʻgʻlim! Sohibqiron Muhammadi Mustafoning ummati, Amir Muhammad oʻzlugʻning zuryodi boʻlganingizdan keyin... qalamni qoʻyib, ilkingizga qilich tuting, oʻgʻlim! Qogʻoz-qalamga oʻralashgan holda kuymalanib umr oʻtkazish sizga yarashmagʻay. Bu yorugʻ olamda qilichning damidin oʻtkirroq nimarsa yoʻq, men sizga aytsam!..» oʻsha paytlar, anovi yolgʻiz oʻgʻlidan ham yosh, lekin chandon qysar u boʻlsa... har gal padari buzrukvoriga oʻzicha aql oʻrgatdi: «Yoʻq, ota, siz bilmaysiz! Qilichdan – qalam, qalamdan – til, tildan – aql oʻtkirroqdur!» Mana, ellik yildirki, shu uch oʻtkir qurolni otasi dastida tutgan qilichdan ham epchilroq oʻynatishga jon-jahdi bilan intilib yashadi. Qalamga ham, tilga ham, aqlga ham zoʻr berdi. Mana, paygʻambar yoshini qoralab turibdi. Lekin hali-xanuz bilolmaydi: otasi haqlimi yo oʻzi?!. Janobi Haq kimga Doʻst, yo Alloh?! Paygʻambar yoshida padari buzrukvori qabrini ziyorat qilib, suyukli shogirdi bilan yolgʻiz oʻgʻlini ham ziyorat qildirib, shoyadki naq yarim asrlik savollariga tayinli bir davob topa olsa! SHoyadki bu behalovat koʻnglida taskin-tasalli tuya olsa!.. Abu Nasr Muhammad nimasi bilandir oʻzi tugʻilib voyaga yetgan qutlugʻ xonadonni eslatuvchi shinamgina xonada yostiqqa yonboshlab «oyoq chigilini yozar» ekan, ellik yil mobaynida koʻrgan-boqqanlari oinai Iskandardek moʻ'jizaviy xayol koʻzgusida bir-birlariga ayqashib-uyqashganicha qayta jonlandi: mana, oʻn toʻrt yashar oʻspirin ilk muhabbati Oygulni otamakoni Forobda qoldirib, Buxoroi sharifga oʻqishga otlanmoqda. Mana, «uch Muhammad» doʻstlar, madrasa hujralaridan birida ilm istab kechani kunduzga ulamoqdalar. Mana, otashnafas shoir Muhammad Yor atrofini qurshagan olomonga qarab hayqirgancha she’r oʻqimoqda: Men Haqqa doʻst Muhammadman, Bekami koʻst Muhammadman! Koʻrolmagan mor-ilonlar, Tashlangiz poʻst – Muhammadman! * * * Osmon toʻla yulduzlar, qani mening yulduzim? Soʻngsiz kecha, koʻr koʻzlar, qani mening kunduzim?! oʻn sakkiz ming olamni yaratgan – sen, yo Olloh, Bir olamga sigʻmagan bandangga bergil toʻzim... * * * Dilrabosiz bu ulusda boʻldim-ku be-dil, Ikki chashmim biri – Jayhun, birisi – E-dil. Huvillagan yurak-bagʻrim qay toshga uray, Fanoni deb baqodin yuz burmagʻil, o, dil!.. Mana, madrasa ahli Muhammad Yorni oʻtaketgan shakkoklig-u dahriylikda ayblab yomonotliq qilmoqdalar. Mana, kuni kecha Muhammad Yorni Yor emas, dorning diydoriga yetkazib «tinch topgan» shoirbachchalar endi biri olib-biri qoʻyib she’r oʻqimoqdalar: Men Haqqa doʻst Muhammadman, Bekami koʻst Muhammadman!.. Mana, oʻzi qadrdon adashlaridan biri Muhammad Doʻstning da’vat-daldasi bilan bu shoirbachchalarga qarshi nutq irod qilmoqda: «Yoʻq, senlar Muhammad emas, Muhammad Yorning qotilisanlar! Haqning jamolini koʻrolmaydigan hasadgoʻysanlar! Nari borsa devdek bir dumalab «Muhammad»ga aylangan oddiygina Mamajonsan, Mamatsan, Mamadoʻstsan, Mamasharifsan, Mamasolisan, Mamadalisan, Mamarayimsan!..» Mana, ikkovlon Buxoroni tark etib, toʻgʻrirogʻi, Haq Soʻzning zalvorini koʻtarolmaydigan bandai ojizlarning taz'iyqu ta’qiblaridan qochib, SHoshga kelgach, Muhammad Doʻst oʻz xonadonida quyuq ziyofat berib, tasanno-olqishlar («olkishlar» emas!) oqimini uning bosh ustidan seldek yogʻdirmoqda: «Yashang, doʻstim! Nechogʻli ogʻir boʻlmasin, Haqni oʻz yoʻlida qaror toptirish uchun Haq Soʻzingizni tap tortmay aytdingizmi, demak, siz ham chinakam Muhammad Doʻstsiz – Doʻstmuhammadsiz!..» Mana, qadrdoni Muhammad Doʻst uni Bogʻdodga tilak bilan kuzatmoqda: «Oy borib omon qayting, doʻstim! Olganingiz – oltin, tutganingiz – tillo boʻlsin! Oling-u oldirmang, oʻzingiz oʻzing-u oʻzgalarni oʻzdirmang!..» Koʻz oldida namoyon boʻlgan soʻnggi manazaralardan Abu Nasr Muhammadning ensasi qotdi. Bugun aniq-ravshan ma’lum boʻldiki, Muhammad Doʻst ham chinakam Muhammad Doʻst emas, xom sut emgan bandai ojiz, oʻtaketgan mayda kimsalardan biri ekan, xalos. Bas, mayda kimsalarni qoʻya turib, bu jahon ayvonida koʻzga koʻringulik Yirik Shaxslarni oʻylagani ma’qulroq emasmi? Bashariyat, ulus, hatto har bir odamning taqdiri avvalo ana oʻsha Yirik Shaxslarning sa’y harakatlari-yu fe’l –atvorlariga bogʻliq-ku,axir! Abu Nasr Muhammadning koʻz oldida endi jannatmakon ustozlari Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Muhammad Xorazmiy, Ahmad Fargʻoniy, Ahmad Marvaziy, Abbos Javhariylarning nurli siymolari namoyon boʻldi. Ar Roziy, Al Kindiy, Luqmoni Hakim, Ustodi Avval – Arastu, u kishining ustodi Aflotun va u kishining ham ustodi Suqroti Hakim, qoʻying-chi, jamiki ustodlarining qiyofalarini oʻzicha tasavvur qildi. Kimsan Suqroti Hakimni oʻldirgan olomonning bosh ustidagi SHaytoni Lain... nahot odam bolasiga hamisha hamroh, nainki hamroh, Muhammadi Mustafoga chin ummat boʻlish azmidagi Komil Insonlarning kushandasi boʻlaversa?! Kushandaliklar, padarkushliklar, xunrezliklarning nihoyasi bormi sira, oʻzing ayt, Xudovandi Karim?! Qutb Yulduzi – Oltin Qoziqdek Sarvari Olamni yaratgan oʻzing... Yetti Qaroqchidek kushandalarning ayiq polvonlarcha soxta mehribonliklarini, Komil Insonlarni oʻpqondek oʻz komiga tortib yashaydigan Qora tuynuklarning qora qilmishlarini nahot koʻrmasang-bilmasang, qorongʻu kechalarda qora tosh ustida oʻrmalab ketayotgan qop-qora qumursqaning sa’y-harakatidan ham Voqif va Ogoh, Mehribon va Rahmdil Olloh?!. Eshik ohista chertilib, Abu Nasr Muhammadning xayollari boʻlindi. – Keling!.. Qiya ochilgan eshikdan xonadon sohibi boʻy koʻrsatib qoʻl qovushtirdi. – Keling, Hasan Kayfiy, inim, tortinmay kiravering, oʻz uyingiz... – Men gumrohni ma’zur tutgaylar, hazratim... Shu topda oromingizni buzishga majburman. Tashqarida qadrdoningiz Muhammad Doʻst bilan hokim janoblarining oʻrinbosarlari amringizga muntazir, bir ogʻiz soʻzingizga ilhaq... – Sabab?.. – Sabab shulkim, hokim janoblari Sizni yoʻqlabdilar... Abu Nasr Muhammad, xuddi xonada havo yetishmayotgandek boʻgʻilib, chuqur soʻlish olgach, sovuqqina soʻradi: – Muhammad Doʻst sizning qutlugʻ xonadoningizda qoʻnim topganimizni qayoqdan bila qolibdi? – Soʻrasam, «Karnaychining uyiga – karnaychi, surnaychining uyiga – surnaychi keladi» deya oʻylab, toʻppa-toʻgʻri shu yerga kelaverdim deydi doʻstingiz,ustoz... – Endi nima qilsak ekan-a?.. – Hokim janoblarining oʻrinbosarlariga nima dey, taqsir?.. – oʻzining nochor ahvoli, ustiga ustak, maslahat soʻragan kishisining noshudlarcha savolidan xunobi oshdi. Shunda ham shaytonga hay berib, koʻnglidan kechgan fikrni imkon qadar silliqroq tilga koʻchirdi: – Faqirning hokim janoblarida ishim yoʻqdur. Basharti hokim janoblarining faqirda ishi boʻlsa, marhamat, bosh ustiga... – «Tili oʻtkir – oʻtaketgan haqgoʻy Hasan Kayfiy kuzgi yaproqdek titrab-qaltirab soʻradi: – Tushunmadim, taqsir, hali siz demoqchisizki?.. Xonadon sohibining avzoyini koʻrib, savolining magʻzini chaqib, Abu Nasr Muhammadning kulgisi qistadi. «Fozil shaharning oqil rahbari «shahardagi komil insonlarni obdon tavbasiga tayantirgan koʻrinadi-ku! oʻtaketgan haqgoʻyiningki, ahvoli shu boʻlsa, uyoqda tilyogʻlama yaloqxoʻrlar ignaning teshigidan oʻtishga urinayotgan tuyadek qanchalik eshilib-buralayotgan ekanlar?!. Oʻrnidan yengil qoʻzgʻola turib, beixtiyor kuldi: – Tushunmaganingiz ham ma’qul, inim! «Fozil shahar hokimining oqilona va odilona amriga itoat etmoq shahardagi har bir komil inson, hattoki har bir muhojir va musofirning muqaddas burchidur». Bu gapim tushunarli boʻlsa kerak?.. – Ular boshlashib, toʻgʻri, Muhammad Doʻstning tanobiy xonasidan chogʻroq , lekin oʻziga yarasha kattagina mehmonxonaga chiqib borganlarida butun jamoa shitob bilan oyoqqa qalqdi. Muhammad Doʻst esa, pildirab kelib poyiga bosh urdi: – Bandai ojizni ma’zur tutgʻaylar, aqlsizlik qilibman. Janoblarini tanib turib siylamabman, koʻngillariga qaramabman, men osiy, men gumroh, men nodon!.. – Hoynahoy bu dil qa’ridan chiqmagan, nihoyati hokimning buyrugʻiga binoan nochor-noiloj til uchida aytilayotgan gaplardan asli qattiq diydasi yumshash oʻrniga battar qotdi. Muhammad Doʻstni qoʻltigʻidan koʻtarib oʻrnidan turgʻazdi: – Qoʻying, doʻstim, odamni xijolat qilmang, doʻst doʻstning oyogʻiga bosh urishi... doʻstlikdan boʻlmas! – Soʻng hokim oʻrinbosari bilan koʻrishib, unga oʻktam qarash qildi: – SHarros yomgʻir ostida, kech qorongʻusida hokim janoblarini bezovta qilish... SHarqona odobdan boʻlarmi ekan? Balki tongga qadar sabr qilganimiz ma’qulroqdir?.. Hokim oʻrinbosari xoʻjasidan luqma kutgan laychadek yaltoqlandi: – Xotirjam boʻling, taqsir, sizdek allomai zamonning yoʻllariga soyabonli maxofa ham, hokim janoblari ham muntazir. Aksincha, u kishini ilhaq qilish sharqona odobdan boʻlmasa kerak?.. Aftidan, soxta takalluflarga oʻrab-chirmalgan soʻzlarni masxarabozning toʻpidek otib oʻynashga endi zarurat yoʻq! Maslahat, talab, buyruq, boringki, Farmoni Oliy shunday: Said Ali bilan Nasriddin xohlasalar – Hasan Kayfiyning, xohlasalar – Muhammad Doʻstning xonadonida tongga qadar hordiq chiqaradilar va tong-saharda hokim janoblarining huzurlariga yetib boradilar. Ularga shaxsan Muhammad Doʻst janoblari xizmatda boʻladilar. Allomai zamon esa , jadal ravishda oʻz poyqadami bilan hokim janoblarining serfayz xonadonlarini obod, dono maslahatlari bilan munavvar koʻngillarini nurafshon qiladi. Tamom, boshqa gapga oʻrin yoʻq!.. Bogʻdod xalifasi boʻlmasa-da, har qalay, oʻztamiyona turk sultoniga yetgulik as'asa-dabdaba bilan hokim huzuriga yoʻl olar ekan, Abu Nasr Muhammadning aqli shoshdi. Yo falak! Bu ne koʻrgilik boʻldi tagʻin?! Anovi mahmadana Hasan Kayfiyning faqirona kulbasida oʻz uyidagidek huzur-halovat tuyib, koʻngli endigina osoyish topganida bunisi qanday «bardor-bardor»lik?! Zamona zoʻrlarining dasti ham, qilichi ham nahot shu qadar uzun va oʻtkirki, gadoy topmas kavakmi-kundakka buqinib yotganingda ham!.. Hokimning muddaosi ne? Xalifai Bogʻdoddek baytulhikma’si yoʻqdirki, «Shuni boshqaring!» deya topshirib qoʻysa! gʻaznida «Dini islom bayrogʻi ostida buyuk bir saltanat quraman!» deya oʻzicha chiranib yotgan Amir Sabuqteginning dangʻillama saroyidek saroyi ham yoʻqdirki, «Zudlik bilan ortingizga qaytib, mening buyuk saltanatimdan Bogʻdod xalifasiga elchi boʻlib borasiz!» deya qistalang qilsa! Ismoil Somoniy yaxshi niyatlar bilan asos solgan saltanat taxtini bir amallab qoʻlga kiritgan padarkush hukmdordek «Men Iskandari Soniyman» deya da’vo qilib, unga «Keling, ustoz, mening bosh maslahatchim boʻling! Kamina – Iskandari Soniy, oʻzlari – Muallimi Soniy boʻlib, shu davlatni Iskandar davlatidan bir pogʻona balandroqqa koʻtaraylik!» qabilida «shohona iltifot» koʻrsatmoqchimi yo?.. Oʻsha nodon somoniy hukmdor, oʻsha manman-kalondimogʻ padarkush bilmaydiki!.. Chok-chokidan soʻkilgan xalifalik hududida, ayniqsa, bu Turkiston zaminida «muallimi soniy» bitta boʻlsa bittadir, yana bir «muallimi soniy» chiqsa, tuya oʻrkachidek bukchaygan zimmasidagi togʻdek ogʻir yukni unga bajonidil topshirib, oʻzi paygʻambar yoshida uzlatga chekinib, oxirat tadoroki bilan mashgʻul boʻlar edi-ya! Nachora, «chekingga chiqsa chekchayma» deganlar, Haqning jamoliga, chekchayib emas, arslondek chaqchayib qarasang ham koʻrinmaydi-da, qani oʻsha «muallimi soniy»?! Anovi Said Alimi, Hasan Kayfiymi, Nasriddinmi, Muhammad Doʻstmi?.. Nachora, oʻzi yakka-yolgʻiz, tanho-yagona, biru bor «muallimi soniy», toʻgʻrirogʻi, «Muhammad ibn Muhammad»! Lekin bu ulugʻ Turkiston – buyuk Turonzaminda... kim koʻp – «Iskandari soniy» koʻp! Avvallari ham koʻp edi. Xalifalik chok-chokidan soʻkilgach, yana-da koʻpaydi. Gʻaznaviylar sultoni – bir «Iskandari Soniy», Xorazmshoh, tabiiyki, yana biri, buyoqda – qoraxoniylar davlatining hukmdori Bugʻroxon, basharti qadim turkiy tildan qadim turkiy tildagi boshqa bir soʻz bilan aytilsa, «Nortuyaxon», hoynahoy «Iskandari Soniy»larning eng kattasi!.. Hali turkiy ulusning ne-ne malikushshuarolari bu «Iskandari Soniy»larning koʻrsatgan karomatlarini vasf etib dostonlar yaratsalar ajab emas! Nahot toʻfon suvi boʻlmasa-da, har qalay, jala suvi yuvib turgan manovi qadimiy SHosh qal'asidan yana bir «Iskandari Soniy» chiqib kelayotgan boʻlsa?! oʻzi – xon, koʻlankasi – maydon, oʻzi – xon, oʻzi – bek, oʻzi oʻziga beklikning cheki-chegarasi bormi sira?! Bu jahon ayvonida tariqdek tirqirab, dam Yunonga, dam Chinga, dam Arabga, dam boshqa bir dasti uzun, qilichi oʻtkir xalqqa yem boʻlib yotgan tariqdek tarqoq turkiy ulusni birlashtira oluvchi kuch nima? Nega bunday kuch yoʻq?! Nega Hindiston – bir butun, Arabiston – bir butun, Turkiston boʻlsa, Afrosiyob-u Turk hoqonligidan avval ham parcha-parcha edi, bugun ham parcha-parcha boʻlib yotibdi?! Bu ulus parcha-parcha, boʻlak-boʻlak emas, butun boʻlishga Hind bilan Arabdan koʻproq haqli-ku,axir! SHunday boʻla turib, bu qanday parchalanish, boʻlaklanish, boʻlinish? Endi qay bir kuch boʻlakni butunga aylantira oladi?! «Iskandari soniy»ning oʻtkir qilichimi? Yoʻq, qilich nechogʻli adolat qilichi boʻlmasin, baribir, aslida, zulm-zoʻravonlik, qon toʻkish, bosh olish qurolidur. Binobarin, qilich bilan majburan birlashtirilgan – sun'iy ravishda bir butun holga keltirilgan saltanat ulusni emas, raiyatnigina tashkil etadi xolos. Axir, shundoqqina koʻz oʻngimizda, dini islomdek buyuk birlashtiruvchi kuch boʻlishiga qaramasdan, xalifalik qilichi ostidagi raiyat mustaqil uluslardan iborat saltanatlarni tashkil etmoqdalar-ku! Xoʻsh, turkiy ulus-chi? Nima asosda qanday birlashmogʻi kerak?! Buning uchun avvalo Misr ehromlarining asosidek uch mustahkam – qalam (imlo, yozuv) birligi, til birligi, aql birligi kerak boʻladi, albatta. SHuning uchun ham hali nasib qilsa bu muqaddas zaminda ulusni yak-qalam qila oladigan qalami oʻtkir, qalami butun malikulkalomlar koʻplab yetishib chiqishlariga shak-shubha yoʻq! Qadimiy Shumer davlatidan qolgan turkiy tilni ilonning tilidek ayri emas, bir butun qila oladigan oʻtkir til bilimdonlari ham koʻplab yetishib chiqishlari aniq! Lekin butun turkiy ulusning tafakkur tarzini oʻzida mujassamlashtira oladigan aqli butun, aqli oʻtkir mutaffakir… yana bir «muallimi soniy» emas, «muallimi avval» bilan «muallimi soniy»dan keyingi – «Kenja botir» desa degudek alloma… bu qadim Turkiston zaminidan chiqarmi ekan? Chiqa olarmi ekan?! Basharti chiqqudek boʻlsa uning aqli butun boshini qanday dor kutar ekan?! Bu botir oʻzini kutayotgan dorga ham tik boqib, «Mana, men sarbadorman! Assalomu aleykum, dorning ogʻochi!» deya oladigan darajada qaytmas-qaysar boʻlarmi ekan?! Iloyo oʻsha Kenja botirning boshini toshdan qilib, uni oʻz panohingda asragaysan, Xudovandi Karim!.. Hokimning huzuriga yetib kelganlarida «janobi oliylari»ning oʻzlari peshvoz chiqib, Abu Nasr Muhammadni mahofadan choʻgʻdek qip-qizil poyandoz ustiga tushishiga koʻmaklashdi-da, zudlik bilan ichkariga boshladi. Yoʻl-yoʻlakay labi labiga tegmay arzi holini boshlab yubordi: … – Sizdek allomai zamonning ba’mani maslahatlariga shu tobda juda-juda muhtojman, ustoz! Ochigʻi, ertaga oʻtkazmoqchi boʻlayotgan toʻyim azaga aylanishidan qattiq havotirdaman. Beklik hududidagi xufyalar keltirgan xabarga koʻra, ayni lahzalarda qoraxoniylar hoqoni Bugʻroxon oʻtror darvozasining tashqarisida oʻz qoʻshini bilan hujumga shay turibdi! Shaharni zabt etgach, Buxoroga, gʻazniga, undan Bogʻdodga qoʻshin tortmoqchi emishlar! Bu shum xabarning ustiga qadrdoningiz Muhammad Doʻst bir xushxabar keltirdilar-u, sizdek aqli oʻtkir alllomai zamonning oʻz oyoqlari bilan yurib qal'aga kirib kelgani taqdiri azalning yaxshi foli, Yaratganning inoyati boʻlib tuyuldi menga! Mavjud chigallikni yechish janoblaridek oʻtkir aql sohibidan boshqa hech kim uddalayolmaydigan mushkul muammo deya oʻylab... Nahot paygʻambar yoshim bilan suyukli nabiramning sunnat toʻyi... azaga aylansa, ustoz?.. Hokimning astoydil ohi-zori, garchi toshdek qattiq diydasini yumshatmasa-da, asli halimdek yumshoq, ipakdek muloyim koʻnglini yana-da yumshatdi. Unga tasalli-taskin berishga shoshildi: – Sabr qiling, doʻsti aziz! Sabr birla tadbir baayni ikki qanotdurkim, odam bolasining har qanday mushkulini oson, oʻzini qushdek ozod qilgay. Sabr boʻlsa, biron tadbir topilmay qolmas!.. Oyoq ostiga qalin arabiy gilamlar toʻshalgan, devorlarga choʻgʻdek yal-yal tovlanuvchi qadim turkona soʻzana-palaklar-u anvoyi eroniy gilamlar osilgan munaqqash mehmonxonadagi parqu koʻrpachalarga oʻtirib, parqu bolishlarga suyanishgach, duoyi fotihadan soʻng Abu Nasr Muhammadning shundoqqina biqinida oʻtirgan hokim atroflarini qurshagan xoskishilariga buyurdi: – Barchangizga ruxsat! Alloma bilan yakkadam suhbatimizni hech kim buza koʻrmasin! Oʻzlari holi qolishgach, Abu Nasr Muhammad, hokim uni boʻgʻzidan olib pichoqsiz soʻyishni boshlayajagini yaxshigina bilgani bois, avvalroq otni qamchila qolishni ma’qul koʻrdi: – Qani, gapirsinlar, taqsir, koʻngillarida ne bir botiniy oʻylari, qanday maxfiy rejalari, pinhoniy muddaolari bor?.. Jimjimali siporishlarni qoʻyib, gapning poʻstkallasi aytilsa ekan!.. Hokim Abu Nasr Muhammadning yonidan turib, noz-ne’matlarga liq toʻla xontaxtani aylanib oʻtdi-da, roʻparasida bolishga yonboshladi: – Gapning poʻstkallasi shuki... manovi toshdan ham qattiqroq qal'ayu muzofot, oʻzlaridan qolar gap yoʻq, taqsir, hamisha bu qadim Turkistonning tub-kindigi, oʻzagi, markazi boʻlib kelgandur. Sizdek alloma tarix ilmidan ham, albatta, boxabarsiz, inchunin, taqsirimga aytguligi yoʻq, ming yil avvalgi qudratli Qangʻ davlatining ham, besh asr avvalgi olamga mashhur Turk hoqonligining ham poytaxti ayni shu qal'a tevaragida, shu muzofot hududida boʻlganligi bejiz emasdur. Lekin oʻzingniki oʻzagingni oʻyib, shimoldan – janubga, janubdan – shimolga, shaqdan – gʻarbga, gʻarbdan – sharqqa oʻtgan-ketgan har bir sahroyi koʻchmanchi bu qal'ayu muzofotni qon qaqshatavergan. Axir biz hech qachon oʻtganning – oʻrogʻini, ketganning – ketmonini olib, biron-bir kelgindining arpasini xom oʻrganmizmi, oʻzingiz insof bilan xudoligingizni ayting, taqsir?! Aksincha, bizning niyatimiz eng xolis va begʻaraz niyatdur: gʻaznaviylarmi, somoniylarmi, qoraxoniylarmi – butun turkiy ulus shu oʻzakka – bizning atrofimizga birlashib, Qangʻ davlati va yo Turk hoqonligidan qolishmaydigan yagona markazlashgan davlat qurmoqchi boʻlsalar, mayli, bosh ustiga, biz oʻsha davlatni ham bajonidil boshqarishga tayyormiz. Basharti buni istamasalar, marhamat, bilganlarini qilsinlar, faqat bizni tinch qoʻysinlar. Biz oʻzimizga – xon, oʻzimizga – bekmiz. Afandi taklif qilganidek, xohlasinlar – u tomonini, xohlasinlar – bu tomonini olaversinlar! SHu ish shu-unchalik qiyinmi, oʻzingiz ayting, taqsiri olam?!. Bu gaplarni anovi koʻchmanchi Bugʻroxonga qay tilda qanday tushuntirish mumkin?!. Abu Nasr Muhammadning tuppa-tuzuk yumshagan koʻngli bir zumda toshdek qotdi. «O-o, nodon, nodo-on! – deb oʻyladi oʻzicha. – Sen bu qal'ani butun turkiy ulusninggina emas, bu yorugʻ olamning ham tub-kindigi deb oʻylaysan, chogʻi?! U holda... Afrosiyobning Samarqandini, buxorxudlotlarning Buxorosini, Tohirning Qashqasini, Buddaning Surxonini, Zardusht boboning Xorazmini... bu jahon ayvonida sen aytgan toʻrt qutbga necha bor ot oʻynatib oʻtgan qadimiy koʻchmanchi eranlarimizning Shumerini... nima qilamiz?! Tagʻin kunpayakun qilamizmi? Topsak qilamiz-da! Bu jahon ayvoni tugul, bu ulusning oʻz sening koʻlmak hovuzga oʻxshash tasavvuringga sigʻmaydigan darajada keng-ku, axir, nodon! Bas shunday ekan, bu keng ochun-u ulusga ochiq koʻz bilan, kenglik bilan qarasang-chi, agar Aflotuni zamon boʻlsang, agar hokimdan Aflotun chiqsa! Har kim oʻz koʻmochiga kul tortib, oʻz jigargoʻshalarini yomonotliq qilavergani bilan chinakam oʻzbek boʻladi-qoladimi? Ne bir oqillar oʻtgan bu qodir-u bahodir shahri azimning taqdiri seningdek yuragi tor bir gumrohga qoldimi hali?!.» Koʻnglidan kechayotgan bunday oʻylarni paygʻambar yoshida ham tavbasiga tayanmagan manovi tengdoshi – qavmdoshiga qay tilda, qay yoʻsinda aytsa boʻladi? Haq yoʻlidan ozgan bu gumrohga qanday tushuntirsa boʻladiki!.. Kutilmaganda eshik ochilib, darozgina bir mulozim ikki buklangudek alfozda ta’zim bajo keltirdi: – Bir qoshiq qonimdan kechgaylar, bek janoblari! oʻtror darvozasidan hozirgina kelgan chopar amringizga muntazir?.. – Ne mujda bor?! – Hokim oʻrnidan sapchib turib, qaddini rostladi. – Bugʻroxondan maktub keltirdim deydi, janobi oliylari. – Ayt, kirsin!.. Hokim chopar keltirgan maktubni apil-tapil ochib, shosha-pisha koʻz yugurtirdi-da, Abu Nasr Muhammadga tikildi: – Buyogʻi qiziq boʻldi-ku, taqsir! Men oʻqiy, siz tinglang: «Menkim qoraxoniylar saltanatining hoqoni Bugʻroxon janobi hokimga buyuraman: muallimi soniy Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarhon ibn oʻzlugʻ al Forobiy at Turkiy huzurimga joʻnatilsin, yoʻqsa qal'aning kuli koʻkka sovirilur!» Nima qilamiz endi, taqsir?!. Abu Nasr Muhammad oʻrnidan yengil qoʻzgʻolar ekan, miyigʻida kuldi: – Nima qilar eding, xudoga shukur qilasiz-da, doʻsti aziz! Xudoning mushkulingizni osonlashtirgani shu-ku, axir! Qadimiy qal'angizga toʻlangan tovon kaminadek gʻarib bir musofir boʻlsa, nima, yomonmi? Oddiygina mis chaqani tilla bahosida oʻtkazganingizdan suyunmaysizmi, birodari aziz?.. Hokim uning kinoyasini mutlaqo tushunmay va yo oʻzini tushunmaganga olib, mavqei va yoshiga yarashiqsiz tarzda yalpizlandi: – Siz nima desangiz shuku-ya, taqsir, faqat janoblarini tuzukroq mehmon qilib ulgurolmay armonda qoldim-da! Ertangi toʻyimning eng aziz mehmoni oʻzingiz boʻlar edingiz, koʻrmaysizmi, kutilmagan talabgor chiqib!.. Boshqa safar bemalol – yotadigan boʻlib keling, xoʻpmi, bamaylixotir bir suhbatingizni olaylik!.. Koshki bu gaplarni quloqlari eshitmasa: kar-batang boʻlsa! Koshki bu koʻzlar koʻr boʻlsa-da, koʻrmasang ham, kuymasang ham! Haligina «Butun turkiy ulusning oʻzagi oʻzimman!» deya da’vo qilayotgan manovi gumroh bandangni shu qadar mayda, fe’li tor qilib yaratasanmi, Xudovandi Karim?! Tagʻin shu fe’li bilan butun turkiy ulusga bosh-qosh boʻlarmish bu nodon!.. Anchaga choʻzilgan qoʻqonmanziratlar-u soxta takalluflar-u astoydil oʻtinchlar-u uzrxohliklar nihoyasida, nihoyat, Abu Nasr Muhammad oʻzini tagʻin qadimiy SHosh qal'asining koʻchalarida, lekin bu gal piyoda va yo soyabonli maxofada emas, bahaybat nortuyaning qoʻsh oʻrkachi ustiga bejirim qilib tuzalgan moʻ'jazgina koʻshkning ichida koʻrdi. Oʻrdadan chiqib, Xadradan oʻtib, Sagʻbon, toʻgʻrirogʻi, Saqmonchilar koʻchasi boʻylab ketar ekan, tagʻin aqli shoshdi. «Ey sorbon, ohistaron, oromijon meravad». Qani oʻsha oromijon?! Qayga shoshmoqdasan, ey nortuya? Qayga shoshmoqdasan, ey qadimiy SHosh? «Qayga shoshmoqdasan, dogʻuli zamon?!» Saqmonning toshidek tagʻin qayga otmoqdasan, Parvardigori Olam?! Bu qoraxoniylar saltanatining hoqoni Bugʻroxon deganlari... quturgan Qoranor emasmi mabodo?!. Oʻtror darvozasidan tashqaridagi sayhonlikda tikilgan bexisob oʻtovlar-u chodirlar oralab borib, shohona oppoq chodir oldida tiz choʻkkan tuya hamisha, hattoki uyqusida ham sergak-qushuyqu Abu Nasr Muhammadni yana-da sergak torttirdi. Ichkariga kirib, chodir toʻridagi taxt ustida savlat toʻkib oʻtirgan, darhaqiqat, tuyadek bahaybat Bugʻroxonga taomildagi ta’zimni bajo keltirgach, uning koʻzlariga dadil va sinovchan tikildi: qani bu «Iskandari soniy» ne karomat koʻrsatar ekan?.. – Men Iskandari soniy emasman! Muhammad alayhissalom ham emasman! oʻz otim oʻzim bilan – Bugʻroxonman! Faqat meni tuyadek burnimdan ip oʻtkazib, koʻngli tusagan tomonga tortqilayman deganlar ovora boʻladilar! Sen ham behudaga ovora boʻlma! Agar rostdan ham allomai zamon Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarxon ibn oʻzlugʻ al Forobiy at Turkiy boʻlsang, xudoni oʻrtaga qoʻyib haq soʻzingni ayt-chi, «Al qasosul minalhaq» deganlari toʻgʻrimi?! Agar toʻgʻri boʻlsa, Qutaybadek yovuz bosqinchilar dini islom bayrogʻini dastak qilib, bu ulusni qon qaqshatib, shoʻriga shoʻrva toʻkkanlari uchun oʻsha bosqinchilardan ertadir-kechdir qasos olishga haqlimizmi-yoʻqmi?! Faqat eshakning qulogʻiga tambur chertaman va yo tuyaning boʻyniga qoʻngʻiroq osaman deb xomtama boʻlma! Gapning toʻq etarini ayt!.. Bu chapanilarcha toʻporiroq, lekin dil qa’ridan chiqayotgan sidqidil gaplarning magʻzini oʻzicha chaqib, Abu Nasr Muhammadning oltmish uch yillik, boringki, necha ming yillik dashtaki qoni gupurib ketgandek boʻldi. Koʻpdan buyon tosh qotgan diydasi daf’atan yumshab, koʻzlarida yosh halqalandi. Ich-ichidan bir nido uygʻonib, boʻgʻziga toshdek tiqildi: «Hoh-h-qo-o-nim!» Hissiyotlaprini bazoʻr jilovlab, ogʻir-vazmin ovozda tilga kirdi: – Hoqonim!.. Yuz karra, ming karra haqlisiz, hoqonim! Faqat bu bandai ojizning bir andishasi borkim, jahlu jaholat bilan bogʻlangan tugunlarni jagʻlu jaholat bilan emas, xuddi sizdek jiddu jahd bilan, lekin minba’d qilich, hatto qalam va yo til emas, aql bilan yechilgay! Aql ojiz qolgan joydagina bandai ojizning tili oʻynoqlab, ilki qalam va yo qilich dastini tutgay. Til bilan qalamni adolat xizmatiga qoʻyishning izmi-ku, bandasida, lekin qilich adolat quroli boʻlmagay, agarchi u adolat qilichi boʻlsa ham! Zotan, adolat manzili oʻlim ermas, tiriklik qoʻshigʻini aytmoq, yer yuzida adl turmoq, oʻzingning joʻmard eranligingni barchaning koʻziga koʻrsatmoqdir. Eranlar qidirgan adolat manzili aqldur!.. Bugʻroxon shahd bilan oʻrnidan turib, zarboft toʻnining etagini asabiy silkidi: – U holda menga aql ber, allomai zamon! [davomi bor...]

Muallif: Otauli