Ruboiylar [Pahlavon Mahmud]

Ruboiylar [Pahlavon Mahmud]

Pahlavon Mahmud (Puryoyvaliy) I Oʻzbek shoirlarnning adabiy merosini izlab 1959 yil avgust oyida Xorazmga bordim. Men koʻpdan beri Xorazmni koʻrishga mushtoq va xorazmliklarning oʻynoqi kuylariga, nafis raqslariga maftun edim. Shu safarimdan foydalanib, bu koʻhna madaniyat markazi va san’at oʻlkasini chuqurroq oʻrganishga taraddud qildim. Xiva — osori atiqa shahri. Xivada koʻp tarixiy yodgorliklar bor. Yoʻlovchi hali shaharga yetmasdan besh-olti kilometrlik masofadan osmonpayvand minoralar, lojuvard gumbazlar namoyon boʻladi. Bular ichida eng muhtashami «Hazrat Pahlavon» maqbarasidir. Biz ana shu koʻrkam maqbaraga kirdik. Maqbara gumbazi atrofiga fors-tojik tilida badiiy barkamol falsafiy ruboiylar naqsh qilib, oʻyib yozilgan. Ayrim ruboiylarda Mahmud Puryoyvaliy nomi zikr etilgan. Demak, bu yerda dafn qiliigan zot mutafakkir shoir. Xorazm tarixi muzeyiga borib «Hazrat pahlavon» ruboiylarini surishtirdim. Muzey ilmiy xodimi naqqosh Abdulla Boltayev muzeyda Pahlavon Mahmud ruboiylaridan iborat bir kitob borligini aytdi. Men darhol bu kitobni olib koʻrdim. Bu—Muhammad Rahim II (shoir Firuz) koʻchirgan nusxa ekan. Urganchga qaytib keldim. Bu yerda bir xonadonda ruboiylarning yana bir nusxasi borligini eshitdim. Doʻstim Yunus Yusupov ikkovlashib shu xonadonga bordik. U yerda eski kitoblar orasidan Pahlavon Mahmud ruboiylarining yana bir nusxasini topdik. Bu nusxani 1946 yilda Hasan Murod qori koʻchirgan ekan. Darhaqiqat, ruboiylar juda yuksak saviyada. Toshkentga kelib, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalarini qidirdim. Bu fondda Pahlavonning bir emas, ikki qoʻlyozmasini topdik. Xuddi shu kecha-kunduzda bir ayol institutga bir kitob olib keldi. Bu — qoʻshib muqova qilingan uch mustaqil asar boʻlib, ikkitasi avliyolar haqidagi rivoyatlar, uchinchisi Pahlavon Mahmudnnng tarjimai holiga oid «Hazrat Pahlavon hikoyalari» nomli qoʻlyozmadir. Mening Pahlavon Mahmud adabiy merosini qidirib yurganimni eshitib, muhtaram olimlarimizdan professor Yahyo Gʻulomov bir qoʻlyozma taqdim etdi, bunda Pahlavon Mahmudga nisbat berilgan uch yuz oʻttiz toʻrt ruboiy bor. Mana shu hujjatlar bilan tanishgach, bu boradagi ma’lumotni choʻqurlashtirmoq niyatida tarix va tazkiralarni qidira boshladim. Chunki Pahlavon Mahmuddek zabardast shoir haqida tarix va tazkiralarda ma’lumot boʻlmasligiga aqlim bovar qilmasdi. 1299-hijriy (1881 yilda) Bombayda nashr etilgan «Otashkadai Ozariy» nomli mashhur Sharq tazkirasida Pahlavon Mahmud haqida quyidagilar yozilgan: «Ismi Pahlavon Mahmud, Puryoyvaliy laqabi bilan shuhrat topgan, uning pahlavonlik ovozasi olamni tutgan, oʻz asrining yagonasi boʻlgan. She’riyatda qudratli, «Kanzul Haqoyiq» nomli masnaviysi bor. Keyingi vaqtlarda tasavvuf mavzuida yozgan ruboiylari ancha yaxshi chiqqan» . Mashhur turk olimi Shamsiddin Somibek ham «Qomusul a’lom»ning V va VI jildlarida Pahlavon Mahmud xususida ba’zi ma’lumotlar keltirgan. «Qomusul a’lom»ning har ikki jildida bir xil ma’lumot berilgani uchun biz V jilddagi parchani koʻchirish bilan qanoatlanamiz. «Pahlavon Mahmud Eronning mashhur shoirlaridan boʻlib, Xorazmning Urganch qishlogʻidandir. Yoshligida oʻz kuchi va pahlavonligi bilan faxrlanib yurdi. Keyingi paytlarda tasavvuf tariqatida koʻp riyozat chekib, jismoniy zaiflashgan edi. «Kanzul Haqoyiq» nomli masnaviysi bor» . 1327-hijriyda Istambulda nashr etilgan «Turklarin ulum va fununa xizmatlari» nomli kitobda ham (avtori Muhammad Tohir bin Rif’at) Pahlavon Mahmud haqida soʻz boradi, lekin bu avtor biror yangi narsa qoʻshmay, Somibekning «Qomusul a’lom»dagi fikrlarini takrorlaydi. Sharq adabiyotini juda yaxshi bilgan Sadriddin Ayniy «Namunai adabiyoti tojik» kitobida Pahlavon Mahmudning «Qomus» va «Otashkada» tazkiralarida keltirilgan ruboiylarini koʻchirib, «oʻzi xorazmlik, lekin tarjimai holini bilmadik» debdi . Professor Yahyo Gʻulomovning «Pamyatniki goroda Xivi» asari, oʻz nomidan koʻrinib turgandek, tarixiy yodgorliklarga bagʻishlangan esa-da, Pahlavon Mahmud maqbarasi haqida soʻz borganda, unda dafn etilgan shaxsning iyuirligi toʻgʻrisida ham gapirib, misol tariqasida bir-ikki ruboiysini keltirgan. 1958 yilda Oʻzbekiston Davlat badiiy adabiyot nashriyoti mashhur rus olimlari G. A. Pugachenkova va L.I.Rempelning «Viʻdayushiyesya pamyatniki arxitekturi Uzbekistana» nomli kitobini nashr etdi. Bu kitob ham oʻz ismidan koʻrinib turibdiki Oʻzbekistonning me’morlik san’ati tarixiga bagʻishlangan. Shu kitobning «Gumbaz Paxlavana Maxmuda» sarlavhali bobida Pahlavon Mahmud haqida bahs etib, uning shoirligi xususida quyidagilar aytilgan: «...On i poet izvestniʻy pod imenem Piriyari Vali, podrajavshiy v svoix stixax Omaru Xayyamu». Tarix va tazkira kitoblarida oʻtmish va hozirgi zamon olimlarining Pahlavon Mahmud haqida bergan ma’lumotlari mana shular, xolos. Bundan tashqari, Xiva muzeyining ilmiy xodimi, respublika xalq rassomi, mashhur Xorazm naqqoshi Abdulla Boltayevning qoʻlyozma daftarlarida Xorazmning tarixiy yodgorliklari, jumladan, Mahmud Puryoyvaliyning tarjimai holiga doir qimmatli materiallar bor. Shuningdek, Xorazmda yozilgan qoʻlyozma bir manoqibda (avliyolar haqida kitob) Mahmud Puryoyvaliyning hayot yoʻli haqida diniy rang berib yozilgan, lekin aslida shoir Mahmudning porloq obrazini ifodalaydigan ma’lumotlar keltirilgan. Ana shu manbalarga asoslanib, shoirning tarjimai holi haqida quyidagi muxtasar ma’lumotni oʻquvchilarga arz etmoq mumkin: II Shoirning otasi koʻhna urganchlik boʻlib, xotini homilalik chogʻda Xivaga koʻchib keladi. Biroq, ular hali shaharga yetmay, xotini toʻlgʻoq tutib, shahar chetidagi bir uyda koʻzi yoriydi. Bu hodisa 645-hijriy, milodiy hisobi bilan 1247 yilda edi . Bolaga Mahmud deb nom qoʻyadilar. Mahmud jismoniy jihatdan juda baquvvat, pahlavon boʻlib yetishadi. U Xorazmning koʻp shaharlariga, hatto Hindistonga borib kurashadi, lekin hech yerda yengilmaydi, butun umri yelkasi yerga tegmay, mamlakatning birinchi pahlavoni boʻlib qoladi. Shunday qilib, xalq Mahmudga «Pahlavon» laqabi berib, uni «Pahlavon Mahmud», «Pahlavon ota» deb yuritadilar. Biroq, pahlavonlik Mahmudning asosiy kasbi emas, uning asli kasbi poʻstindoʻzlik, telpakdoʻzlik boʻlgan. Mahmud bu hunarda ham zoʻr mahorat kasb etgan, uning juda koʻp shogird va xalfalari boʻlgan. Pahlavon hijriy 726-yilda, milodiy hisobi bilan 1326 yilda vafot etganda, uning vasiyatiga amal qilib, shogirdlari Pahlavon Mahmudning jasadini oʻzining poʻstindoʻzlik korxonasi doirasiga dafn etganlar, maqbara ham ana shu qabr ustida barpo etilgan. Manoqibda hikoya qilinishicha, Pahlavon Mahmud Hindistonda ekan chogʻida hindlar tarafini olib urushga qatnashadi. Hindiston podshohi Ray Ropoy Choʻnani oʻlimdan qutqazadi. Mana shundan keyin Hindiston podshohi mamnun boʻlib. Pahlavonga qarab: «Tila tilagingni» deydi. Pahlavon molu dunyo, oltin, kumush talab qilmay, bir vaqtlar Hindistonga asir tushgan xorazmliklarni ozod qilishni iltimos etadi. Hindiston podshohi Pahlavon Mahmudning iltimosini bajo keltirib, xorazmlik tutqunlarni ozod etadi, yoʻl xarajatlarini berib, Xorazmga qaytaradi. Manoqibda hikoya qilinishicha, Pahlavon Mahmud Xiva yaqinida Chingizxonga qarshi urushda halok boʻlgan pahlavonlar qabri ustida maqbara barpo etgan va bu maqbaraning vayronalari hanuzgacha saqlanadi. Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar Pahlavon Mahmudning ijtimoiy qiyofasini ravshan koʻrsatib turadi. Xorazm asirlarini ozod qilmoq, vatan uchun kurashda jon fido qilganlar goʻri ustida maqbara barpo etmoq — bu ilgʻor odam, vatanparvar siymosini koʻrsatadi. Sogʻlom tanda — sogʻlom aql, degan gap Pahlavon Mahmud siymosida toʻla ifodasini topgan. Pahlavon Mahmudning zako va iste’dodi, tafakkur kuchi uning jismoniy qudratidan kam emas. Haqiqiy shoir va mutafakkir uchun oʻz mushohadalaridan xulosa chiqarmoq, uni biror shaklda bayon etmoq tabiiy zarurat boʻlib qoladi. Sharqda koʻp mutafakkirlar oʻzlarining falsafiy fikrlarini bayon qilmoq uchun she’riyatdan foydalanganlar. Bu haqiqatni Xayyom, Navoiy, Bedil va bizning mavzu bahsimiz Pahlavon Mahmud ijodi misolida koʻrish mumkin. Ma’lumki, Xayyom butun adabiy faoliyati davomida faqat ruboiy janrida asar yozdi va ruboiy janrining tematik doirasini belgilab berdi: hayot va koinotning mohiyati haqida fikr yuritish, xushchaqchaq hayotning simvoli tarzida may va mahbubani kuylash — ruboiy janrining asosiy xislati boʻlib qoldi. Pahlavon Mahmud she’riyatda ham, falsafada ham Xayyomning zakovatli davomchisidir. Fors adabiyotida Xayyomdan soʻng faqat ruboiy yozgan boshqa bir shoir yoʻq. Bu hol turkiy xalqlar adabiyotida ham koʻrinmaydi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bobur va boshqa koʻp shoirlar ruboiyda oʻz kuchlarini sinab koʻrgan boʻlsalar-da, bu janr, ularning ijodida asosiy oʻrin tutmagan. Pahlavon Mahmud esa, butun umri fors-tojik tilida ruboiy yozgan. Shunday qilib, Pahlavon Mahmud Xayyomning falsafiy va badiiy gʻoyalarini rivojlantirgan, unga oʻz asri ruhini bergan. Bu — xayyomshunoslikda ham, oʻzbek va tojik adabiyoti tarixida ham muhim yangilikdir. Shuni ham qayd qilish lozimki, Pahlavon Mahmud Xayyomning oddiy taqlidchisi emas, aksincha, u oʻzining zakovat va iste’dodi, mushohada kuchi jihatidan Xorazm Xayyomidir. Sharq adabiyotida teran mazmunli, nafis va oʻynoqi ruboiylarni «xayyomona» deb atash odat boʻlib ketgan. Shu mantiqdan chiqib baho berganda, Pahlavon Mahmudning san’atkorona ruboiylari hammasi ham hayyomonadir. Bu ruboiylar yonma-yon turganda, qaysi biri Xayyomniki-yu, qaysi biri Pahlavon Mahmudniki ekanini farq qilish qiyin. Pahlavon Mahmud oʻz asrining donishmandi edi, u oʻzining uzoq umri davomida hayotni mushohada etib, toʻgʻri xulosalar chiqargan, bu hol uning ruboiylarida yorqin aks etib, ularni hikmatli soʻzlar darajasiga koʻtargan. Mana shulardan biri: Qora tosh sira ham boʻlmas lojuvard, Toza qalbga yuqmas aslo changu gard, Quloq solgin Puryoyvaliy soʻziga, Qoʻrqoqlardan biron chiqqanmidi mard! Rost aytadi bu ulugʻ donishmand, yomon odamdan faqat yomonlik, yovuzlik kutish mumkin, mardlikka, vallomatlikka, ezgulikka u qobil emas! Pahlavon Mahmudning nodonlardan, johillardan nafrati shu qadar zoʻrki, uni shoirning oʻz tili bilan aytmasdan boshqacha ta’bir bilan tushuntirish imkondan xorijdir. Mana u nima deydi: Uch yuz Koʻhi Qofni kelida tuymoq, Dil qonidan bermoq falakka boʻyoq, Yoinki bir asr zindonda yotmoq, Nodon suhbatidan koʻra yaxshiroq. Pahlavon Mahmudning muhabbat mavzuidagi ruboiylarini olib koʻraylik. Pahlavonning ishq mavzuidagi ruboiylari fikrning ravshanligi, mazmunning teranligi, mahbubga munosabatning samimiyligi, lirik qahramonning ma’shuqa rizosi uchun har qanday fidokorlikka hozirligi, obrazlarning rang-barangligi, xulosalarning favqulodda va kutilmaganligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Chunonchi: Na choraki malomatdur vatanim, Ishq oʻldirdi, sevgi mening kafanim. Jannat bogʻlarida sen oʻtir, zohid, Men—mast bulbul, doʻzax mening chamanim. Soʻragin, goʻzalim, kerak boʻlsa jon, Jon emas, soʻragin hattoki imon. Faqat yaqinroq kel, qilma intizor, Sen harna istasang bergum begumon. Dedi yorim: «Yana nima gʻaming bor? Xayoling band etdi qaysi goʻzal yor?» Qoʻllariga berib oyna, dedimki: Kimning aksin koʻrsang—shu menga dildor. Pahlavon Mahmudning nazar-e’tiboridan molparast, dunyoparast, boshqacha aytganda, oltin-kumush bandalari ham chetda qolmagan. Mol-dunyoga, oltin-kumushga sajda qiluvchi bu toifa: «ema, ichma, boʻl baxil, boy boʻlmasang men kafil», shiori ostida ish koʻradilar. Bu toifa boy boʻladi, lekin gadodan battar kun kechiradi. Ular boyligini bolasidan ayaydi. Mahmud Pahlavon ana shu toifa ustidan istehzo qilib bunday deydi: Ey hoja, sen nechun buncha bexabar, Xayolingda kecha-kunduz kumush, zar, Dastmoyang-ku bu olamda bir kafan, Buyurganmi senga kafan, kim aytar? Pahlavon Mahmud Chingizning qonli yurishlari natijasida mamlakatga yetkazilgan ogʻir jarohatlar hali bitmagan bir davrda yashadi. Bu davr — Oʻrta Osiyo va ayniqsa, Xorazm tarixining eng ogʻir davri edi. Pahlavon Mahmud vatan boshiga tushgan bu sonsiz-sanoqsiz balolar, toʻfonlarning shohidi boʻldi. Shoir mana shu tarixiy baxtsizliklarni bir ruboiyga sigʻdirib, oʻz asrining ajoyib realistik lavhasini chizib bergan: Davronda koʻp koʻzni men giryon koʻrdim, Neki balo boʻlsa beomon koʻrdim, Nuh ming yil yashadi, koʻrdi bir toʻfon, Men Nuh boʻlmasam ham ming toʻfon koʻrdim. Biz Pahlavon Mahmud ruboiylaridan bir necha misollar keltirdik, xolos. Lekin, ziyrak oʻquvchilar bu qatrada dengiz aks etganini his etadilar, deb ishonamiz. * * * Pahlavon Mahmudning nomiga hamisha bir-ikki laqab tirkab aytiladi. Uni Xorazmda: «Pahlavon Mahmud», «Polvonpir» desalar, tarix va tazkira kitoblarida «Hazrat Pahlavon», «Mahmud Piryorvali», «Mahmud Puryoyvaliy» deb tilga olinadi. «Otashkada» va «Qomusul a’lom»da esa, Pahlavon Mahmudni jangovar, jangjoʻy, harbiy, urushqoq ma’nosida «Qitoli» laqabi bilan tilga oladilar. «Majolisul-ushshoq» tazkirasida keltirilgan bir gʻazalida Pahlavon Mahmud «Qitoli» laqabini ham taxallus oʻrnida ishlatgan. Chunonchi:. Daste namerasad chu Qitoli ba zulfi yor Quvvat zi po—u zoʻr bozu nihodayem . Ba’zi tazkirachilar Piryor Vali shoirning otasining nomi deb da’vo qilsa (masalan, Shamsiddin Somi), boshqalar Piryor Vali shoirning taxallusi degan fikrni olgʻa suradilar (masalan, Viktor Vitkovich). Aslida bu da’volarning har ikkisi ham xato. «Charogʻi hidoyat» lugʻatida: «Puryoyvaliy — pahlavonlar piriga beriladigan laqab» deyiladi . Mahmud esa, Oʻrta Osiyo, Eron va Hindistonda yelkasi yerga tegmagan birinchi darajadagi pahlavon ekanini yuqorida qayd qilgan edik. Shuning uchun pahlavonlar pahlavoni, pahlavonlar piri ma’nosida Puryoyvaliy laqabi dastlab xorazmlik Pahlavon Mahmudga berilgan. «Gʻiyosul lugʻat»ning quyidagi soʻzlari ham bu fikrni toʻla tasdiqlaydi: «Puryoyvaliy Mahmud Xorazmiyning laqabi. Ba’zan bu soʻz majoziy ma’noda zoʻrxona (pahlavonxona) boshligʻi boʻlgan keksa pahlavonlarga ham nisbat beriladi» . Mana shu asoslarga binoan biz Mahmudning pahlavonlik laqabini bu kungacha yozib kelgandek Piryor Vali shaklida emas, Puryoyvaliy shaklida yozishni ma’qul koʻrdik. Kotiblar ruboiylarni koʻchirganda juda koʻp xatoga yoʻl qoʻyganlar. Natijada bir misrada vazn buzilgan boʻlsa, boshqasida ma’no tamomila oʻzgarib ketgan. Fors adabiyoti mutaxassislaridan doʻstim Munirxon Muinzoda bilan baqamti kotiblarning muqarrar xatolarini topib tuzatdik. Bizning bu xizmatimiz nimadan iborat ekanini quyidagi misollarda aniq koʻrishingiz mumkin: Qoʻlyozmada: 1. Bo xesh pisari ki dilbariro shoyad Tuzatilgani: Bo xush pisare ki dilbariro shoyad Qoʻlyozmada: 2. Gar tarki vido’ kardayem ma’zuram Tuzatilgani: Gar tarki vido’ kardaam ma’zuram Qoʻlyozmada: 3. May noʻsh benishon base xohad murd Tuzatilgani: May noʻshki benishon base xohad murd Qoʻlyozmada: 4. E dil to gʻami ishq tamanno kardi Tuzatilgani: E dil chu gʻami ishq tamanno kardi Qoʻlyozmada: 5. On zarraki hisob noyad noyem Tuzatilgani: On zarraki dar hisob noyad moyem. Qoʻlyozmada: 6. Bo bad binshin bosh begonai u Tuzatilgani: Bo bad manishinu bosh begonai u Qoʻlyozmada: 7. Daryoyi talab jumla baru basta buvad Tuzatilgani: Darhoyi talab jumla baroʻ basta buvad Qoʻlyozmada: 8. Dushanba burd bor dusham bud Tuzatilgani: Dushinaki bar dargahi tu dusham bud Qoʻlyozmada: 9. Dar roh nigarki roh chunan raftand Tuzatilgani: Dar roh nigarki roh binon raftand. Qoʻlyozmada: 10. Rasmestki dar vafo bani odam nest Tuzatilgani: Rasmest vafoki dar bani odam ayest. Qoʻlyozmada: 11. Man Nuhi nim hazor toʻfon didam Tuzatilgani: Man Nuh nayam, hazor toʻfon didam. Boshqa tuzatishlar ham xuddi shu ruhda boʻlib, ruboiylarning kotiblar vayron etgan vaznini, mazmunini bir darajada tikladik, deb oʻylaymiz. Biz «Ruboiyoti hazrati Pahlavon» nomi bilan yuritilgan besh qoʻlyozma nusxani koʻzdan kechirib, shulardan ellik yetti ruboiyni tanlab, tarjima qildik. Ayrim nusxalarda uch yuzdan ortiq ruboiylar bor-ku, nega biz koʻproq olmadik? Buning sababi shuki, hamma nusxalarga boshqa shoirlarning ruboiylari kirib qolgan. Qandaydir mas’uliyatsiz kotib soʻrab-surishtirmay, qoʻlga tushgan yoki eshitgan har bir ruboiyni Pahlavon Mahmudga nisbat berib koʻchira bergan. Natijada, «Hazrati Pahlavon ruboiylari» nomli qoʻlyozmalar turli maslak va har xil saviyadagi shoirlarning mushtarak ruboiy toʻplami boʻlib qolgan. Xorazmliklar asrlar davomida Pahlavon Mahmudni avliyo deb yurganlari uchun kotiblar ham soʻfiyona ruboiylarni unga nisbat berib toʻplamga kirita berganlar. Buning ustiga biz koʻrib chiqqan qoʻlyozmalar hammasi ham XIX—XX asrda koʻchirilgan. Agar bular orasida birorta eski-moʻ’tabar nusxa boʻlganda, Pahlavon Mahmud ruboiylarini ajratish yengilroq boʻlardi. Afsuski, hozircha eski nusxalar topilgani yoʻq. Shuningdek, «Otashkada» va «Qomusul a’lom»da tilga olingan «Kanzul haqoyiq» nomli masnaviyni ham topish bizga nasib boʻlmadi. Biz, Pahlavon Mahmudga nisbat berib, boshqa shoirlarning asarlarini nashr etib qoʻymaylik, degan andisha bilan ruboiylarni mumkin qadar sinchiklab tekshirdik, turli shoirlarning ruboiylari qorishib ketgan bu shubhali nusxalarni qayta-qayta oʻqib, Pahlavon Mahmudning sogʻlom, magʻrur ovozini farq etishga harakat qildik. Biz tanlagan ruboiylardagi ruhiy tetiklik, fikriy teranlik ularni boshqa ruboiylardan ajratib turadi. Ayrim ruboiylarga esa shoir: «Bishnav suxani Mahmud Puryoyvaliy» deb, oʻz nomi bilan muhr bosib qoʻygan. Shoirning nomi zikr qilingan ruboiylarning ruhiga qarab, biz shu qalbning sadosini, shu ruhning tugʻyonini oʻquvchiga yetkazishga harakat qildik, Xiva — Toshkent, 1960 yil Mardlik Va Odamiylik Taronalari Uchinchi Nashriga Soʻzboshi I Subhidam payti kimdir koʻcha eshigini qoqdi, bu dekabr' oyining ayoz tongi edi. «Hozir» dedim-da, naridan-beri kiyinib tashqariga chiqdim. Chiqdimu, hayron boʻlib qoldim. Eshigimiz oldida Xorazm oblast' prokurori Rustam Muhamedov turardi. Men mehmonni darhol issiq uyga boshlab kirdim, pal'toni yechib, bemalol yozilib oʻtirishni taklif qildim. Ammo, mehmon uzr aytdi: — Domla, men sizga Xorazmdan sovgʻa olib keldim. Shu narsani sizga topshirib, ikkinchi samolyotda qaytishim shart, chunki kechki payt obkomda majlis boʻladi. Demak hech qanday e’tirozga oʻrin yoʻq. Biz oshigʻich ravishda sovgʻani ochib koʻrdik. Bu — biz zoriqib, istab yurgan Pahlavon Mahmudning ruboiylari majmuasi edi. Men kamoli quvonganimdan mehmonni quchoqlab oʻpdim, va’daga vafolari, olijanobliklari, madaniyatimiz tarixiga boʻlgan cheksiz ehtiromlari uchun Madrahim Rahmonov va Rustam Muhamedovlarga qayta-qayta tashakkur aytdim. Mehmon xayr-xoʻsh qilib ketgandan soʻng, men iftixor bilan oʻylardim: «Ajabo, partiya va davlat arboblari, hatto adliya xodimlari ham adabiyot, she’riyat xizmatida, bu qanday goʻzal-a!» Madrahim Rahmonov kim deysizmi? Voqea mana bunday: Pahlavon Mahmud haqidagi asarimni kengaytirib, uni qayta nashr etish mening oʻn yillik orzuim. Bu — yangi tadqiqotlar oʻtkazish, shoirning boshqa asarlarini topish, ularni forschadan oʻzbekchaga tarjima qilib, sharhu bayon etish demakdir. Shu maqsadda 1974 yil 23 sentabrda Yozuvchilar Soyuzidan ijodiy komandirovka olib, Xivaga joʻnadim. Taassufki, Xiva ziyoratidan murod hosil boʻlmadi. Xivadan biror yangi narsa topmadimgina emas, borlari ham muzeydan yoʻqolganini eshitib qattiq ranjidim. Xullas, Xivadan xunob boʻlib Urganchga qaytdim. Urganchda eski qadrdonimiz, oblast' prokurori, huquqshunoslik fanlari kandidati muhtaram Rustam Muhamedov xonadonida mehmon boʻldik. Kechqurun dasturxon atrofida uch kishi oʻtirardik: men, mezbon va Xorazm oblastining mas’ul xodimlaridan Madrahim Rahmonov. Toʻsatdan kelgan mehmonga: «Qanday shamol uchirdi?» — kabi savol berish odati bor. Men safarim sababini aytib, Xiva muzeyidan Pahlavon Mahmud ruboiylarining shoir Firuz koʻchirgan eng nodir nusxasi yoʻqolganini hasrat-nadomat bilan naql qildim Eshitganlar juda xafa boʻlishdi, xafa boʻlishdi emas, bir oz xijolat chekishdi. Axir, otalarimiz olti yuz yil asragan durdonalarni bugun muzeydan gʻoyib boʻlishi hazil jinoyat emas-da! Ajabo, qaysi murtad, qaysi mal’un bu qabih ishga qoʻl urdi ekan? Madrahim Rahmonov uzoq yillar obkomning birinchi sekretari, oblast' ijroiya komitetining raisi lavozimida ishlagan, koʻpni koʻrgan vazmin, kamtarin kishi ekanlar. Mana shu kishi menga tasalli berib bunday dedilar: — Xafa boʻlmang, domla. Ezgu niyat bilan safarga chiqibsiz. Sizni noumid qilib qoʻymaymiz. Pahlavon ruboiylarining bir nusxasi menda ham bor. Ammo yaqinda uni bir qarindoshimiz Shovotga olib ketgan edi. Hozir paxta terim kampaniyasi, hammamiz shu ish bilan bandmiz. Sal qoʻl boʻshasa, darhol uni olib kelamizu, biroq sizga qanday yetkazib berishni bilmay turibman. Gap shu yerga kelganda mezbonimiz Rustam Muhamedov sergaklanib: — Agar siz kitobni menga keltirib bersangiz, men darrov Toshkentga borib, uni domlaning oʻz qoʻllariga topshirib kelaman, — deb iltifot qildilar. Bu fikr hammamizga maqbul tushdi, uchovlon shunga qaror qildik. Rustam Muhamedovning Urganchdan kitob koʻtarib Toshkentga kelishdan maqsadi shu va’daga vafo qilish edi. Oʻrtoq Rahmonov berib yuborgan nusxa oltmish uch sahifadan iborat boʻlib, uni 1944 yilda Hasanmurod Qori koʻchirgan, ammo qaysi manbadan olingani koʻrsatilmagan. Ushbu majmuada fors-tojik tilida yozilgan uch yuz oʻn toʻrt ruboiy bor. Men bu toʻplamni olib, Andijonga ravona boʻldim. Murodim andijonlik doʻstlarim Imoiddin Qosimov (Ulfat) va Omonullo Valixonov (Boqir) bilan baqamti Pahlavon Mahmud ruboiylarini sinchiklab oʻrganish, ularning eng nafis va mumtozlarini tanlab olish edi. Gap shundaki, Boqir va Ulfat fors tilinigina emas, fors klassik adabiyotini ham juda yaxshi bilishadi. Nazarimda, biz uchovlon birga boʻlsak, har qanday nozik nuktani yechishimiz, har bir ma’no tovlanishini payqashimiz oson koʻrinadi. Xuddi shunday boʻldi. Oʻn kun davomida (har kun erta soat 8 dan soat 2 gacha) Hazrat Pahlavon ruboiylarini sinchiklab oʻqib chiqdik. Shu jarayonda kotib yoʻl qoʻygan muqarrar xatolarni topib tuzatdik. Badiiy barkamol ruboiylarni alohida daftarga koʻchirdik. Ana shunday tayyorgarlikdan soʻng tarjimaga kirishdik. Mashhur rus shoiri Jukovskiyning tarjima san’ati haqida ajib fikri bor: «Prozada,—deydi Jukovskiy, — tarjimon avtorning quli, poeziyada shoirning hamkoridir». Biz uchovlon Hazrat Pahlavonga munosib hamkorlar boʻldikmi-yoʻqmi, bu jihati bizdan koʻra muhtaram oʻquvchilarga ayondir. II Pahlavon Mahmud ruboiylarini oʻqigan kishi oʻzini qandaydir ma’naviy pokiza, ruhiy tetik va ulugʻvor his etadi, chunki bu ruboiylarda shu ruh singdirib yuborilgan. Xoʻsh, bu qudratli ruhning sarchashmasi qayerda? Bu Pahlavon Mahmudning shaxsiy e’tiqodlari ifodasimi yoxud biror tabaqa, guruhning gʻoyaviy dasturimi? Koʻhna manbalar, jumladan Farididdin Attorning «Tazkiratul avliyo» kitobida aytilishicha, bu pokiza ruh tarixda futuvvat yoki juvonmardlik nomi bilan mashhur bir oqimning, bir ijtimoiy tabaqaning dasturilamalidir. Juvonmardlar xalqqa beminnat xizmat qilib, muzdini haqdan talab qilish shiori ostida ish tutganlar. Eron olimlaridan Said Nafisiy «Sarchashmai tasavvuf dar Eron» nomli asarida: «Futuvvat — juvonmardlik guruhining ulugʻ peshvolaridan biri mashhur shoir Pahlavon Mahmud Xorazmiydir», — deb ta’kidlaydi. Shu olimning uqtirishicha, Oʻrta Osiyoning dovyurak isyonkorlari — sarbadorlar ham juvonmardlar guruhiga mansub boʻlganlar. XIII—XIV asrlarning bir daraja uyushgan mehnatkash tabaqasi, shubhasiz, shahar hunarmand-kosiblari edi. Bular temirchilar, qurolsozlar, misgarlar, duradgorlar, koʻnchilar, moʻynadoʻzlar, toʻquvchilar, tikuvchilar va me’morlardan iborat katta kuch edilar. Juvonmardlar mana shu hunarmandlar guruhining jangovar namoyandalari sifatida maydonga chiqdilar. Juvonmardlar guruhining hayot prinsiplari mardlik va uning bezagi: marhamat, shafqat, muruvvat, saxovat va olijanoblik asosiga qurilgan. Juvonmardlar elga xizmat qilishni, aftodalarga dastgir boʻlishni, muhtojlarga marhamatu zaiflarni himoya qilishni oʻzlari uchun sharaf deb bilganlar. Professor Ye. E. Bertel's «Soʻfizm va soʻfiylik adabiyoti» nomli kitobida: «Futuvvat hunarmandlarning yashirin tashkiloti» — deb ataydi. Yosh olimlarimizdan Yoqubjon Ishoqov futuvvat — juvonmardlik harakatidan bahs etib: «Hunarmandlar guruhining ilgʻor qarashlari va intilishlarini ifodalagan bu yoʻnalish oʻsha davrdagi ilgʻor kuchlarning ma’lum qismi uchun ma’naviy zamin boʻlgan» deydi. Pahlavon Mahmud futuvvat — juvonmardlik harakatining tashkilotchisigina emas, uning ma’naviy rahnamosi edi. Shoirning mardlik va olijanoblik ruhidagi ruboiylari shundan dalolat berib turibdi: Olam fili qaytarolmas jur’atimiz, Charxdan zoʻrroq qudratimiz, shavkatimiz, Gar chumoli kirib qolsa safimizga— Sher etajak uni darhol davlatimiz, Oʻz nafsingga boʻlgin amir, shunda mardsan, Oʻzgalarga boʻlma haqir, shunda mardsan,— Yiqilganni tepib oʻtish mardlik emas, Aftodaga boʻlsang dastgir, shunda mardsan. Ustoz Navoiy ham bu borada gʻoyat porloq bir fikr aytganlar, tabarruk uchun shu baytni keltiraman:. Muruvvat barcha bermoqdur, yemoq yoʻq, Futuvvat barcha qilmoqdur, demoq yoʻq. Pahlavon Mahmud 79 yil umr koʻrdi. (1247—1326). Oʻzining barakali umri davomida shoir talay tarixiy voqealarning shohidi boʻldi, koʻp kuzatishlar, mushohadalar oʻtkazdi. T. Jalolov, 1975 yil Ruboiylar 1 Oʻzgalarni menga takyagoh qilma, Muhtoji vaziru podshoh qilma. Karamingdan qora sochim oqardi, Oq sochim-la zoru roʻsiyoh qilma. 2 Gul yuzida bulut niqobdur hanuz, Koʻngillarda mayli sharobdur hanuz, Uxlamagin, gʻaflat vaqtimi hozir? May ich jono, zero oftobdur hanuz. 3 Gul yogʻadi yuzlaringdan subhvor, Gul yogʻadi xulqingdan ham chun bahor, Lahza sari rangga toʻlib bu olam— Gul yogʻadi chehra ochib bu roʻzgor . 4 Jahon chehra—ranggu roʻyi oʻzingsan, Aql daryo—uning suvi oʻzingsan, Gul bargida shabnamdayin oʻtirma, Bu boqchaning rangu boʻyi oʻznngsan. 5 Umrimiz daraxtin past qilma, rabbi, Borliq sharobidan mast qilma, rabbi, Oʻzing karam bir-la mard yigitlarni Nokaslarga zeridast qilma, rabbi. 6 Yiroqdan qarasam labing purxanda, Ozod edim, tagʻin boʻlibman banda. Ozodlikdan har bir banda erur shod Men shundan shod—senga boʻlibman banda. 7 Dilim yana dilbar domiga tushdi, Ne dilbar, sitamgar domiga tushdi, Birining bandidan qutulmay hanuz, Boshqa laripaykar domiga tushdi, | 8 Yoding bilan koʻnglim har zamon toza, Nasim essa boʻlgʻay guliston toza, Diydoring farahbaxsh, uni koʻrganda— Xotir jam, dil xurram, tanda jon toza. 9 Ul qodirki arzu aflok yaratdi, Koʻngilda dogʻ, dilni gʻamnok yaratdi, Mushkin zulflarni-yu, yoqut lablarni Yerga qorib, oxirda xok yaratdi. 10 Qoʻlda gul, quloqda shishadan ovoz, Jahon gʻamlarini daf etar bu soz. Suv nagʻmasi-yu, bulut soyasida Qadah tutsalar ich, qilmayin hech noz. 11 Alamlar qaydidan ozodlar—bizlar, Gʻam rizqimizu doim shodlar—bizlar. Hushyorlik ne, rangi roʻyin bilmaymiz Yor koʻzidek mastona zodlar—bizlar. 12 Yigʻilardan boʻldi begʻubor siyna, Dilim ham koʻzgudek boʻlib bekina, Koʻz yoshim-kudurat gʻuborin yuvib, Sof boʻldi qalbim ham misli oyina 13 Mahbubimning shirin maqoli yaxshi, Ham serishva qoshi—hiloli yaxshi. Ogʻiz ganjin kulgidan hech tiyolmas, Boʻsa uchun boʻsh joyi—xoli yaxshi. 14 Zulfing mudom ta’nai sanami Chin, Koʻzing karashmasi bir gʻorati din, Arosatda xudo koʻrsa ruxsoring Qudratiga oʻzi oʻqir ming tahsin. 15 Kelishingdan voqif boʻlsam banogoh, Gul ekardim yoʻllaringga subhigoh, Shu gullardan guldastalar tutardim Bu sharafdan mahrum boʻlibmen, ey voh. 16 Hayfoki bahoda oʻtinu ud bir Ham martabada Xalilu Namrud bir, Davlatdan mast boʻlgan anqov nazdida Eshak ovozi-yu kuyi Dovud bir. 17 Dastingdan dilimda yuz xil malomat, Bu zaxm bitmagay toqi qiyomat, Kim ham seidan umid qilar salomat? Sen tugʻilgan kuni oʻlgan salomat. 18 Ey sarvqadu kumush tanu gulruxsor, Nokasga hamnishin boʻlmagin zinhor. Gar chinor chamanda savlat toʻksa ham, Gul ila chinorning ne nisbati bor? 19 Shirakayfga bu bodai nob avlo, Mastlikda-chi, diydai purob avlo, Bu pastkash olamda vafo boʻlmagach, Dard bodasidan mastu xarob avlo, 20 Toza la’ldir bodadan gavharimiz, Dastimizdan figʻonda sogʻarimiz, Biz may boshida-yu, may bizning boshda, Ya’ni mayi nobdir toji sarimiz. 21 Hayit kelsa savob ish bitgusidir, Sahar soqiy mayi nob tutgusidir, Namozingni qoʻyib, roʻzangni tark et, Bugun gunohni savob bitgusidir. 22 Olam fili qaytarolmas jur’atimiz, Charxdan zoʻrroq qudratimiz-shavkatimiz, Gar chumoli kirib qolsa safimizga, Sher etajak uni darhol davlatimiz. 23 Oʻz nafsingga boʻlgin amir, shunda mardsan, Oʻzgalarga boʻlma haqir, shunda mardsan, Yiqilganni tepib oʻtish mardlik emas, Aftodaga boʻlsang dastgir, shunda mardsan. 24 Filday kuching boʻlsa ham moʻr boʻlib koʻrin, Moling oshib-toshsa ham ur boʻlib koʻrin, Hammaning aybini bilganing holda, Hech narsa bilmaganday, koʻr boʻlib koʻrin. 25 Olam ishi boshida boʻlsaydi bir mard, Nomardning boshidan chiqarardi gard, Olam ishi doimo misli nard oʻyin Nayrang bilan yutadi mardlarni nomard. 26 Bir oqil deydiki boʻlgʻil vallomat, Yoki vallomatga qila koʻr xizmat. Nomard xizmatiga yondoshma zinhor, Oʻylagin, bu oʻgit qandoq pur hikmat. 27 Koʻnglim oppoq, na kek va na kinam bor, Dushmanim koʻp va lekin men hammaga yor, Mevali daraxtman, har bir oʻtkinchi— Tosh otib oʻtsa ham menga boʻlmas or. 28 Kel koʻngil, men axtaray jononani, Koʻcha-koʻyu har eshik, har xonani Mastu mayxoʻrmiz mudom Xayyomsifat Doʻzax etgaymish qabul mastonani. 29 Bu hojiki avval edi bir ilon, Hajdan kelib ajdar boʻldi beomon. Haram-param desa aslo aldanmang, Uying kuygur, oʻzi asli beimon. 30 Qora tosh sira ham boʻlmas lojuvard, Toza qalbga yuqmas aslo changu gard. Quloq solgin Puryoyvaliy soʻziga, Qoʻrqoqlardan biron chiqqanmidi mard! 31 Uch yuz Qoʻhi Qofni kelida tuymoq, Dil qonidan bermoq falakka boʻyoq Yoinki bir asr zindonda yotmoq Nodon suhbatidan koʻra yaxshiroq. 32 Gurkiragan olov — dilim yoʻldoshi, Toʻlqin urgan daryo — koʻzlarim yoshi Koʻzagarlar yasayotgan har koʻza — Koʻhna doʻstlar xoki — qoʻli yo boshi. 33 Ne choraki malomatdur vatanim, Ishq oʻldirdi, sevgi mening kafanim, Jannat bogʻlarida sen oʻtir, zohid, Men — mast bulbul, doʻzax mening chamanim. 34 Soʻragin, goʻzalim, kerak boʻlsa jon, Jon emas, soʻragin hattoki imon. Faqat yaqinroq kel, qilma intizor, Sen harna istasang bergum begumon. 35 Dedi yorim: «Yana nima gʻaming bor? Xayoling band etdi qaysi goʻzal yor?» Qoʻllariga berib oyna, dedimki: Kimning aksin koʻrsang — shu menga dildor. 36 Ey xoja, sen nechun buncha bexabar, Xayolingda kecha-kunduz kumush. zar, Dastmoyang-ku bu olamda bir kafan, Buyurganmi senga kafan, kim aytar? 37 Davronda koʻp koʻzni men giryon koʻrdim, Neki balo boʻlsa, beomon koʻrdim. Nuh-ku ming yil yashab koʻrdi bir toʻfon, Men Nuh boʻlmasam ham ming toʻfon koʻrdim. 38 Dedim: ayt, umrning ma’nosi nima? Dedi: chaqmoq, yo sham’, yoki parvona. Dedim: bu dunyoga bino qoʻygan kim? Dedi: yo goʻl, yo mast, yoki devona. 39 Ufqni qizartdi qon yigʻlab quyosh, Oy tirnadi yuzin, Zuhra yuldi bosh, Tong motamida tun qaro kiyinib, Yoqasin chok etdi qilolmay bardosh. 40 Joningga qasd etgach omonsiz ajal, Bulutdek yosh toʻkdi koʻzim shu mahal, Tuprogʻing ustiga kelganlar dedi: Attang, yer ostida qoldi bir goʻzal. 41 Tong chogʻi yozganda lolalar yaproq, Sahar qushi dodlab derdi, ey oʻrtoq, May ichkim, daraksiz ketar hamma ham, Qoʻzgʻal, yer ostida yotgungdir uzoq. 42 Gʻamingdan oʻldimu dil boʻlmadi shod, Hech kishi etmagay endi meni yod. Ayriliq keltirdi afsus-nadomat, Diydor koʻrmoq endi yoʻqdir, yuz faryod! 43 Ey dil, ishq gʻamini tamanno qilding, Oʻzingni xalq ichra sen rasvo qilding. Har kuni oʻzingcha bir gulni tanlab— Goʻzallar yuzini tamosho qilding. 44 Borma aytmaganning dasturxoniga, Qoʻl uzatsang, qadring tushar, noniga, Qoʻshma oʻzgalarning barra kabobin Qotgan non-u sovuq suving soniga. 45 Kim qilur bu vayron dilim imorat? Kim gunohim uchun berur kaforat? Men ziyorat qildim koʻp qabristonni, Bilmadim kim qilur qabrim ziyorat?! 46 Dilbarimga dedim: ey goʻzal, tannoz, Nechun siniq chiqar ogʻzingdan ovoz? Dediki: tor ogʻzim soʻzni sigʻdirmay, Ushatib-ushatib chiqarar oz-oz. 47 Ohkim xasta koʻnglim hech boʻlmadi shod, Gʻamdan xotirim ham boʻlmadi ozod. Tiriklik niholi bermayin hosil, Boʻldi aziz umrim, darigʻo, barbod. 48 Dunyo doʻstligiga berma xotir hech, Kekdan oʻzga undan boʻlmas zohir hech, Yuz yil yashasang ham oʻlim keladi, Yuz mulkni olsang ham boʻlur oxir hech. 49 Oʻlimingdan falak tutmadi motam, Jamolingni koʻrib boʻlmadi mulzam, Azroil ishidan ajablanaman: Joning ola turib uyalmadi ham. 50 Hamma darddan koʻra ayriliq yomon, Hamma qaygʻudan ham yomondir hijron, Qoʻlimdan kelmaydi sendan ayrilmoq, Jonsan, jondan kechish emas-ku oson. 51 Koʻnglimizga qoʻnmas birovdan gʻubor, Bizdan ham birovga yetmagay ozor, Or va iftixordan uzoqlashganmiz, Na birovga faxru, na birovdan or. 52 Butkul falak ishi — javr ila jafo, Vafo ahli boʻlmas u bilan oshno. . Vafoli kishining iti boʻlaman, Kishidan it yaxshi, boʻlmasa vafo. 53 Dunyo binokorn tuzar qasr-ayvon, Tuzib boʻladi-yu qiladi vayron, Falakka yetkazib bugun toqini, Ertaga etadi yer bilan yakson. 54 Goho goʻzallarning yuzin oʻylayman, Goho zulfin, goho koʻzin oʻylayman. Alqissa, husningdan qaysi zavq bersa, Oʻsha zamon shuning oʻzin oʻylayman. 55 Ishq biyobonida yurmoq ham mushkul, Undan oyoq yigʻib turmoq ham mushkul, Hammadan mushkulroq shuki, har joyda Yoring ma’lum, lekin koʻrmoq ham mushkul 56 Ba’zi vaqt boʻlaman ishqdan begona, Qangʻusiz rohatga yaqin hamhona, Toʻsatdan bir goʻzal uchrab qolganda— Yana yoʻldan urib qilur devona. 57 Koʻzgumga berardim kechqurun sayqal, Boqdim unga tiniq boʻlgan bir mahal, Shuncha koʻp koʻrindi oʻz aybimki, men Oʻzgalar aybini unutdim tugal. 58 Dagʻal dili doim ezilgan boʻlur, Talab yoʻli unga toʻsilgan boʻlur, Yomon-yaxshi bilan kim kelisholsa, Dili shodu gʻamdan qutulgan boʻlur. 59 Mahmud, noshukurlik har kimda yomon, Ayb-aybu, lek yetuk haqimda yomon, Kiyim eskirgani aybga qoʻshilmas, Ayb shunda — gar boʻlsa kiyimda yomon. 60 Shodmiz, qaygʻumiz yoʻq aslo ayyomdan, Saharlik boʻlganu qaygʻu yoʻq shomdan, Gʻoyibdan pishgan non kelib turganda, Xomtama emasmiz, tama yoʻq xomdan. 61 Yerga aralashib yotar necha dil, Jahon zarralari — lab, tish yoki til, Yerdan unib chiqqan sunbul, yo gulni Goʻzallarning sochi, yo yuzi degil. 62 Afsuski, topilmas hamdam bu damda, Bir vafoli yor yoʻq aslo olamda, Odamlardan vafo istama zinhor, Vafo odati yoʻq bani odamda. 63 Podsholik istasang, boʻl el gadosi; Oʻzingni unutu, boʻl el oshnosi. El toj kabi boshga koʻtarsin desang, El qoʻlin tutginu boʻl xokiposi. 64 Tuproq toʻshagida yotgan koʻp koʻrdim, Yer qora bagʻriga botgan koʻp koʻrdim, Yoʻqlik olamiga koʻz tashlaganda, Kelmagan koʻp koʻrdim, ketgan koʻp koʻrdim. 65 Hayot mayi boʻlur tiniq, quyqa ham, Kiyim ham gohi boʻz, gohi beqasam. Bular ogʻir emas oqil oldida, Zor oʻlmoqliq boʻlur juda ogʻir dam. 66 Ey dil, shohi toʻnni qilmagil havas, Eski kiymoqlikni ham etmagil bas, Yengil oʻtsin desang oʻz kuningni sen, Qaram qilma oʻzni birovga abas. 67 Yoʻlga boqki, yoʻlchi odamlar ketdi, Gʻofil oʻtirmaki, hamdamlar ketdi, Bir qavm senga yaqin va uygʻun edi, U qavm oʻtib, yaqin odamlar ketdi. 68 Ajal shunday dardki, yoʻq unga darmon, Shohu gadolarga beradi farmon. Kirmon podshohikim yerdi Kirmonni, Endi yegay uning oʻzini Kirmon . 69 Bechora dilim-ku hayotdan bezor, Bu aziz umrim ham koʻz oldimda xor. Boshimdagi tojim — yengiltak boshbogʻ, Tanamdagi boshim — ogʻir, zil dastor. 70 Men kimmanki, mendan savob kutarlar, Yeb yotganim uchun javob kutarlar. Malak ham hisobda boʻlmagan joyda Nima uchun mendan hisob kutarlar. 71 Dardu alam bilan umrin sarflash hayf, Qaygʻu tikanidan jonni asrash hayf, Jahon bogʻi ichra quyosh gulidek Gʻunchalik lazzatin totmay gullash hayf! 72 Donish erur otgan oʻqim nishoni, Dadillik manbai — bilimim koni. Ezgulik osmonin mahbusiman men, Zanjirim — fazo-yu samo ummoni. 73 Dimogʻimdan oxir savdo gul ochdi, Rasvolik pardasin tori til ochdi. Devonaligimdan boshimdagi dogʻ Butun vujudimdan gul-yuz xil ochdi. 74 Har nuqta xatimda yongan yurakdir, Har harfi qorongʻu zulmat demakdir. Chekmasman oqshomlar shamning minnatin, Chunki, fikrim shamdan shu’laliroqdir. 75 Diltanglikdan chaman koʻzimga goʻrdir, Nazdimda gul jarohati nosurdir Tuzsizlik — shoʻrlikning aksi-ku, axir, Nega baxtim ham tuzsiz, ham shoʻrdir? 76 Ulusga qaygʻurur shoh emas, darvesh, Zero u darveshdir, darveshdir, darvesh. Buzuq devorlardan tashvish bor, lekin, Siniq koʻngullardan koʻproqdir tashvish. 77 Roziliging, zohid, raddan battaroq, Hamma ishing baddir, baddan battarroq. Kofirsan-ku! Nega: «Moʻ’minman!» — deysan? Sendek moʻ’min, bil, murtaddan battarroq! 78 Ma’rifatning tili — cholgʻu — noyimdir, Aqlim — qilich, soʻzim oʻqu yoyimdir. Imtiyozlar mulkin shohi bilurkim, Soʻz maydoni — ishgʻol qilgan joyimdir. 79 Rashkingdan bogʻda gul oʻzni soʻldirur, Loladek koʻksin dogʻ bir-la toʻldirur, Jamoling shu’lasi yoritgan joyda Chiroq oʻz nurini oʻzi soʻndirur. 80 Ey ishq, nechuk oʻtsan, axir, duding yoʻq? Ey gʻam, nechuk kuysankim, suruding yoʻq? Ey istak, nechuksan, tutqich bermaysan, Ey shodlik, nechuksankim, vujuding yoʻq?! 81 Bu charx fitna oʻqin qon toʻkar etmish, Tinchlik davrin balo qoʻzgʻatar etmish. Yigirmas mehr ipin vafoga bu charx, Bu charx kina tigʻin tez kesar etmish. 82 Nomingdanki, topar har ayyom sharaf, Shunday nomki, keltirar bu nom sharaf. May ichmay netarsen sharafli kunda? Baxsh etur fayzu keltirur jom sharaf! 83 Yoʻq osmonda, yerning yuzida ham tuz, Dengizning suvida, muzida ham tuz. Tuz koʻzdan oqqan qon tufayli tuzsiz, Ajab zamonki, yoʻq tuzida ham tuz! 84 Har zamon koʻnglimni qilib parishon, Loladek dil kulin sochaman har yon. Har tun qum soatdek firoq gʻuborin Boshimga sochaman har soat, har on. 85 Qilmishingdan, zohid, uyatgil, uyat! Chunki tiling boshqa, boshqadir niyat! Nim tovus, nim kaklik vujuding, zohid, Oyogʻing goh chipor, goh qirmiz, illat! 86 Nodon gʻiybatiga boʻlibman nishon, Qaytargʻum hujumni, menman pahlavon! Malomat qilurlar johillar, chunki, Bilimda erurman nodiri zamon. 87 Har yoqdan gʻam otgan toshni koʻraman, Koʻz ochsam — chimirilgan qoshni koʻraman. Qachongacha poymol etib fikrimni, Tizza koʻzgusida boshni koʻraman?! 88 Oʻtda ayniguchi sergʻash emasman, Sof oltinman, misi barkash emasman, Qaynoqman va sofman quyosh nuridek, Oydek sovuq, dogʻlik barkash emasman! 89 Soʻzparastman, fayzli nafas istayman, Bir lutfda yuzlab havas istayman. Bu nokaslar loyiq emas tinglashga, Nozik soʻzga bir serhavas istayman- 90 Mazmunin peshanam xatidan soʻray, Taqdirim qay yoʻsin va qachon soʻray, Yaxshisi koʻksimni yorib bu holning Aslini qon toʻlgan koʻnglimdan soʻray! 91 Orzuning ilgida koʻrganim har gul, Bilgumki, bogʻida ekkan u sofdil. Hajrining jamida ichganim qar qon, Lablarin rangidan, rang olgan deb bil. 92 Ey dil, tildek dushmani jon emasmiz. Urma tigʻing, bilgil, zabon emasmiz- Qachongacha sen gʻaflatda, biz — uygʻoq, Mudragan baxt, senga posbon emasmiz! 93 Ey charxi falak, zamonayi dunparvar, Teskari yurishing toʻgʻriga xatar: Nodon bosh ustida-yu dono poymol, Yo rab, bu falakni et zeru zabar. 94 Dardmandam, dardmandam, butkul dardmandam, Orazing sham’idan oʻrgulay har dam, Gar vasling davlati muyassar boʻlsa, Surayin poyingga bu roʻyi zardam1 95 Qanday yaxshi bir ra’noga boʻlsang yor! Sahrodagi shabbodadek xushraftor, Bahor keldi, doʻstlar, gashtin suraylik, To kelguncha bizsiz oʻtguvchi bahor. 96 Necha yil ilm-hunar payida boʻldik Necha yil zar-zevar payida boʻldik, Olam sirlaridan boʻlganda ogoh— Bori ishni tashlab Qalandar boʻldik. 97 Sen, albatta, topib bir dono, oʻltir, Yoinki, topib sen bir ra’no, oʻltir, Topilmasa senga gar ikkisi ham, Behuda kechirma vaqt, tanho, oʻltir. 98 Yomon koʻz koʻrmasin ul koʻzlari mast, Koʻrmasin ofat ul labi mayparast, Murodim shudirkim, xudodan doim, Muborak qaddiga yetmasin shikast! 99 Doʻstim, ertalikning gʻamin yemagil, Bu bir naqd nafasni gʻanimat bilgil, Bu eski eshikdan oʻtarmiz bir-bir, Yotgaymiz oʻshanda bizlar koʻp ming yil. 100 Falak charxi ichra bizlar hayronmiz, Fonus misol xayol qilib sarsonmiz, Quyosh charogʻ boʻlsa, jahon bir fonus, Qoʻgʻirchoqdek tunda biz sargardonmiz. 101 Boshu koʻngul qora, goʻyoki lola, Koʻz gʻuncha ogʻzidek limmo-lim jola. Koʻnglimning yonidan oʻtkuchi dedi: Qulogʻimda qolmish hazin bir nola. 102 Zamonning zarbidan bosh beidrokdur, Na dilning koʻzgusi qaygʻudan pokdir, Sa’y etma toʻkib ter tarbiyatimga, Tuproqni yuvsang ham u xokdir, xokdir! 103 Nazar topgan kimsa — qiymatli gavhar, Kam oʻylagan kimsa boʻlur benazar, Ishqsiz kamol boʻlmas ushbu olamda, Kosadan muroddir, asli, kosagar! 104 Qoʻzingdir noz bilan jono goʻzalroq, Gʻamzangdan karashma sozidir quvnoq, Ovlagay dil qushin xuddi baliqdek, Muattar sochingdir ham ip, ham qarmoq. 105 Tavbamga tayandim, sharobim keltir, Iztirobim ortdi gulobim keltir, Soʻndirar tutsang jom xumorim oʻtin, Oʻt tushdi koʻnglimga kel, obim keltir. 106 Hidoyat izlayman, sen yoʻldan urma, Nasimdek yuguray, yoʻlimni burma, Yoʻlingga gullardan solma poyondoz, Serob qil, xokboʻyman, koʻzlarga surma. 107 Hamdamlar kibr ila soʻzlarlar soʻzin, Chamanda gul deya bilurlar yuzin, Tunu kun soyam-la soʻzlashurman men, Yosh bola koʻrgandek koʻzguda oʻzin. 108 Shikoyat qilma, ey ta’magir nopok, Tuproqdan or etmam, chunki oʻzim xok Choʻpni ham eltolmas bu suvdan hech kim, Gavhar senga boʻlsin, menga bas xoshok! 109 Har kimsa ham senga oshino boʻlmas, Seni kimki, bilmas u shaydo boʻlmas. Dardingda boʻlaman rasvo va lekin, Dardingni asrayman, u rasvo boʻlmas. 110 Parhez bemaza-yu tuzsizdir taqvo! Gunohda ham afsus, maza yoʻh aslo! Yuvdi suv tuzini hamma narsaning, Oldi yel mazani, bu qanday savdo?! 111 Xudoni yod etib, biyobon ketdik, Biz tan olamidan jon tomon ketdik. Tunu kun fikr etdim yetmish ikki yil, Sarson boʻlib yurdik, ham hayron ketdik, 112 Oqil aqli hisga giriftor boʻlmas, Hasad qilgan bilan tillo xor boʻlmas, Nomard — it kabidir, mard buyuk daryo, Daryo it damidan hech murdor boʻlmas. 113 Tun — ikkiqat xotin, ne tugʻar ekan? Zamona hukmidan ne yogʻar ekan? Umr avvalida ne keldi, koʻrdik, Koʻrarmiz — oxiri ne boʻlar ekan? 114 Yomon bilan ulfat boʻlma, yur yiroq, Yoʻlinga don sochib, qoʻyadi tuzoq. Yoyni egri koʻrib, toʻgʻriligidan— Oʻq undan qanchalik qochganiga boq! 115 Oh tortgan chogʻingda yoʻlga koʻe tutgil, Yoʻlda quduq bordir, ehtiyoting qil, Doʻst uyida mahram boʻlgan vaqtingda Qoʻlingni, koʻzingni, dilni tiya bil. 116 Dil koʻyini kezdim, bu menga odat, Pokki ham yuviqsiz etdim ziyorat. Ramazon roʻzasin tutmaganimga — Yuviqsiz namozim boʻldi kaforat. 117 Toki bor gʻayratu mardlikdan asar, Ahlu ayolingni etma darbadar, Meva shoxi agar devordan oshsa, Yoʻlovchilar unga beshak qoʻl choʻzar. Sayyor Ruboiylar Xususida Ruboiy janri ulugʻ Xayyom sharofatidan, uning moʻ’jizakor qalami qudratidan shuhrat topgani hammaga ayon, ammo bu shoirning oʻz umrida qancha ruboiy yozgani hech kimga ma’lum emas. Hanuzgacha bu muammoni Eron olimlari ham, Yevropa sharkshunoslari ham hal etolmay garang. Bu olimlarning bir qismi, Xayyom ruboiylari 100 bilan 125 atrofida, deb taxmin qilishsa, boshqalari Xayyom ruboiylari 1000dan ziyod deb, da’vo qilishadi. Biroq har ikki tomonning da’vosida ham hech qanday asos yoʻq. 100 bilan 1000 raqami orasida yer bilan osmonday katta tafovut bor, bu ulkan tafovut rost bilan yolgʻon orasidagi jarlikdir. Ruboiyotda shoirning nomi — taxallusi kamdan-kam zikr qilinadi. Bu hol tazkirachilarni mushkul ahvolga solib, ayrim ruboiylarni, ularning biri, bir shoirga nisbat bersa, boshqasi ikkinchi shoirga nisbat beradi: bu xil taxminlar natijasida bir qancha sayyor ruboiylar vujudga kelib, ular kitobdan-kitobga koʻchib yuradi. Shunday sayyor ruboiylarning ba’zilari Pahlavon Mahmud ruboiylari majmuasiga ham kirib qolgan. Chunonchi, Pahlavonning 1962 yilda nashr etilgan «Ruboiylar» kitobiga 56 ruboiysini oʻzbekcha tarjimasi bilan kiritgan edik. Yosh olimlarimizdan Yoqubjon Ishoqov bir yillik umrini sarf qilib, shu ruboiylarni forsiy ruboiynavislarining asarlariga chogʻishtirib qarasa, Pahlavon Mahmudga nisbat berilgan 56 ruboiyning beshtasi boshqa shoirlarning sayyor ruboiylari boʻlib chiqibdi. Garchi bu ish oʻta sermehnatu kamhosil boʻlsa ham shoyoni tahsindur. Men yosh olimning bunday sinchkovligini yuksak baholab, oʻsha sayyor ruboiylarni Pahlavon Mahmud asarlari tarkibidan ajratib, tabarruk uchun maxsus bobga koʻchirdim. Tazkiralarda ular quyidagi shoirlarga nisbat berilgan ekan: Mahsatiyga nisbat berilgani: Dunyo bamisoli bir zarrin koʻza, Suvi goh shirinu, goh achchiq boʻza, Ey gʻofil, umringga bino qoʻyma koʻp, Qazoyi muallaq turar bosh uza. T. Jalolov tarjimasi Sulton Ya’qubga nisbat berilgani: Dunyoda shodlikni juda kam koʻrdim, Har bir xursandlikda ming-ming gʻam koʻrdim. Bu eski saroyning har tarafida — Yoʻqlik dashti sari eshik ham koʻrdim. Shu ruboiyning ikkinchi varianti: Dunyoda qaroru sabot gʻoyat kam, Har bir shodligida ming qaygʻu alam, Bu eski saroyning har tomonida Rahnalar ochilib — koʻrinur adam. Hiloliyga nisbat berilgani: Dunyoda hech kishi emasdir xurram, Bani odam boʻlmas shodlik-la hamdam, Kimdaki boʻlmasa zamona gʻami, Yo olamdan emas, yo zmas odam. Urfiy Sheroziyga nisbat berilgani: Tizzam kelin kabi toʻldirib quchoq, Koʻyingda yotardim kecha-tungi choq Yoʻq edi koʻzimdan oʻzga yopiqlik, Bosh osti yostigʻim edi shu quloq. Muinzoda tarjimasi Kitobning birinchi nashriga kirib qolgan munozarali, sayyor ruboiylar mana shular xolos. Biz bu kitobning ikkinchi nashri uchun Pahlavonning yana 65 ruboiysini tanlab tarjima qildik. Ammo qoʻlyozmani nashriyotga topshirishdan avval, Xayyom ruboiylari bilan solishtirib qarasam, bir falsafiy ruboiy (bir oz tafovut bilan) har ikki shoirning ruboiylar majmuasiga kiritilgan ekan. Bu ruboiyni Shoislom Shomuhamedov Xayyomga nisbat berib, kamina esa, Pahlavon Mahmudga nisbat berib tarjima qilibmiz. Mana shu ruboiylar: Ul qodirki arzu aflok yaratdi, Koʻngilda dogʻ, dilni gʻamnok yaratdi, Mushkin zulflarni-yu, yoqut lablarni Yerga qorib, oxirda xok yaratdn. T. Jalolov tarjimasi Ulki jahon tuzdi, charx, aflok tuzdi, Koʻngilga dogʻ soldi, ham chok-chok tuzdi, Juda koʻp yoqutlab, oyyuzlilarni Yer ichra jo qildi, bir kaft xok tuzdi. Sh. Shomuhamedov tarjimasi Sayyor ruboiylar haqida gap ketgach, oʻzim bevosita aralashgan bir voqeani arz etmoqchiman. Gap shundaki Ibn Sino va Umar Xayyom muxlislari koʻpdan beri bir ruboiy ustida talashib yurishadi. Mana oʻsha ruboiy: Qaro yer qa’ridan to avji zuhal, Koinot sirlarin barin qildim hal, Koʻp mushkul tugunni yechdim, angladim, Yechilmay qolgani — birgina ajal!... Bu ruboiy janrining eng mumtoz, eng nodir namunasidir albatta. Shoislom Shomuhamedov bu ruboiyni a’lo darajada tarjima qilibdi. Biroq bu bebaho purma’no ruboiy kimning qalamiga mansub? Shoislom Shomuhamedov bu ruboiyni Xayyom qalamiga mansub deb tarjima qilgan. Ammo Ibn Sino hayotini sinchiklab tekshirgan, shu mavzuda tarixiy roman yozgan V. Smirnova-Rakitina Ibn Sinoning barcha ruboiylarini, jumladan bu ruboiyni ham oʻz asari tarkibiga singdirib yuborgan. Adibaning ushbu romanini oʻzbek tiliga tarjima qilib turgan paytimda (mening iltimosim bilan) Erkin Vohidov shu ruboiylarni ruschadan oʻzbekchaga tarjima qilib bergan edi. Mana shulardan namunalar: Jahonda qolmadi men bilmagan fan, Na mushkul boʻlsa yechdim, donish ilan, Va lekin bu oʻlim otlik tugunni, Yecholmasdan oʻtar boʻldim jahondan. Mening kufrim ayblarga dilimdan oʻzga sulton yoʻq, Bu olamda mening pokiza imonimdek imon yoʻq. Musulmonlikda men ahli zamon ichra edim tanho, Agar kofir esam men ham, bu dunyoda musulmon yoʻq. Rostini aytsam, men oʻzim ham ellik yildan beri bu ruboiyni Ibn Sinoning asari deb yuraman va bu e’tiqoddan qaytishim ham amri mahol. Zero ruboiyning ruhi, unga singdirilgan teran fikr va nadomat ohangi uni falakiyot, tabiiyot va tabobatdan moʻ’jizalar koʻrsatgan ulugʻ allomaning asari ekanini ravshan koʻrsatib turibdi. Biz bir ishora bilan Pahlavon kitobi tarkibidagi shubhali ruboiylarni chiqarib tashladik, biroq hamma ham bu tazkiralarga bizdek ehtirom bilan qaramaydi chogʻi. Boʻlmasa 5 asrdan buyon hamma tazkiralarda Pahlavon Mahmudga nisbat berib kelingan «Qanzul haqoyiq»ni 1967 yilda Eronda Mahmud Shabustariyga nisbat berib nashr qilishni nima deb tushunish kerak? Nahotki, eronlik Said Muhammad Ali Sofir bu mashhur tazkiralardan bexabar boʻlsa? Balki tazkirachilar xato qilgandir? T. Jalolov, Toshkent — 1975 yil

Muallif: Pahlavon Mahmud