Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo]

Tarjimondan
Insonning Yerdagi umri mobaynida amalga oshiradigan ishlari nimalardan iborat? Oʻz Taqdiri yoʻlidan borib, koʻngliga tukkan orzu-umidlarini amalga oshirishi uchun insonga eng zarur narsa nima?..
«Alkimyogar» romani mana shunday koʻlamli, mazmunan falsafiy, mohiyatan esa oddiy insoniy muammo haqida.
Asar muallifi— hozirgi zamonning mashhur yozuvchisi braziliyalik Paulo Koelo.
«Alkimyogar» Richard Baxning «Oqcharloq Jonatan» yoki «Sharpalar» asarlariga oʻxshamaydi. Ekzyuperining «Kichik Shahzoda»siga ham oʻxshash tomonlari juda kam. Biroq negadir «Alkimyogar»ni oʻqiganda beixtiyor oʻsha rivoyat-qissalar yodga tushadi. Zotan, bu asar aynan hozirgi zamon kitobxonlari uchun yozilgandek va «Alkimyogar»ning turli davlatlar arboblariyu, mashhur san'atkorlar hamda hozircha bir yuz oʻn yetti mamlakatdagi millionlab adabiyot muxlislari tomonidan sevib oʻqilishi shundan dalolatdir.
«Bizning sayyoramizda bir buyuk haqiqat barqaror: agar siz chindan nimanidir orzu qilsangiz, unga albatta erishasiz. Zotan, bu orzu Olam Qalbida ham tugʻiladi va ayni shuning oʻzi sizning Yerda mavjudligingiz tasdiqi, sizning taqdiringizdir», deb yozadi P. Koelo.

Orzu yoʻlidagi toʻrt toʻsiq
«Sofiya» nashriyoti chop etgan «Alkimyogar» romanining birinchi nashrini qoʻlga olib, chin dildan quvondim. Bir necha yil mobaynida rossiyalik tashabbuskor kitobxonlar bu kitobni imkon darajasida yoyishga urinishdi— Internetga joylashdi, qoʻlbola kitob shaklida tayyorlab almashib oʻqishdi, asar matnining fotonusxasini chiqarishdi. Biroq barcha sa’y-harakatlarga qaramay, turli bahonayu sabablar bois, hozirgacha «Alkimyogar»ni kitob tarzida nashr etib, bozorga olib kirishning iloji boʻlmagan edi.
Mana, nihoyat uni nashr qilib, talab darajasida tarqatishga jur'at etadigan nashriyot chiqib qoldi. Romanda hikoya qilingan choʻpon bola Santyagoning sayohati bilan bogʻliq voqealar asosida yotgan tub ma’no-mazmun— bu «Oʻz Taqdiring» tushunchasidir. «Oʻz Taqdiring» nima degani? Bu Xudo tomonidan bizga buyurilgan, umrimiz mobaynida ado etishimiz lozim boʻlgan oliy majburiyat, har qaysimizning bosib oʻtadigan oʻz yoʻlimizdir. Biz har safar biror-bir amalni quvonch va hafsala bilan bajarganimizda, Oʻz Taqdirimizga mos tarzda ish tutgan boʻlamiz. Biroq yorugʻ orzu-niyatlarga peshvoz chiqishday baxtga erishmoq uchun bu yoʻldan matonat bilan oʻtish har kimga ham nasib etavermaydi.
Xoʻsh, nima uchun hammaning ham istak va orzulari ushalavermaydi?
Bunga toʻrtta toʻsiq xalal beradi. Birinchisi shundan iboratki, goʻdaklik paytdayoq, hayotda erishishni juda istagan narsalarga intilganimizda, yoʻq, bu narsalarga erishib boʻlmaydi, degan gapni quloqqa quyib qoʻyishadi. Bola: harchand urinmay, baribir oʻzim xohlagan narsaga erisholmayman, degan fikr bilan ulgʻayadi. Shu tariqa, yillar mobaynida qalbida turli xil shubha-gumonlar va qoʻrquvlar ildiz otadi, umidsizlik va aybdorlik tuygʻusi kuchayib boradi. Va bir kun kelib, Oʻz Taqdirini yashash istagi shu ogʻir yuk ostida qolganini anglaganda, oʻziga in'om etilgan oliy imkonni yoʻqotib qoʻyganday tuyuladi. Biroq aslida bu imkon uning qalbida yashayotgan boʻladi.
Shunga qaramay, kishi qalbi tubidagi orzu-niyatini yuzaga chiqarishga, amalga oshirishga bel bogʻlab kirishguday boʻlsa, uni yana bir sinov kutadi: bu— sevgi, mehr-muhabbatdir. Kishi hayotda nimaga erishmoqchi ekanini yoki qanday sinovlarga bardosh bera olishini biladi, biroq orzusiga yetish uchun hamma narsadan voz kechsa, oqibatda oʻz yaqinlariga ozor yetkazib qoʻyishdan qoʻrqadi. Inson mehr-muhabbatning orzu yoʻlida toʻsiq emasligini tushunmaydi, zotan, sevgi xalal bermaydi, balki aksincha, harakatga ragʻbat uygʻotadi. Faol insonga chindan yaxshilikni ravo koʻradigan, unga doimo yelkasini tutishga shay odam uni tushunishga va qoʻllab-quvvatlashga tayyor boʻladi.
Kishi sevgining toʻsiq emas, balki tayanch ekanligini anglab yetgan chogʻda, unga uchinchi toʻsiq xavf soladi: bu— omadsizlik va magʻlubiyatlardan qoʻrqish tuygʻusi. Oʻz orzulari yoʻlida kurashayotgan odam boshqalardan koʻra kuchliroq zahmat chekadi, harakatlari zoe ketayotgan damlarda esa u, odatdagiday, «boʻlsa boʻlar, boʻlmasa gʻovlab ketar», degan maslakka iyak suyamaydi. Aslida ham, u aynan orzu yoʻliga oʻzini butunlay baxshida etganini anglaydi. Shuningdek, u Oʻz Taqdiri belgilagan yoʻl barcha yoʻllar kabi mashaqqatli ekanini anglaydi. Oradagi farq shundaki, u tanlagan yoʻl olib boradigan manzil oʻzgacha— bu manzilda yurak javhari mavjuddir. Shu bois Nur Askari eng ogʻir damlarda suv va havodek zarur sabr-qanoatga ega boʻlishi va doimo borliq Olam chorasiz, oʻta tang vaziyatlarda ham uning orzulari amalga oshishiga yordam berajagini yodda tutmogʻi kerak.
Siz: bu yoʻlda magʻlubiyatlarning, omadsizliklarning ham nafi tegadimi, deb soʻrarsiz.
Nafi bormi, yoʻqmi, bundan qat'i nazar, ular roʻy beradi. Inson oʻzining orzu-istaklari yoʻlida kurashni boshlagan paytda, tajribasizligi tufayli, koʻplab xatoliklarga yoʻl qoʻyadi. Biroq borliqning mohiyati ham shunda-da, yiqilganni yer koʻtaradi, deganlaridek, necha bor yiqilmang, har gal oyoqqa turib olish zarur.
Modomiki, bizning boshqalarga qaraganda koʻproq aziyat chekishimizga toʻgʻri kelar ekan, Oʻz Taqdir yoʻlimizdan yurishimiz shartmi, deb soʻrashingiz mumkin.
Bu shuning uchun ham zarurki, omadsizliklar va magʻlubiyatlar ortda qolgach— ular oxir-oqibat baribir ortda qoladi,— biz toʻla-toʻkis baxt tuygʻusini anglab yetamiz va oʻzimizga ishonchimiz yanada ortadi. Qalbimizning tub-tubida boshimizdan kechirgan gʻaroyib hodisalarga munosib ekanimizga ishonch hosil etamiz. Hayotimizning har bir kuni, har bir soati— bu Sharafli Jang daqiqalaridir. Vaqt oʻtishi bilan biz hayotning har bir lahzasini quvonch bilan qabul qilish va undan huzur-halovat tuyushni oʻrganib boramiz. Kutilmaganda boshimizga tushadigan ogʻir gʻam-qaygʻu chidasa boʻladiganday tuyuladigan, nisbatan yengil tashvishlarga qaraganda tezroq oʻtadi: nisbatan yengil tuyulgan mushkulotlar bir necha yillarga choʻzilishi mumkinki, ular oʻzining ogʻir asoratlarini qoldirgancha, eng oxirgi nafasimizgacha hayotimizga soya solib, qalbimizni muttasil, sezdirmay kemiradi.
Xullas, inson qalbi tubidagi orzu-niyatlarini yuzaga chiqarish yoʻlida kechgan mashaqqatli kurashlarning yurakda qoldirgan jarohatlari izini payqamay, yillar mobaynida umidini yurak tafti bilan oziqlantirib, umr boʻyi intilganiga erishadigan fursat yetganda— koʻngil istaklari amalga oshishi ayon, ehtimol, ertaga orzusi roʻyobga chiqishiga ishonchi komil boʻlganda— xuddi shu pallada uni soʻnggi toʻsiq kutadi: bu— butun hayoti davomida unga hamroh boʻlgan orzulari ijobatidan qoʻrquv hissidir.
Oskar Uayld yozganiday, «odamlar doimo eng yaxshi koʻrgan narsalarini vayron qiladilar». Haqiqatan ham shunday. Umr boʻyi orzu qilgani nihoyat roʻyobga chiqa boshlaganini anglash hissi inson qalbini aybdorlik tuygʻusiga chulgʻaydi. Tevarak-atrofga boqib, u koʻplab kishilar istaklariga yetolmaganiga guvoh boʻladi va shunda oʻzi ham bunday gʻalabaga munosib emasligini oʻylay boshlaydi. Oʻz orzusi yoʻlida qancha qiyinchiliklarni boshdan kechirganini, koʻp narsani qurbon qilganini unutadi. Men hayotda Oʻz Taqdirlari yoʻlidan yurib, mashaqqatlar chekib, katta maqsadlariga erishishlariga atigi ikki qadam qolganida— eng oxirgi daqiqalarda talay ahmoqliklarga yoʻl qoʻyishgan odamlarni uchratdim. Oqibatda ularning, qoʻl uzatsa yetguday, amalga oshaman deb turgan orzu-niyatlari oqlanmay qolib ketgan.
Xullas, ana shu toʻrt toʻsiqning orasida bu— soʻnggisi eng makkor toʻsiq, chunki u allaqanday sirli-muqaddas pardaga burkangan— orzular ijobatining quvonchlariyu, gʻalaba samaralaridan bahramandlikning kushandasi. Inson mislsiz kurashlar evaziga erishgan gʻalabasiga oʻzining munosib ekanini anglab yetganda Yaratganning inoyatiga doxil boʻladi va unga bu joyda, Yerda umrguzaronlik qilayotganining asl mohiyati ochiladi.
«Alkimyogar» romanida, ramziy shaklda, mana shular haqida hikoya qilinadi.
Paulo KOELO
2000 yil, iyul

J.ga bagʻishlanadi.
— Buyuk Ijod sirini anglagan Alkimyogarga.
Oʻz yoʻllarida davom etishdi. Iso bir qishloqqa kirdi. Bu yerda Marfa ismli ayol uni uyiga taklif qildi. Uning Maryam ismli bir singlisi bor edi. Maryam Isoning oyoqlari oldida oʻtirib, uning soʻzlarini tinglar edi. Marfa esa tayyorgarchilik ishlari bilan juda ovora edi. Nihoyat u Iso yoniga kelib:
— Hazrat! Singlim bir oʻzimni xizmatda qoldirib qoʻyganiga e’tibor bermayapsanmi? Unga aytgin, menga yordam bersin! — dedi. Iso unga shunday javob berdi:

— Marfa, Marfa, buncha urinib tashvishlanmasang! Zarur boʻlgan bittagina ish bor. Maryam esa oʻzi uchun yaxshi ulushni tanladi va bu undan tortib olinmaydi.Luka bayon etgan Muqaddas Xushxabar, 10:38-42
Muqaddima
Alkimyogar kitobni qoʻliga oldi, uni sayyohlardan kimdir olib kelgan edi. Kitob muqovasiz edi, biroq u muallifning ism-sharifini topdi — Oskar Uayld — va uni varaqlab, tuyqusdan nigohi Nargis haqidagi rivoyatga tushdi.
Kun-uzzun anhor boʻyida oʻz aksiga mahliyo boʻlib oʻtiradigan sohibjamol boʻzbola haqidagi rivoyat Alkimyogarga ma’lum edi: Nargis shu qadar mahliyo boʻlib anhorga termilib qolgan ediki, oxir-oqibat suvga qulab, choʻkib ketdi, qirgʻoqdan esa gul unib chiqdi, gulni uning nomi bilan atashdi.
Biroq Oskar Uayld bu rivoyatni boshqacha hikoya qilgan.
«Nargis halok boʻlgach, oʻrmon nimfalari — driadalar sezdilarki, anhorning chuchuk suvi koʻz yoshdan shoʻrlanibdi.
— Sen nega yigʻlayapsan? — soʻrashdi driadalar.
— Men Nargisga aza tutayapman, — javob qildi anhor.
— Buning ajablanadigan joyi yoʻq, — deyishdi driadalar. — Oqibat shu ekan, axir, u oʻrmondan oʻtganda biz doimo ortidan yugurar edik, yolgʻiz sensan — uning husnu jamolini yaqindan koʻrgan.
— U sohibjamolmidi? — soʻradi shunda anhor.
— Ha, bu haqda sendan oʻzga kim ham bir soʻz ayta olardi? — ajablanishdi oʻrmon nimfalari: — Sening qirgʻogʻingda oʻtirib, sening suvlaringga termilib, azondan shom qorongʻusigacha vaqt oʻtkazgan emasmidi u?
Anhor uzoq sukut saqladi va nihoyat javob qildi:
— Men Nargisga aza tutayapman, biroq hech qachon uning goʻzal ekanini payqamabman. Koʻz yoshlarimni oqizayotganim boisi, har safar u qirgʻogʻimga kelib, egilib suvlarimga termilib oʻtirganida, koʻzlarining tubida mening goʻzalligim yuz koʻrsatardi».
«Naqadar gʻaroyib rivoyat», — Oʻyladi Alkimyogar.

Birinchi qism
Boʻzbolaning ismi Santyago. U qoʻylarini tashlandiq holga kelgan yarim vayrona cherkovga haydab kirayotganda qosh qoraya boshlagandi. Cherkov gumbazi allaqachonlar oʻpirilgan va xaroba holga kelgan, bir paytlar mehrob boʻlgan joydan kattakon tutanjir oʻsib chiqqan.
Shu yerda tunashga qaror qildi Santyago, chirib sinib yotgan eshikdan qoʻylarini ichkariga haydab kiritdi-da, boʻlak-soʻlak taxtalar bilan suruv chiqib ketolmaydigan qilib eshikni tambaladi. Okrugda boʻrilar yoʻq edi, biroq ba’zan qoʻylar uloqib ketib qolar, biror-bir daydi qoʻyni qidirib kun-uzzun ovora boʻlishga toʻgʻri kelardi.
Santyago kamzulini yerga toʻshadi, boshi tagiga yaqinda oʻqib tugatgan kitobni qoʻydi va choʻzildi. Uyquga ketishdan oldin: qalinroq kitob olib chiqqanim tuzuk ekan — ancha vaqt oʻqirdim, yostiq uchun ham qulay boʻlardi, deb oʻyladi. U uygʻonganda hali qorongʻu, tepasida tun choyshabining yirtiqlaridan yulduzlar charaqlab turardi.
«Yana ozgina uxlasam», oʻyladi Santyago.
Uyqusida yana oʻsha – oʻtgan hafta koʻrgan tushi jonlandi va tushni tagʻin oxirigacha koʻrishga ulgurmadi.
U boshini koʻtardi, vinodan bir qultum ichdi. Tayogʻini qoʻliga oldi va mudrab yotgan qoʻylarni turtkilay boshladi. Biroq suruvning katta bir toʻdasi u koʻzini ochgan damdayoq qoʻzgʻalgan, goʻyo u bilan qoʻylar orasida allaqanday sirli aloqa borday, u suruv bilan, mana, ikki yildan beri suv va ozuqa qidirib, bir joydan boshqa joyga sangʻiydi. «Menga shu qadar oʻrganib qolishdiki, hamma odatimni oʻzlashtirib oldi bular, — mingʻilladi u. — Mening hatto kundalik rejamdan ham boxabar».
U yana shu haqda biroz mulohaza qilib, ehtimol, buning aksidir — men ularning odatlarini oʻzlashtirib, suruvning tartibiga tushib olgandirman, degan xulosaga keldi.
Biroq boshqa bir toʻda qoʻy Santyagoning tayoq uchi bilan birma-bir nomini aytib turtkilaganiga qaramay, qoʻzgʻalishga shoshilmasdi. Umuman, uning ishonchi komil edi — qoʻylar Santyago aytgan gaplarni yaxshi tushunardi, shuning uchun ba’zan u kitobchalarning oʻziga yoqqan joylarini qoʻylarga eshittirib oʻqir yoki suruvni haydab oʻtgan shaharlar, qishloqlarda eshitgan yangiliklarni ularga gapirib berardi.
Darvoqe, keyingi paytlarda boʻzbola faqat bir narsa — yana toʻrt kundan keyin oʻzi yetib keladigan shaharda yashaydigan savdogarning qizi haqida gapirardi. U qizni faqat bir marta — Oʻtgan yili koʻrgan. Movut va jun bilan oldi-sotdi qiladigan doʻkondor qoʻylarning junini koʻz oldida qirqtirishni xohlaydi — shunday qilinsa uni aldasholmaydi. Oshnalaridan kimdir Santyagoga shu doʻkonni koʻrsatdi va u qoʻylarini oʻsha tarafga haydadi.
«Jun sotmoqchiman», dedi u doʻkondorga.
Doʻkon peshtaxtasi oldida odamlar uymalashib turardi, xoʻjayin choʻpondan tushlikkacha kutib turishini soʻradi. Santyago rozi boʻldi va yoʻlakka oʻtirib, toʻrvasidan kitobchasini oldi.
— Voy, choʻponlar ham kitob oʻqisharkan-da, bilmas ekanman, — yonginasidan qiz bolaning qoʻngʻiroqday tovushi jarangladi.
U boshini koʻtarib, koʻrinishidan haqiqiy andaluslik, sochlari taqimiga tushgan, qop-qora va mayin koʻzlari esa xuddi bir vaqtlar Ispaniyani zabt etgan mavrlarnikiday qizni koʻrdi.
— Choʻponlar kitob oʻqishi shart emas: qoʻylar har qanday kitobdan ham koʻproq narsaga oʻrgatadi, — javob qildi unga Santyago.
Shu zayl gap gapga ulashib, ular gurunglashib ketishdi va rosa ikki soat miriqib suhbatlashdi. Qizaloq doʻkondorga qiz boʻlishini, hayoti zerikarli, kunlari xuddi ikki tomchi suvday bir xilligini aytdi. Santyago esa unga Andalusiya yaylovlari haqida, yoʻlining ustidagi katta shaharlar haqida eshitganlarini gapirib berdi. Qiz bilan suhbat qurganidan uning kayfi chogʻ boʻldi — axir, bu qoʻylarga gapirgandan yaxshi-da.
— Sen oʻqishni qaerda oʻrgangansan, — soʻradi qiz.
— Hamma qaerda oʻrgansa, oʻsha yerda-da, — javob qildi boʻzbola. — Maktabda.
— Nega endi savoding boʻlsayam qoʻy boqib yuribsan?
Javob oʻrniga Santyago boshqa narsa haqida gapirdi: qiz uni baribir tushunmasligiga ishonchi komil edi. U qizga oʻzining jahongashtaligidan gapirdi, qizning mavrlarnikiga oʻxshagan koʻzlari goh moshday ochilsa, goh hayratdan qisilib ketardi. Vaqt bilinmay oʻtar, Santyago ichida bu kunning tugamasligini, savdogarning doʻkoniga odam yogʻilishini va qoʻylarni qirqtirish bahonasida uch-toʻrt kun shu yerda qolib ketishini xohlardi. Hech qachon hozirgiday holatni tuymagan edi; uning shu yerda umrbod qolgisi keldi. Bu qorasoch qiz bilan kunlari sira ham ikki tomchi suvday bir xil kechmasligi aniq edi.
Biroq shu payt qizning otasi doʻkondan chiqib keldi va suruvni oralab, qirqish uchun toʻrtta qoʻyni ajratib oldi. Keyin kelishilganiday haq toʻladi va dedi:
— Endi bir yildan keyin kel.
Mana, nihoyat oʻshanda belgilangan muddatgacha bor-yoʻgʻi toʻrt kun qoldi. Boʻzbola uchrashishni oʻylab quvonar va ayni chogʻda koʻngli xijil tortardi: bordi-yu qiz uni yodidan chiqarib yuborgan boʻlsa-chi? Axir, ularning shaharchasi yonidan qoʻy haydab oʻtadigan choʻponlar son mingta.
— Boʻlganicha boʻlar, — dedi u qoʻylariga. — Unchalik ahamiyati yoʻq. Boshqa shaharlarda ham qizlar toʻlib yotibdi.
Biroq u koʻnglining tub-tubida buning ahamiyati chindan ham juda katta ekanini his etib turardi. Choʻponlarda ham, dengizchi-yu jahongashta savdogarlarda ham doim intiq boʻlib, sogʻinib yashaydigan bir shahri boʻladi va u yerda, ozod qushday dunyo kezish baxtidan voz kechishga arziydigan hurliqo yashaydi.
Kun yorishib ketdi, Santyago otarini quyosh koʻtarilib kelayotgan tarafga haydadi.
«Qoʻylarga oson, — Oʻyladi u, — hech qanday tashvishi yoʻq. Ehtimol, shuning uchun ularning mendan ajralgisi kelmas».
Aslida ularga hech narsaning keragi yoʻq — suv boʻlsa, tuyoqlari tagida oʻt-oʻlan boʻlsa bas. Santyago Andalusiyaning qaerlarida seroʻt yaylovlar borligini bilsa boʻlgani, qoʻylar unga sodiq hamroh boʻlib, ergashib yuraveradi. Mayliga, kunlari bir zaylda oʻtaversin, ular tirikligida birorta ham kitob oʻqimasa oʻqimas, odamlarning shaharlarda, qishloqlarda bir-birlariga yangiliklarni yetkazadigan tilini ular tushunmasa ham mayliga — baribir ular oʻzlaricha baxtli, suv va yemishga zoriqmasa boʻlgani. Bular evaziga qoʻylar saxiylik bilan oʻz junini, naslini va vaqt-vaqti bilan goʻshtini odamlarga beradi.
«Agar bugun men yirtqich hayvonga aylanib, ularga bir boshdan qiron solsam, otarning yarmidan koʻpini nobud qilganimdan keyingina ular nima boʻlayotganini tushunib yetadi, — Oʻyladi Santyago. — Ular menga oʻz instinktlaridan koʻra ortiqroq ishonadi, chunki faqat men ularni qorin toʻygʻazadigan joyga olib boraman».
U bugun miyasiga kelayotgan gʻalati oʻylardan hayron. Ehtimol, qargʻish tekkan, naqd mehrobidan tutanjir oʻsib chiqqan xaroba cherkovda tunab qolgani uchun shunday boʻlayotgandir? Uyqusida oldin koʻrgan bir tushni qayta koʻrdi, mana, endi sodiq hamrohlariga tish qayrayapti. U kechki ovqatdan qolgan vinodan bir qultum yutdi va kamzuliga yaxshilab burkanib oldi. Yana bir necha soatdan keyin quyosh chosh tepaga keladi, jazirama avjiga minib, suruvni yaydoq dalada haydashning iloji boʻlmay qoladi. Bu pallada butun Ispaniya mudraydi. Kechga boribgina havoning hovuri biroz tushadi, shungacha kun boʻyi yelkasida ogʻir kamzulni koʻtarib yurishi kerak. Boshqa iloji ham yoʻq-da: sahargi salqindan ayni shu kamzul jonni asraydi.
«Ob-havoning injiqliklariga shay turgan ma’qul», — Oʻyladi Santyago kamzuliga tashakkur bildirib, uning ogʻir va issiqligidan mamnun boʻlib. Aslida ham, kamzulning oʻz vazifasi boʻlganiday, Santyagoning ham oʻz qismati bor. Uning peshonasiga yozilgani — dashtu dala kezish. Ikki yil mobaynida u Andalusiyaning yassi togʻlariyu yaydoq dalalarini izgʻib, qancha shahar va qishloqlarni koʻrdi. Santyago movutchining qiziga, oʻzi oddiy choʻpon esa-da, qanday qilib savodxon boʻlib olganini tushuntirishga chogʻlandi.
Gap shunda ediki, u oʻn olti yoshga toʻlguncha diniy maktabda oʻqidi. Ota-onasi uning ruhoniy boʻlishini — oddiy qishloq oilasining faxriga aylanishini orzu qilishardi. Ularning tirikchiligi qiyin kechar, tinim bilmay qilgan mehnatlari, xuddi qoʻylar singari, qorin toʻygʻazishdan boshqaga ortmasdi.
Santyago diniy maktabda lotinchani, ispancha va dinshunoslikni oʻrgandi. Biroq goʻdakligidayoq unda dunyoni koʻrishga ishtiyoq kuchli edi, bu tuygʻu Tangrini anglash yoki insoniyat gunohlarini miridan-sirigacha bilib olishdan ustun keldi. Va bir kuni ota-onasini koʻrgani kelganida, u yurak yutib, men ruhoniy boʻlishni xohlamayman, dedi. U yurt kezishni xohlardi.
— Oʻgʻlim, — dedi bu gapiga javoban otasi, — bizning qishlogʻimizga kimlar kelib ketmadi. Butun dunyodan odamlar bu yerga biror-bir yangilik toparmikanman, deb kelishadi, biroq qanday kelishsa shunday qaytib ketishadi. Ular toqqa chiqishadi, koʻhna qasrni koʻraman deb va oʻtmishning hozirgi zamondan afzal boʻlganiga guvoh boʻlishadi. Ularning, ehtimol, soch-lari oqdir yoki qora tanlidir ular, biroq bizning hamqishloqlardan hech bir ortiq joyi yoʻq.
— Biroq men bilmayman-ku, u yoqlarda, ular tugʻilgan oʻlkalarda qanaqa qasrlar borligini, — e’tiroz bildirdi Santyago.
— Bu odamlar bizning yerimizni, bizning ayollarimizni koʻrishganda, bu yerda umrbod qolgimiz keladi, deb gapirishadi, — davom etdi ota.
— Men esa boshqa yerlarni koʻrishni, boshqa ayollarga qarashni xohlayman. Axir, bu odamlar hech qachon bizning qishloqda qolib ketishmaydi-ku.
— Yurt kezish uchun koʻp pul kerak, bolam. Bizda muqim bir joyda yashamaydiganlar faqat choʻponlar, xolos.
— Iloj qancha, demak, choʻpon boʻlaman, — dedi Santyago.
Ota hech nima demadi, ertalab unga uchta qadimgi tilla tanga solingan hamyonni tut-qazdi:
— Bir kun daladan topib olgandim. Osmondan tushgan desa ham boʻlaveradi. Oʻzingga bir otar qoʻy sotib ol va yurt kezib mol boqib yuraver, qachonki, dunyoda bizning qasrimizday eng zoʻr qasr va bizning ayollarimizday goʻzal ayol yoʻqligini tushunsang, bir kun qaytarsan.
Oʻgʻlini tangriga topshirib fotiha berayotganda, Santyago uning koʻzlariga qarab, qarib qolganiga, muqim hayotning huzur-halovati: yeb-ichishi yetarli va boshida kapasi borligidan qoniqish hosil qilib, oʻzini xotirjam tutishiga qaramay, otasining koʻnglida yurt oshib, el kezib yurish ishtiyoqi soʻnmaganini payqadi.
Ufq qirmizi tusga kirdi, soʻng quyosh botdi. Otasining gaplarini eslab kulimsiradi: u koʻplab qasrlarni va koʻplab goʻzallarni koʻrishga ulgurdi, darvoqe, ular orasida tengi yoʻq bir hurliqo bilan ikki kundan keyin tagʻin uchrashadi. Uning bir otar qoʻyi bor, egnida kamzuli bor, kitobi bor, kitobni xohlagan paytda boshqasiga almashtirsa boʻladi. Muhimi — uning eng aziz orzusi amalga oshayotir: dashtu dala kezib, safar qilib yuribdi. Andalusiyaning qir-adirlari zeriktirsa, xohlagan paytda qoʻylarni sotib, dengizchi boʻlishi mumkin. Agar dengizda suzish joniga tegsa, bu paytga kelib u boshqa shaharlarni koʻrib, boshqa ayollar bilan tanishib oladi, baxtli boʻlishning boshqacha yoʻllarini topadi.
«Bilmadim, diniy maktabda Tangrini qanday topardim», — Oʻyladi Santyago koʻtarilib kelayotgan quyoshga qarab.
Oʻzining safarlarida u doim noma’lum yoʻllardan yurishni ma’qul koʻrardi. Bu cherkovda hali biror marta tunashga toʻgʻri kelmagan, garchi bu oʻlkalarda tez-tez boʻlib tursa-da. Dunyo keng, cheku chegarasi yoʻq va Santyago ozroq vaqt qoʻylarni oʻz mayliga qoʻyib bersa, albatta, qandaydir qiziq voqeaga duch kelardi. Faqat qoʻylar har kuni yangi yoʻllarni topishayotganini, yaylovlar va yil fasllari oʻzgarayotganini tushunmaydi: ularning miyasida faqat qorin toʻygʻazish ehtiyoji bor, xolos.
«Ehtimol, biz ham shunaqadirmiz, — Oʻyladi choʻpon. — Axir, men oʻzim ham movutchining qizi bilan tanishganimdan keyin xayolim biror marta ham boshqa ayollarga ketmadi-ku».
U osmonga qaradi, chamaladi, peshinga qolmay Tarifda boʻladi. U yerda kitobni boshqasiga, qalinrogʻiga almashtirib olsa, suvdonini vinoga toʻldirib, soch-soqolini oldirsa, movutchining qizi bilan uchrashuvga shay boʻladi. U boshqa bir choʻpon qizni ilib ketgan boʻlsa-chi, degan xayolga bormaslikka urindi.
«Hayot shunisi bilan qiziqki, tushlar rostga aylanadi», — Oʻyladi Santyago osmonga koʻz tashlab qoʻyib, qadamini tezlatarkan.
U Tarifda tushni ta’birlaydigan kampir yashashini esladi. Qani aytsin-chi, ikki marta koʻrgan bir tushning ta’biri qanaqa boʻlarkan.
Kampir mehmonni orqa tarafdagi oshxonadan turli
rangdagi plastmassa munchoqlar shodasidan yasalgan parda bilan ajratilgan xonaga yoʻlladi. Xonada stol va ikkita stul bor, devorda Masih yuragi tasviri tushirilgan surat ilingan.
Uy bekasi Santyagoni oʻtirgʻizdi, oʻzi uning qarshisiga oʻtirib, ikki qoʻlidan ushladi va past ovozda duo oʻqidi.
Aftidan, bu loʻlilar oʻqiydigan duo edi. Choʻpon bolaga loʻlilar tez-tez uchrab turardi — ular ham, garchi qoʻy boqishmasa-da, dunyo kezib yurishadi. Odamlar ularni yolgʻon-yashiq aytib kun kechiradi, gunohga botib yashaydi, bolalarni oʻgʻirlab ketadi va bu bolalar keyinchalik ularning asiriga aylanib qoladi, deyishadi. Santyago goʻdakligida loʻlilar oʻgʻirlab ketishidan oʻlguday qoʻrqardi, hozir loʻli kampir qoʻllaridan ushlaganda vujudida oʻsha qoʻrquv uygʻondi.
«Axir, bu yerda Muqaddas Masih yuragi bor-ku», — Oʻyladi u xotirjam boʻlishga va titrogʻini bosishga urinib. Loʻli kampir buni sezib qolishini xohlamasdi. Sodiqligini ta’kidlamoqchi boʻlib ichida duo oʻqidi.
— Juda qiziq, — kaftidagi chiziqlardan koʻzini uzmay
mingʻirladi kampir va yana sukut saqlab turdi.
Boʻzbola battar bezovtalandi. Titroq endi qoʻllariga koʻchdi va u qoʻllarini shoshib tortib oldi.
— Men sening oldingga qoʻllarimga qarab fol och deb kelganim yoʻq, — dedi u loʻlining uyiga qadam bosganiga afsuslanib: yaxshisi, haqini toʻlab, tezroq juftakni rostlasammikan. Shuyam gap boʻldimi, allaqanday tushni ikki marta koʻrgan boʻlsa koʻribdi-da.
— Bilaman. Sen koʻrgan tushingning ta’birini aytib berishimni soʻrayapsan, — dedi loʻli. — Tushlar — bu Tangri biz bilan gaplashadigan til. Modomiki, bu dunyodagi bor tillardan biri ekan, bu tildan men tarjima qila olaman. Biroq Tangri senga qalbing tilida murojaat qilgan ekan, uning aytganlari faqat yolgʻiz sengagina tushunarli boʻladi. Shunisi ham borki, sen maslahat olish uchun kelgan ekansan, men sendan baribir pul olaman.
«Aftidan, ilindim», — Oʻyladi Santyago, biroq chekinishning endi iloji yoʻq. Jur'at choʻpon uchun — odatdagi hol: birida suruvga boʻri oralaydi, birida qurgʻoqchilik roʻy beradi. Jur'at uning hayotini qiziqarli qiladi.
— Men bir tushni ikki marta koʻrdim, — dedi u. — Tushimda yaylovda qoʻylarimni boqib yuribman, shu payt goʻdak paydo boʻldi, u qoʻylar bilan oʻynagisi keldi. Birovning qoʻylarimga yaqinlashishini yomon koʻraman, ular begonadan hurkadi. Faqat bolalarni qoʻrqmay yaqiniga yoʻlatadi, nega undayligini bilmayman. Qoʻylar bolalarning yoshini qanday payqashini tushunmayman.
— Koʻrgan tushingni ayt, — kampir uning soʻzini boʻldi, — ana, qozonim olovda turibdi. Sening puling koʻp emas, mening vaqtim qimmat turadi.
— Bola hadeb qoʻylar bilan oʻynadi, — Santyago biroz iymanib davom etdi, — keyin tuyqusdan meni qoʻlida koʻtardi-da, Misr ehromlariga eltib qoʻydi.
U biroz sekinlab, bu loʻli kampir ehrom nimaligini bilarmikan, degan shubhaga bordi.
— Misr ehromlariga eltdi, — takrorladi u ohista va dona-dona qilib, — u yerda menga: «Agar yana bu yerga kelib qolsang, bekitilgan xazinani izlab topasan», dedi. Va endi menga xazina qaerda yotganini uqtirmoqchi boʻlganida uygʻonib ketdim. Ikkinchi marta ham bu tush xuddi shunday — hech oʻzgarishsiz qaytarildi.
Loʻli kampir uzoq jim qoldi, keyin yana Santyagoning qoʻllaridan ushladi va kaftiga sinchiklab diqqat bilan qaradi.
— Hozircha men sendan haq olmayman, — dedi kampir nihoyat. — Biroq agar xazinani topsang, oʻndan biri meniki.
Boʻzbola sevinganidan kulib yubordi, tushiga kirgan xazina uning folbinga beradigan arzimas chaqalarini asrab qoldi. Bu kampir chindan ham loʻli: loʻlilarning bir qaynovi ichida, deyishadi.
— Boʻlaqol, tushimning ta’birini ayt, — soʻradi u.
— Oldin qasam ich. Xazinaning oʻndan birini menga beraman, deb qasam ich, keyin ta’birini aytaman.
Qasam ichishiga toʻgʻri keldi. Biroq kampir Muqaddas Masih yuragi tasviriga qarab qasamni takrorlashini talab qildi.
— Bu tush Umum Tilida, — dedi kampir. — Men uni ta’birlashga harakat qilaman, garchi bu juda qiyin boʻlsa-da. Ana shu mehnatim uchun men sendan xazinaning oʻndan birini soʻrayapman. Eshit: sen Misrga borishing va oʻzigning ehromingni topishing kerak. Men oʻzim bu narsani eshitmaganman, biroq goʻdak senga ularni koʻrsatibdimi, demak, haqiqatan bu bor narsalar. Ana endi joʻna — u yoqda sen oʻzingning xazinangni topasan, boyib ketasan.
Santyago avvaliga hayron qoldi, keyin afsuslandi. Shu boʻlmagʻur gap uchun kampirni qidirib oʻtirish shartmidi. Yaxshiyam, undan pul olmadi.
— Seni deb vaqtim bekor ketdi, — dedi u.
— Men ogohlantirdim: sening tushingni ta’birlash qiyin. Gʻaroyib koʻringan narsa, sirtdan oddiyday tuyulsa-da, biroq uning magʻzini chaqishga faqat donolar qodir. Men dono boʻlmaganim uchun ham boshqa hunarni, masalan, kaftga qarab fol ochishni oʻrgandim.
— Qanday qilsam Misrga bora olaman?
— Bu mening bosh ogʻrigʻim emas. Men faqat tushni ta’birlay olaman, uni chinga aylantirish mening ishimmas. Aks holda shunday qashshoq yasharmidim, tuqqan qizlarimdan sadaqa soʻrab.
— Agar Misrga bora olmasam-chi?
— Borolmasang — koʻrgan folim uchun sen beradigan haqdan quruq qolaman. Bu birinchi marta boʻlayotgani yoʻq. Endi joʻna, sen bilan gaplashadigan gap qolmadi.
Santyago loʻli kampirnikidan butkul hafsalasi pir boʻlib chiqdi va minbad tushlarga ishonmaslikka qaror qildi. Shu payt, ishlarga kirishish kerakligi xayoliga keldi: doʻkonga yoʻl oldi, yegani ul-bul xarid qildi, kitobini qalinrogʻiga almashtirdi, yangi vinoni tatib koʻrmoqchi boʻlib, maydondagi oʻrindiqqa oʻtirdi. Kun juda issiq edi, vino sehrli tarzda boʻzbolaning hovurini bosdi.
U qoʻylarini shahar chetida, yaqinda tanishgan doʻstining molxonasi yonida qoldirdi. Viloyatning hamma joyida Santyagoning joʻralari bor edi — shuning uchun ham u yurt kezib yurishni yaxshi koʻrardi. El oralasang yangi doʻst orttirasan — u bilan har kuni koʻrishib turish hecham shart emas. Atrofingda doim bir xil odamlar boʻlsa — xuddi diniy maktabda oʻqib yurgan paytdagiday — Oʻz-oʻzidan ular sening hayotingga aralasha boshlaydi. Hayotingga aralashib turib, biroz vaqt oʻtgach, uni oʻzgartirgilari kelib qoladi. Agar sen ular xohlaganday boʻla olmasang — arazlashadi. Har kim oʻzicha bu dunyoda aynan qanday yashash kerakligini aniq biladi.
Biroq hech kim oʻzining shaxsiy hayotini negadir yoʻlga sola olmaydi. Bu xuddi loʻli kampirning amaliga oʻxshaydi, u tushlarni ta’birlaydi, lekin rostga aylantirishga qurbi yetmaydi.
Santyago quyoshning botishini kutishga qaror qildi, shundan soʻng qoʻylarni yaylovga haydasa boʻladi. Movutchining qizi bilan uchrashishga hali uch kun bor. Hozir esa shu yerlik ruhoniydan almashtirib olgan kitobni oʻqishga kirishdi. Kitob qalin edi, birinchi betida kimningdir dafn marosimi tasvirlangan va boz ustiga qahramonlarning ismlari shunaqa gʻalatiki, ovoz chiqarib aytsang tiling qoqilib ketadi. «Agar bir kun kelib men kitob yozadigan boʻlsam, — Oʻyladi boʻzbola, — kitobimning har bir betida yangi qahramon boʻladi, kitobxonlar kimning ismi qanaqaligini eslab ovora boʻlib oʻtirmaydi».
U endi kitobni ochib, marhumni qorga qanday koʻmishgani tasvirini berilib oʻqiyotganida (tepadan quyosh ayovsiz kuydirib turganiga qaramay, Santyagoning eti junjikdi), bir qariya kelib, uning yoniga choʻkdi va uni gapga tortdi.
— Ular nima qilishayapti oʻzi? — maydondagi odamlarni koʻrsatib, soʻradi u.
— Ishlashayapti, — roʻyxush bermay javob qildi boʻzbola, goʻyo oʻzini berilib kitob oʻqiyotganday koʻrsatib.
Aslida esa u muvutchining qizining koʻz oʻngida toʻrtta qoʻyning junini qanday qirqishini oʻylardi. Chunki qiz uning nimaga qodirligini koʻradi. Santyago bu manzarani tez-tez koʻz oldiga keltirar va har gal xayolida qiziqib qarab turgan qizga qoʻyni dumidan boshlab boshi tomonga qirqib borish kerakligini tushintirardi. U yana bir qancha gʻaroyib voqealarni ham xotirasida jamlab, qoʻylarni qirqayotib, ularni qizga aytib berishga chogʻlanardi. Bu voqea-larni kitoblardan oʻqib olgan edi, biroq bularni oʻz boshidan kechirganday qilib aytib bermoqchi edi. Qiz hech qachon buning tagiga yetolmaydi: chunki u oʻqishni bilmaydi-da.
Qariya juda qaysar chiqib qoldi. Chanqab ketganini aytib, bir qultum vino soʻradi. Santyago koʻzani uzatib, shu bilan undan qutilishga umidlandi.
Qayoqda — qariyaning jagʻi battar ochildi, gurunglashgisi keldi. Koʻzani uzatayotib, boʻzboladan qanday kitob oʻqiyotganini soʻradi. Santyagoning boshqa oʻrindiqqa oʻtib oʻtirgisi keldi, biroq otasi unga keksalarga doimo xushmuomalada boʻlishni nasihat qilgandi, shu bois u bir soʻz demay kitobni qariyaga uzatdi: ehtimol, kitobning nomini toʻgʻri oʻqishni u bilar. Agar chol savodsiz boʻlsa, oʻzi uni tinch qoʻyar, noqulay holga tushib qolmay deb.
— Him... — dedi qariya kitobni qoʻlida aylantirib koʻrarkan, goʻyo bunday gʻalati buyumga birinchi marta koʻzi tushganday. — Yaxshi kitob, zarur narsalar haqida, biroq nihoyatda zerikarli.
Santyago ajablandi: qariya, demak, nafaqat oʻqishni bilarkan, hatto ayni shu kitobni oʻqib chiqqan ekan. Nachora, agar chindan zerikarli boʻlsa, hali uni boshqasiga almashtirib olishga vaqt bor.
— Bu kitobda ham, deyarli boshqa barcha kitoblarda bor gaplar yozilgan, — davom etdi qariya. — Ya’ni odam oʻz taqdirini oʻzi tanlay olmasligi haqida. Bu kitobdagi bor gap odamlarni dunyodagi eng katta yolgʻonga ishontirishdan iborat.
— Qanaqa u bu dunyodagi eng katta yolgʻon? — ajablandi Santyago.
— Mana shunaqa: qandaydir lahzalarda hayotimiz tizgini qoʻlimizdan chiqib ketadi va uni beixtiyor taqdir boshqara boshlaydi. Uchiga chiqqan uydirma.
— Men uchun, nazarimda, buni tushunish qiyin, — dedi Santyago. — Meni, masalan, ruhoniy qilmoqchi boʻlishgandi, men esa choʻponlikka ketdim.
— Shunisi ma’qul-da, — boshini sermadi qariya. — Sen yurt kezib yurishni yaxshi koʻrasan-ku.
«Mening fikrlarimni oʻqiyotganga oʻxshab gapiradi», — Oʻyladi boʻzbola.
Bu orada qariya kitobni qaytib berishni xayoliga ham keltirmayotganday, bamaylixotir varaqladi. Faqat hozir Santyago qariyaning egnida arabcha yaktak borligini payqadi — aslida buning ajablanadigan joy yoʻq: Tarifni Afrika qirgʻogʻidan torgina boʻgʻoz ajratib turadi, uni bir necha soatda suzib oʻtish mumkin. Arablarni shaharchada tez-tez uchratasan — ular bir nimalar sotib olishadi, bir kunda bir necha bor oʻzlarining gʻalati ibodatlarini amalga oshirishadi.
— Siz qaerliksiz? — soʻradi u qariyadan.
— Hammaerlik.
— Bunday boʻlmaydi-ku, — e’tiroz bildirdi boʻzbola. — Hech kim hammaerlik boʻla olmaydi. Mana men, masalan, choʻponman, dashtu dalalarni kezib yuraman, biroq bir joyda tugʻilganman, shaharchada, eski qasr turgan togʻ yonidagi. Shu shaharchada men tugʻilganman.
— Xoʻp, unday boʻladigan boʻlsa, men Salimda tugʻilganman.
Santyago bilmasdi Salim qaerdaligini, biroq soʻrab oʻtirmadi, qizarib qolmay deb. U tashvishli qiyofadagi yoʻlovchilar tinimsiz oʻtib-ketib turgan maydonga tikilib qarab turdi.
— Xoʻsh, Salimda hayot qanday?
— Odatdagiday.
Bilib olishning hech iloji yoʻq edi. Faqat bunday shahar Andalusiyada yoʻqligi ayon edi, aks holda Santyago uni eshitgan yoki koʻrgan boʻlardi.
— U yerda siz nima ish bilan mashgʻulsiz?
— Nima ish bilan mashgʻulman? — Qariya «qah-qah» otib kulib yubordi. — Men uni boshqaraman. Men — Salim podshohiman.
«Odamlarga bir balo dorigan oʻzi, — Oʻyladi boʻzbola. — Haqiqatan, tilsiz qoʻylar bilan andarmon boʻlib yurganim ma’qul aslida, yemishi bilan suvi boʻlsa bas. Yoki kitob oʻqiganim tuzuk — Gʻaroyib voqealarni bilib olasan, qachon xohlasang ochib oʻqiyverasan. Biroq odamlar bilan qiyin: tomdan tarasha tushganday bir nimani aytadi, oʻtirasan keyin ustingga magʻzava toʻkilganday, nima deb javob berishni bilmay».
— Mening ismim Malkisidq, — mingʻirladi qariya. — Qoʻying nechta?
— Koʻp, — mujmal javob qildi Santyago.
— Toʻgʻrisi qancha? Demak, senga mening yordamim kerakmas, qoʻying yetarli, deb hisoblasang.
Boʻzbolaning chindan jahli chiqdi. Hech qanday yordam soʻrab oʻtirmadi. Gapni qariyaning oʻzi boshladi-da, avval vino soʻradi, keyin kitobni koʻray dedi, endi unga gurung berishing kerak.
— Kitobni bering, — dedi u. — Men yoʻlga chiqishim kerak.
— Menga otaringning oʻndan birini bersang — xazinaga qanday yetib borishni oʻrgataman.
Tuyqusdan boʻzbolaga hammasi ayon boʻldi-qoldi. Loʻli kampir undan sariq chaqa ham soʻramadi, demak, qariya — u, ehtimol kampirning eri, oʻzi ham loʻli boʻlsa kerak, bir dunyo yolgʻon-yashiq gaplarni toʻqib, koʻproq pul undirish uchun atay joʻnatilgan.
Biroq Santyago gapga ogʻiz juftlashga ulgirmay, qariya yerdan bir shoxchani olib, qumga nimalarnidir chizdi. U egilgan chogʻda koʻkragida nimadir shunaqa nur taratib yaraqladiki, boʻzbola bir lahza koʻr boʻlib qoldi. Biroq qariya qartaygan yoshiga mos boʻlmagan bir harakat bilan libosiga burkanib oldi, Santyagoning koʻzi koʻra boshlaganda, u oyoqlari ostida qariya chizgan shakllarni koʻrdi.
Kichkina shaharning bosh maydonini qoplagan qumda u ota-onasining ismlarini va oʻzining butun hayotini ayni daqiqalargacha — bolalikdagi oʻyinlari-yu diniy maktabdagi sovuq kechalarni — hamma-hammasini oʻqidi. U doʻkondor qizining ismini oʻqidi, buni endi bilishi edi. U hali hech kimga aytmagan narsalarni: bir safar ki-yik ovlash uchun otasining miltigʻini soʻramasdan olganini va hayotida dastlab, faqat bir marta ayol bilan tunaganini oʻqidi.
«Men — Salim podshohiman», — yodiga tushdi uning.
— Nega podshoh choʻpon bilan gaplashib oʻtiribdi? — xijolatomuz, yuvosh tortib soʻradi Santyago.
— Buning sabablari koʻp, biroq eng asosiysi shuki, sen oʻz Taqdiring yoʻlidan borishga qodirsan.
— Bu qanaqa Taqdir? — soʻradi boʻzbola.
— Barcha odamlar, hali navqiron paytlarida, oʻz Taqdirini bilishadi. Umrning bu pallasida hamma narsa tushunarli va oʻzlari xohlagan ishni amalga oshirishga intilishdan qoʻrqishmaydi. Biroq vaqt oʻtishi bilan bir sirli kuch ularni oʻz Taqdirini yuzaga chiqarishga erishishning iloji yoʻqligiga ishontirishga kirishadi.
Qariyaning gaplari Santyagoga unchalik ta’sir qilmadi, biroq «sirli kuch» uni qiziqtirib qoldi — doʻkondorning qizi buni eshitsa, ogʻzi ochilib qoladi.
— Bu kuch aftidan yomonlikka yoʻgʻrilgan. Biroq amalda u odamlarni oʻz Taqdirini qanday yuzaga chiqarishga yoʻnaltiradi. Bu kuch uning ruhi va irodasini shunga tayyorlab boradi. Bu sayyorada bir ulugʻ haqiqat mavjud: sening kimligingdan va nima qilayotganingdan qat'i nazar, qachonki sen bir nimani chin yurakdan istasang, bunga erishasan, chunki shunday istak Olam Qalbida ham yaraladi. Va bu sening Yerdagi nasibangdir.
— Hatto agar men faqat yurt kezib yurishni yoki doʻkondorning qiziga uylanishni xohlasam hammi?
— Yoki xazinani qidirsang-da. Olam Qalbi inson baxtidan oziqlanadi. Baxtidan, biroq ayni paytda gʻamidan, havasu hasadidan, rashkidan ham. Odamning yakka-yagona majburiyati: oʻz Taqdiri yoʻlidan oxirigacha borish. Hammasi — shunda mujassam. Yodingda tut, sen biror narsani istagan paytda butun Olam sening istaging amalga oshishiga yordam beradi.
Biroz muddat ular maydonga va oʻtib-ketib turgan odamlarga jim qarab oʻtirishdi. Jimlikni birinchi boʻlib qariya buzdi:
— Xoʻsh, shunday qilib nega endi sen qoʻy boqishga qaror qilding?
— Chunki, dunyo kezib yurishni yaxshi koʻraman.
Qariya maydon burchagiga qizil kajavasi bilan kelib toʻxtagan makkabodroq sotuvchiga ishora qildi:
— Bolaligida u ham dunyo kezishni orzu qilgan. Biroq keyin makkabodroq sotib, pul topishni afzal bildi. Qarigach, u Afrikada bir oyni oʻtkazdi. Oʻz orzusini amalga oshirishi uchun odamda hamma vaqt imkon boʻlishini tushunish unga nasib etmagan.
— Uning choʻponlik qilgani ma’qul edi, — dedi Santyago.
— Bu haqda u oʻyladi. Biroq soʻng yaxshisi savdo-sotiq bilan shugʻullanishga qaror qildi. Savdogarlarning boshida kapasi bor, choʻpon-choʻliqlar esa ochiq dalada tunaydi. Qizlarning ota-onalari ham kuyovlari choʻpon emas, savdogar boʻlishini xohlashadi.
Santyago movutchining qizini esladi va yuragiga igna sanchilganday boʻldi. Albatta, qiz yashayotgan oʻsha shaharda kimdir qizil kajava bilan izgʻib yurgandir.
— Bundan kelib chiqadiki, odamlarning choʻponlar va makkabodroq sotuvchilar haqidagi fikrlari Taqdir yoʻli haqidagi fikrdan muhim ekan-da.
Qariya yana kitobni varaqladi va aftidan, oʻqiy boshladi. Santyago uzoq kutdi, keyin bari bir qariyani chalgʻitishga qaror qildi, chunki oldin chol ham uni kitob-dan chalgʻitgandi:
— Nima uchun siz men bilan bu haqda gaplashayapsiz?
— Chunki sen oʻzingning Taqdiring yoʻlidan borishga urinding. Biroq hozir undan chekinishga tayyorsan.
— Siz har doim shunday daqiqalarda paydo boʻlasizmi?
— Har doim. Boz ustiga boshqa shaklu shamoyilda ham koʻrinishim mumkin. Gohida toʻgʻri qaror tarzida, gohida ma’qul fikr tarzida. Gohida esa, hal etuvchi daqiqada, men boshi berk koʻchadan chiqish yoʻlini aytaman. Barini eslab qololmaysan. Biroq odatda odamlar mening paydo boʻlganimni payqashmaydi.
Qariya oʻtgan hafta bir tilla qazuvchi qoshida tosh shaklida paydo boʻlgani haqida hikoya qildi. Bir paytlar bu odam hammasini tashlab, zumrad qazib topish uchun yoʻl olgan. Daryo qirgʻogʻida besh yil rosa ter toʻkkan va bir dona boʻlsa-da, zumrad toparman, deb 999 999 toshni maydalagan. Va shunda hafsalasi pir boʻlib, orzusidan voz kechishga ahd etgan, bu payt uning poyida faqat bittagina tosh qolgandi — va u shu toshning ichidan oʻzining zumradini topardi. Shunda qariya aralashishga va oʻz Yoʻlidan mardona ketayotgan tilla izlovchiga yordam berishga qaror qildi. U toshga aylandi, uning oyogʻi ostiga yumalab keldi, biroq tilla izlovchi, besh yildan beri besamar ter toʻkayotganidan gʻazabga minib, oyogʻi bilan toshni tepib yubordi. Biroq shunday kuch bilan tepdiki, tosh boshqa bir toshga urilgancha yorilib, dunyoda tengsiz goʻzal zumrad quyosh nurida yaraqlab ketdi.
— Odamlarga oʻz hayotlarining mohiyati juda erta ayon boʻlib qolganday tuyuladi, — dedi qariya va Santyago uning koʻzlaridagi gʻamni ilgʻadi. — Ehtimol, shuning uchun ham ular bundan juda erta voz kechishar. Nachora, dunyo shunday qurilgan.
Shu payt boʻzbola gurung xazina haqidagi gapdan boshlanganini esladi.
— Ma’danni soy va daryolar yuzaga olib chiqadi, ayni soy va daryolar ularni yer qa’riga bekitadi, — dedi qariya. — Agar oʻzingning xazinang haqida batafsil bilging kelsa — suruvingdagi qoʻylarning har oʻntasidan birini menga ber.
— Balki topsam, oʻsha xazinaning oʻndan birini berganim tuzukdir?
— Qoʻlingda yoʻq narsani va’da qilish, uni qoʻlga kiritishga jahd etish demak, — dedi qariya ginali ohangda.
Shunda Santyago suruvining oʻndan birini loʻli kampirga allaqachon va’da qilganini aytdi.
— Loʻlilar haqini undirishni biladi, — xoʻrsindi qariya. — Nima boʻlganda ham bilib qoʻyganing tuzuk, dunyoda har bir narsaning oʻz bahosi bor. Nur Askarlari ayni shunga oʻrgatishga intilishadi. — U Santyagoga kitobni uzatdi. — Ertaga shu vaqtda sen suruvingning oʻndan birini qoshimga haydab kelasan. Shunda men xazinani qanday topishni aytaman.
Va shunday deb, u muyulishda koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Santyago yana kitobni qoʻliga oldi, biroq mutolaga kirisholmadi — diqqatini bir joyga yigʻishga qurbi yetmasdi. Qariya bilan muloqotdan hayajonlagandi, chunki uning koʻngli sezdi: qariya haqiqatni gapirdi-da. Boʻzbola chakana savdo qutisi yoniga bordi va bir qogʻoz xaltacha makkabodroq sotib oldi, sotuvchiga qariyaning u haqdagi gapini aytsammikan, deb oʻyladi, keyin shart emas, degan qarorga keldi.
«Ba’zida hammasini oʻz holicha qoldirgani ma’qul» — deb oʻyladi u. Aytsang, sotuvchi, gʻildirakli qizil qutisiga oʻrganib qolganiga qaramay, uch kunlab oʻylanib yuradi, bu ishning bahridan oʻtsammikan, deb. «Uni bunday azobdan xolos etganim boʻlsin».
Shunday oʻy bilan Santyago koʻcha boʻylab, boshi oqqan tomonga qarab ketdi, oxiri bandargohga kelib qoldi, chogʻroqqina uychaning yonidan chiqdi. Uychada Afrikaga boradigan kemalarga patta sotishardi. Darvoqe, Misr aynan Afrikada.
— Sizga nima kerak? — soʻradi pattafurush.
— Ehtimol, ertaga sizdan patta xarid qilarman, — javob qildi Santyago va nari yurdi.
Bittagina qoʻyni sotsang bas, qarabsanki, Afrikadasan. Bu fikr uning koʻngliga gʻulgʻula soldi. Pattafurush esa yoramchisiga gap qotdi:
— Yana bitta xayolparast. Sayohat qilgilari kelibdi, kissasida hemiri yoʻq.
Santyago pattaxona tokchasi oldida turarkan, qoʻylari yodiga tushdi va tuyqusdan ularning yoniga tezroq borgisi kelib qoldi. Ikki yilda choʻpolik san'atini egalladi va chorvani miridan-sirigacha — qoʻy qirqishni-yu qoʻzilatishni, suruvni boʻrilardan asrashni bilib oldi. Andalusiyaning yaylovlari endi unga besh barmogʻiday tanish, otaridagi xohlagan qoʻyining narxini aniq baholay biladi.
U oʻzini kutayotgan suruv qamalgan qoʻtonga eng uzoq yoʻldan joʻnadi. Bu shaharning ham oʻz qal'asi bor edi, boʻzbola qiyalikdan koʻtarilib, qal'a devoriga chiqib oʻtirishga qaror qildi. U joydan Afrika koʻrinardi. Bir paytlar kimdir unga qadim zamonda Afrikadan mavrlar suzib kelishib, sal boʻlmasa Ispaniyani butunlay mahv etashganini uqtirgandi. Santyago mavrlarga toqat qilolmasdi: bu yerga loʻlarni shular olib kelgan boʻlishi kerak.
Devordan butun shahar, haligina u qariya bilan gurunglashib turgan bozor maydoni kaftdagiday koʻrinib turardi.
«Qaysi goʻrdanam uni uchratdim», — Oʻyladi boʻzbola.
Hamma balo loʻli kampirning tushni ta’birlaganidan boshlandi-da. Na loʻli, na qariya uning choʻpon ekaniga ahmiyat berdi. Ha, hamma narsadan koʻngli sovugan bu yolgʻiz odamlar choʻpon degan zot qoʻy bilan tirik ekanini qaydan bilsin. Santyago suruvdagi har qaysi qoʻyning bir qarashdayoq ichi-sirtini aytib bera oladi: unisi — qisr, narigisi ikki oydan soʻng qoʻzilaydi, hov, chetdagilari — suruvning eng sudralganlari, yalqov. U qoʻylarni qirqishni, boʻgʻizlashni uddalaydi. Agar biror yoqqa ketguday boʻlsa, qoʻylari uni qumsaydi, egasiz boʻlib qoladi.
Shamol turdi. Bu shamol unga tanish edi — odamlar buni «lavanta shamoli» deyishardi, chunki Oʻrtaer dengizining sharqiy qismidan, Lavantadan kelgan mavrlarning yelkanlarini koʻtargan shu shamol edi. Boʻzbola, hali Tarifda boʻlmagan esa-da, Afrika qirgʻoqlari juda yaqin ekaniga shubhalanmasdi. Bunday qoʻshnilik xatarli — mavrlar yana bostirib kelishi mumkin. Shamol kuchaydi. «Baribir qoʻylarim va xazina bilan oramizni buzib yuborolmas», — Oʻyladi Santyago. Endi ikkisidan birini — yo oʻzi odatlangan mashgʻulotni yoki koʻngli tusab turgan narsani deyishi kerak. Aytgancha, oʻrtada doʻkondorning qizi ham bor, biroq qoʻylar muhimroq, chunki ular Santyagoga muhtoj. Qizaloqqa — baribir. Darvoqe, uni eslarmikan? Boʻzbola adashmas-ov: ikki kundan keyin uning oldida paydo boʻlsa, qizaloq tanimaydi, chunki qizaloq uchun kunlar bir xilda oʻtadi, kunlari ikki tomchi suvday yakrang odamlar har tong quyosh charaqlab chiqib, turmushiga roʻshnolik bagʻishlayotganini payqashmaydi.
«Men otamni, onamni ham, tugʻilgan qishlogʻimdagi qal'ani ham tashlab keldim, — Oʻyladi u. — Ular ayriliqda yashashga koʻnikishdi, men ham shunga odatlandim. Demak, bunga qoʻylar ham koʻnikadi mening yoʻgʻimda».
U yana maydonga tepadan turib qaradi. Makkabodroq savdosi qizigandan qizirdi: ana, qariya bilan haligina gurunglashgan soʻrida endi bir juft oshiq qaymoqlashib oʻtirishibdi.
«Savdogar...» — Oʻyladi Santyago, biroq fikrini yakunlashga ulgurmadi — kuchaygan «lavanta shamoli» shiddat bilan toʻgʻri yuziga urildi.
Shamol faqat bosqinchi mavrlar yelkanlarini koʻtarib qolmagan, balki oʻzi bilan xavotirli sahro garmselini, chodralarga oʻrangan ayollar boʻyini, bir zamonlar nimalarnidir qidirib, oltinu sarguzasht ishtiyoqida izgʻiganlarning ter va umid-orzulari hidini ham olib kelgan. Shamol ehromlar nafasini ham olib kelgan. Boʻzbolaning erkin, daydi shamolga havasi keldi va oʻzi ham uningday boʻla olishini his etdi. Oʻzidan boshqa hech kim yoʻlini toʻsa olmaydi. Qoʻylar, movutchining qizi-yu Andalusiyaning yaylovlari — bular bari oʻz Yoʻlini topguncha bosib oʻtiladigan soʻqmoqlar, xolos.
Ertasi kuni choshgohda u bozor maydonida paydo boʻldi va oʻzi bilan oltita qoʻyni haydab keldi.
— Gʻalati ish boʻldi, — dedi u qariyaga. — Doʻstim hech qanday gap-soʻzsiz mendan butun bir otarni sotib oldi va umr boʻyi choʻpon boʻlishni orzu qilgandim, dedi. Yaxshilik alomati bu.
— Hamisha shunday boʻladi, — javob qildi qariya. — Buni Xayrli Ibtido deyishadi. Agarda sen, misol uchun, hayotingda birinchi marta qarta oʻynashga oʻtirsang, aftidan, yutgan boʻlarding. Boshlovchilarning omadi keladi.
— Nega bunday boʻladi?
— Chunki hayot sening oʻz Taqdiring yoʻlidan borishingni xohlaydi va omadlarni yor etib, ishtahangni ochadi.
Shundan soʻng qariya qoʻylarni kuzata boshladi va bittasi oqsoqlanayotganini aytdi. Boʻzbola buning ahamiyati yoʻqligini, suruvdagi eng aqlli, boz ustiga, eng koʻp jun beradigan shu qoʻy, deya tushuntirdi.
— Xoʻsh, endi, xazinani qaerdan izlash kerak? — soʻradi u.
— Misrdan, ehromning yonidan.
Santyago esankiradi. Loʻli kampir ham xuddi shu gapni aytgandi, faqat buning uchun undan hech nima olmadi.
— Tangri har bir odamning bu dunyodagi yoʻlini belgilab qoʻyadi, sen u yoqqa ana shu belgilar orqali yoʻl topasan. Faqat sen belgilarni — nimalar yozib qoʻyilganini oʻqiy bilsang bas.
Santyago javob qilib ulgurmadi, u bilan qariya oʻrtasida bir kapalak pirillab aylanaverdi. U bolaligida bobosidan goʻyo kapalak omad keltirishi haqida eshitganini esladi. Xuddi qora chigirtka, kaltakesak va yoʻngʻichqaning bargchalariday.
— Aynan shunday, — mingʻirladi qariya uning xayolidan oʻtgan fikrni uqib. — Hammasi xuddi bobong senga aytganiday. Bu oʻsha belgilar, ularga amal qilsang, yoʻlingni yoʻqotmaysan.
Shu soʻzlarni ayta turib, u toʻshini yalang ochdi va hayratga tushgan Santyago kecha koʻzini qamashtirgan yarqiroq jilvani esladi. Qariya oltindan quyulgan, qimatbaho toshlar bilan bezalgan sipar taqib yurardi. Aslida ham u podshoh edi, yupinroq kiyinib yurishining sababi esa, aftidan, talonchilar tashlanib qolmasligi uchun boʻlsa kerak.
— Mana, ol, — dedi qariya va sipardan ikkita, oq va qora toshni koʻchirib, ularni Santyagoga uzatdi. — Bular Urim va Tummim deyiladi. Oqi «ha»ni, qorasi esa «yoʻq»ni anglatadi. Belgilarning ma’nosini uqolmay qolganingda ular senga asqotadi. Soʻrasang — javob beradi. Biroq yaxshisi, — davom etdi u, — har qanday holatda oʻzing bir qarorga kelganing ma’qul. Oʻzing bilasan, xazina — ehrom yonida, oltita qoʻyni men senga bir qarorga kelishingga koʻmaklashganim uchun olaman.
Boʻzbola toshlarni toʻrvasiga bekitdi. Endi, bundan keyin biror qaror qabul qilguday boʻlsa faqat oʻziga tayanadi, xolos.
— Unutma, dunyodagi hamma narsa bir butun, yaxlit. Alomatlar tilini yodingdan chiqarma. Va, eng muhimi, shuni yodingdan chiqarmaginki,sen oxirigacha oʻz Taqdiring yoʻlidan ketishing kerak. Endi men senga muxtasar bir rivoyatni aytib beraman.
Bir savdogar oʻgʻlini baxt nima, uning qanday sir-asrorlari bor, bilsin deb eng mash-hur donishmand huzuriga yuboribdi. Oʻgʻlon qirq kecha-kunduz sahro kezib, nihoyat togʻ tepasidagi ajoyib bir qal'ani koʻribdi. Bu qal'ada u izlab yurgan Donishmand yasharkan.
Kutilganidek, qal'a donishmandning uzlatga chekingan kimsasiz kulbasiga sira ham oʻxshamas, aksincha, odam bilan toʻla edi: savdogarlar lash-lushlarini koʻrsatib u yoq bu yoqqa chopqilashar, ba’zilari burchak-burchaklarda gaplashib turishar, moʻ'jazgina sozandalar guruhi mayin kuy ijro etar, zalning oʻrtasida, bu oʻlkada topsa boʻladigan jamiki noz-ne’matlarga toʻla toʻkin dasturxon tortilgan.
Donishmand bamaylixotir mehmonlar bilan bir-bir koʻrishib-soʻrashib chiqadi va yigitchaning navbati yetguncha rosa ikki soat kutishiga toʻgʻri keladi.
Nihoyat Donishmand uning tashrifidan koʻzlagan maqsadini eshitadi, biroq baxt nimaligiyu, uning qanday sir-asrorlari borligini hozir tushuntirib oʻtirishga vaqti yoʻqligini aytadi. Yigitchaga qal'ani tomosha qilib, aylanib chiqqin, ikki soatdan keyin shu joyga kelasan, deb tayinlaydi.
«Darvoqe,sendan yana bir soʻrovim bor,— deydi u yigitchaga ikki tomchi moy solingan choyqoshiqni uzatib.— Bu qoshiqchani olgin, qara, tagʻin moy toʻkilmasin».
Yigitcha, koʻzini qoshiqchadan uzmay, zinalardan chiqib-tushib saroyni aylanadi, ikki soatdan soʻng yana Donishmand qoshida hozir boʻladi.
«Xoʻsh,— deydi Donishmand,— oshxona zalidagi forsiy gilamlar senga yoqdimi? Bogʻdagi dov-daraxtlar, gulzorlar-chi? Ularni qoʻli gul bogʻbonlar oʻn yil deganda barpo etishgan. Mening kutubxonamdagi eski qalin kitoblar, teriga bitilgan qoʻlyozmalar-chi?»
Oʻsal boʻlgan yigitcha bularni koʻrmaganini tan oladi, zotan, qal'ani aylanganda u butun diqqatini xoʻjayin qoʻliga ishonib topshirgan choyqoshiqdagi moydan uzmagan edi.
«Izingga qayt va mening uyimdagi moʻ'jizalarni tomosha qil,— dedi shunda Donishmand.— Turish-turmushini koʻrib bilmagan odamingga qanday ishonasan».
Yigitcha qoʻlida qoshiq bilan yana saroyni aylangani jiladi. Bu safar u oldingiday diqqat boʻlmay, xonalarni bezab turgan kamyob jihozlarni, san'at asarlarini koʻrib chiqadi. U bogʻlarni va qal'ani oʻrab turgan qoyalarni kuzatadi, gullarning va suratu haykallarning goʻzalligini oʻzicha baholaydi. Donishmandning oldiga qaytgach, u koʻrganlarining hammasini oqizmay-tomizmay aytib beradi.
«Ikki tomchi moy qani, men senga toʻkib qoʻyma deb taylagandim?»— soʻraydi Donishmand.
Shunda yigitcha qoshiqchadagi moyning toʻkilganini payqaydi.
«Mana shu men senga beradigan birdan-bir maslahat,— deydi unga donolar donosi.— Baxtning siru asrori dunyoning bor jozibasiyu tarovatini koʻra bilishda va ayni paytda choyqoshiqdagi ikki tomchi moyni ham hech qachon yoddan chiqarmaslikda».
Santyago rivoyatni eshitib uzoq jim qoldi. U qariyaning nima demoqchi boʻlganini tushundi. Choʻpon dashtu dala kezishni yaxshi koʻradi, biroq qoʻy-qoʻzisini hech qachon unutmaydi.
Santyagoga qadalib qarab, podshoh Malkisidiq qoʻllarini tutashtirdi va gʻalati harakat bilan boʻzbolaning boshi ustidan sermadi. Keyin esa, qoʻylarni oldiga solib, oʻz yoʻliga ravona boʻldi.
Moʻ'jazgina Tarif shaharchasi ustida, bir zamonlar mavrlar qurgan, eski qal'a qad rostlab turibdi. Agar minoraga chiqib qaralsa, makkabodroq sotuvchisining qutisi turgan maydon kaftdagiday koʻrinadi. Bu joydan Afrika qirgʻoqlarining uzunchoq parchalari ham koʻzga tashlanadi. Oʻsha kuni qal'a devorida, yuzini mashriqdan esayotgan shamolga tutib, Malkisidq — Salim podshohi oʻtirgan edi. Taqdirlarida kechgan algʻov-dalgʻov oʻzgarishlardan bezovtalanayotgan qoʻylar yangi xoʻjayinidan nariroqda qoʻshoqlanganday gʻuj boʻlib turardi. Ularni hali ham qiziqtirib turgan eng muhim narsa yemish edi.
Bandargohga kiriladigan joyda turgan chogʻroq kemaga qarab oʻtirgan Malkisidq, bir paytlar unga ushr berganidan soʻng Ibrohimni qayta uchratmaganiday, endi bu boʻzbolani ham boshqa koʻrmasligi haqida oʻylardi.
Umrboqiylarda orzu-istak boʻlmasligi kerak, chunki bu yerda ularning oʻz yoʻllari yoʻq. Biroq baribir Malkisidq qalbining tubida Santyago degan mana shu bolaga omad yor boʻlishini tilardi.
«Uning hoziroq hatto mening ismimni ham unutib yuborishi achinarli-da, — Oʻyladi u. — Mening ismimni takrorlab turishi kerak edi. Alhol, meni eslab, «Malkisidq, Salim podshohi» degan sirli qariyani tilga olsa.»
U koʻzini samoga tikdi va biroz iymanib, dedi:
—Tangrim, iqrorman, bular barchasi, Sening kalomingda zikr etilganiday, «behudadan behuda urinish.» Lekin gohida qari podshoh ham oʻzi bilan gʻururlanadi-da.
«Afrika deganlari gʻalati joy ekan», — Oʻyladi Santyago.
U shaharning tang koʻchalarida tez-tez duch keladigan torgina yemakxonada oʻtirardi. Bir necha kishi kattakon chilimni qoʻlma-qoʻl almashib chekishardi. Shu orada u qoʻl ushlashib borishayotgan erkaklarni, yuzini bekitgan ayollarni, baland minoralarga chiqib olib, qiroat bilan bir nimalarni aytib qichqirayotgan ruhoniylarni koʻrdi, ayni damda atrofdagilar tiz choʻkishar va manglaylarini yerga tekizishardi.
«Koʻchmanchi musulmonlarning makoni. Ularning urf-odatlari ham shu yerda ildiz otgan», — dedi ichida u.
U bolaligida qishloqlaridagi cherkovda avliyo Yoqubning suratini koʻrgandi — mavrlarni mahv etgan gʻolib oq ot ustida, qoʻlida qilichni baland koʻtargan holda tasvirlangan, uning poyida hozir yemakxonada Santyago bilan yonma-yon oʻtirishgan kishilarga oʻxshash soʻxtasi sovuq odamlar mukka tushgan. Boʻzbola sarosimalandi — u oʻzini juda yolgʻiz his etdi.
shu narsa uning xazinaga boradigan yoʻlida uzoq vaqt toʻsiq boʻlishi mumkin edi. Zotan, bu mamlakatda hamma arabcha gaplashardi.
Yemakxona xoʻjayini uning oldiga keldi va Santyago imo-ishoralar bilan yonidagi stolda oʻtirganlar ichayotgan ichimlikdan unga ham olib kelishini soʻradi. Bu achchiq choy ekan. Boʻzbola vinoni xush koʻrardi.
Sirasini aytganda, buning ahamiyati yoʻq — faqat xazina va ungacha qanday yetib borish haqida bosh qotirishi kerak. Sotgan qoʻylaridan tushgan pul anchagina, ular hamyonida, oʻzining kuchini koʻrsatsa, harqalay, kishi yolgʻizlik azobidan unchalik ozor chekmaydi. Tez-orada, atigi bir necha kundan keyin, u ehromlarga yetib boradi. Sof oltindan yasalgan koʻkraksiparli qariya besh-oltita qoʻyini olib, boyib qolish uchun uni anoyi qilmagandir.
Qariya unga belgilar haqida gapirdi va Santyago, boʻgʻozdan suzib oʻtgunicha, faqat shular haqida oʻyladi. Gap nimadaligini u tushundi: Andasuliyada sangʻib yurib, yerdagi va osmondagi belgilarga qarab oʻzini oldinda nimalar kutayotganini bilib olishga urindi. Chumchuq ilonning bekinib turgan joyidan xabar yetkazishi mumkin; buta shu atrofda jilgʻa yoki daryo borligidan darak beradi. Bularning bariga uni qoʻylar oʻrgatdi.
«Agar ularni Tangri yoʻllab turgan boʻlsa, U menga ham yoʻldan chalgʻishimga monelik qilmaydi», — Oʻyladi Santyago va biroz xotirjam boʻldi. Shunda hatto choy ham unchalik taxir tuyulmadi.
— Sen kim boʻlasan? — tuyqusdan ispancha soʻz eshitildi.
Santyago beixtiyor yengil tortdi: u belgilar haqida oʻylayotgandi va mana, belgi berildi. Unga ovoz bergan taxminan uning tengquri, yevropacha kiyingan boʻlib, faqat terisining rangi shu yerlik ekanini bildirardi.
— Sen ispanchani qayoqdan bilasan? — soʻradi Santyago.
— Bu yerda uni qariyb hamma biladi. Ispaniya ikki soatlik yoʻl.
— Kel, oʻtir, men seni biror narsa bilan mehmon qilay. Oʻzingga ham, menga ham vino buyur. Choyga uncha tobim yoʻq.
— Bu mamlakatda vino ichishmaydi, — javob qildi u. — Vino ta’qiqlanadi.
Shunda Santyago ehromlargacha yetib borishi zarurligini aytdi. Xazina haqidagi gap ogʻzidan chiqib ketishiga bir bahya qoldi, biroq vaqtida tilini tishladi: aytib boʻladimi, bu arab unga yordam berishi evaziga xazinaning bir qismini talab qilishi mumkin-ku. Boʻzbola qariyaning gaplarini esladi: qoʻlingda, oʻzingniki boʻlmagan narsani va’da qila koʻrma.
— Meni ehromlargacha olib borolmaysanmi? Buning uchun men senga haqini toʻlardim.
— Sen tasavvur qila olasanmi oʻzi, uning qaerdaligini?
Santyago yemakxona xoʻjayini ularning yaqiniga kelib, gurungni jon qulogʻi bilan eshitayotganini payqadi. Garchi uning oldida gapirgisi kelmayotgan boʻlsa-da, boʻzbola omadi chopib uchratgan yoʻl boshlovchini qoʻldan chiqargisi kelmasdi.
— Butun Sahroni kesib oʻtishingga toʻgʻri keladi, — dedi u. — Buning uchun pul kerak. Puling bormi?
Bu savoldan Santyago hayron boʻldi. Biroq u qariyaning gapini esladi: agar sen biror narsani xohlasang, butun Olam sening xohishing ijobat boʻlishiga koʻmaklashadi. Va u choʻntagidan pulni olib, arabga koʻrsatdi. Xoʻjayin ularga yanada yaqinroq kelib, tepalarida turib oldi, keyin esa haligi bola bilan arabchada qattiq-qattiq gaplashdi. Santyagoning nazarida xoʻjayin nimagadir achchiq qilayotganday edi.
— Ketdik bu yerdan, — dedi bola. — Bizning bu yerda oʻtirishimiz unga yoqmayapti.
Santyago xursand boʻlib oʻrnidan turdi va hisob-kitob qilay degandi, xoʻjayin uning qoʻlidan tutib, nimalardir deb gapira boshladi. Qoʻlini boʻshatib olishga Santyagoning qurbi yetardi, biroq u yot bir mamlakatda va boz ustiga, bunday vaziyatda oʻzini qanday tutish lozimligini bilmas edi. Baxtiga yangi tanishi xoʻjayinni koʻkragidan itarib yubordi va Santyagoni yemakxonadan koʻchaga olib chiqib ketdi.
— U sening pullaringni olmoqchi boʻldi. Tanjer Afrikaning boshqa shaharlariga oʻxshamaydi. Bu bandargoh, bandargoh esa doim tovlamachilarga toʻlib yotadi.
Unga ishonsa boʻladi. U mushkul vaziyatga yordam berdi. Santyago yana choʻntagidan pullarni olib, sanadi.
— Ertagayoq ehromlarga joʻnashimiz mumkin, — dedi arab. — Biroq avval ikkita tuya sotib olishimiz kerak.
Shunday deb u Santyagoning qoʻlidan hamyonni oldi.
Ular Tanjerning har qadamda chodirlaru savdo qutilari turgan tor koʻchalaridan yurib ketishdi va minglab olomon bilan toʻla bozor maydonidan chiqishdi — odamlar savdolashar, baqirib-chaqirishardi. Koʻkatu mevalar pichoq, xanjarlar bilan bir joyga uyub tashlangan, gilamlar esa turli-tuman chilimlar yonida. Santyago hamrohidan koʻzini uzmay borardi — boʻzbola bor pulini sherigiga bergan edi. U pulni qaytarib olmoqchi ham boʻldi, biroq bu noqulay, degan oʻyga bordi. Bu mamlakatning urf-odatlari Santyagoga notanish edi. «Hechqisi yoʻq, — Oʻyladi u, — men uni sergaklik bilan kuzatib borayapman, shuning oʻzi yetarli, axir, men undan qoruvliman.»
U tasodifan turli-tuman buyumlar orasida qilichni koʻrib qoldi, bunaqa chiroyli qilichni hech qachon koʻrmagan edi: gʻilofi misdan, dastasi qimmatbaho toshlar va sir bilan bezalgan. Santyago Misrdan qaytishda, albatta, oʻziga shunday qilich sotib olishni koʻngliga tugdi.
— Soʻra-chi, narxi qancha ekan? — turgan joyidan burilmay soʻradi u yoʻldoshidan.
Shu lahzada u qilichga mahliyo boʻlib, ikki daqiqaga chalgʻiganini payqadi. Yuragi shuvillab ketdi. U oʻgrilib qarashga choʻchidi, chunki qarasa koʻz oldida qanday manzara namoyon boʻlishini bildi. Yana bir necha lahza u qilichdan koʻzini uzmay turdi, keyin oʻzini qoʻlga olib, boshini burdi.
Atrof gʻala-gʻovur, bozor qaynab-toshardi, odamlar zir yugurar, baqirib-chaqirardi, gilamlar va yongʻoqlar, mis laganlar va koʻkatlar uyulib qorishib yotar, erkaklar qoʻl ushlashib, ayollar paranjida yurishar, allaqanday taomlarning hidlari taralar va faqat uning boyagi yoʻldoshi qay goʻrgadir gʻoyib boʻlgandi.
Avvaliga Santyago ular bir-birini olomon orasida tasodifan yoʻqotib qoʻyishganiga oʻzini ishontirishga urindi va turgan joyidan jilmay kutishga qaror qildi — lop etib kelib qolar, deb oʻyladi. Biroz vaqt oʻtdi; baland minoraga koʻtarilgan kishi qiroat bilan nimadir deb qichqirdi — shu lahza atrofdagilar muk tushib, manglaylarini yerga tegizishdi va xirgoyi qila boshlashdi. Keyin esa, xuddi tinib-tinchimas chumolilarday gʻimirlashib, narsalarini yigʻishtirishdi, chodir va savdo qutilarini bekitishdi. Bozor boʻshab qoldi.
Quyosh ham osmonni tark eta boshladi; Santyago uni uzoq kuzatdi — quyosh maydonni qoʻrgʻalagan oq uylarning tomlari ortiga bekinguncha termilib turdi. U esladi, bugun quyosh koʻtarilgan paytda u narigi qit'ada edi, choʻpon edi, oltmishta qoʻyi bor edi va movutchining qizi bilan uchrashuvni kutardi. Erta tongdayoq, otarini yaylovga haydagandan soʻng, nimalar roʻy berishi unga oldindan ayon boʻlgandi.
Mana, shu kunning shom pallasida u boshqa bir mamlakatda yuribdi, yot oʻlkada u begona va hatto mahalliy xalq gaplashadigan tilni ham bilmaydi. Endi u choʻpon emas, bor-yoʻgʻidan, avvalo, pulidan ajralib qoldi, demak, endi ortga qaytolmaydi va hammasini boshidan boshlay olmaydi.
«Bularning bari quyosh chiqib botguncha roʻy berdi-ya», — Oʻyladi boʻzbola. U oʻz ahvoliga achindi va hayoti kutilmaganda butkul oʻzgarib ketganiga qattiq qaygʻurdi.
Yigʻlay desa uyat. U hatto qoʻylarining oldida yigʻlashga ham uyalardi. Biroq bozor maydoni allaqachon boʻshab qolgan, u esa yolgʻiz, vatanidan juda uzoqda.
Santyago yigʻlab yubordi. Nahotki, Tangrining qahri, bor yoʻgʻi koʻrgan tushiga ishongan kishilar uchun, shu qadar qattiq boʻlsa!
«Qoʻylarimni boqib yurganimda mendan baxtiyor odam yoʻq edi, men hammaga xursandchilik ulashardim. Meni koʻrganda odamlar shod boʻlishardi va eng e’tiborli mehmonday e’zozlashardi.
Mana, endi men gʻamga botdim va baxtsizman. Nima qilarimni bilmayman. Endi badjahl va hech kimga ishonmaydigan boʻlaman, bir odam meni aldab ketgani uchun hammadan gumonsirab yashayman. Xazina topganlarni esa koʻrolmayman, negaki bu omad mendan yuz oʻgirdi. Xasga tirmashib yashayman endi, chunki qurbim shunga yetadi, xolos, olamni anglamoqqa ojiz va kuchsizman».
U toʻrvasini ochib, uning ichida biror-bir yegulik — hech boʻlmasa yogʻ bilan bir burda non — qolmaganmikan, deb qaradi, biroq toʻrvadan qalin kitob, kamzul va qariya bergan ikki dona toshni topdi, xolos.
Ularga koʻzi tushib, Santyagoning chiroyi ochildi. Axir, u qariya sovgʻa qilgan shu ikkita toshga oltita qoʻyni almashdi-da. Agar bu toshlarni sotolsa boʻlgani — puliga patta olib vataniga qaytadi.
«Endi aqlimni yigʻib ish qilaman», — Oʻyladi u toʻrvadan toshlarni olib, choʻntagiga bekitarkan. Bu yer bandargoh shahar, bandargoh esa, uni shilib ketgan haligi yulgʻich toʻgʻri aytganiday, tovlamachilarga toʻla.
Faqat endigina yemakxona xoʻjayinining nima uchun qizishib gapirganiga Santyagoning aqli yetdi — u boʻzbolaga qavatingdagi yoʻldoshiga ishonma, deya jon kuydirib uqtirgan ekan.
«Men xuddi boshqa oddiy odamlardayman: xayolimdagini borga yoʻyaman va dunyoni asli qanday boʻlsa shundayligicha emas, balki oʻzim xohlaganday koʻraman».
U yana toshlarni qoʻliga olib qaradi, mehr bilan siladi — toshlar iliq tuyuldi. Mana, hozircha uning qoʻlidagi haqiqiy xazina shu. Qoʻlingni tekizsang koʻngling koʻtariladi. Ular Santyagoga qariyani eslatdi. Qariyaning gaplari uning qalbida qayta sado berganday boʻldi: «Agar sen biror narsani xohlasang, butun Olam sening xohishing ijobat boʻlishiga koʻmaklashadi».
Uning bilgisi keldi — toʻgʻrimikan bu gap. U boʻm-boʻsh bozor maydonining qoq oʻrtasida turibdi, choʻntagida bir miri yoʻq va endi qoʻylarni bu oqshom qaerga qamab qoʻysam, deb bosh qotirishi ham shart emas. Biroq choʻntagidagi qimmatbaho toshlar uning yaqinda podshoh bilan uchrashganini shak-shubhasiz dalillab turar, podshoh uning butun hayotini: otasining miltigʻini soʻramay olganiyu, birinchi marta ayol bilan boʻlganini — hammasini bilar edi.
«Toshlar senga jumboqni yechishga yordam beradi. Ular Urim va Tumim deyiladi», — esladi u.
Santyago ularni yana choʻntagidan chiqardi va toʻrvasiga soldi, keyin sinab koʻrgisi keldi. Qariya toshlarga savollarni aniq qilib berish kerak, deb tayinlagan edi, chunki ular nimani xohlayotganini aniq biladigan kishiga yordam beradi, degandi. U toshlardan: qariyaning menga bildirgan tilaklari hali oʻz ta’sirini yoʻqotgani yoʻqmi, deb soʻradi va qoʻlini toʻrvadan chiqardi:
— Yoʻq, — javob qildi tosh.
— Men xazinani topa olamanmi? — soʻradi Santyago.
U yana toʻrvaga qoʻlini tiqdi va toshlarni aralashtirib javobni olaman deganida ikkala tosh ham toʻrvaning teshigidan tushib ketdi. Negadir u oldinlari toʻrvaning eskirib qolganini sezmagandi. Santyago toshlarni yerdan terib olib, ularni tagʻin yashirish uchun egilgan chogʻda miyasiga bir yangi fikr keldi: «Belgilarga e’tibor bilan qarashga va ularga ergashishga oʻrgan», — degandi qariya.
Belgi! Santyago kulib yubordi. Keyin darhol yerdan toshni olib, toʻrvasiga tiqdi. U toʻrvaning teshigini tikishni xayoliga ham keltirmaydi, chunki xohlagan damda toshlar toʻrvani tark etishi mumkin. U tushundi, dunyoda shunday narsalar borki, ular haqida soʻrab-surishtirish befoyda — bu oʻz taqdiringdan qochib qutila olmasligingga oʻxshaydi. «Axir, men qariyaga faqat oʻzim qaror qabul qilaman, deb va’da berganman-ku», — dedi u ichida.
Biroq toshlar unga qariyaning hali ham u bilan birga ekanidan ishora berdi va bu boʻzbolada ishonch uygʻotdi. U yana boʻm-boʻsh maydonga koʻz yugurtirdi, biroq endi uning nigohi oldingiday umidsiz emas edi. U yot bir dunyoga kelib qolmagan, shunchaki yangi bir joyda edi.
Axir, unga ayni shu — yangi joylarni koʻrish yoqardi-da. Agar ehromlargacha yetib borish nasib etmasa-da, achinmaydi, chunki u har qanday choʻpondan ham koʻproq narsalarni koʻrdi, bildi.
«Ular bilsaydi, — Oʻyladi boʻzbola, — atigi ikki soatli yoʻl narisida hammasi mutlaqo boshqacha ekanini».
Yangi dunyo hozir uning koʻz oʻngida oʻlik maydonga aylanib yotardi, biroq haligina bu joyda hayotning qaynab-toshganini koʻrishga u ulgurdi va endi buni hech qachon unutmaydi. U oʻzi koʻrgan qilichni ham esladi: ha, ikki daqiqali tomosha uchun koʻp pulidan ajrab qolishiga toʻgʻri keldi, biroq bunday narsani u avval hech qachon koʻrmagandi-da. Tuyqusdan Santyago dunyoga nafaqat tovlamachi va yaramas kimsaning qurboni boʻlgan odam koʻzi bilan, balki jasur xazina qidiruvchi va sarguzashtlar ishqibozining nigohi bilan ham qaray olishini anglab qoldi.
— Men — jasur xazina qidiruvchi va sarguzashtlar ishqiboziman, — mingʻirladi u uyquga ketarkan.
Kimdir biqinidan turtganidan u uygʻonib ketdi. Santyago qoq oʻrtasida tunagan bozor maydoni tong otishi bilan tagʻin jonlana boshlagan edi.
Odatiga koʻra, qoʻylarni koʻrmoqchi boʻlib alanglarkan Santyagoning uyqusi butkul ochildi va oʻzining yangi bir olamda ekani yodiga tushdi, esladi, biroq bundan koʻngli choʻkmadi, aksincha, u baxtiyor edi. Endi qorin gʻamida tentirab yurmaydi — toʻgʻri xazinaga yoʻl oladi! Garchi choʻntagida bir miri boʻlmasayam, ertangi kuniga ishonchi bor, koʻngli toʻq. Kecha oqshom u sarguzashtlar ishqibozining taqdirini havas qildi, bunday qismatni oʻziga tanladi: endi u bir paytlar kitoblarda oʻqigan qahramonlardan biriga aylanadi.
Boʻzbola shoshilmasdan qadam tashlab, bozor maydonining chetidan yurdi. Savdogarlar chodirlarini ocha boshlashgandi, u shirinliklar sotadigan bir savdogarga peshtaxtaga narsalarini terishga koʻmaklashdi.
Savdogar xursand boʻlib kuldi; u oʻz hayotidan mamnun, nima uchun yashayotganini bilar va yangi ish kunini xush kayfiyat bilan qarshilashga hozirlanayotgan edi. Uning kulgisi boʻzbolaga qariyani — sehrli podshoh Malkisidqni eslatdi.
«Bu savdogar dunyo kezish yoki movutchining qiziga uylanish uchun shirinlik pishirmaydi. Bu shunchaki uning koʻnglidagi mashgʻuloti, shu ish unga yoqadi», — deb oʻyladi boʻzbola va bir qarashda har qanday odamning oʻz taqdiri Yoʻliga qanchalik uzoq yoki yaqinligini qariyadan yomonroq bilmasligini payqadi.
«Bu juda oddiy, nahotki men avval buni tushunmaganman?»
Chodirni tortib bogʻlashgandan soʻng qandolatchi unga yogʻda pishgan birinchi somsani uzatdi. Santyago uni bahuzur yedi va tashakkur bildirib, chodirdan jildi. Ketayotib tuyqusdan chodirni qurishayotganda qandolatchining arabcha gapirgani va oʻzining ispancha javob qilgani yodiga tushdi, biroq ular baribir bir-birlarini tushunishibdi-da.
«Demak, soʻzlarga tobe boʻlib qolmagan til ham bor ekan, — Oʻyladi u. — Men shu tilda qoʻylar bilan gaplashardim, mana, endi odam bilan gaplashishga urinib koʻrdim».
«Hammasi bir butun, yaxlit», degan edi Qariya.
Santyago belgilarni koʻzdan qochirmaslik uchun Tanjerning tor koʻchalaridan shoshilmay yurishga qaror qildi. Bu sabr-qanoatni talab etadi, biroq sabr-qanoat shunday ezgu ne’matki, har qanday choʻpon dastlab ana shu saboqni oladi.
«Hammasi bir butun, yaxlit», — Malkisidqning soʻzlari tagʻin yodiga tushdi.
Billur buyumlar sotuvchi savdogar yangi kunning boshlanishini kuzata turib, ertalabdanoq koʻnglini choʻktiradigan odatdagi gʻam-tashvishdan ogʻrindi. U tik tushgan tor koʻchadagi xaridorlar onda-sonda bosh suqadigan doʻkonida, qariyb oʻttiz yildan beri, tirikchilik qiladi. Hayotida biror-bir oʻzgarish qilishga endi kech; billur idishlarni sotishdan boʻlak yumush qoʻlidan kelmaydi. Bir paytlar uning doʻkoni gavjum boʻlardi, arab savdogarlari, ingliz va frantsuz geologlari, olmon askarlari — puldor odamlar koʻp kelishardi. Oʻshanda billur savdosi foydaning koni edi va u boyib ketishiga, yoshi qaytganda malohatli ayollar koʻnglini charogʻon etishga umidlanardi.
Biroq zamon evrildi, bu bilan baqamti shahar ham oʻzgarishlarga yuz burdi. Tanjerning shundoq biqinidagi Seut tez qad rostladi va savdoning avj nuqtasi oʻsha tarafga koʻchdi. Yon-atrofidagi savdogar-qoʻshnilar har qaysi har yoqqa ravona boʻlishdi, bu tor koʻchada sanoqligina doʻkonchalar qoldi va deyarli hech kim ularga bosh suqaydi, bu joyga qadam bosmaydi.
Biroq har nima boʻlganda ham, billur idish sotuvchi bu savdogarning endi boʻlari boʻlib, boʻyogʻi singgan edi. Oʻttiz yil u billur olib sotish bilan mash-gʻul boʻldi, endi yoshi bir joyga borganda hayotini oʻzgartirishga kech.
Choshgohgacha savdogar unda-bunda oʻtganlarni kuzatib oʻtirdi. Koʻp yillar shu zaylda oʻtirganidan bu tang koʻchadan kimning qay mahalda oʻtishi unga yod boʻlib ketgan. Biroq tushlikka bir necha daqiqa qolganda doʻkonining peshtaxtasi ortida bir navqiron muhojir paydo boʻldi. U binoyiday kiyingan edi, biroq savdogar sinchkov nigohi bilan uning puli yoʻqligini payqadi. Shunday boʻlsa-da, u chiqib ketgunicha tushlikka shoshilmay turishni ma’qul bildi.
Eshikdagi e’lon bu doʻkonda xorijiy tillarda ham gapirilishini daraklardi. Santyagoning koʻzi peshtaxta ortida koʻringan xoʻjayinga tushdi.
— Xohlasangiz, men mana bu idishlaringizni yuvib beraman, — dedi boʻzbola. — Bu ahvolda ularni hech kim sotib olmaydi.
Xoʻjayin javob qilmadi.
— Evaziga menga biror yegulik berasiz.
Xoʻjayin miq etmay unga qarab turardi. Santyago bir qarorga kelishi zarurligini tushundi. Toʻrvasida kamzuli bor edi — sahroda keragi boʻlmaydi. U kamzulni toʻrvadan olib, idishlarni artishga kirishdi. Yarim soat ichida peshtaxtadagi idishlar yaraqladi va shu payt ikki kishi kirib, billur idishlardan xarid qildi.
Ishni tugatib, Santyago xoʻjayindan ovqat soʻradi.
— Yurchi men bilan, — dedi unga javoban xoʻjayin.
Eshikka «Tushlik payti» deb yozilgan lavhachani ilib, u Santyagoni tor koʻchaning baland joyidagi yemakxonaga olib bordi. Ular bu yerdagi yagona stol-ga kelib oʻtirishdi.
Billur sotuvchi kuldi:
— Idishlarni tozalashingga hojat yoʻq edi. Qur'onda och odamning qornini toʻydirish buyurilgan.
— Nega siz meni toʻxtatmadingiz?
— Chunki idishlar kir edi. Qolaversa, ikkalamiz ham miyamizni keraksiz lash-lushlardan tozalashimiz zarur-ku.
Ovqatlanib boʻlishgach, savdogar dedi:
— Sen mening doʻkonimda ishlasang deyman. Bugun, sen idishlarni artib tozalayotganingda ikkita xaridor keldi —bu xayrli alomat.
«Odamlardan belgi-alomatlar haqida tez-tez eshitasan, — Oʻyladi choʻpon bola, — biroq ular oʻzlari aytishayotgan gaplarining fahmiga borishmaydi. Oʻzim-chi, oʻzim ham, ma’nisiga bormay necha yil qoʻylarim bilan soʻzsiz tilda gaplashib yurdim-ku».
— Xoʻsh, nima deysan — tiqilinch qildi savdogar. — Mening doʻkonimda ishlaysanmi?
— Tong otguncha hamma idishlarni yuvib tozalayman, — javob qildi boʻzbola. — Haqiga menga Misrga yetib olishimga yetarli pul berasiz.
Savdogar chol yana kulib yubordi.
— Mening doʻkonimda yil boʻyi billur idishlarni yuvib, buning ustiga har bir sotilgan idish pulidan yaxshigina foiz olib tursang ham Misrgacha yetadigan pul topolmaysan, baribir qarz koʻtarishingga toʻgʻri keladi.
Tanjer bilan Misr orasi — minglab kilometr sahro.
Bir daqiqa ogʻir jimlik choʻkdi, goʻyo butun shahar uyquga choʻmganday boʻldi. Bozorlar, oʻz molini maqtab yotgan savdogarlar, minoraga chiqib azon aytayotgan kishilaru, dastasi hashamli qilichlar — bari gʻoyib boʻldi. Umid va sarguzashtlar ishtiyoqi, keksa podshoh va Taqdir Yoʻli, xazina va ehromlar oʻz-oʻzidan yoʻqoldi-yitdi. Dunyoni oʻlik sukunat oʻz zabtiga oldi. Chunki Santyagoning ruhi tamom choʻkib ketgan edi. U na ogʻriqni, na azobni va na afsus-nadomatni his etar, nigohi yemakxonaning ochiq eshigiga qarab qotib qolgan va faqat juda-juda oʻlgisi kelar, hammasi hozirning oʻzidayoq butkul yoʻq boʻlishini istardi.
Savdogar unga qarab qoshini kerdi — ertalab, haligina bu bola quvnoq koʻringan edi. Endi qovogʻidan qor yogʻayapti: quvnoqligidan asar ham qolmadi.
— Men senga, oʻgʻlim, vataning-ga borib olishing uchun yetadigan pul bera olaman, — dedi savdogar.
Boʻzbola indamadi. Keyin oʻrnidan turdi, kiyimlarini tortib toʻgʻriladi va toʻrvasini qoʻliga oldi.
— Men doʻkoningizda qolib ishlayman, —dedi u.
Va biroz sukut saqlab, qoʻshib qoʻydi:
— Menga pul kerak, toʻrt-beshta qoʻy sotib olishim uchun.

Ikkinchi qism
Santyago qariyb bir oy doʻkonda ishladi, biroq yangi ish ayni uning koʻnglidagiday edi, deb boʻlmasdi. Billur buyumlar sotuvchi savdogar kun boʻyi doʻkon peshtaxtasi ortida oʻtirar va boʻzbolaga idishlarga ehtiyot boʻlishini tayinlab tinimsiz toʻngʻillardi.
Shunga qaramay ishdan boʻshab ketishga majbur boʻlgani yoʻq, chunki Savdogar, vaysaqiligiga qaramay, halol va va’dasida turadigan kishi edi: Santyago har bir sotilgan idishdan shirinkoma olar va hatto ozgina pul ham jamgʻargandi. Bir kuni ertalab u topgan-tutganini sanab chamaladi, agar hozirgiday ishlab tursa, bir yildan keyingina toʻrt-beshta qoʻy sotib olishga qurbi yetar ekan.
— Peshtaxtani tashqariga chiqarib, idishlarni shunga terib qoʻysak yaxshi boʻladi, — dedi u xoʻjayinga. — Uni doʻkonning eshigi oldiga qoʻyardik, oʻtgan-ketganning koʻzi tushadi.
—Shu paytgacha idishlarni koʻchaga olib chiqqanimiz yoʻq, — javob qildi Savdogar. — Birortasi turtib yuborib billurni sindirishi mumkin.
— Qoʻy boqib yurganimda ulardan birortasini ilon chaqib nobud qilishi mumkin edi. Biroq, nachora, qoʻylarning, choʻponlarning ham hayoti shunaqa.
Bu payt Savdogar uchta qadah sotib olayotgan xaridorga xizmat koʻrsatayotgan edi. Xullas, savdo jonlangan, goʻyo bir paytlari boʻlgani kabi, doʻkon joylashgan bu tor koʻcha tagʻin butun shahardan odamlarni oʻziga ohanraboday torta boshlagandi.
— Ishlar yomonmas, — dedi u xaridor chiqib ketgach. — Hozir men yaxshi daromad qilayapman, nasib etsa senga yaqin-orada bir otar qoʻy sotib olishingga yetadigan pul beraman. Xoʻsh, senga nima yetmaydi oʻzi? Boriga qanoat qilmay, besh qoʻlni ogʻizga tiqishga hojat bormi?
— Bor, belgilarga qarab qadam tashlash kerak, — beixtiyor ogʻzidan chiqib ketdi boʻzbolaning va shu lahzadayoq u aytgan gapiga afsuslandi: axir, bu savdogar sehrli qariyani uchratmagan-ku.
«Buni Xayrli Ibtido deydilar, — qariyaning gapi uning yodiga tushdi. — Yangi ish boshlaganlarga omad yor boʻladi. Zero, hayot insonning oʻz Taqdiri yoʻlidan borishiga xayrixohdir».
Shu orada xoʻjayin Santyago aytgan gapni fahmlab oldi. Ayonki, uning bu doʻkonga qoʻygan qadami xayru barakadan belgi berdi — pul oqib kela boshladi va Savdogar bu ispan bolani yollaganiga hech ham pushaymon boʻlmadi. Garchi qilayotgan mehnatiga kutganidan koʻra koʻp daromad olayotgan esa-da, Savdogar ishlari bu qadar yurishib ketishini oʻylamay turib boʻzbolaga binoyiday haq toʻlashni taklif qilgandi. Bola yaqin-orada qoʻylariga ketib qoladiganday tuyuldi unga.
— Ehromlar senga nima uchun zarur boʻlib qoldi? — soʻradi u mavzuni oʻzgartirish maqsadida.
— Menga ular haqida juda koʻp gapirib berishgan, — javob qildi Santyago.
Xazina endi alamli xotiraga aylangani bois, boʻzbola bu haqda oʻylamaslikka harakat qildi, shu bois xoʻjayinga koʻrgan tushini aytib oʻtirmadi.
— Umrimda birinchi marta ehromlarni oʻz koʻzi bilan koʻrish uchun sahroni kezib oʻtishga chogʻlangan odamni uchratishim. Ehrom degani — bu shunchaki bir sangzor-ku. Oʻzing ham hovlingda buni qursang boʻladi.
— Bundan chiqdi, sizning tushingizga biror marta uzoq begona yurtlar kirmagan ekan, — dedi unga javoban Santyago va navbatdagi xaridor tomon yurdi.
Oradan ikki kun oʻtib, xoʻjayin Santyagoning peshtaxtani doʻkon tashqarisiga chiqarish haqidagi taklifini esladi.
— Men har xil yangiliklarga ishqiboz emasman, — dedi u. — Qolaversa, Hasanday boy ham emasman, u xato qilib qoʻyishdan qoʻrqmaydi, chunki bu unga qimmatga tushmaydi. Sen bilan men esa oʻz xatolarimiz uchun umr boʻyi jabr chekamiz.
«Toʻgʻri aytadi», — Oʻyladi boʻzbola.
— Qani, menga ayt-chi, peshtaxtani koʻchaga chiqarib, idishlarni terib qoʻyishning senga nima nafi bor? — davom etdi xoʻjayin.
— Men qoʻylarimning oldiga tezroq qaytishni xohlayman. Ishimiz oʻngidan kelib turganda fursatni boy bermaylik, omadimizdan foydalanib qolaylik. Buni Xayrli Ibtido, deyishadi. Yangi ish boshlaganlarga omad yor boʻladi.
Qariya biroz sukut saqlab, javob qildi:
— Paygʻambarimiz bizlarga Qur'onni berdi va zimmamizga besh farzni qoʻydi, ularni biz umrimiz mobaynida ado etmogʻimiz lozim. Eng muhimi — Ollohning borligi va birligi — shuni yodda tutib yashamoq. Qolgan toʻrtta shart — bir kunda besh vaqt namoz oʻqish, Ramazon oyida roʻza tutmoq, beva-bechoralarga xayr-ehson qilmoq...
U yana jimib qoldi. Paygʻambarni tilga olayotib uning koʻzlari namlandi, garchi u foniy dunyoda yashayotgan, betoqat va qiziqqon banda esa-da, baribir musulmonchilikning qonun-qoidalariga, paygʻambar Muhammad buyurganlariga amal etib yashayotgan edi.
— Xoʻsh, beshinchi shart-chi? — soʻradi Santyago.
— Oʻtgan kuni sen menga, tushingizga biror marta uzoq begona yurtlar kirmagan ekan, deding. Bilib qoʻy, har bir musulmonning zimmasidagi beshinchi farz — haj safarini amalga oshirmoqdir. Bizlarning har birimiz umrimizda bir bor boʻlsa-da muqaddas Makka shahrini ziyorat qilishimiz shart. Bu shahar ehromlardan ham uzoqda. Yoshligimda ozroq pul topib, mana shu doʻkonni olgan edim. Oʻylardim: boyib ketsam, albatta, Makkaga boraman, deb. Keyin qoʻlim pul koʻrdi, mol-dunyo orttirdim, biroq savdoni hech kimga ishonolmadim, chunki men sotadigan buyumlar juda nozik. Va har kuni haj safariga otlanganlarga koʻzim tushadi, ularning orasida badavlatlari bor — Oʻnlab xizmatkorlariyu butun bir tuya karvoni ularni kuzatib boradi, biroq yoʻl olganlarning koʻpchiligi mendan koʻra kambagʻal bandalar. Men ularning nechogʻli xushbaxt boʻlib qaytib kelishganini va uylarining eshigiga Makkaga hajga borishganidan darak beradigan belgi qoʻyishganini ham koʻrganman. Ularning biri, eski poyafzallarni yamaydigan etikdoʻz menga sahroda bir yil yoʻl yurdik, biroq Tanjerda qoʻshni mahallaga koʻn olgani borganimda charchab qolardim, haj safarida hecham toliqmadim, deb aytdi.
— Nega hoziroq toʻgʻri Makkaga yoʻl olmaysiz? — soʻradi Santyago.
— Chunki men haj safari umidi bilan tirikman. Boʻlmasa, men ikki tomchi suvday mana shu yakrang, zerikarli kunlarga, buyumlarim terib qoʻyilgan bu oʻlik jovonlarga, har kuni qatnaydigan oʻsha kir-chir yemakxonaga — shu turush-turmushga chiday olarmidim. Qoʻrqaman, nasib etib umid-orzuim roʻyobga chiqquday boʻlsa, undan keyin hayotda tayanib yashaydigan boshqa ilinjim qolmaydi. Sen esa bosh-qachasan, menga oʻxshamaysan, oʻz orzu-niyatingga yetishishga ishtiyoqing zoʻr. Mening faqat Makka xayoli bilan yashagim bor. Sahroni kezib oʻtishim, muqaddas tosh turgan maydonga borishim, uning tevaragini yetti bor aylangach, tavof olishimni minglab marta koʻz oldimga keltirganman. Biroq qoʻrqaman umidsiz boʻlib qolishdan, shuning uchun orzu-niyatimdan ayrilib qolmay deyman.
Shu kuni u Santyagoga doʻkon tashqarisida yangi peshtaxta taxlashga ruxsat berdi. Hamma bir xilda orzu qilib, bir xil tush koʻrmaydi.
Oradan tagʻin ikki oy oʻtdi — tashqariga qoʻyilgan peshtaxta juda qoʻl keldi: doʻkondan odam arimay qoldi. Santyago chamalab koʻrdi: ishlar shu zaylda ketsa yarim yildan soʻng u Ispaniyaga qaytadi, boz ustiga, oltmish emas, yuz yigirma bosh qoʻy sotib oladi. Bir yil ichida suruviga suruv qoʻshiladi va u arablar bilan savdoni boshlab yuboradi, chunki endi ularning tilida gapirishga baharnov oʻrgandi. Bozordagi oʻsha voqeadan beri u toʻrvasidan Urim va Tumim toshchalarini qaytib olmagandi, boisiki, Misr uning uchun, xuddi xoʻjayiniga Makka safari ushalmas orzuga aylanganiday, qoʻl yetmas yulduz boʻlib qoldi. Yumushi uni qoniqtirar va doim xayolida kemadan Tarifga gʻolib sifatida tushib kelishini tasavvur qilardi.
«Yodingda tut: hamma vaqt aynan nimani istashingni aniq bilgin», degan edi Malkisidq.
Boʻzbola bilardi va koʻzlagan maqsadiga yetishish uchun ter toʻkardi. Ehtimol, begona yurtga kelib qolish, bu joyda aldoqchiga yoʻliqish, keyin esa bir pul sarflamay suruvini ikki baravar koʻpaytirib olish — bularning bari uning peshonasiga bitilgandir?
U oʻzidan mamnun edi. Koʻp narsani oʻrgandi: endi billur sotishni eplaydi, soʻz ishlatilmaydigan tilni egalladi, belgilarni baloday uqadi. Bir safar u kimdir birovning yozgʻirayotganini eshitib qoldi: bu yerga chiqib kelguningcha sillang quriydi, na oʻtiradigan joy, na bir hoʻplam choy bor. Buning bir belgi ekanini Santyago darhol payqadi va xoʻjayinga dedi:
— Qirga chiqib kelayotganlarga choy sotsak nima qiladi?
— Yaxshi taklif, oʻylab koʻrsa arziydi, — dedi u.
— Choyni billur idishlarga quyib uzatamiz. Odamlar bundan zavqlanadi, bizdan billur sotib olgilari keladi. Odamlar goʻzallikka oʻch boʻlishadi.
Xoʻjayin bir soʻz demay unga ancha qarab turdi. Biroq shomga yaqin, nomozni oʻqib, doʻkonni bekitgach, qarshidagi tosh yoʻlakka oʻtib oʻtirib oldi va Santyagoga arablar qoʻlma-qoʻl qilib chekadigan gʻaroyib chilimni taklif qildi.
— Qani menga ayt-chi, sen nimaga erishmoqchisan oʻzi? — soʻradi u boʻzboladan.
— Oʻzingiz bilasiz-ku, men uyimga qaytishni xohlayman, qoʻy sotib olmoqchiman. Buning uchun menga pul kerak.
Qariya chilimga choʻgʻ tashladi va qurullatib tortdi.
— Oʻttiz yildan beri shu doʻkonda savdo qilaman. Billurning tozasini yomonidan farqlay olaman, savdoning sir-asrorini bilaman. Ishim yurishib turganidan dumogʻim chogʻ, yana kengaytirishga esa hafsalam yoʻq. Xaridorlarga billurda choy uzatib tursang va qarasangki, chindan daromad oshgandan oshsa; unda butun doʻkonu dastgohni yangilashga toʻgʻri keladi.
— Xoʻsh, buning nimasi yomon?
— E, men shunday yashashga oʻrganib qolganman-da. Sen bu yerda yoʻgʻingda koʻp xayol surardim: ne zamonlardan beri shu joyda muqim oʻtiribman, bu orada oshnalarim bir yoqlarga ketishdi, yana qaytib kelishdi, birlarining bozori kasod boʻldi, boshqalari boyib ketishdi. Alam bilan shularni oʻylardim. Endi amin boʻlayapman, doʻkonim oʻzimning imkonimga mos, oʻzim xohlagan oʻlchamdan ekan. Uni kengaytirishga hecham ragʻbatim yoʻq, oʻzi bunday oʻzgarishlar qanday qilinadi — bilmayman ham. Oʻzi bilan oʻzi andarmon odamman.
Bir nima deyishga boʻzbolaning tili aylanmadi. Qariya davom etdi:
— Seni mening qoshimga goʻyo Ollohning oʻzi yubordi. Bilasanmi, bugun men nimani angladim: Ollohning inoyatiga shukr qilmaslik la’nat boʻlib qaytadi. Men hayotdan bundan ortiq yana nimalarnidir ta’ma qilmayman, sen esa meni qaylargadir boshlamoqchi boʻlasan. Oʻsha yoqlarga qarab turib oʻzimning qurbimni anglab yetaman va oʻzimni burungidan-da battar his etaman. Qoʻlim uzayib, imkoniyatim oshgan bir paytda endi menga koʻp narsaning keragi yoʻq.
«Makkabodroq sotuvchiga bir nima deb gapirmaganim ham yaxshi boʻlgan ekan», — Oʻyladi Santyago.
Ular biroz chilim chekib oʻtirishdi. Quyosh botdi. Xoʻjayin bilan boʻzbola arabchada gaplashardi — Santyago bu tilni egallab olganidan mamnun edi. Bir paytlar, boshqacha yashab yurgan vaqtlarida, unga goʻyo qoʻylar hamma narsani fahmlaydiganday tuyulardi. Biroq arab tilini ular hech qachon oʻrganolmaydi.
«Demak, ular oʻrganolmaydigan boshqa narsalar ham bor, — Oʻyladi u, xoʻjayinga jim qarab qoʻyarkan. — Chindan, ular oʻt bilan suvni qidirishni biladi, xolos. Bunga ham oʻzlari oʻrgangani yoʻq — men oʻrgatdim ularni».
— Maktub, — dedi nihoyat billur sotuvchi.
— Bu nima degani?
— Uni bilish uchun arab boʻlib tugʻilish kerak, — javob qildi u. Ma’nosi, taxminan, «shunday bitilgan» degani.
U chilimning choʻgʻlarini oʻchira turib, Santyagoga ertadan boshlab billur idishlarda choy sotishing mumkin, dedi. Hayot daryosini toʻxtatishning iloji yoʻq.
Odamlar mashaqqat chekib qiyalikdan yuqoriga oʻrlar va tuyqusdan tepada roʻparadagi doʻkonga koʻzlari tushib qolar, bu joyda ularga bejirim billur idishlarda yaxna xushta’m chanqovbosdi choy taklif etishardi. Shunday damda doʻkonga bosh suqmay, choydan ichmay boʻladimi?!
«Bu mening xotinimning yetti uxlab tushiga ham kirmaydi!» — dedi bir nechta billur idish xarid qilgan kishi: shu kuni kechqurun unikiga mehmon keladigan va u ana shu chiroyli billurlar bilan ularning koʻnglini ovlamoqchi edi.
Boshqa bir xaridor billurda ichilgan choyning ta’mi zoʻr boʻladi, choy billurda xushboʻyligini saqlaydi, dedi. Yana biri esa Sharqda azaldan billurda choy ichish an'anasi borligini yodga oldi, chunki billur sehrli xususiyatga ega, dedi u.
Tez orada bu hojatbarorlik ixtirosi hammaning qulogʻiga yetdi va xaloyiq koʻhna hunarga qanday qilib yangidan jon kiritish mumkinligini oʻz koʻzlari bilan koʻrish ishtiyoqida qirga oʻrlab kelaverdi. Bu orada billur idishlarga choy quyib beradigan boshqa qoʻnalgʻalar ham paydo boʻldi, biroq u joylarga terlab-pishib, mashaqqat chekib oʻrlab borilmasdi, shu bois ular boʻm-boʻsh edi.
Koʻp oʻtmay doʻkonga yana ikki nafar dastyor yollashga toʻgʻri keldi. Endi bu yerda billur sotishdan tashqari, yangilikka ishqiboz boʻlib kelgan son-sanoqsiz kishilarga tinimsiz choy ulashilardi.
Shu taxlit yarim yil oʻtdi.
Quyosh chiqmay turib Santyago uygʻondi. Afrikaga ilk bor qadam bosganidan beri oʻn bir oy-yu toʻqqiz kun oʻtibdi.
U oq matodan tikilgan, atay bugungi kunga deb xarid qilingan arabcha burnusni kiydi, boshini roʻmol bilan yopdi va ustidan tuya terisidan qilingan halqani solib tortdi-da shippakni oyogʻiga ilib, ovoz chiqarmay pastga tushdi.
Shahar hali uyquda. Santyago murabbo bilan bir toʻgʻram non yedi, billur stakanda qaynoq choy ichdi. Keyin doʻkonning boʻsagʻasiga oʻtirib chilim chekdi.
U shu taxlit yolgʻiz oʻzi xayoliga hech nimani keltirmay, sahro hidini ufirib bir tekis, tinimsiz esayotgan shamol sasiga quloq tutib chekib oʻtirdi. Chekib boʻlib, qoʻlini choʻntagiga tiqdi — bir necha daqiqa choʻntagidan olgan narsaga qarab turdi.
Uning barmoqlari bir siqim pulni siqib ushlab turardi — bu pullarga qaytish uchun patta olsa ham boʻladi, yana yuz yigirma bosh qoʻy va tagʻin hozir oʻzi turgan mamlakat bilan Ispaniya oʻrtasida savdo qilish uchun ruxsatnoma xarid qilsa ham boʻladi.
Santyago xoʻjayinning uygʻonib, doʻkonni ochishini toqat bilan kutdi. Keyin ular birgalikda yana choy ichishdi.
— Bugun men joʻnayman, — dedi boʻzbola. — Endi menda qoʻy sotib olishga, sizda esa Makkaga borishga yetarli mablagʻ bor.
Xoʻjayin sukut saqladi.
— Meni duo qiling, — jiddiy ohangda dedi Santyago. — Siz meni qoʻlladingiz.
Qariya hanuz churq etmay choy qaynatish bilan mashgʻul edi. Nihoyat u boʻzbola tomon burildi.
— Men sen bilan faxrlanaman. Sen doʻkonimni jonlantirib yubording. Biroq bilgin: men Makkaga bormayman. Yana shuni ham bilib qoʻygin: sen qoʻy sotib olmaysan.
— Kim aytdi sizga buni? — hayron boʻlib soʻradi Santyago.
— Maktub, — qisqa javob qildi billur sotuvchi Savdogar.
Va u boʻzbolani duo qildi.
Shundan soʻng Santyago oʻzi yotadigan xonaga kirdi va ul-bul narsalarini yigʻishtirdi — lash-lushlari uch qop boʻldi. Eshikdan chiqayotib uy burchagida yotgan eski choʻponlik toʻrvasini koʻrib qoldi, koʻpdan beri koʻzi tushmagani uchun toʻrvani yodidan chiqarib yuborgan edi. Uning ichida kamzuli va kitobi bor. U kamzulini, koʻchada birorta bolaga sovgʻa qilarman, degan moʻljal bilan toʻrvadan chiqardi va shu payt bir juft tosh — Urim va Tumim yerga tushib dumalab ketdi.
Shu damda boʻzbola keksa podshohni esladi va qancha vaqtdan beri u haqda oʻylamaganiga ajablandi. Axir, butun bir yil uzluksiz ter toʻkib mehnat qilishga toʻgʻri keldi, chunki pul topish kerak, Ispaniyaga quruq qoʻl bilan soʻppayib borib boʻlmasdi-da.
«Orzu-umidlaringdan hech qachon voz kechmagil, — degan edi unga Malkisidq. — Belgilarga ergash».
Boʻzbola toshlarni terib oldi va shu payt uni yana gʻaroyib tuygʻu chulgʻadi, goʻyo qariya yonginasida edi. Mashaqqatli mehnat bilan oʻtdi shu bir yil, endi esa belgilar bu yerdan joʻnab ketishga ishora qilayotir.
«Men yana avval qanday boʻlsam, aynan oʻsha zaylimga qaytaman, — Oʻyladi u, — biroq qoʻylar meni arabcha gapirishga, baribir, oʻrgata olmasdi».
Biroq qoʻylar unga muhim bir saboq bergan edi: dunyoda barchaga birday tushunarli soʻzsiz til borligini oʻrgatgandi. Oʻtgan bir yil mobaynida savdo-sotiqni jonlantiray, deb Santyago ana shu — hammaga tushunarli tilda gapirdi. Bu gʻayratbaxsh, zavq-shavqli til edi, ishni mehr-muhabbat va xohish-iroda bilan qiladigan, ishonchu xohishingga quvvat beradigan til edi. Tanjer endi unga begona joy emas, endi boʻzbolaning dunyoni, xuddi bu shaharni zabt etganiday, zabt eta olishga koʻzi yetib turardi.
«Agar biror-bir narsani chin dildan orzu qilsang, butun Olam uning amalga oshishiga koʻmaklashadi», — keksa Malkisidq shunday degan edi.
Biroq qariya faqat orzu qilib, amalda uni chin dildan istamaydigan talonchilar, behudud sahro-yu odamlar haqida churq etmadi. U boʻzbolaga ehrom deganlari shunchaki sangzor ekani, agar xohlasa har qanday odam chorbogʻida bunday toshlar uyumini tiklay olishi haqida ham gapirmadi. Biroq keksa podshoh unga, agar orttirib qoʻy sotib olishga pul yigʻa olsa, bu qoʻylarni u sotib olishi kerakligini aytib qoʻyishni unitgandi.
Santyago toʻrvasini olib, boshqa lash-lushlariga qoʻshib qoʻydi. Xoʻjayin xaridorlarga xizmat qilar, yana ikki nafar xaridor doʻkon ichida billur idishlarda choy ichishib, aylanib yurishardi. Bunday mahalda doʻkonda, odatda, xaridorlar koʻp boʻlmasdi. Shu damda Santyago xoʻjayinning sochlari Malkisidqning sochlarini eslatishini payqadi. Tanjerdagi birinchi tong mahali uning yodiga tushdi, oʻshanda na boradigan joyi va na biror yeguligi bor edi; qandolatchining tabassumi ham yodiga tushdi va bu tabassum ham keksa podshohni esiga soldi.
«Xuddi Malkisidq bu yerdan oʻtganday, hamma narsada oʻzining izini qoldirganday, — Oʻyladi boʻzbola. — Goʻyo bu odamlar oʻz hayotlarining qaysidir pallasida u bilan uchrashganday. Biroq u menga: kimki oʻz Taqdiri yoʻldan borayotgan boʻlsa, men unga koʻrinaman, degan edi».
U xayrlashmay chiqib ketdi — begonalar oldida yigʻlashni or bildi. Biroq u bu joyni, mana shu makonda oʻrganib, odatlanib qolgan narsalarni qoʻmsashini, sogʻinishini tushunardi. Bu joyda u oʻziga ishonch va dunyoni zabt etguday ishtiyoq paydo qildi.
«Axir, men qoʻy boqadigan tanish joylarga qaytayapman», — Oʻyladi u, biroq bunday xush xayol ham negadir uning koʻngliga chiroq yoqmadi. Orzuimni amalga oshiray deb bir yil ishladi, mana endi bu orzu ushalay deb turganda daqiqa sayin oʻzining jozibasini yoʻqota boshlayapti. Balki bu, umuman, orzu emasdir?
«Ehtimol, billur sotuvchiga oʻxshagan boʻlish kerakdir? U kabi bir umr Makkani orzu qilib, hech qachon safarga chiqmagan ma’qulmikan?» — Oʻyladi boʻzbola, biroq u qoʻlida ushlab turgan toshlar gʻoyibdan unga keksa podshohning quvvati va qat'iyatini berayotganday edi.
Gʻaroyib tasodif tufaylimi yoki bu ham bir belgidan darakmi, ishqilib, u hozir Tanjerga kelgan birinchi kunda bosh suqqan yemakxonaga kirdi. Albatta, oʻshanda unga duch kelgan tovlamachining qorasi koʻrinmasdi. Xoʻjayin choy keltirdi.
«Choʻponlikka xohlagan paytim qaytaveraman, — Oʻyladi Santyago. — Qoʻy boqishni, jun qirqishni eplayman va bu yumush bilan pul topa olaman. Biroq boshqa paytda ehromlarga borish uchun hozirgiday imkoniyat boʻlmasligi mumkin. Koʻkragiga oltin sipar taqqan qariya mening butun oʻtmishimni bilardi. Menga haqiqiy podshoh va boz ustiga, donishmand uchragan edi».
Uni Andalusiya dalalaridan atigi ikki soatli yoʻl ajratib turardi, biroq ehromgacha bepoyon sahro yastanib yotibdi. Bunga boshqacha qarasa ham boʻlishini u tushundi: hozir yoʻl olsa xazinagacha ketadigan vaqt ikki soatga qisqaradi, garchi u, bu orada, bir yilni yoʻqotgan esa-da.
«Nega qoʻylarimga qaytib borgim kelayotgani tushunarli: chunki ularni bilaman, yaxshi koʻraman, ularning tashvish ham aytarli koʻp emas. Biroq sahroga shunday mehr qoʻysa boʻlarmikan? Axir, men intilgan xazinamni aynan sahro oʻz bagʻriga bekitgan-ku. Agar uni topolmasam — uyga qaytaman. Boʻlganicha boʻldi, hozir pulim ham, vaqtim ham bor, nega bir urinib koʻrmasligim kerak?»
Shu daqiqada u juda sevinib ketdi. Choʻponlik doimo uning ilkida. Qolaversa, xohlagan paytda oʻzi ham billur savdosi bilan shugʻullana oladi. Albatta, dunyoda xazinalar ham koʻp, biroq boshqa birov emas, aynan uning oʻzi bir tushni ikki marta koʻrdi va unga keksa podshoh duch keldi.
U yemakxonadan dumogʻi chogʻ boʻlib chiqdi. Xoʻjayiniga billur yetkazib turadigan, sahroda karvon bilan yuradigan bir savdogar yodiga tushdi. Santyago kaftidagi Urim va Tumimni siqdi — shu toshlar sharofati tufayli u yana oʻz xazinasini qidirib yoʻlga tushishga qaror qildi.
«Men doimo oʻz Taqdiri yoʻlidan borayotganlar yonidaman», — u Malkisidq soʻzlarini esladi.
Bu juda oson: savdo omboriga borib, ehromlar bu yerdan uzoq deyishadi, shu rostmi, deb soʻrasa boʻlgani.
Angliyalik oʻtirgan joy koʻproq ogʻilni eslatardi, bu yerdan ter, chang va mol hidi anqirdi. «Mana shunday yovuqda yashash uchun oʻn yil oʻqish lozim boʻldi», — Oʻyladi u, kimyoga oid jurnalni parishonxotir varaqlarkan.
Biroq ortga chekingani imkon yoʻq. Belgilarga ergashish kerak edi. U butun umrini bani bashar gapiradigan oʻsha yagona tilni topishga bagʻishladi, shu uchun oʻqidi-izlandi. Dastlab u xalqaro sun'iy til — esperanto bilan mashgʻul boʻldi, keyin dunyodagi dinlar bilan qiziqdi va nihoyat alkimyoga berildi. Mana endi esperantoda bemalol gapiradi, turli diniy e’tiqodlar tarixini puxta biladi, faqat hali alkimyogar boʻla olgani yoʻq. Toʻgʻri, qandaydir sir-sinoatlarni kashf etdi, lekin ayni paytda bir nuqtada turib qoldi va oʻz tadqiqotlarida bir qadam ham oldga siljiy olmayotir. Qaysidir bir alkimyogardan koʻmak topishga behuda urindi — ularning bari ichimdagini top deydigan, gʻalati fe’l-atvorli odamlar chiqdi, ularning bari faqat oʻzini oʻylar, biror-bir koʻmak yo maslahat olish dargumon edi. Ehtimol, bunday dargumonlik ularning har narsani oltin qiladigan afsonaviy tosh — Iksirning siriga baribir yetisha olmaganliklari tufaylidir.
Angliyalik otasining merosidan bir qismini oʻzining samarasiz tajribalariga sovurib boʻldi. U dunyodagi eng boy kutubxonalarda izgʻidi, alkimyoga oid kamyob, oʻta nodir kitoblarni xarid qildi. Oʻsha kitoblardan bittasida u, koʻp yillar burun Yevropada boʻlgan bir mashhur arab alkimyogari haqida oʻqidi; uning ikki yuzdan oshgani-yu, Iksirni topgani va Obi-hayotni kashf etgani haqida keng dovruq taralgandi; bu ovozalar, albatta, angliyalikni ne qadar mutaassir etmasin, agar sahrodagi arxeologik ekspeditsiyadan qaytib kelgan oshnasi oʻzi koʻrgan karomatsohib bir arab haqida unga gapirib bermaganida, oddiy afsonaday tuyulardi. U El-Fayum vohasida istiqomat qilarkan. Gap-soʻzlarga qaraganda, yoshi ikki yuzda va u har qanday metalni oltinga aylantira olarmish.
Buni eshitgan zahoti angliyalik hamma ishini yigʻishtirdi, uchrashuvlarni bekor qildi va shaxsiy kutubxonasidan eng kerakli kitoblarni oldi-yu, yoʻlga tushdi — va mana, u shu yerda, ogʻilga oʻxshagan badboʻy omonat bostirmada, devor ortida esa Sahro orqali yoʻl solishga shaylanayotgan katta karvon turibdi va El-Fayum vohasi shu karvonning yoʻli ustida.
«Men bu la’nati alkimyogarni oʻz koʻzlarim bilan koʻrishim kerak», — Oʻyladi angliyalik va ayni damda tuyalarning sassigʻi ham unga juda badboʻy tuyulmadi.
Shu orada bir navqiron arab, kiftida yoʻl toʻrvasi bilan, uning oldiga keldi va salomlashdi.
— Yoʻl boʻlsin? — soʻradi u.
— Sahroga, — javob qildi angliyalik va yana kitob oʻqishga tutindi.
Uning vaqti ziq edi: oʻn yil oʻrganganlarini xotirasida tiklashi kerak; aytib boʻlmaydi, alkimyogar uning bilimini sinab koʻrishni xohlab qoladimi.
Boʻzbola bu orada oʻtirib, kiftiga osgan toʻrvasidan kitob olib ochdi. Angliyalik kitobning ispan tilida ekanini payqadi.
«Harqalay, yomonmas», — Oʻyladi u, chunki ispanchada arabchaga qaraganda yaxshiroq gapirardi.
Agar bu bola ham El-Fayumga yoʻl olsa, bekorchi vaqtda u bilan gurunglashsa boʻladi.
«Qiziq, — Oʻylardi Santyago, kitobning boshidagi dafn marosimi sahnasini yana qayta oʻqib chiqarkan. — Shu kitobni qoʻlga olganimga, mana, ikki yil boʻldi, hanuz birinchi betidan nariga oʻtganim yoʻgʻ-a.»
Bu safar yonida podshoh Malkisidq yoʻq xalal beradigan, biroq boʻzbola baribir diqqatini jamlay olmadi. Boz ustiga, oʻzi shu qarorga toʻgʻri keldimmi, degan fikr uni chalgʻitardi. Lekin Santyago eng muhim narsani tushunardi: har qanday ishda qarorga kelish— ishning boshlanishi, xolos. Qachonki odam biror narsaga, tanlab turib qaror qilsa, u goʻyo tezkor oqimga shoʻngʻiganday boʻladiki, oqim uni xayoliga keltirmagan joyga oqizib ketadi.
«Xazinani qidirib yoʻlga chiqqanimda billur sotuvchining doʻkonida ishlayman, deb oʻylamagandim. Shundayin, bu karvon ham, ehtimol, mening tanlovimdir, mening azmu qarorimdir, biroq mening yoʻlim oʻz-oʻzicha sirliligicha qoladi».
Uning yonida yevropalik oʻtiribdi va u ham kitob oʻqiyotir. Santyagoga u yoqimsiz odamday koʻrindi: boʻzbola bostirmaga kirganda u yovqarash qildi. Bu, lekin, hech gapmas — ular baribir tanishib olishardi, agar u gapni uzib qoʻymaganida.
Boʻzbola kitobini yopdi — uning bu muhojirga oʻxshashga hecham xohishi yoʻq edi, keyin choʻntagidan toshchalarni oldi va ular bilan oʻynay boshladi.
— Urim va Tummim! — hayratlandi yevropalik.
Santyago shoshilib ularni yashirdi.
— Sotilmaydi, — dedi u.
— Bilaman, ular qimmat turmaydi, — javob qildi yevropalik, — oddiy shaffof toshlar, hech qanday xislati yoʻq. Dunyoda bunday toshlar millionlab topiladi, biroq sinchkov odamgina Urim va Tummimni darrov payqaydi. Ammo men ularning bu oʻlkalarda ham uchrashiga shubhalanmagandim.
— Menga ularni podshoh sovgʻa qildi, — javob berdi boʻzbola.
Muhojir, goʻyo tildan qolganday, boʻshashgan qoʻli bilan choʻntagidan, xuddi Santyagonikiday, ikkita tosh oldi.
— Sen podshoh bilan gaplashdingmi? — deb yubordi u.
— Ha-da, podshohlarning choʻponlar bilan gaplashishini sen tasavvur qilishing qiyin, — dedi Santyago. Endi uning gurungni davom ettirish xohishi yoʻqolgandi.
— Yoʻq, nega endi. Axir, birinchi boʻlib Podshohni choʻponlar tan olishgan, bu payt Uni hali dunyoda hech kim bilmasdi. Ayni podshohlarning choʻponlar bilan muloqotining oʻzida hech bir ajablanarli hol yoʻq, — dedi angliyalik va boʻzbola tushunmadi shekilli degan xavotirda qoʻshib qoʻydi: — Bu haqda Injilda oʻqisa boʻladi, oʻsha, men Urim va Tummim haqida oʻqib bilgan kitobda. Tangri faqat mana shu toshlar bilan fol ochishga izn bergan. Kohinlar ularni oltin koʻkrak siparida olib yurishgan.
Endi Santyago omborga kelganiga afsuslanmayotgan edi.
— Ehtimol, bu belgidir, — angliyalik ovoz chiqarib fikrlayotganday gapirdi.
— Kim senga belgilar haqida aytdi? — Santyagoning qiziqishi daqiqa sayin ortib borardi.
— Dunyodagi borki narsalar — belgilar, — dedi angliyalik, jurnalini chetga qoʻyib. — Qadim-qadimda odamlar bir tilda gaplashishgan, keyin esa bu tilni unutishgan. Mana shu Umum Tilini men izlayapman. Shu bois bu yerdaman. Men shu Umum Tilini biladigan odamni topishim kerak. Alkimyogarni.
Toʻladan kelgan arab — ombor egasining paydo boʻlishi bilan ularning suhbati boʻlinib qoldi.
— Omadlaring bor ekan, — dedi arab. — Bugun tushdan soʻng karvon El-Fayumga yoʻl oladi.
— Biroq men Misrga borishim kerak! — tashvishlanib xitob qildi Santyago.
— El-Fayum Misrda-da. Sen oʻzing qaerliksan?
Santyago Ispaniyadanman, deb javob qildi. Angliyalik xursand boʻldi: arabcha kiyingan boʻlsa-da, oʻzi yevropalik ekan.
— U belgilarni omad, deb ataydi, — dedi u, xoʻjayin chiqib ketgach. — Agar men «omad» va «tasodif» soʻzlari haqida kitob yozishga kirishsam, qalingina qomus yuzaga kelardi. Umum Tili aynan shu soʻzlardan tashkil topgan.
Shunday deb, u oʻzining Santyago bilan uchrashgani, aytgancha, undayam Urim va Tummim bor ekan, bu shunchaki oddiy tasodif emasligini qoʻshib qoʻydi. Keyin boʻzboladan mabodo Alkimyogarni qidirayotganing yoʻqmi, deb surishtirdi.
— Men xazinani izlayapman, — javob qildi u va xato qilganini payqab, tilini tishladi.
Biroq angliyalik uning gapiga, aftidan, ahamiyat bermadi shekilli, faqat:
— Qaysidir ma’noda — men ham, — dedi.
— Men alkimyoning nimaligini, ochigʻi, yaxshi bilmayman, — dedi Santyago, biroq shu payt ombor egasining ularni chaqirgan ovozi eshitildi.
— Karvonga men sarbonlik qilaman, — dedi ularga hovlida soqoli koʻksiga tushgan, koʻzlari qop-qora kishi. — Men bilan yoʻlga chiqadiganlarning hayot-mamoti mening qoʻlimda boʻladi, chunki sahro — telbatabiat kimsaday gap, odamlarni tez-tez aqlidan ozdirib turadi.
Ikki yuz choqli odam yoʻl tadorikini koʻrishgan, ulovdan — tuyalar, otlar, eshaklar bundan sal kam ikki baravar koʻp. Angliyalikning kitob tiqib joylangan bir necha jomadoni bor ekan. Hovlida ayollar, bolalar va belidagi kamarlariga qilich osgan, kiftlarida uzun qurollari bor erkaklar toʻpirlashib turishardi. Shovqin-suronning kuchliligidan Sarbon gapini bir necha marta takrorlashiga toʻgʻri keldi.
— Bu yerga turli xil odamlar yigʻilishgan va ular har turli tangrilarga sigʻinishadi. Oʻzim yolgʻiz Ollohga sajda qilaman va Uning nomi bilan qasam ichaman: sahroni boz zabt etish uchun ilkimdagi borki imkonimni ishga solaman. Endi har qaysingiz oʻz tangringizga sajda qilib, har qanday vaziyatda ham menga boʻysunishga soʻz beringiz. Sahroda sarkashlik qilish — halokatdir.
Past ohangdagi tovushlarning gʻala-gʻovuri koʻtarildi — bu oʻz tangrilariga iltijo etayotganlarning tovushi edi. Santyago Iso Masih nomiga qasamyod qildi. Angliyalik sukut saqladi. Bu jarayon qasam ichishga ketadigan vaqtdan biroz choʻzildi — odamlar samodan himoya va xayrixohlik tilashardi.
Shundan soʻng burgʻuning choʻziq tovushi eshitildi va odamlar egarga minishdi. Santyago bilan angliyalik ham oʻzlari sotib olishgan tuyalarga bir amallab minib olishdi. Boʻzbola yonidagi yoʻldoshi tuyasiga kitob joylangan ogʻir jomadonlarni rosa yuklaganini koʻrib, jonivorga ichi achidi.
— Ammo, aslida, hech qanaqa tasodifning oʻzi yoʻq, — goʻyo allaqachongi gurungni davom ettirgan boʻlib dedi angliyalik. — Mening bu yerga kelishimning sababi, bir oshnam shunday arab haqida eshitgan ekan, u arab...
Biroq uning soʻzlarini harakatga kelgan karvon shovqini yutib yubordi. Shunday esa-da Santyago angliyalikning muddaosini juda yaxshi bilardi: voqealarni bir-biriga bogʻlab turadigan sirli zanjir boʻladi. Ayni shu vosita uni qoʻychivonlikka boshladi, bir tushni ikki marta koʻrgani, Afrika qirgʻoqlariga yaqin joyga borgani-yu bu shaharchada podshohni uchratgani, tovlamachiga duchor boʻlgani, billur sotadigan doʻkonga yollangani... hammasi shundan.
«Oʻz Yoʻlingdan qancha uzoq ketsang, u hayotingni shu qadar izchil belgilaydi», — Oʻyladi boʻzbola.
Karvon sharqqa yoʻl tortdi. Sahar palla yoʻlga chiqilar, quyosh chosh tepaga kelganda dam olish uchun toʻxtalar, jazirama issiq biroz tushgach, yana yoʻlda davom etilardi. Santyago angliyalik bilan kam gaplashdi — muhojir boshini kitobdan deyarli uzmasdi.
Boʻzbola churq etmay koʻp sonli yoʻldoshlarini kuzatib borardi. Endi ular safar arafasidagi safardoshlariga oʻxshamasdi. Oʻshanda yugur-yugur avjiga mingan: baqiriq-chaqiriq, bola yigʻisi va otlarning kishnashi, savdogaru tuyakashlarning hovliqqan, hayajonli ovozlariga qorishib ketgandi. Bu yerda, sahroda esa jimjitlikni doimiy shamolning hushtagi-yu ulovlar tuyogʻi ostidagi qumning gʻijirlashigina buzardi. Hatto tuyakashlar ham sukut saqlashardi.
— Men bu qumliklardan koʻp oʻtganman, — dedi bir oqshom tuyakashlardan kimdir boshqasiga. — Biroq sahro shunaqangi ulugʻ va shunaqangi tilsimki, bexosdan oʻzingni qum zarrasiday gʻarib his eta boshlaysan. Qumning zarrasi esa gungu kar.
Santyago, sahroda birinchi marta boʻlayotgan esa-da, tuyakashning nima haqda gapirayotganini tushundi. Uning oʻzi ham, dengizga yoki olovga, soatlab bir soʻz aytmasdan, hech nimani oʻylamasdan, xayolan bu unsurlarning mislsiz qudratiga tamom asir boʻlganday, termilib oʻtira olardi.
«Men qoʻydan saboq oldim, billurdan saboq oldim, — Oʻyladi u. — Endi meni sahro oʻqitadi. Sahro, meningcha, eng koʻhnasi, sahro — men oldin koʻrganlarim orasida eng donishmandi».
Shamol esa bu yerda bir nafas ham tin olmas va Santyago Tarifdagi minorada turib uning kuchini qanday his etganini esladi. Andalusiya yaylovlarida oʻt va suv izlab izgʻigan qoʻylarining junini yengil hilpiratib toʻzdiradigan mana shu shamol boʻlishi kerak.
«Endi ular meniki emas, — Oʻyladi u ortiq gʻam chekmay. — Meni unutishgan hamdir, ehtimol, yangi choʻponga oʻrganib qolishgandir. Boʻlganicha boʻlar. Qoʻylar, xuddi u yerdan bu yerga koʻchib-kezib yuradigan odamlarday, ayriliq ham bir zarurat ekanini bilishadi.»
Shu payt uning yodiga movutchining qizi tushdi — harqalay, u er qilib ketgan boʻlsa kerak. Kimga chiqqan ekan? Makkabodroq sotuvchiga tekkanmikan? Yoki kitob oʻqishni biladigan va gʻaroyib sarguzashtlar aytib beradigan choʻponga tegdimikan — Santyagodan boshqa ham bor bundaylar. Shunday boʻlganiga negadir ishonchi komilligi boʻzbolaga kuchli ta’sir oʻtkazdi: ehtimol, u Umum Tilini egallagan va endi dunyodagi barchaning buguni va oʻtmishini bilar? «Koʻngil sezishi» — bu qobiliyatni uning onasi shunday atagan edi. Endi u tushunardi, bu — jamiki odamlarning taqdirlari oʻzaro bogʻlangan bani bashar tiriklik oqimiga shiddat bilan ruhan choʻmish. Zero, bizga hammasini bilmoq imkoni inoyat etilgan, shu bois ham hammasi allaqachon yozib qoʻyilgan
— Maktub, — deb yubordi boʻzbola, billur sotuvchini eslab.
Gohida sahro qumi kutilmaganda tosh-metinga aylanardi. Mabodo karvon xarsangtosh oldidan chiqib qolsa, uni aylanib oʻtar, agar toshloq joyga duch kelsa, chetlab yurardi. Qumi juda yumshoq va mayda boʻlgan, tuyalarning tovoni botib qoladigan joyda boshqa yoʻl izlashga toʻgʻri kelardi. Ba’zan shoʻrxok yerda oyoq bosish lozim boʻlar — demak, bu joyda bir zamonlar koʻl boʻlgan — shunday paytda yuk ortilgan jonivorlar ozorlanib oʻkirar, kishnardi. Tuyakashlar yerga tushib, ularni silab-siypab tinchlantirar, keyin yukni oʻz yelkalariga tashlab olar va yoʻlning bu gʻirrom qismidan oʻtib olishgach, yuklarni tagʻin tuya va otlarga ortishardi. Mabodo tuyakashlardan kimdir ogʻrib yoki oʻlib-netib qolsa, birodarlari qur'a tashlab uning tuyalarini kim tortishini aniqlashardi.
Bularning hammasiga bitta sabab bor edi: karvon qancha yoʻl bosmasin, yoʻlini necha martalab oʻzgartirmasin, baribir manzil sari intilar edi. Toʻsiqlarni yengib oʻtib, vohaning qaerdaligini koʻrsatib turgan yoʻlchi yulduzga qarab yoʻl olardi. Azon mahali osmonda yarqiragan yulduzga qarab, odamlar oʻzlarini bu yulduz salqin joylarga, suvga, xurmozor va hordiq oladigan manzil sari eltayotganini bilishardi. Faqat yolgʻiz angliyalik kitobdan bosh koʻtarmas, goʻyo hech nimani payqamayotganday edi.
Santyago ham safarning dastlabki kunlarida kitob oʻqishga urinib koʻrdi. Biroq keyin tevarak-atrofga qarab, shamolning nagʻmasiga quloq tutib ketish bu mashgʻulotdan koʻra qiziqroq ekanini payqadi. U tuyasining fe’lini oʻrgandi. Unga bogʻlanib qoldi, keyin umuman kitobdan voz kechdi, ortiqcha yuk, deb hisobladi. Shunday esa-da, qachon kitob ochib koʻz yugurtirsa unda, albatta, biror-bir qiziqarli gap topilishiga ishonardi.
U yonida kelayotgan tuyakash bilan ora-sira gaplashib, oshno boʻlib oldi. Kechqurunlar, dam olish uchun qoʻnishib, gulxan tevaragida oʻtirishganda, Santyago oʻzining qoʻychivonlik hayotidan turli voqealarni soʻzlab berardi.
Bir safar tuyakash oʻzi haqida gap boshladi:
— Men El-Qayrum yaqinidagi qishloqchada yashardim. Uyim, bogʻim, bolalarim bor edi va umrimning oxirigacha bekami-koʻst yashasam boʻlardi. Bir yili, oʻshanda hosil juda moʻl boʻldi, yaxshi daromad qildik va butun oila a’zolarimiz bilan hatto Makkaga bordik— nasib etib musulmonlik farzini ado etdim va endi koʻngilni xotirjam qilib, qazoyimni kutsam boʻlardi. Yaratganga shukronalar aytardim.
Biroq kunlarning birida yer qalqidi va Nil qirgʻoqlaridan toshdi. Beziyonday tuyulgan bu ofat menga ham ziyon yetkazdi. Qoʻshnilar zaytunzorlarini toshqin yuvib ketishidan tashvishga tushib qolishdi, xotinim bolalardan xavotirlandi. Boru budimizdan ayrilib qolayotganimizni koʻrib turib dahshatga tushdim.
Shundan soʻng yer hosil bermay qoʻydi— tirikchilikning boshqa yoʻlini qidirishimga toʻgʻri keldi. Shu bois men tuyakashlikni kasb qildim. Oʻshanda menga Ollohning: noayonlikdan choʻchimangiz, zotan, har kim oʻz xohish-istagiga yarashasini olgay, nimagaki muhtoj esa unga yetishgay, degan kalomining ma’nosi ayon boʻldi.
Hammamiz ham bor narsalarimizni— bu ekin-tikin boʻladimi yoki hayotimizmi— yoʻqotib qoʻyishdan qoʻrqamiz. Biroq bu qoʻrquv vaqtinchalik, ammo bir narsani tushunib yetish lozimki, bizning qismatimizni ham, olam taqdirini ham bitta qoʻl bitgan.
Ba’zan yoʻlda ikkita karvon duch kelib qolardi. Shunda bir karvondagi yoʻlovchilarda ikkinchisidagi odamlar muhtoj boʻlgan narsalar topilmay qolmasdi. Chindan ham bu olamdagi kechmishlar bari bir qoʻl bilan bitilganday goʻyo. Tuyakashlar bir-biriga qum boʻronlari haqida gapirib berishar va gulxanni qoʻrgʻalab oʻtirishib, oʻzlari kuzatgan sahroning injiqliklaridan gurunglashardi.
Gohida gulxan atrofidagi gurungga chetdan gʻalati-gʻalati badaviylar ham kelib qoʻshilardi, ular karvon borayotgan yoʻlni ipidan ignasigacha bilishardi. Ular qaerda qaroqchilardan va johil qabilalardan ehtiyot boʻlish kerakligini uqtirishar, keyin esa qanday paydo boʻlishgan boʻlsa, xuddi shunday zim-ziyo tunga singib jimgina gʻoyib boʻlishardi.
Shunday oqshomlardan birida Santyago bilan angliyalik oʻtirgan gulxan oldiga tuyakash keldi.
— Qabilalar oʻrtasida urush boʻlayotganmish, xabar kelayapti, — darakladi u.
Oʻrtaga choʻkkan ogʻir jimlikdan Santyago chindan xavotir paydo boʻlganini his etdi. U yana bir bor soʻzsiz Umum Tilini tushuna olishiga ishonch hosil qildi.
Jimlikni, bu xatar karvon uchun qanchalik xavotirli ekanini aytib, angliyalik buzdi.
— Sahro ichkarisiga kirganingdan soʻng, tamom, orqaga yoʻl yoʻq, — javob qildi tuyakash. — Demak, faqat oldinga yurish kerak. Qolgani Ollohning qoʻlida, Uning oʻzi bizni balo-qazodan asraydi. Maktub, — deb gapiga sirli soʻzni qoʻshib qoʻydi-da, nari ketdi.
— Karvonning ahvoliga e’tiborsiz qarab, sen notoʻgʻri qilayapsan, — dedi Santyago angliyalikka. — Zehn solib qara: qancha aylanma yoʻllardan yurmasin, karvon baribir manzildan chalgʻimay ketayapti.
— Sen esa kitob oʻqimay bekor qilayapsan, dunyo nima,
dunyoda nimalar boʻlayapti — bexabar qolayapsan, — javob qildi angliyalik. —Bu ma’noda kitoblar karvonlarga oʻxshaydi.
Odamlar endi, xuddi ulovlarday, qichab yurishardi. Agar oldinlari ular kunni jim yurib oʻtkazishgan, faqat dam olishga qoʻnishganda gulxan atrofida gurunglashgan boʻlsa, endi oqshomlari ham churq etishmasdi. Sarbon gulxan yoqishni man etdi: olov qaroqchilar e’tiborini tortishi mumkin.
Sovuqdan saqlanish uchun yoʻlovchilar tuyalar va otlarni qoʻrgʻalab terib qoʻyishar, oʻzlari esa shu doiraning ichida uymalashib choʻzilishardi. Sarbon qoʻriqchilar tayinlardi, ular qoʻllarida qurol bilan qoʻnalgʻani qoʻriqlashardi.
Bir oqshom angliyalikning uyqusi qochdi. U Santyagoni chaqirdi va ular qoʻnalgʻa atrofida aylanib yurishdi. Toʻlishgan oy nur sochib turardi va Santyago unga oʻzining butun kechmishini aytib berishga qaror qildi.
Uning koʻrgan-kechirganlaridan angliyalikka, ayniqsa, billur sotiladigan doʻkonda savdo-sotiqning boʻzbola ishlay boshlagach qizib ketgani juda ma’qul boʻldi.
— Mana, dunyoni harakatlantiradigan kuch, — dedi u. — Alkimyoda bu Olam Qalbi deb ataladi. Agar biror narsani butun borligʻing bilan xohlasang, shunda Olam Qalbiga uygʻunlashasan. Unda esa juda katta qudrat mujassam.
Shunday deb u qoʻshib qoʻydi: qalb faqat odamlarga xos xususiyat emas, olamdagi jamiki unsurlarda — u toshmi, giyohmi, hayvon yoki hatto fikrmi — barisida qalb bor.
— Barchasi, yerda neki mavjud, doimo oʻzgarib turadi, chunki yerning oʻzi — tirik va qalbga ega. Biz hammamiz shu ulkan Qalbning qismlarimiz, shuning uchun oʻzimizga, uning mudom ezgulik qilishi haqida, hisob bermaymiz. Ammo sen, oʻsha doʻkonda ishlagan paytingda billur omadingga imkon tugʻdirganini tushunishing kerak edi.
Santyago miq etmay goh oyga, goh oppoq qumga qarab qoʻyib, uning gaplarini eshitdi.
— Men karvonning sahroda qanday yurishini koʻrdim, — dedi u nihoyat. — Karvon sahro bilan bir tilda muomala qiladi, shuning uchun ham sahro uning yoʻlini ochib qoʻyadi. Sahro uning har bir qadamini nazorat qiladi va sinovdan oʻtkazadi, agarda oʻzi bilan uygʻunligiga ishonch hosil qilsa, uni vohaga oʻtkazadi. Bu tilni bilmagan kishi, qanchalik jasur boʻlmasin, safarning boshidayoq halok boʻladi.
Endi ular ikkalasi ham oyga qarashardi.
— Bu oʻsha belgilar sehrining ayni oʻzi, — davom etdi Santyago. — Men tuyakashlarning sahro belgilarini qanday uqishlarini koʻrdim — karvon qalbining sahro qalbi bilan sirlashishi bu.
Uzoq jim turganidan soʻng, nihoyat angliyalik soʻz qotdi:
— Ha, aftidan, karvonga zehn solib qarashim kerakka oʻxshaydi.
— Men esa sening kitoblaringni oʻqishim kerak, — javob qildi boʻzbola.
Bu kitoblarni tushunish qiyin edi. Ularda simob va tuz, podshohlar va ajdaholar haqida yozilgandi, biroq harchand urinmasin Santyago hech nimani tushunmadi. Shunday esa-da, baribir, hamma kitoblarda takrorlanadigan bir fikrni u anglab yetdi: olamdagi barcha mavjud unsurlar — ayni bir narsaning turli-tuman koʻrinishlaridir.
Bitta kitobdan u alkimyo haqidagi eng muhim ma’lumotlar — zumrad sathiga chizilgan sanoqli satrlarda ekanini bilib oldi.
— Bu «Zumrad Lavhasi» deyiladi, — dedi angliyalik, yoʻldoshiga bilmagan narsalarni oʻrgata olishidan mamnun boʻlib.
— Unda buncha kitobning nima keragi bor?
— Mana shu sanoqli satrlarni tushunish uchun, — dedi angliyalik oʻziga unchalik ishonqiramagan ohangda.
Santyagoni, ayniqsa, mashhur alkimyogarlar haqida hikoya qilingan kitoblar qiziqtirdi. Ular laboratoriyalarda metallarni tozalashga umrlarini bagʻishlagan kishilar edi: agar biror-bir metalga uzoq yillar mobaynida ishlov berilaversa, oxir-oqibat oʻz xususiyatini yoʻqotadi va bu unsur Olam Qalbiga molik boʻladi, deb ishonishardi ular. Va shunda donishmandlar yer yuzida mavjud har qanday unsurning mohiyatini anglab yetadilar, zotan, Olam Qalbi bu unsurlar oʻzaro muloqot qiladigan oʻsha tilning ayni oʻzi. Ular bu kashfiyotni Ulugʻ Ijod deb atashadi, u esa ikki: qattiq va suyuq unsurlardan tarkib topgan.
— Bu tilni egallash uchun odamlar va belgilarni oʻrganishning oʻzi yetarli emasmi? — bilgisi kelib soʻradi Santyago.
— Yuzaki qarashga bunchalik oʻch boʻlmasang! — toqatsizlanib javob qildi angliyalik. — Alkimyo — jiddiy fan. Bu fan har bir harakating donishmandlarning yoʻl-yoʻriqlariga toʻla-toʻkis muvofiq boʻlishini talab qiladi.
Boʻzbola Ulugʻ Ijodning suyuq unsuri Obi-hayot deb atalishini, u alkimyogar umriga umr qoʻshishidan tashqari, hamma kasalliklarga davo ekanini bildi. Qattiq unsur — bu Iksir.
— Uni topish oson emas, — dedi angliyalik. — Alkimyogarlar koʻp yillar laboratoriyalarida metalga ishlov berish uchun ter toʻkishadi. Ular mudom olovga tikilishadi, oʻz mashgʻulotlari bilan band boʻlib, tiriklik tashvishlarini unitishadi va bir kun kelib metalni tozalab oʻzlari ham poklanishganini payqashadi.
Shunda Santyago billur sotuvchining: idishlarni yuvganingda oʻzingning ruhing ham ortiqcha illatlardan tozalanadi, degan gapini esladi. Boʻzbola alkimyoga kundalik turmushda ham oʻrgansa boʻlishiga tobora ishonch hosil qilardi.
— Bundan tashqari, — davom etdi angliyalik, — Iksir gʻaroyib xususiyatga ega: uning bir ushogʻi ham xohlagan hajmdagi metalni oltinga aylantira oladi.
Bu gapni eshitgandan soʻng Santyagoning alkimyoga qiziqishi juda oshdi. Faqat ozgina sabr-toqat kerak, shunda xohlagan narsani oltinga aylantirsa boʻladi, deb oʻyladi u. Axir, u mana shu ishni uddalashgan donishmandlar: Gelvetsiy, Elias, Fulkanelli, Geber haqida oʻqigan, oʻqiganlari uni hayajonga solgan. Bu odamlar oʻz Yoʻllarini oxirigacha bosib oʻtishgan. Ular dunyo kezishgan, allomalar bilan uchrashishgan, olam sirini bilib boʻlmaydi, degan skeptiklarni lol qoldirish uchun moʻ'jizalar yaratishgan, chunki — eng muhimi — ular oxir-oqibat Iksir va Obi-hayotni oʻz qoʻllariga olish imkoniga ega boʻlishgan.
Biroq Santyago Ulugʻ Ijod nimaligini kitoblardan bilib olishga uringanida boshi berk koʻchaga kirib qoldi: ular koʻplab almoyi-aljoyi suratlardan tashqari, nuqul oldi-qochdi gaplar bilan ham toʻlib-toshgan edi.
— Nega alkimyogarlarning ishlari bu qadar chalkash-chulkash? — soʻradi boʻzbola bir kuni oqshom oʻzining kitoblarini oʻqiy olmay zerikib oʻtirgan angliyalikdan.
— Chunki ularni tushunish imkoni alkimyo bilan bogʻliq jarayonlarning butun mas’uliyatini anglaydigan kishilargagina berilgan. Tasavvur qilib koʻr, agar xohlagan odam choʻyanni oltinga aylantiraversa nima boʻlishini. Tez orada oltinning qadri choʻyan bilan tenglashadi. Qat'iyatli va bilimdonlargagina Ulugʻ Ijod sirlari nasib etdi. Shuning uchun men hozir bu yerda, sahroning oʻrtasidaman. Men sirli yozuvni oʻqiy oladigan chin alkimyogarni uchratishim kerak.
— Bu kitoblar qachon yozilgan?
— Koʻp asrlar burun.
— Axir, oʻsha paytlar bosmaxonalar boʻlmagan-ku. Qadimda ham, hozir ham — baribir alkimyoni duch kelgan odam egallay olmagan. Shunday ekan, nima uchun bu kitoblar bunaqa murakkab tilda yozilgan, suratlari nega gʻalati?
Angliyalik javob bermadi. Faqat keyincha, biroz jimlikdan soʻng: necha kundan beri karvonni sinchiklab kuzatayapman, biroq hech qanday yanglikni payqamadim, dedi. Faqat qabilalar oʻrtasida janglar boʻlayotgani tez-tez quloqqa chalina boshladi.
Oradan bir necha kun oʻtib, Santyago angliyalikka kitoblarini qaytardi.
— Xoʻsh, nimalarni tushunding endi ulardan? — yarim hazil, yarim umid ilinjida soʻradi angliyalik: tashvishli oʻy-xayollardan chalgʻishi uchun uning kim bilandir gurunglashgisi keldi.
— Tushunganim shu boʻldiki, olamning qalbi bor ekan va kimda kim bu qalbga uygʻunlasha bilsa, mavjudlikning tilini tushunarkan. Tagʻin shuni tushundimki, koʻpgina alkimyogarlar oʻz Yoʻlini topishgan va Olam Qalbi, Iksir hamda Obi-hayotni kashf etishgan, — dedi Boʻzbola va biroz jim turgach, qoʻshib qoʻydi: — Eng muhimi, bular bari shu qadar oddiyki, hammasi jajji zumrad sathiga sigʻarkan.
Angliyalikning kayfiyati buzildi. Na oʻzining uzoq vaqt oʻqiganiyu na timsollar, na dono kalomlaru na turli-tuman kimyoviy tajribada ishlatiladigan idishlar — birortasi Santyagoda hech qanday taassurot uygʻotmagan edi.
«U juda sodda ekan, shu bois tushunmaydi», — Oʻyladi angliyalik, keyin kitoblarini yigʻib, tuyaga ortilgan jomadonlariga joyladi.
— Endi oʻzingning karvoning bilan shugʻullanaver, — dedi u. — Menga ulardan, xuddi senga mening kitoblarimdan yuqmaganiday, zigʻircha zang yuqqani yoʻq.
Santyago tagʻin sahro sukunatini tinglamoqqa va qumning tuyalar tuyoqlarida toʻzgʻiyotganini kuzatmoqqa kirishdi.
«Har kimning oʻzining oʻqib-oʻrganish usuli bor, — Oʻyladi u. — Unga meniki toʻgʻri kelmaydi, meniki esa — unga. Biroq har ikkalamiz ham oʻz yoʻlimizni qidirayapmiz va faqat shuning uchungina uni hurmat qilmaslik qoʻlimdan kelmaydi».
Quyosh ufqdan bosh koʻtara boshlaganda Santyago uygʻondi. Tunda yulduzlar jilvalangan tomonda endi son-sanoqsiz xurmo daraxtlari koʻzga ilinar, goʻyo butun sahroni xurmozor bosib ketganday tuyulardi.
— Yetib keldik! — hayqirdi hozirgina uyqudan turgan angliyalik.
Santyago jim turdi. Buni u sahrodan oʻrgangandi, endi daraxtlarga jimgina qarashning oʻzi kifoya qilardi. Ehromlargacha hali uzoq. Vaqti kelib bu tong ham uning uchun bir xotiraga aylanadi. Biroq hozir, Sarbon oʻrgatganday, u ayni daqiqalar uchun yashayotir, shundan sevinayotir va bu xushbaxt onlarni u oʻtkan kunlar xotiralari, kelajak haqidagi orzu-umidlari bilan bogʻlashga urindi. Ha, hali bir kun kelib bu ming bir xurmo daraxti ham xotiraga aylanadi, biroq ayni lahzalarda xurmozor soya-salqinni, suv va xavfsizlikni va’da qilib turibdi. Xuddi tunda tuyaning oʻkirgani dushman yaqinlab qolganini daraklaganday, qator-qator xurmo daraxtlari azob-uqubatdan xalos etadigan moʻ'jizadan darak berardi.
«Dunyo koʻp tillarda tillashadi», — Oʻylardi Santyago.
«Vaqt tez oʻtayotgan paytda karvonlar ham jadal odimlaydi», — Oʻyladi Alkimyogar, vohaga kirib kelayotgan yuzlab odamlar va ulovlarga qarab.
Bu yerdagilarning va karvon bilan kelganlarning shovqini eshitildi, koʻtarilgan chang-toʻzon quyoshning betini qopladi, bolalar begonalarni koʻrib irgʻishlar, vijillashardi. Alkimyogar qabila boshligʻining Sarbonga yaqinlashib kelganini va u bilan uzoq suhbatlashganini kuzatib turdi.
Biroq bu olatasir uni qiziqtirmasdi. Qancha odamlar kelib ketmadi, voha ham, sahro ham oʻsha-oʻsha — mangu va bir zayl. Bu qumlarga shohlarning ham, gadolarning ham qadam bosganini u koʻrgan, garchi shamolning kuchidan oʻz shaklini oʻzgartirib tursa-da, qumlar ham aslidagiday — Alkimyogar bolaligida qanday koʻrgan boʻlsa oʻshanday. Shunday esa-da, zangori osmon va sariq qumni koʻraverib zerikkan har qanday sayyohning koʻziga xurmo daraxtining yashil shox-barglari koʻringanda koʻngilga inadigan sevinch hozir uning ham yuragiga koʻchdi.
«Ehtimol, tangri sahroni yaratganda, odam daraxtlarga kulib, xursand boʻlib qarasin degandir», — Oʻyladi u.
Keyin u nigohini aniq narsalarga qaratishga chogʻlandi. U bilardi — buni belgilar unga ayon etgandi — ayni shu karvon bilan oʻzining pinhona bilimlarining bir qismini ulashishi lozim boʻlgan odam kelayotganini. Garchi Alkimyogar bu odam bilan tanish boʻlmasa-da, sinchkov nazari bilan olomonning ichidan uni tanib olishiga ishonchi komil edi va u oʻzining oʻtmishdoshidan kam emasligiga umidlanardi.
«Tushunolmayman, nima uchun bilgan narsalarimning hammasini unga sirli tarzda ma’lum qilishim kerak, — Oʻyladi u. — Buni aslida sir deyish ham qiyin, zotan, Tangri oʻzining sirlarini jamiki mavjudotga bemalol oshkor etadi».
Alkimyogar buning bitta izohini topdi: avloddan avlodga oʻtkazish lozim boʻlgan narsa — bu Sof Hayot hosilasidirki, uni soʻzlarda yoki rasmlarda tasvirlab boʻlmaydi. Odamlar esa, soʻzlar va rasmlarga berilib ketib, oxir-oqibat Umum Tilini unutishga moyil boʻlishadi.
Karvon bilan kelganlarni darhol mahalliy qabila boshliqlariga olib kirishadi. Santyago oʻz koʻzlariga ishonmadi: voha deganlari, tarix kitoblarida yozilganday, ikki-uchta xurmo daraxtiyu quduqdangina iborat emas, balki ayrim ispan qishloqlaridan koʻra xiyla katta joy ekan. Quduqlarning oʻzi bu yerda uch yuz chogʻli, xurmo daraxtlari — besh mingtacha, ularning orasida esa turli rangdagi son-sanoqsiz chodirlar bor.
— «Ming bir kecha», — dedi angliyalik, u Alkimyogar bilan uchrashishni toqatsizlanib kutayotgandi.
Shu zumdayoq ularni otlarga, tuyalar va odamlarga qiziqsinib qarayotgan bola-baqralar qoʻrgʻalashdi. Erkaklar yoʻlovchilardan sahroda janglarni koʻrdinglarmi, deb soʻrashsa, ayollar savdogarlardan qanday matolar, taqinchoqlar olib kelishganini bilishga oshiqardi. Sahroning oʻlik sukunati endi tushdagiday tuyular — Gʻala-gʻovur avj olgan, kulgi, qiyqiriqlar quloqqa chalinar, goʻyo yoʻlovchilar sahroda jonsiz-tansiz arvohlarday yurishgan boʻlsa, endi tagʻin etli, suyakli odamlarga aylanishganday. Ular mamnun va xushbaxt edilar.
Sarbon Santyagoga vohaning hech qachon tayin bir egasi boʻlmaganini, chunki bu yerda ayollar va bolalargina qoʻnim topishganini tushuntirdi. Ular biror-bir tarafning yonini olishmas, jangchilar esa sahro qumlarida jang qilishar, vohani chekinganda jon saqlaydigan pana joy, deb bilishardi.
Sarbon yoʻlovchilarni qiyinchiliksiz yigʻib, qabilalar oʻrtasidagi janglar tugaguncha karvon vohada qolishini e’lon qildi. Yoʻlovchilar, urf-udumga koʻra, qoʻnoq olishga hozir mahalliy kishilarning chodirlaridan joy topishadi, dedi u. Shundan soʻng Sarbon quroli borlar qurollarini topshirishini soʻradi. Oqshomlari karvonni qoʻriqlaganlar ham bundan chetda qolmadi.
— Urushning qoidasi shunday, — tushuntirdi u. — Voha askar yoki jangchilarni qabul qila olmaydi.
Angliyalik choʻntagidan xromlangan toʻpponchani chiqarib, qurol yigʻuvchiga berganda Santyago juda hayron qoldi.
— Toʻpponchaning senga nima keragi bor? — soʻradi boʻzbola.
— Odamlarga ishonishga koʻnikish uchun, — dedi angliyalik, uning kayfiyati chogʻ edi, chunki uzoq yoʻl bosib izlayotganini yaqin-orada topishiga ishonardi.
Santyago esa qidirayotgan xazinasini oʻylardi. Orzusiga yetishishga yaqin qolgani sayin yoʻlida qiyinchiliklar tobora ortib borayotir. Podshoh Malkisidqning «boshlovchilarga omad yor boʻladi», degan hikmati ham amal qilmay qoʻydi, najot faqat, uning tushunishicha, oʻz yoʻlini qidirayotgan insonning qat'iyati va jasurligiga bogʻliq. Shu bois, u shoshilishi befoydaligini bilar, sabr-toqatidan voz kecholmas, aksincha boʻlganda, Tangrining uning yoʻliga qoʻygan belgi-alomatlarini payqamay oʻtib ketishi mumkin edi.
«Tangri hammasini joy-joyiga qoʻygan», takrorladi u ichida, bu fikrdan ajablanib. Hanuzgacha unga bu belgilar, ocharchilik yoki tashnalik, sevgi azobi yoki mehnat kabi, olamning bir boʻlagiday tuyulardi. Tangrining u bilan muloqotga kirishadigani, undan nimani istayotganini bildiradigani shu til ekani uning xayoliga kelmasdi.
«Shoshilma, — dedi u oʻziga. — Tuyakashning gapi gap: ovqat mahali ovqatingni yegin, vaqt-soati yetganda — yoʻlga chiq».
Vohaga yetib kelishgach, birinchi kun yoʻlovchilar, angliyalik ham, uyqudan toʻyib oldi. Santyagoni oʻzi tengi besh nafar bola bilan bir chodirga joylashtirishdi. Ularning bari mahalliy bolalar edi, shu bois ular katta shaharlardagi hayotni soʻrab bilishga qiziqishardi.
U oʻzining qoʻy boqqanini aytib, endi billur doʻkonidagi ishlaridan gap ochmoqchi boʻlganida chodirga angliyalik kirib keldi.
— Ertalab seni rosa qidirdim, — dedi u, Santyagoni tashqariga olib chiqib. — Sen menga keraksan. Alkimyogarni topishimga yordam ber.
Ikki kun ular Alkimyogarni alohida-alohida qidirishdi, oʻzlaricha uni boshqalardan farqli yashaydi, chodirida, albatta, tunu kun olov yonib turadi, deb oʻylashgandi. Bu yerdagi chodirlar ular chamalagandan koʻra bir necha baravar koʻp ekanini anglaguncha, ikkalasi vohani boshdan-oyoq izgʻib chiqishdi — vohada yuzlab chodirlar tikilgan edi.
— Butun bir kun bekorga ketdi, — dedi angliyalik, quduqlardan birining oldida choʻnqayib oʻtirarkan.
— Odamlardan soʻrab-surishtirish kerakmidi u haqda, — dedi Santyago.
Biroq angliyalik ikkilandi — u oʻzining shu yerdaligini oshkor etgisi kelmasdi. Oxir-oqibat u bunga rozi boʻldi va arabchada yaxshi
gapiradigan Santyagodan Alkimyogarni daraklab chiqishni soʻradi. Boʻzbola meshini suvga toʻldirib olish uchun quduqqa kelgan ayolga soʻz qotdi.
— Yaxshimisiz, xonim. Aytolmaysizmi, Alkimyogarni qaerdan topsak boʻladi? — soʻradi u.
Ayol bu nomni hech qachon eshitmaganini aytib, ketishga shoshildi. Bungacha esa Santyagoni ogohlantirib, urf-odatlarni hurmat qilishini, qora libosdagi erli ayollarga gap qotmasligini uqtirdi.
Angliyalikning hafsalasi pir boʻldi. Shuncha yoʻl bosib kelsayu, hammasi yoʻqqa chiqsa! Boʻzbolaning ham uni koʻrib koʻngli sovidi — axir, yoʻldoshi Oʻz yoʻlini izlayotir. Bunday paytda, Malkisidq aytishicha, Olam odamga koʻmakka keladi, orzuyi ushalishi uchun lozim boʻlgan yordamni beradi. Nahotki, keksa podshoh adashgan boʻlsa?
— Men burun hech qachon alkimyogarlar haqida eshitmaganman, — dedi u. — Bilganimda senga yordam qilishga urinib koʻrardim.
Angliyalikning koʻzlari chaqnadi.
— Shunday demaysanmi! — qichqirdi u. — Bu yerda uning Alkimyogarligini hech kim bilmaydi! Har qanday kasallikni davolay oladigan odam bormi, deb soʻrash kerak!
Shu payt qora libosda bir necha ayol quduqqa keldi, biroq Santyago, angliyalikning iltimosiga qaramay, ularga soʻz qotmadi. Mana, nihoyat bir erkak kishi koʻrindi.
— Siz bilmaysizmi, bu yerda har qanday kasallikni davolay oladigan kishi bormi? — soʻradi boʻzbola.
— Har qanday kasallikni faqat Olloh davolay oladi, — dedi u, kelgindilarga choʻchibroq alanglab qarab. — Jodugarlarni qidirayapsizlarmi?
U Qur'ondan bir necha oyatlarni pichirlab aytib, oʻz yoʻliga qaytib ketdi.
Biroz oʻtgach, boshqa bir odam keldi; uning yoshi ulugʻroq, qoʻlida chelak bor edi. Santyago unga ham oʻsha savol bilan murojaat qildi.
— Bunday odamlarning sizlarga nima keragi bor? — bilmoqchi boʻlib soʻradi u.
— Mening oshnam uni koʻrish niyatida juda uzoq yoʻl yurib keldi.
— Agar bizning vohada shunday odam bor boʻlsa, u nihoyatda qudratli kishi boʻlishi kerak, — dedi oʻylab turib qariya. — Hatto qabila boshliqlari ham xohlashgan paytda uning huzuriga yoʻlay olmaydi. Ularni faqat oʻzi istagan paytda qabul qiladi u. Urush tugaguncha kutinglar, keyin ketinglar bu yerdan. Bizning voha turmushiga aralashmaganlaring ma’qul.
Shunday deb u ketdi. Biroq angliyalik, Alkimyogarning izini topganini payqab, juda quvondi.
Quduqqa, nihoyat, qora libosdagi erli ayol emas, balki yelkasida koʻza bilan bir qiz bola keldi. Boshiga roʻmol oʻragan, yuzi ochiq edi. Santyago Alkimyogarni daraklamoqchi boʻlib, unga yaqinlashdi.
Va shunda — goʻyo vaqt toʻxtab qolganday boʻldi, Olam Qalbi uning koʻz oʻngida oʻzining butun kuch-qudrati bilan namoyon boʻldi. Qizning qop-qora koʻzlariga, goʻyo jilmayishni ham, jim turishni ham bilmayotganday himarilgan lablariga qarab, Santyago bir lahza ichida olam tillashadigan, jamiki odamlar soʻzsiz, faqat yurak orqali muloqot qiladigan tilning eng qadrli, eng aqlli boʻlagini fahmlab yetdi. Uni Sevgi deb atashadi, u odam qavmidan-da qadimiy, sahrodan-da koʻhna. Er yigit va boʻy yetgan qiz koʻzlari toʻqnashganda bu tuygʻu beixtiyor paydo boʻladi — hozir, quduq oldida shu hodisa roʻy berdi.
Nihoyat, qizning lablari tabassumni ixtiyor etdi va bu belgi, ayni oʻsha — Santyago oʻzi bilmagan holda uzoq kutgan, qoʻylaridan, kitoblardan, billur va sahro sukunatidan qidirgan belgi edi.
Bu sof va tushunarli til edi, abadiyat sari yoʻl solgan Koinot singari, tarjimaga, sharhu izohga ehtiyoj sezmaydigan soʻzsiz zabon edi. Shu bir lahza ichida Santyagoning anglab yetgani shu boʻldiki, u oʻzining qalligʻi qoshida turar va qiz ham buni soʻzsiz anglab yetmogʻi kerak edi. Bunga u zigʻircha shubha qilmas, bu ishonchi ota-onasining ra’yiga qarashdan, odatdagiday, sevganingdan keyin soʻrab-surishtirib, sovchi qoʻyib, qolaversa, toʻyga oz-moz pul jamgʻarib, shundan soʻng uylangan ma’qul, deydiganlarning nasihatidan koʻra kuchli edi.
Biroq bunday maslahat beradigan kishi Umum Tilini bilmaydi, aksincha, bu tilga uygʻunlashganingda oʻz-oʻzidan ayon boʻladi: sahroning qoq oʻrtasidami yoki gavjum shahardami — doimo kimdir kimnidir kutadi, qidiradi. Ularning yoʻllari tutashganda, koʻzlari koʻzlariga tushganda oʻtmish ham, kelajak ham oʻz mohiyatini tamom yoʻqotadi, faqat mana shu bir lahza mavjud boʻladi va bu yorugʻ olamda kechadigan barcha kechmishlar faqat bitta qoʻl tomonidan yozilganiga cheksiz ishonch barqaror boʻladi. Bu qoʻl qalbda muhabbat alangasini yoqadi va har bir inson uchun, mehnat qilayotgani, dam olayotgan yoki xazina qidirayotganidan qat'i nazar, unga xuddi oʻzinikiday alangali qalbni muyassar etadi. Aksincha esa, odam qavmini iztiroblarga solguvchi orzu-niyatlarning zigʻircha ma’nisi qolmasdi.
«Maktub», — Oʻyladi boʻzbola.
Angliyalik oʻrnidan sakrab turdi va Santyagoni yelkasidan ushlab silkilay boshladi:
— Soʻrasang-chi, axir!
Santyago qizga yaqinlashdi. Qiz tabassum bilan u tomonga oʻgirildi va boʻzbola ham bunga javoban jilmaydi.
— Isming nima? — soʻradi u.
— Fotima, — uyalinqirab javob qildi qiz.
— Men yashaydigan oʻlkalarda koʻp ayollarning ismi shunday.
— Paygʻambarimizning qizining ismlari shunday ekan, — dedi Fotima. — Oʻsha uzoq oʻlkalarga bu ismni bizning jangchilarimiz eltishgan.
Bu ma’suma va koʻrkam qizning soʻzlari gʻururli jarangladi. Angliyalik betoqat boʻlib Santyagoni turtdi va boʻzbola qizdan har qanday kasallikni davolay oladigan odamni bilasanmi, deb soʻradi.
— Bu odam dunyoning hamma siridan boxabar, — dedi qiz. — U sahro jinlari bilan muloqot qiladi.
Jin — bu iblis. Qiz bola janubga ishora qildi — ular qidirayotgan odam oʻsha tarafda yashashini aytdi. Keyin koʻzasini suvga toʻldirib, ortiga qaytdi.
Angliyalik Alkimyogarni qidirib ketdi. Santyago esa quduq oldida uzoq xayol surib oʻtirdi. Bir vaqtlar, oʻzining yurtida yurgan paytlarda, sharqdan esgan shamol mana shu qizning muattar boʻyini unga olib kelar va u qizning mavjudligiga hecham shubha qilmay uni sevgan edi, bu sevgini, harqalay, yer yuzidagi borki xazinalardan ustun koʻrardi.
Ertasi kuni u tagʻin quduqning boshiga keldi va qizni kutdi. Biroq bu yerda angliyalikni uchratib ajablandi, u birinchi bor sahroga sinchiklab nazar tashlayotgan edi.
— Men qorongʻu tushguncha kutib oʻtirdim, — dedi angliyalik. — Yulduzlar miltillab chiqa boshlaganda u paydo boʻldi. Men unga nimani qidirayotganimni aytdim. U boʻlsa qoʻrgʻoshinni oltinga aylantirishni uddalay oldingmi, deb soʻradi. Niyatim ham shuni oʻrganish, deb javob qildim men. U tagʻin urinib koʻrishimni maslahat berdi. Xuddi shunday dedi: «Borgin va urinib koʻrgin».
Santyago jimib qoldi. Angliyalik shu bir ogʻiz, oʻzi ham biladigan gapni eshitish uchun dunyoni kezib shuncha yoʻl yurganmidi? Shunda oʻzining qoʻylarini Malkisidqqa tekinga berganini esladi.
— Urinib koʻr-da! — dedi u.
— Urinmoqchiman. Hoziroq boshlayman.
Angliyalik ketdi, oradan hayal oʻtmay koʻza koʻtargan Fotima koʻrindi.
— Men senga faqat bitta gapni aytgani keldim, — dedi boʻzbola qizga murojaat qilib. — Mening qalligʻim boʻlishingni xohlayman. Men seni sevaman.
Qiz qoʻlidagi koʻzani tushirib yubordi, suv toʻkildi.
— Men seni shu yerda kutaman. Men xazinani qidirib sahroni kezdim, xazina ehromlar turgan joyda. Biroq urush boshlanib qoldi. Avval men urushni la’natlagandim. Endi alqayapman, chunki urush sabab boʻlib men sening yoningga keldim.
— Urush ham bir kun tugar, — javob qildi qiz.
Santyago xurmo daraxtlariga nazar soldi. Bir paytlar u choʻpon edi, bu vohada esa qoʻylar serob. Fotima hamma xazinalardan-da aziz... Biroq qiz, goʻyo boʻzbolaning fikr-oʻylarini uqqanday, davom etdi:
— Jangchilar xazinani qidirishadi. Sahro ayollari ular bilan gʻururlanishadi.
Keyin u koʻzasini suvga liq toʻldirib, ketdi.
Santyago har kuni quduq oldiga kelardi. U Fotimaga qoʻy boqqanlarini, Malkisidq bilan qanday uchrashganini, billur sotganlarini gapirib bergan edi. Shu zayl ular inoqlashib olishdi. Qiz bilan oʻn besh daqiqa suhbatlashgan vaqtni aytmaganda, har bir kun boʻzbola uchun bir yilday choʻzilardi.
Oradan bir oy oʻtgach, Sarbon yoʻlovchilarni jamladi.
— Urush qachon tugashi noma’lum, — dedi u. — Yoʻlni davom ettirolmaymiz. Hali janglar toʻxtamaydigan koʻrinadi, bir necha yilga choʻzilsa ham kerak. Bir-biriga gʻanim boʻlgan qabilalarning har qaysisida jasur, kuchli jangchilar bor, har biri oʻz nomusini boy bermaslik uchun maydonni tashlab ketmaydi. Bu yerda yaxshilar yomonlar bilan urushayotgani yoʻq, bu yerda hokimiyat uchun jang qilishmoqda, bunday urushlar esa bir boshlansa uzoq vaqt toʻxtamaydi, zero, Olloh ularga ham, bularga ham madadkor.
Odamlar tarqalishdi. Santyago Fotima bilan uchrashib, unga Sarbonning gaplarini yetkazdi.
— Uchrashganimizning ertasi kuniyoq, — dedi qiz, — sen menga sevgi izhor qilding. Keyin esa juda ajoyib narsalar — Umum Tili va Olam Qalbi haqida gapirding — men asta-sekin sening bir boʻla-gingga aylanib borayapman.
Santyago uning ovozini eshitib turdi, qizning ovozi xurmo daraxtlari uchidagi barglarning mayin shitirlashidan-da goʻzal edi.
— Men seni bu quduq oldida qay mahaldan beri kutib turibman. Men oʻzimning oʻtkan kunlarimni unutdim, urf-odatlarimni ham unutdim, qabilamiz erkaklarining qizlar oʻzini qanday tutishlari kerakligi haqidagi koʻrsatmalarini ham. Bolaligimda bir kun kelib sahro menga, hali hech kimga nasib etmagan ajoyib sovgʻa hadya etadi, deb orzu qilardim. Mana, men unga erishdim, bu sensan.
Santyago qizning qoʻlidan tutmoqchi boʻldi, biroq Fotima koʻzani qattiq quchoqlab oldi.
— Sen menga koʻrgan tushlaringni gapirib berding, keksa podshoh Malkisidq haqida, xazinalar haqida aytding. Endi men hech narsadan qoʻrqmayman, chunki seni menga ular yetkazdi. Men esa sening orzu-oʻylaringning, sening Taqdiringning bir boʻlagiman. Shuning uchun ham men sening bir joyda toʻxtab qolmasligingni, balki qidirayotgan narsangni izlayverishingni xohlayman. Agar urush tugashini kutishingga toʻgʻri kelsa, bu fojea emas. Biroq ertaroq joʻnashga imkon tugʻilsa, joʻna, oʻz Taqdiringni izlab yoʻlga chiq. Shamol qum barxanlarining shaklini oʻzgartiradi, xolos, sahro esa aslicha qolaveradi. Bizning sevgimiz ham aslicha qoladi.
Maktub.
Chindan men agar sening Taqdiringning bir boʻlagi esam, qachondir sen menga qaytasan.
Bu gaplar Santyagoning dilini ranjitdi. Boʻzbola yoʻl-yoʻlakay yodiga oldi: tanish choʻponlarning dashtu dalalarni — uzoq-uzoqdagi yaylovlarni kezmay yashay olmasliklariga xotinlarini ishontirishning oʻzi boʻlmasdi. Ha, sevgi doim suyganing yonida boʻlishni talab qiladi.
Ertasi kuni u Fotimaga bu haqda gapirdi.
— Sahro bizning mardumlarni olib ketadi va har doim ham qaytib bermaydi, — javob qildi qiz. — Biz buni bilamiz, shunga koʻnikkanmiz. Garchi ular qaytishmasa-da, biroq doimo biz bilan birga: ular yomgʻir boʻlib yogʻmaydigan bulutlar, togʻu toshlar orasiga bekingan
yirtqichlar, yer bizga in'om etgan zilol suv. Ular butun borliqning bir boʻlagi boʻlib qoladi... Ular Olam Qalbiga qovushib singadi.
Ayrimlariga qaytib kelish nasib etadi. Shunda ayollarning hammasiga bayram boʻladi, chunki mardumlari — ularning kutayotganlari ham bir kunmas bir kun uyiga keladi. Burunlari men bu ayollarga havas bilan qarar edim. Endi mening ham kutadiganim bor.
Men — sahro ayoliman va bundan gʻururlanaman. Istagim, mening erim, xuddi qumni toʻzdirgan shamolday, erkin boʻlsa. Istagim, u bulutlardan, yirtqichlardan va suvdan ayri tushmasa.
Santyago angliyalikni izlashga tushdi. Boʻzbola unga Fotima haqida gapirib berishni xohlardi, angliyalikni koʻrib ajablandi: u chodirining biqiniga oʻchoq oʻrnatib, ustiga shisha idish qoʻyibdi. Angliyalik oʻchoqqa oʻtin qalab, olovning yonishini toʻxtatmas va sahroga qarab-qarab qoʻyardi. Uning koʻzida uchqun paydo boʻlgan, kitobdan bosh koʻtarmay yurgan kunlarda bu sezilmasdi.
— Bu ishning birinchi bosqichi, — tushuntirdi u Santyagoga. — Notoza oltingugurtni ajratish kerak. Muhimi — hech ish chiqmasligidan qoʻrqmaslik zarur. Men shu kungacha qoʻrqib kelganim uchun Ulugʻ Ijodga qoʻl ura olmadim. Hozir qilayotgan bu ishni oʻn yil burun amalga oshirish mumkin edi. Oʻn ikki yil emas, oʻn yil kutganim ham bir baxt.
Shunday deb u oʻchoqqa oʻtin joylab, sahroga tagʻin qarab-qarab qoʻydi. Santyago uning yonida botayotgan quyoshning nurlari qumni qirmizi tusiga boʻyaguncha oʻtirdi. Shunda uning yuragida oʻsha yoqqa, sahroga ketish ishtiyoqi alanga oldi, sahro sukunati uning savollariga javob topib bera bilarmikan, shuni sinamoqqa shaylandi.
U uzoq sandiraqlab yurdi, ora-sira vohani koʻzdan qochirib qoʻymadimmi deb, orqasiga burilib xurmo daraxtlariga qarab-qarab qoʻydi. U shamolning ovozini eshitdi, oyogʻining ostida toshlarni his etdi. Ba’zan chigʻanoqlarga koʻzi tushdi — bir zamonlar, qadim-qadimda sahroning shu joyida dengiz boʻlgan. Keyin tosh ustiga oʻtirdi va xuddi sehrlanganday nigohini ufqqa qadadi. U sevgini visoldan ayri holda tasavvur eta olmasdi, biroq Fotima sahro qizi, agar uning qalbida visol ishtiyoqi paydo boʻlsa, bu faqat sahroning sharofati tufayli.
Boʻzbola shu zayl, hech narsa haqida oʻylamay, boshi ustida yengilgina shamol esib oʻtganini payqaguncha oʻtirdi. Osmonga qaraganda tepada charx urib uchayotgan bir juft qirgʻiyni koʻrdi.
Santyago ularning parvozini ancha kuzatib, samoda ajib kashtalar chizib uchishayotganidan zavqlanib oʻtirdi. Aftidan, qirgʻiylarning charx urib uchishida biror-bir ma’noyu maqsad yoʻqday, biroq boʻzbola ularning parvozida qandaydir mazmun yashiringanini his etdi, faqat bu nimaga ishora ekanini aytib berolmasdi. U qirgʻiylarning harakatini koʻzini uzmay kuzatishga qaror qildi — ehtimol, shunda ularning tilini tushunib olar. Balki shunda sahro unga visoldan xoli sevgi nimaligini ayon etar.
Tuyqusdan uni uyqu bosa boshladi. Yuragi esa bunga monelik qilib: «Sen Umum Tilidan voqif boʻlishga yaqin turibsan, bu oʻlkada hamma narsaning, hatto qirgʻiylarning koʻkdagi parvozining ham mohiyati bor», derdi goʻyo. Santyago qalbiga muhabbat ato etgani uchun taqdiriga shukr qildi.
«Sevganingda olamdagi narsalarning ma’no-mazmuni yanada toʻlishadi», — Oʻyladi u.
Shu chogʻ qirgʻiylardan biri ikkinchisining tepasiga tik shoʻngʻib uchdi va tuyqusdan boʻzbolaning koʻziga qilichlarini yalangʻochlab vodiyga kirib kelayotgan jangchilar koʻrinib ketdi. Bu koʻrinish lip etdiyu, koʻnglida xavotir uygʻotib nazaridan qochdi. U saroblar haqida koʻp eshitgan, ularni oʻzi ham bir necha bor koʻrgan, odamning xohish-istaklari sahro qumlari orasida jonlanganday namoyon boʻlishini bilar edi. Biroq vodiyga qoʻshinning bostirib kirishini u mutlaqo xohlamayotgan edi.
Santyago bu xavotirli oʻylarni unutishga, yaxshisi qirmizi tusga kirayotgan qum va toshlarga termilib zavqlanishni davom etishga urindi. Biroq hushini yigʻib olishga nimadir xalal berar, yuragini siqayotgan xavotir arimayotgandi.
«Doimo belgilarga ergash», — deb tayinlagan edi podshoh Malkisidq.
Boʻzbola Fotimani oʻyladi. Koʻziga koʻringan manzarani esladi va koʻngli sezdi: nimadir roʻy beradi.
U zoʻrgʻa hushini yigʻib oldi. Oʻrnidan turib ortga, xurmo
daraxtlari tomon yurdi. Olam unga yana bir bor koʻp tillarda tillashishini koʻrsatdi: endi sahro emas, vodiy xatarli edi.
Sarbon orqasi bilan daraxtga suyanib oʻtiribdi, uning nigohi ham magʻribga qadalgan. Shu payt barxanlar ortidan Santyago koʻrindi.
— Bu yoqqa urush kelayapti, — dedi boʻzbola. — Mening koʻzimga koʻrindi.
— Sahro erkak kishining koʻngliga har narsani soladi, — javob qildi sarbon.
Biroq boʻzbola qirgʻiylarni, ularning parvozini kuzatganini va tuyqus Olam Qalbiga uygʻunlashganini gapirdi.
Sarbon ajablanmadi — boʻzbolaning nimani gapirayotganini u tushunib turardi. Yer yuzidagi har qanday unsur butun zamin tarixini bayon etishga qodirligini u bilardi. Kitobning xohlagan betini ochib qara, odamning kaftiga termil, bir dasta qartadan xohlagan birini tanlab ol, qirgʻiyning osmondagi parvozini kuzat — albatta, ayni daqiqalarda kechayotgan hayotingga bogʻliq unsurlar bilan aloqani koʻrasan. Bu yerda gap unsurlarning oʻzida emas, balki odamlarning ularga qarab, ularni kuzatib oʻzlari uchun Olam Qalbiga uygʻunlashish yoʻlini ocha bilishlarida.
Sahroda koʻp odamlar Olam Qalbiga uygʻunlashib olish qobiliyati orqasidan tirikchilik qilishadi. Ayollar va qariyalar bundaylardan choʻchishadi, ularni sohibkaromat, deb atashadi. Jangchilar ularga kamdan-kam murojaat qilishadi, chunki oʻlishingni oldindan bilib jangga borish qiyin. Jangchilar nima boʻlishini oldindan bilmay qoʻya qolishni va urushning oʻzgacha shavqini tuyushni ma’qul koʻrishadi. Taqdir Tangrining qoʻli bilan bitilgan, bitikda neki bor, bari Uning inshosi, Uning yozganlari esa doimo bandasining nafu manfaatini koʻzlaydi.
Jangchilar buguni bilan yashaydilar, zero, kundalik hayot tasodiflarga toʻla, shu bois ming turli holatlarga diqqatini qaratishi kerak: dushman boshingga qaysi tarafdan turib qilich solmoqchi, uning ostidagi ot qanday sakraydi, joningni omon saqlash uchun zarbni qanday qaytarishing lozim.
Ammo tuyakash jangchi emas, shu boisdan ham u sohibkaromatlarga koʻp murojaat qildi: ba’zilari bexato aytib bersa, ba’zilaridan tayinli gap chiqmadi. Bir safar ularning eng keksasi (aynan undan qattiq qoʻrqishardi)tuyakashdan ertangi kunini oldindan bilmoqdan maqsadi nimaligini soʻradi.
— Nima qilishim kerakligini aniqlab olmoqchiman, — dedi u. — Bilib olsam, yuz beradigan falokatning oldini olishga urinib koʻraman.
— U holda bu sening ertangi kuning boʻlmay qoladi, — javob qildi Sohibkaromat.
— Ehtimol, men boshimga tushadigan koʻrgulikka tayyorlanarman.
— Agar xayrli voqea roʻy bersa, bu kutilmagan omad degani, agar xayrsiz, yomon hodisaga duch keladigan boʻlsang — uni ancha oldin koʻngling sezadi.
— Boshimga nima tushishini oldindan bilishni istayman, chunki men odamman, — dedi tuyakash. — Odamlarning buguni ularning kelajagi qanday kechishiga bogʻliq.
Sohibkaromat bir muddat sukut saqladi. U chiviqlar bilan fol ochardi — ularni yerga tashlab, qanday tushganiga qarardi. Shu kuni u fol koʻrmaslikka qaror qildi. Xivichlarni dastroʻmolga oʻrab, choʻntagiga bekitdi.
— Men odamlarga ularni nimalar kutayotganini aytib berib, rizqimni topaman, — dedi u nihoyat. — Xivichlarni qanday tashlashni bilaman, ularning koʻmagida odamlarning taqdiri yozib qoʻyilgan boshqa bir oʻlchamdagi olamga kiraman. Kirib olgach, men oʻtmishni oʻqiyman, allaqachon unutilgan narsalarni ochaman va bugungi kunning belgilarini tanib olaman. Kelajakni men oʻqimayman, taxminan aytaman, zotan, kelajak Xudovand inon-ixtiyorida, faqat favqulodda holatlardagina uni namoyon etadi. Buni men bugungi kun belgilariga qarab aniqlayman. Jamiki sir-asror aynan shu — hozirgi kunda jam boʻlgan. Unga lozim darajada e’tibor qaratsang — yaxshilay olasan. Ayni damdagi ahvolingni yaxshiladingmi, demak, ertangni ham oʻnglay olasan. Kelajak uchun qaygʻurmasang, buguning bilan yashayver, mayli, har bir kuning Qonunda buyurilganiday oʻtaversin. Biroq bilib qoʻy, Xudovand oʻz bandalari uchun hamisha qaygʻuradi. Har bir kun mangulikning bir boʻlakchasi.
Shunda tuyakash Tangri kelajakni koʻrishga izn beradigan favqulodda holatlar nimani anglatishini bilgisi keldi.
— Faqat Uning Oʻzigina namoyon etadi. Xudovand kelajakni kamdan-kam hollarda koʻrsatadi. U bunga ixtiyor etganda, oldindan belgilab qoʻyilgan taqdirni oʻzgartirish lozimligi sabab boʻladi.
«Bu bolaga Xudovand kelajakni namoyon etgan, — Oʻyladi shu damda Tuyakash. — Xudovand uni oʻziga vositachi etib tanlagan».
— Qabila boshliqlari oldiga bor, — buyurdi u Santyagoga. — Ularga qoʻshinning bizga yaqinlashib kelayotganini xabar qil.
— Ular ustimdan kulishadi.
— Yoʻq, kulishmaydi. Ular sahro odamlari, demakki, ular belgilar va alomatlarni e’tiborsiz qoldirishmaydi.
— U holda hammasi ularning oʻziga ayon boʻlgandir.
— Ular bu haqda bosh qotirishmaydi, chunki agar Ollohning irodasi bilan nimanidir bilishlari lozim esa, kimdir kelib bu haqda aytadi, deb ishonishadi. Avvallari ham koʻp marta shunday boʻlgan. Endi bu xabar bilan sen e’tibor topasan.
Santyago Fotimani oʻyladi va vohada joylashgan qabila boshligʻining qoshiga borishga qaror qildi.
—Meni boshliqlar oldiga oʻtkazib yubor, — dedi u kattakon oq chodir eshigi oldida turgan soqchiga. — Sahroda men alomatlarni koʻrdim.
Soqchi bir soʻz demay chodirga kirib ketdi va ichkarida ancha ushlanib qoldi. Keyin oq zarbof yaktakli yosh arab bilan birga chiqib keldi. Santyago unga oʻziga koʻringan manzarani gapirib berdi. U kutib turishini aytib, tagʻin ichkariga kirib ketdi.
Oqshom tushdi. Chodirga arablar, chet ellik savdogarlar kirib-chiqib turishardi. Koʻp oʻtmay gulxanlar ham oʻchdi va vohaga asta-sekin jimjitlik choʻkdi. Faqat kattakon chodirda chiroq yonib turardi. Bu vaqt mobaynida Santyago Fotima haqida oʻyladi, garchi qizning boyagina aytgan gaplarining mohiyatini hali ilgʻay olmagan boʻlsa-da.
Nihoyat uzoq kutishdan keyin uni chodirga qoʻyishdi.
Chodirda koʻrganlari uni hayron qoldirdi. Sahroning qoq oʻrtasida bunday joyni koʻraman, deb hech oʻylamagandi. Oyoqlari qalin gulli gilamlarga botdi, tepada sof oltindan ishlangan qandilda shamlar yonib turibdi. Qabilalar boshliqlari toʻrda gul tikilgan ipak yostiqlarga yonboshlab oʻtirishibdi. Xizmatkorlar kumush patnislarda shirinliklar va choy keltirishadi. Boshqalari chilimlarning olovidan xabardor boʻlib turishibdi, havodan tamaki tutunining yengil xushboʻy hidi taraladi.
Santyagoning roʻparasida sakkiz nafar kishi bor edi, biroq u boshliq — Oʻrtada oʻtirgan zarbof yaktakli arab ekanini aniq payqadi. Uning yonida boya chodirdan chiqib u bilan gaplashgan yigit oʻtiribdi.
— Alomatlar haqida gapirgan musofir kim? — soʻradi qabila boshliqlaridan biri.
— Menman, — javob qildi Santyago va koʻrganlarini aytib berdi.
— Nega endi sahro bir muhojirga bu haqda belgi beribdi, axir, bu yerda bizning ajdodlarimiz yashab oʻtgan boʻlsa? — soʻradi boshqa bir qabila boshligʻi.
— Chunki mening koʻzlarim hali sahroga koʻnikmagan, bu yerliklar payqamagan narsalarni koʻradi, — dedi Santyago va koʻnglidan: «Boz ustiga menga Olam Qalbi ochilgan», degan gap oʻtdi.
Bu soʻnggi gapni u ovoz chiqarib aytmadi — arablar bunday narsalarga ishonishmaydi.
— Men faqat koʻrganimni aytdim. Ishonmasangiz, bu sizning ixtiyoringiz.
Chodirga ogʻir jimlik choʻkdi, keyin qabilalar boshliqlari qizishib, gapga kirishib ketishdi. Ular gapirayotgan lahjani Santyago tushunmasdi, biroq u eshikka tomon qadam tashlaganda soqchi qoʻlidan tutdi. Boʻzbola qoʻrqib ketdi. Belgilar xatarni daraklardi va u Tuyakashga koʻnglini ochganidan afsuslandi.
Biroq oʻrtada oʻtirgan qariya kulimsiradi va Santyago darhol xotirjam boʻldi. Shu paytgacha u biror soʻz qotmagan, tortishuvga qoʻshilmay oʻtirgan edi. Biroq Umum Tilidan xabardor boʻzbola qoʻshinning yaqinlashib kelayotganidan chodir titrayotganini his etdi va bu yerga kelib toʻgʻri qilganini tushundi.
Chodirdagilar jim boʻlishdi va qariyaning gapini diqqat bilan eshitishdi. Qariya Santyagoga oʻgirilib qaradi va bu safar boʻzbola uning yuzida sovuq begonasirashni payqadi.
— Ikki ming yilcha burun bu yerdan uzoqda, koʻrgan tushlarga ishonadigan bir odamni quduqqa tashlashgan, keyin qul qilib sotib yuborishgan, — gap boshladi qariya. — Bizning savdogarlar uni Misrga olib kelishgan. Hammamizga ma’lum, tushlarga ishongan odam ularning ta’birini ham biladi.
«Garchi har doim ham ularni rostga oʻngara olmasa-da», — Oʻyladi Santyago loʻli kampirni eslab.
— Oʻsha odam Fir'avnga uning yetti ozgʻin va yetti semiz sigir haqidagi tushini toʻgʻri ta’birlab, Misrni ocharchilikdan saqlab qolgan. Uning ismi Yusuf edi. U ham senday bir musofir edi, yoshi ham sen tengi edi.
Qariya jim qoldi. Uning koʻzlari hanuz sovuq boqardi.
— Biz doim urf-odatni saqlaymiz. Urf-odat Misrni ocharchilikdan qutqardi, xalqini boshqa xalqlar orasida eng boy-badavlatga aylantirdi. Urf-odat sahroda yurish va qizlarimizni erga uzatishni oʻrgatadi. Unga koʻra, voha — hech kimga tegishli boʻlmagan yer, zotan, jang qilayotgan har ikki taraf bu yerga muhtoj, usiz halok boʻlishi tayin.
Hech kimdan sado chiqmadi.
— Ammo Urf-odat bizga sahro daraklariga ishonishni uqtiradi. Nimagaki aqlimiz yetsa, bularni bizga sahro oʻrgatgan.
Uning ishorasi bilan hamma arablar qoʻzgʻalishdi. Maslahat tugagan edi. Chilimning choʻgʻini oʻchirishdi, soqchilar saf tortishdi. Santyago tashqariga chiqmoqchi boʻlgandi, qariya tagʻin gap boshladi:
— Ertaga biz vohada hech kim qurol olib yurishga haqi yoʻq, degan qoidani bekor qilamiz. Kun boʻyi dushmanni kutamiz, quyosh botganda jangchilarim menga qurollarini topshirishadi. Oʻldirgan har oʻn nafar dushman uchun sen tilla olasan. Biroq qurol, modomiki, qoʻlga olingan ekan, u shunchaki qayta joyiga qoʻyilmaydi, qurol dushman qonini tatishi kerak. Zotan, qurol sahroday injiq narsa, keyingi safar otishdan, chopishdan boʻyin tovlashi mumkin. Agar ertaga bizning qurolimizga ish topilmasa, biz uni senga qarshi ishlatamiz.
Boʻzbola chodirdan uzoqlashganda vohani faqat toʻlin oy yoritib turganini koʻrdi. U yashab turgan chodirgacha yigirma minutli yoʻl bosib oʻtilardi, u chodiri tomon yurdi.
Boʻlib oʻtgan voqeadan u tashvishga tushdi. U Olam Qalbiga uygʻunlasha oldi va shuning evaziga, ehtimol, endi oʻz hayotini berib qutular. Bu juda qimmatga tushmaydimi? Biroq uning oʻzi tanladi buni, Oʻz Taqdiri yoʻlidan bormoqchi boʻlib qoʻylarini sotdi. Tuyakash aytganiday, bir boshga bir oʻlim... Baribir emasmi: ertaga oʻlding nima-yu, boshqa kuni oʻlding nima? Yashaydigan yoki qazoyingni topadigan har qanday kun ma’qul aslida. Hammasi «Maktub» soʻziga bogʻliq.
Santyago jim yurib borayotir. U hech nimadan afsuslanmas, hech nimaga achinmasdi. Mabodo ertaga oʻlib qolsa, demak, Tangri uning kelajagini oʻzgartirishni xohlamagan boʻladi. Biroq u kuni bitguncha nimalargadir ulgurdi: boʻgʻozdan suzib oʻtdi, doʻkondagi ishlarni uddaladi, sahroni yengdi, uning sukunatini va Fotimaning koʻzlaridagi ma’noni uqdi. Uyini tark etganidan beri biror-bir kuni boʻsh, samarasiz ketgani yoʻq. Agar ertaga koʻzlari manguga yumilsa-da alam qilmaydi, zotan, u boshqa choʻponlardan koʻra koʻp narsalarni koʻrib qolishga erishdi. Santyago shundan taskin topardi.
U tuyqusdan gumburlagan tovushni eshitdi va quturib esgan sirli shamolning shiddati uni yerparchin qildi. Qum toʻzoni oyni bekitdi. Boʻzbola roʻparasida turgan haybatli oq otni koʻrdi — ot orqa oyoqlariga tayanib, tik choʻpchigancha qattiq kishnardi.
Qum toʻzoni biroz bosilganda Santyagoni haligacha oʻzi his etmagan qoʻrquv dahshati chulgʻab oldi. Oq otda sallali, qora libosda, chap kiftiga qirgʻiyni qoʻndirgan suvori oʻtirardi. Uning yuzi burkangan, faqat koʻzlari koʻrinadi. Novchaligini aytmaganda, u karvonni qarshilab, sahroda nimalar sodir boʻlayotganidan yoʻlovchilarni xabardor qilgan badaviylarning biriga oʻxshardi.
Oy shu'lasi egilgan tigʻda jilvalandi — chavandoz egarga qayish bilan tangʻib boylangan qilichni qoʻliga oldi. U El-Fayum vohasining besh ming xurmo daraxtini titratadigan guldurosli ovozda hayqirdi:
— Qirgʻiylar parvozining ma’nisini ilgʻamoqqa jur'at qilgan kim?
— Men, — javob qildi Santyago.
Ayni daqiqada, uning nazarida, suvori Mavrlar Gʻolibi, tuyoqlari bilan gʻayridinlarni toptayotgan oq otning belidagi avliyo Yoqubning tasviriga aynan oʻxshab ketdi. Hammasi sirtdan aynan oʻxshash, faqat bu yerdagi suvori boshqa.
— Men, — takror aytdi u va qilichning zarbini kutib boshini egdi. — Koʻp kishilarning joni omon qolardi, biroq siz Olam Qalbiga uygʻun keladigan qarorni qabul qilmadingiz.
Qilich dami boʻzbolaning manglayiga tekkuncha, sekin tushib keldi. Bir tomchi qon chiqdi.
Suvori qilt etmay turardi. Santyago ham damini ichiga yutdi. U hatto qochib qutulishga urinmadi. Vujudining tub-tubida gʻalati umid uchqunladi: u Oʻz Taqdiri yoʻlida halok boʻladi. Fotima uchun halok boʻladi. Demak, belgilar aldamagan. Mana, Dushman manglayida turibdi, shu bois ajal unga dahshat sololmaydi, zotan, Olam Qalbi mavjud va bir nafasdan soʻng u Olam Qalbining bir qismiga aylanadi. Ertaga uning qismati Dushmanning boshiga ham tushadi.
Suvori hanuz qilichini sermashga shoshilmas edi.
— Nega bunday qilding?
— Men qirgʻiylar parvozi daraklagan xabarni eshitdim va buning ma’nisini tushundim, xolos. Ular vohani qutqarmoqni istashdi. Vohaning himoyachilari sizlarni qirib tashlaydi, ular koʻpchilik.
Qilichning dami hanuz uning manglayiga tegib turardi.
— Kimsan oʻzing, Ollohning ishiga aralashadigan?
— Olloh faqat qoʻshinnimas, qushlarni ham yaratgan. Ularning tilidan meni Olloh voqif qildi. Dunyodagi jamiki koru a’mollar bitta qoʻlda bitilgan, — javob qildi boʻzbola Tuyakashning soʻzlarini eslab.
Nihoyat suvori qilichini chetga oldi. Santyago nafasini rostladi.
— Bashorat qilishda ehtiyot boʻl, — dedi suvori. — Hech kim peshonasiga yozilganidan qochib qutulmaydi.
— Men faqat qoʻshinni koʻrdim, — dedi boʻzbola. — Jang oqibati menga ayon boʻlgani yoʻq.
Bunday javob suvoriga ma’qul keldi, biroq u qilichini qiniga joylashga oshiqmadi.
— Xoʻsh, bu yerda muhojir nima qilib yuribdi?
— Men oʻz Yoʻlimni izlayapman. Biroq sen buni tushunmaysan.
Suvori qilichini qiniga joyladi. Uning kiftidagi qirgʻiy chiyillab tovush berdi. Santyagoni chulgʻagan tang holat bir qadar boʻshashdi.
— Men sening chindan joʻmard ekaningni bilmoqchi edim. Umum Tilini qidirayotganlar uchun bundan muhim narsaning oʻzi boʻlmaydi.
Boʻzbola hayron qoldi. Suvori kamdan-kam odamlarning aqli yetadigan narsalar haqida mulohaza yuritardi.
— Bundan tashqari, hatto uzoq yoʻlning tanobini tortgan esang-da, bir nafasga ham boʻshashmaslik kerak, — davom etdi suvori. — Sahroni sevish ham mumkin, ammo unga toʻla-toʻkis ixtiyoringni topshirib boʻlmaydi. Zotan, sahro — odam uchun sinov: bir nafas xayolingni boʻlsang, bas, halokatga uchraysan.
Uning gaplari Santyagoga keksa Malkisidqni eslatdi.
— Jangchilar bu yerga kelishgan chogʻda, agar boshing omon boʻlib tursa, meni izla, — dedi suvori.
Boya qilich dastasini tutib turgan suvori qoʻlida qamchi koʻrindi. Ot tagʻin tuyoqlaridan toʻzon koʻtarib, yeldi.
— Sen qaerda yashaysan, — uning ortidan qichqirdi Santyago.
Suvori yelib borayotgan ot ustida qamchi bilan janubga ishora qildi.
Boʻzbola Alkimyogarni uchratgan edi.
Ertasi kuni tongda El-Fayum vohasi xurmozorlarida qurollangan ikki ming kishi saf tortdi. Ufqdan besh yuztacha jangchining qorasi koʻringan pallada quyosh hali uncha koʻtarilmagan edi. Otliqlar vohaga shimol tarafdan kirib kelishdi, ular oʻzlarini goʻyo tinchlik istab kelishayotganday qilib koʻrsatishar, qurollarini oq yaktaklari tagiga bekitib olishgandi. Qabila boshliqlarining kattakon chodiriga yetib kelishgan paytda ularning qoʻllarida qurollar va qayrilma qilichlar paydo boʻldi. Biroq chodir boʻm-boʻsh edi.
Voha ahli sahro suvorilarini qurshab olishdi, yarim soatdan soʻng qumda toʻrt yuz toʻqson otliqning jasadi qoldi. Bolalarni xurmozorga eltishdi, ular chodirlarda erlarining duo-yu jonini qilib oʻtirishgan ayollar qatori hech nimani koʻrishmadi. Halok boʻlganlarning chalqayib yotgan jasadlarini aytmaganda, vohada har doimgi holat hukm surardi.
El-Fayumga bostirib kirgan otliqlardan yolgʻiz ularning sardori omon qoldi. Uni qabilalar boshliqlari oldiga keltirishdi va boshliqlar undan ne bois Urf-odatni buzishga botinding, deya soʻrashdi. U bir necha kunga choʻzilgan janglarda ochlik va suvsizlikdan jangchilarning madori qurigani, vohani egallashsa, oʻzlariga kelib, keyin yana urushni boshlamoqchi boʻlishganini aytdi.
Jangchilarga qanchalik achinmaylik, biroq Urf-odatni buzishga hech kimning haqqi yoʻq, dedi qabila oqsoqoli. Sahroda faqat shamolning ta’siridan qum barxanlarining shakli oʻzgaradi, qolgan barchasi aslicha qoladi.
Harbiy sardorni sharmandali oʻlimga hukm etishdi: oʻqni ham, qilich zarbini ham unga ravo koʻrishmadi, qurigan xurmo daraxtiga osishdi va sahrodan esgan shamol uning jasadini ancha vaqt tebratib turdi.
Qabila oqsoqoli muhojirni chaqirib, unga ellikta tilla tanga taqdim etdi. Keyin u yana Yusufning tarixidan soʻzlab berdi va boʻzboladan oʻziga Bosh Maslahatchi boʻlishini soʻradi.
Kun botib, osmonda yulduzlar endi xira yorisha boshlaganda (chunki oy toʻlishgan palla edi) Santyago janubga qarab yurdi. U yoqda faqat bitta chodir bor edi, yoʻlida duch kelganlar bu joy jinlarning qarorgohi ekanini aytdi. Biroq u chodirning oldiga oʻtirib olib, kuta boshladi.
Alkimyogar ha deganda qorasini koʻrsatmadi — oy esa allaqachon tepaga koʻtarilib ketgandi. Nihoyat Alkimyogar koʻrindi, uning yelkasida bir juft oʻlgan qirgʻiy osilib turardi.
— Men shu yerdaman, — dedi Santyago.
— Bekor kelibsan. Nahot Taqdiring seni mening oldimga yoʻllagan boʻlsa?
— Urush boʻlayapti. Men sahrodan oʻtolmayman.
Alkimyogar shoshildi, imo bilan Santyagoni ichkariga taklif etdi. Qabila boshliqlarining shinam bezalgan ertaknamo chodirini aytmaganda, Alkimyogarning makoni voha ahlining chodirlaridan farq qilmasdi. Santyago ichkariga koʻz yugurtirib metall eritadigan qozon va koʻrani, alkimyoviy shisha idishlarni qidirdi, biroq chodirda bir necha toʻzigan kitobdan boshqa narsa koʻzga chalinmadi. Yerga sirli naqshlar solib toʻqilgan gilam tashlangan edi.
— Oʻtir, men hozir choy damlayman, — dedi Alkimyogar. — Qirgʻiylarni pishirib ovqatlanamiz.
Boʻzbola bular oʻsha — u yaqindan uchib yurganini koʻrgan qushlar boʻlsa kerak, deb oʻyladi, biroq bu haqda gapirmadi. Alkimyogar oʻchoqni yoqdi va hayal oʻtmay chodirga parranda goʻshtining xushboʻy hidi taraldi. Bu tamaki hididan koʻra yoqimliroq edi.
— Qanday meni istab kelding?
— Hammasiga belgilar sabab, shamol menga sening kelishingni va senga mening yordamim zarurligini aytdi.
— Yoʻq, bu men emas, balki boshqa yoʻlovchi — angliyalik. Seni izlagan oʻsha.
— Meni topgunicha u koʻp kishilar bilan uchrashishi lozim. Biroq u toʻgʻri yoʻldan borayapti. U faqat kitoblarga qarayotgani yoʻq.
— Men-chi?
— Agar sen biror narsani istasang, butun Olam istaging roʻyobga chiqishiga xayrixohlik qiladi, — Alkimyogar keksa Malkisidqning soʻzlarini takror aytdi va boʻzbola Oʻz Taqdiri yoʻlidan borishga koʻmaklashadigan yana bir odamni uchratganini angladi.
— Sen menga ta’lim berasanmi? — soʻradi u.
— Yoʻq. Sen zarur narsalarni bilasan. Men faqat seni xazinang tomon yoʻllayman, xolos.
— Biroq sahroda jang ketayapti, — takrorladi Santyago.
— Sahro menga tanish.
— Men xazinamni topganman. Menda tuya va pul bor, ularni billur savdosi bilan shugʻullanib, ishlab topganman, yana elliktacha tilla tangam bor. Endi yurtimda men boy hisoblanaman.
— Biroq bular seni ehromlarga bir odim ham yaqinlashtira olmaydi, — eslatdi Alkimyogar.
— Mening Fotimam bor. Bu xazina qolgan hamma boylikdan ustun.
— Undan ehromgacha boʻlgan yoʻl ham uzoq.
Ular jim qolishdi va ovqat yeyishga kirishishdi. Alkimyogar shisha idishning tiqinini ochib, Santyagoning stakaniga allaqanday qizil suyuqlik quydi. Bu vino ekan, boʻzbola umrida hali bunaqasini tatib koʻrmagandi. Biroq Qonun vino ichishni ta’qiqlaydi.
— Odamning ogʻzidan kirgani emas, balki ogʻzidan chiqqani yomon, — dedi Alkimyogar.
Vino ichib Santyago yayradi. Biroq Alkimyogar hanuz uni sergaklantiradigan gaplarni aytardi. Ular chodirning eshigi oldida yonma-yon oʻtirishib, toʻlin oy yogʻdusida yulduzlarning xira tortib borayotganini kuzatishardi.
— Ich yana — bu seni chalgʻitadi, — dedi Alkimyogar, vinoning boʻzbolaga ta’sir qilganini payqab. — Kuchingni yigʻ, jang oldidagi jangchiday. Biroq unutma, sening yuraging u yoqda, xazina yotgan joyda. Uni topish kerak, bu yoʻlda nimaniki tushunib yetsang, his etsang, barchasi mazmun-mohiyat kasb etadi. Ertaga tuyangni pulla va ot sotib ol. Tuyalarning fe’li bemaza: charchoq nimaligini bilmay loʻkillagani-loʻkillagan. Keyin tuyqusdan tappa yotib oʻlib qoladi. Ot esa sekin-asta toliqadi. Yoʻrgʻalashiga qarab yana qancha yurishini va qachon yiqilishini bilsa boʻladi.
Oradan bir kun oʻtib, kech kirganda Santyago, otni yuganidan yetaklab, Alkimyogarning chodiriga keldi. Shu orada Alkimyogar ham chiqib keldi, otiga mindi, qirgʻiy esa uning chap kiftidan joyini egalladi.
— Menga sahroda tiriklik alomatini koʻrsat, — dedi u. — Bu yerda tiriklik alomatini topa olgan kishigina xazinani qoʻlga kiritadi.
Ular oydinda qum tepalar oralab yoʻlga tushishdi. «Buni uddalashim qiyin, — Oʻyladi Santyago. — Men sahroni bilmasam, undagi tiriklik alomatini topolmayman».
U Alkimyogarga qarab bu haqda gapirmoqchi boʻldi, biroq choʻchidi. Ular boʻzbola qirgʻiylar parvozini kuzatgan toshlar yoniga kelishdi.
— Uddalay olmayman deb qoʻrqaman, — dedi Santyago baribir ichidagini yashirib oʻtirmay. — Sahroda tiriklik alomati borligiga ishonchim komil, biroq uni men topa olmayman.
— Tiriklik yashashga chorlaydi, — dedi unga javoban Alkimyogar.
Boʻzbola uni tushundi, yuganni boʻshatdi va ot qum, tosh oralab oʻziga yoʻl topib yura boshladi. Alkimyogar otning izidan yurib kelardi. Shu zayl yarim soat oʻtdi. Xurmozorlar ortda qoldi, ulkan qoya toshlardan boshqa hammasi barkashday oy yorugʻida koʻzdan gʻoyib boʻldi. Nihoyat, Santyagoning oti toʻxtadi — bu yerga boʻzbola burun kelmagan edi.
— Bu yerda tiriklik alomati bor, — dedi u Alkimyogarga. — Menga sahroning tili tushunarsiz, biroq otim tiriklik tilini tushunadi.
Ular shoshilishdi. Alkimyogar sukut saqlardi. Toshlarga nazar tashlab, u vazmin qadam tashlardi. Keyin birdan toʻxtadi va ehtiyot boʻlib egildi. Toshlar orasida yer yorigʻi qorayib koʻrinardi. Yoriqqa u barmogʻini tiqdi, keyin esa qoʻlini yelkasigacha yoriqqa joyladi. Ichkarida nimadir shitirladi, Santyago Alkimyogarning koʻzlarida (uning faqat koʻzlarini koʻrib turardi) jiddiy e’tiborni uqdi: goʻyo u birov bilan olishayotganday serdiqqat edi. Keyin u qoʻlini yoriqdan ilkis tortib oldi, kutilmagan bu harakatdan Santyago bir seskandi va Alkimyogar irgʻib oʻrnidan turdi. U ilonni dumidan ushlab koʻtarib turardi.
Santyago ham chaqqon turib, ortga tislandi. Ilon tipirchilab sahroning oʻlik sukunatini buzib, Alkimyogarning barmoqlariga oʻzini urardi. Bu bir chaqishdayoq oʻldiradigan kobra iloni edi.
«Qoʻrqmas ekan-a?» — boʻzbolaning xayolidan shu fikr oʻtdi. Alkimyogar ilonning iniga qoʻlini tiqib, hayotini xavf ostiga qoʻydi, biroq uning yuzi xotirjam edi. «U ikki yuz yoshda», — Santyago angliyalikning gapini esladi. Demak, sahroda ilonlar bilan muomala qilishni bilar ekan.
Mana, u otining oldiga keldi va egarga tangʻigan qayirma qilichini qinidan chiqardi. Qumga doira shaklini chizib, oʻrtasiga tinchib qolgan kobrani qoʻydi.
— Qoʻrqma, — dedi Santyagoga. — Bu yerdan chiqib ketolmaydi. Sen esa sahroda hayot mavjudligiga dalilni koʻrding. Menga shu kerak edi.
— Bu shunchalik muhimmidi?
— Juda muhim. Ehromlar sahrolar bilan oʻralgan.
Santyago yana ehromlar haqida gaplashishni istamayotgan — kechadan beri koʻngliga qil sigʻmayotgan edi. Xazinalarga borish Fotimadan ajralish bilan teng edi.
— Men oʻzim senga yoʻl boshlovchi boʻlaman, — dedi Alkimyogar.
— Vohada qolganim ma’qul edi, — javob qildi Santyago. — Fotimani uchratgan boʻlsam, axir, u menga dunyodagi barcha xazinalardan koʻra aziz.
— Fotima — sahro qizi. Unga erkaklarning bir kuni uylariga qaytib kelishi uchun safarga joʻnab ketishlari oyday ravshan. U ham oʻzining xazinasini qoʻlga kiritdi — bu sen. Endi esa sening oʻzing qidirayotgan narsangni topishingga umid qilayotir.
— Vohada qolishga qaror qilsam-chi?
— Unda Oqsoqolga Maslahatchi boʻlasan. Tillang koʻp boʻladi, son-sanoqsiz qoʻy, tuya sotib olasan. Fotimaga uylanasan, bir yilcha u bilan baxtli yashaysan. Sahroga mehr qoʻyasan, besh ming toʻp xurmo daraxtining har birini taniydigan boʻlasan, boʻyini boʻyingga oʻlchab, ularning qanday oʻsishini, dunyo muntazam oʻzgarib turishini tushunasan. Kun osha belgi-alomatlarni teranroq farqlay borasan, zotan, sahrodan-da yaxshi muallim yoʻq. Biroq oradan yil oʻtib, sen xazina haqida oʻylaysan. Belgilar uni tez-tez yodingga solaveradi, biroq sen bunga e’tibor qilmaslikka urinasan. Bor bilimingni voha, uning ahli farovonligi uchun sarflaysan. Qabilalar boshliqlari sendan mamnun boʻlishadi, tuyalar senga koʻp boylik keltiradi va hokimiyatingni mustahkamlaydi.
Yana bir yil oʻtadi. Belgilar xazina va Yoʻlni muntazam uqtirib turadi. Uzoq tunlarda azongacha vohada sanqiysan,
Fotima esa iztirob chekadi, chunki oʻzi tufayli sening izlanishlaring barbod boʻlganini tushunib yetadi. Biroq sen Fotimani hanuz sevasan, u ham seni yaxshi koʻradi. Biror marta ham u seni qolishga undamaganini bot-bot eslaysan, chunki sahro ayollari erlari qaytib kelguncha kuta olishadi. Va sen Fotimadan biror-bir ayb topa olmaysan, biroq koʻp oqshomlarni birvarakayiga sahro va xurmozorlarni kezib oʻtkazasan, Fotimaga boʻlgan muhabbatimga chin dildan ishonmaganimda bu yerdan joʻnab ketardim, deb oʻylaysan. Aslida seni vohada qoʻrquv ushlab turibdi — bu makonga boshqa qaytib kelolmayman, deb qoʻrqasan. Ana shunda belgilar xazinadan umrbod mahrum boʻlganingni senga aytadi.
Toʻrtinchi yilga kelib belgilar yoʻqoladi, chunki sen ularni ilgʻashni xohlamaysan. Buni payqagan oqsoqol sening xizmatingdan voz kechadi, biroq bungacha sen boy-badavlat savdogarga aylanasan, koʻp doʻkonlaring va suruv-suruv toylaring boʻladi. Va umringning oxirigacha, Oʻz Yoʻlingdan yurmaganingni bila turib, xurmozorlaru sahroni kezasan, oxir-oqibat endi kech boʻlganini tushunib yetasan.
Shunday qilib, sevgi insonning Oʻz Taqdiri yoʻlidan borishga hech qachon xalal bermasligini sen hech qachon anglab yetmaysan. Agar shunday boʻlsa, demak, bunday sevgi chin emas, haqiqiy emas, deyiladi Umum Tilida, — deya soʻzini yakunladi Alkimyogar.
U qumga chizgan doirani buzdi va kobra sudralib, toshlar orasida koʻzdan gʻoyib boʻldi. Santyago bir umr Makkaga ziyoratni orzu qilgan billur sotuvchi savdogarni, Alkimyogarni qidirgan angliyalikni esladi. Bir kun kelib sahro oʻzi suyishni istagan yigitni yetkazishiga ishongan ayolni ham esladi.
Ular otlarga minishdi. Bu safar Alkimyogar oldga tushdi. Shamol vohadagi odamlarning ovozini olib keldi va boʻzbola bu tovushlar orasida Fotimaning ovozini tanishga urindi. Jang bois u keyingi kunlar quduq oldida qizni uchratmagan edi.
Biroq bugun oqshom u qumga chizilgan doiradan chiqib ketolmagan kobrani kuzatdi, kiftida qirgʻiy bilan yurgan sirli suvorining gaplarini tingladi, suvori unga sevgi va xazinalar haqida, sahro ayollari va Oʻz Taqdiri haqida gapirdi.
— Men sen bilan birga ketaman, — dedi Santyago va shu lahzada ruhi xotirjam boʻlganini his etdi.
— Biz ertaga yoʻlga chiqamiz, bundan-da qorongʻuroq pallada, — qisqa javob qildi Alkimyogar.
Tun boʻyi u koʻzlarini yummadi. Quyosh chiqishiga ikki soatlar qolganda oʻzi bilan bir chodirda yotgan bolalardan bittasini uygʻotdi va Fotima qaerda yashayotganini soʻradi. Ular tashqariga birga chiqishdi va Santyago unga minnatdor boʻlganidan qoʻy sotib olishi uchun pul berdi.
Keyin qizni uygʻotishini soʻrab, qaerda kutishini aytdi. Arab bola uning bu iltimosini ham bajardi va yana bitta qoʻyga pul oldi.
— Endi bizni xoli qoldir, — dedi Santyago va bola kimsan Maslahatchiga yordam berganidan gʻururlanib, boz ustiga, endi qoʻy sotib olish uchun puli borligidan quvonib, chodirga qaytdi va uxlagani yotdi.
Fotima chiqdi. Ular xurmozor oralab ketishdi. Santyago urf-odatga zid ish tutayotganini bilardi, biroq hozir bu hech qanday ahamiyatga ega emas edi.
— Men joʻnayapman, — dedi u. — Biroq sening ishonishingni xohlayman: men, albatta, qaytaman. Men seni sevaman, chunki...
— Gapirish shart emas, — uning soʻzini boʻldi qiz. — Odam yaxshi koʻrgani uchun ham sevadi. Sevgi dalil-isbotlarga muhtoj emas.
Biroq Santyago gapini davom ettirdi:
— ... chunki men avval tush koʻrdim, keyin podshoh Malkisidqni uchratdim, billur sotdim, sahroni kesib oʻtdim, vohaga kelib qoldim jang boshlanganda va quduqning oldida sendan Alkimyogarning qaerda yashashini soʻradim. Men seni yaxshi koʻraman, chunki butun Olam bizning uchrashuvimizga xayrixoh.
Ular quchoqlashishdi va vujudlari ilk bor bir-biriga tegdi.
— Men qaytaman, — takrorladi Santyago.
— Avvallari men sahroga orzumand boʻlib qarardim, endi esa umid bilan termulaman. Mening otam ham bir necha bor sahroga ketgan, biroq har safar onamning yonlariga qaytgan.
Boshqa biror-bir soʻz aytilmadi. Ular yana xurmozor tagida biroz yurishdi, soʻng Santyago Fotimani chodirgacha kuzatib qoʻydi.
— Men qaytaman, otang qaytib kelganiday.
U qizning koʻzlarida yosh yiltiraganini koʻrdi.
— Yigʻlayapsanmi?
— Men sahro ayoliman, — dedi Fotima, yuzini yashirib. — Biroq avvalambor men — oddiy ayolman.
Qiz chodir ichiga gʻoyib boʻldi. Tong oqarib kelardi. Odatdagi kun boshlangach, Fotima necha yillardan beri shugʻullanib kelayotgan ishi bilan mashgʻul boʻladi, biroq endi hammasi boshqacha kechadi. Voha endi qizning nazdida burungi qimmatini bir qadar yoʻqotadi, chunki vohada Santyago yoʻq. Avval boshqacha edi — yaqinginada bu joy ellik ming tup xurmo daraxti gurkirab turgan, uch yuzta quduqli, sahro kezib chanqagan yoʻlovchilar oroyish topadigan maskan edi. Endi qizning nazarida voha boʻshab, huvillab qoldi.
Bugundan boshlab sahroning qadri ortadi. Fotima endi sahroga umid koʻzi bilan termiladi, xazinalarini qidirib ketgan Santyagoning qaysi yulduzni moʻljalga olib yoʻl bosayotganini topishga urinadi. Shamol orqali oʻzining qaynoq oʻpichlarini yoʻllab, ular Santyagoning yuziga tegishiga umidlanadi va pichirlab oʻzining sogʻ-salomat ekanini, uni kutayotganini aytadi. Bugundan boshlab sahro Fotima uchun umid makoniga aylanadi: u yoqdan Santyago yoniga qaytadi.
— Ortda qolganlar haqida oʻylama, — dedi Alkimyogar, ular qum tepalar oralab yoʻlga tushishganda. —Hammasi allaqachon Olam Qalbida qayd etildi va shu joyda mangu saqlanadi.
— Odamlar ketishdan koʻra qaytish haqida koʻproq oʻylashadi, — dedi Santyago, sahroning sukunatiga tagʻin koʻnika boshlarkan.
— Agar sen topgan topildiq pishiq narsadan yasalgan boʻlsa, unga hech qanday insu jins daxl qilolmaydi. Va sen bemalol qaytishing mumkin. Agar bu narsa, xuddi yulduz bir yilt etib uchgani kabi, nari-beri yasalgan boʻlsa, qaytgan chogʻingda ham hech nimaga ega chiqolmaysan. Biroq sen, harqalay, yilt etgan nurni koʻrgan boʻlasan. Demak, bu boshdan kechirishga arzirli hol.
U alkimyo haqida gapirayotganga oʻxshardi, Santyagoga esa u Fotimani nazarda tutib gapirayotganday tuyuldi.
Ortda qolganlar haqida oʻylamaslik mushkul edi. Sahroning yakrang koʻrinishi eslashga, orzu qilishga majbur etardi. Santyagoning koʻz oʻngidan xurmozor, quduqlar va suyganining chehrasi ketmasdi. U angliyalikni shisha idishlari, asbob-anjomlari bilan uchratdi, Tuyakashni — Oʻzining aql-idrokini peshlamaydigan chinakam donishmandni uchratdi. «Balki Alkimyogar hech qachon hech kimni sevmagandir», — Oʻyladi u.
Alkimyogar sal oldda yoʻrtib borayotir, uning kiftida qirgʻiy oʻtiribdi — qush sahro tilidan toʻla voqif — ular toʻxtashgan chogʻda oʻlja izlab havoga koʻtariladi. Birinchi kuni u changalida quyon bilan qaytdi. Ikkinchi kun — bir juft qush bilan.
Tunda ular koʻrpani yoyishdi. Sahro tuni etni junjiktiradigan salqinligiga va oy botishi bilan qorongʻulik quyuqlashganiga qaramay gulxan yoqishmadi. Safarning birinchi haftasida yoʻldoshlar, gurunglashgan boʻlishsa-da, faqat jang qilayotgan qabilalarni chetlab oʻtish haqida gapirishdi. Urush davom etayotgandi — ba’zan shamol qonning achqimtil hidini olib kelardi. Uncha uzoq boʻlmagan joyda jang borardi va shamol boʻzbolaga Belgilar Tili mavjudligini, bu til koʻz koʻra olmaydigan narsalardan xabar berishga tayyor ekanini eslatdi.
Safarning sakkizinchi kuni Alkimyogar, odatdagidan koʻra barvaqtroq, dam olish uchun qoʻnishga qaror qildi. Qirgʻiy osmonga uchdi. Alkimyogar suv solingan suvdonni Santyagoga uzatdi.
— Sening jahongashtaliging poyoniga yetmoqda, — dedi u. — Qutlayman. Sen Oʻz Yoʻlingdan chetga chiqmading.
— Sen esa yoʻl boʻyi churq etmading. Men boʻlsam, bilganlaringni oʻrgatarsan, deb oʻylabman. Men sahroni alkimyoga doir kitoblari bor bir odam bilan bosib oʻtgandim. Biroq ulardan hech nimani tushunmadim.
— Anglashning faqat bitta yoʻli bor, — javob qildi Alkimyogar. — Harakat qilmoq. Sayohat seni zarur boʻlgan narsalarning barisiga oʻrgatdi. Faqat bir narsa qoldi bilishing kerak boʻlgan.
Santyago uning nima ekanini soʻradi, biroq Alkimyogar osmon gumbazidan koʻzini uzmasdi — u oʻzining qirgʻiyini kuzatardi.
— Nega seni Alkimyogar deyishadi?
— Chunki men Alkimyogarman-da.
— Boshqa alkimyogarlarning — oltinni qidirib topisholmaganlarning xatosi nimada?
— Xatosi shundaki, ular faqat oltinni qidirishgan. Ular yoʻlda bekitilgan xazinalarni izlash bilan ovora boʻlib, yoʻldan chetga chiqib ketishgan.
— Xoʻsh, mening kamchiligim nimada? — savolini takrorladi boʻzbola.
Alkimyogar hanuz osmonga qarab turardi. Tez orada qirgʻiy oʻlja bilan qaytdi. Ular qumloqda oʻchoq qazib, chetdan qaraganda koʻzga chalinmaydigan gulxan yoqishdi.
— Men Alkimyogarman, chunki alkimyogarlik qilaman, — dedi u. — Bu ilmning sirlari bobomdan oʻtgan, unga — uning bobosidan va olam paydo boʻlgandan beri shunday. Oʻsha qadim zamonlarda olam deganlari zumradning qirrasiga jo boʻlgan. Biroq odamlar oddiy narsalarga e’tiborsiz, shu bois qadimda falsafiy asarlar yoza boshlashgan. Qayoqqa qarab yurish lozimligini oʻshalar bilishadi, boshqalar gapi asossiz, deb oʻylashgan. Biroq Zumrad Lavha bugun ham bor.
— Unda nima yozilgan? — qiziqib soʻradi boʻzbola.
Alkimyogar besh daqiqa qumga nimalarnidir chizdi, bu payt Santyago bozor maydonida keksa podshohni qanday uchratganini esladi, oʻshandan beri juda koʻp yillar oʻtganday tuyuldi unga.
— Qara, qumga nima yozilganiga, — dedi Alkimyogar, shaklni chizib boʻlib.
Santyago yaqin kelib, oʻqidi.
— Axir, bu shifr-ku! — norozi boʻlib xitob qildi u. — Bu angliyalikning kitobidagiday.
— Yoʻq. Bu ayni qirgʻiylarning osmondagi parvoziday: buni aql bilan tushunib boʻlmaydi. Zumrad Lavhasi — bu Olam Qalbining nomasi. Donishmandlar bizning yashayotgan dunyo jannatga qiyosan, unga oʻxshatib yaratilganini allaqachon tushunib yetishgan. Bu dunyoning mavjudligi oʻzi — boshqa, bundan-da mukammal dunyo borligining kafolatidir. Qodir egam uni odamlar qalb koʻzi bilan koʻrib ruhlari kamol topsin va oʻz aqllarining moʻ'jizalaridan hayratga tushsin, deb bino qilgan. Va ayni shuni men Harakat deb atayman.
— Men ham Zumrad Lavhasini oʻqishim kerakmi?
— Agar sen hozir alkimyogarning laboratoriyasida boʻlganingda, uni anglashning eng yaxshi usulini oʻrganarding. Biroq sen sahrodasan — demak, sahroga uygʻunlash. Sahro jamiki tiriklik kabi senga olamni tushunishda koʻmaklashadi. Sahrodagi hamma narsani bilishning hojati yoʻq, Buyuk ijod moʻ'jizalarini koʻrish uchun bir qum zarrasi kifoya.
— Men qanday qilib sahroga uygʻunlashaman?
— Yuragingga quloq tut. Unga olamdagi hamma narsa ayon, zotan, yurak Olam Qalbi bilan tugʻishgan va vaqti kelib unga qaytadi.
Ular churq etishmay yana ikki kun yoʻl yurishdi. Alkimyogar tashvishli koʻrindi: ular shafqatsiz jang borayotgan joyga yaqin kelib qolishgan edi. Boʻzbola esa hanuz yuragining ovozini eshitishga urinardi.
Uning yuragi esa oʻjar edi: avvallari mudom qayoqlargadir talpinardi, endi qanday boʻlmasin ortga qaytishga undaydi. Gohida yuragi unga soatlab nurga yoʻgʻrilgan voqealarni hikoya qilsa, ba’zan koʻtarilib kelayotgan quyoshdan chunonam hapqirib shod boʻlib ketadiki, Santyago pana joyga oʻtib yigʻlab oladi. Xazinalardan gap ochilganda yuragi tez urib ketar, boʻzbolaning koʻzlari bepoyon sahro ufqlariga termilganda esa tinchib qolardi.
— Nega biz yurakka quloq tutishimiz kerak? — soʻradi u, dam olish uchun qoʻnishganda.
— Yurak qaerda boʻlsa, xazina ham oʻsha joyda.
— Mening yuragim limmo-lim, — dedi Santyago. — U orzu qiladi, hayajonlanadi, sahroda ayollarga talpinadi. Doim nimagadir intiq, Fotima haqida oʻyladim deguncha tamom — tun boʻyi uyqu bermaydi.
— Shunisi yaxshi-da. Demak, u tirik. Eshitaver.
Keyingi uch kunda ular jangchilarni uchratishdi, boshqalari uzoqdan koʻrinish berdi.
Santyagoning yuragi qoʻrquvdan ogoh etdi. Xazina izlab yoʻlga chiqqan, biroq uni topa olmagan odamlar haqida gapirdi. Gohida u boʻzbolani xazinani topa olmasligi, ehtimol, sahroda oʻlib ketishi xayoli bilan qoʻrqitardi. Ba’zan boriga shukr qilishni uqtirardi: uning sevgan qizi va bir talay oltin tangasi boʻlsa, yana nimasi kam.
— Yuragim xiyonat qilayapti, — dedi u Alkimyogarga, ular otlarning oyogʻini sovutish uchun toʻxtashgandi. — Mening yoʻlni davom ettirishimni xohlamayapti.
— Bu yaxshilik alomati, — takrorladi u. — Demak, yuraging bir boʻlak goʻshtga aylanib qolmagan. Tabiiyki, erishilgan tajribalarni orzu-xayollar shamoliga sovurishdan yuraging tashvishlanayapti.
— Unday boʻlsa, quloq solib nima qilaman?
— Baribir uni tinchlantirish qoʻlingdan kelmaydi. Hatto oʻzingni unga quloq tutmayotganday qilib koʻrsatsang-da, u sening koʻksingda urib turaveradi va hayot haqida, dunyo haqida oʻylaganlarini aytaveradi.
— Va menga xiyonat qilaveradimi?
— Xiyonat — kutilmaganda berilgan zarba. Agar yuragingni anglay bilsang, u senga xiyonat qila olmaydi. Shunda sen uning orzularini, jamiki istaklarini bilasan va uni boshqara olasan. Yuragi aytganlaridan hali hech kim qochib qutilmagan. Yaxshisi, uni tinglamoq kerak. Shunda kutilmagan zarba ostida qolmaysan.
Ular sahro boʻylab yoʻl yurishni davom ettirishdi va Santyago yuragi ovoziga quloq tutdi. Tez orada u yuragining injiqliklarini, hiyla-nayranglarini bilib oldi — uni boricha tushunib qabul qila boshladi. Boʻzbola qoʻrquvga tushishdan qutuldi va ortga qaytish istagidan xalos boʻldi — endi vaqt oʻtgan, yuragi ham xotirjam edi.
«Agar gohida men nolinsam, nachora, axir, men odamning yuragiman, bu menga xos xususiyat. Hammamiz ham oʻzimizning eng aziz orzu-oʻylarimizni amalga oshirishga choʻchiymiz, chunki biz oʻzimizni ana shu orzularga noloyiq yoki har qanday holda ham baribir ularga erisholmaymiz, deb oʻylaymiz. Biz, odam yuragi, ma’shuqadan umrbod ajralib qolish xayolidan, xushbaxt kechishi lozim boʻlgan, biroq noxush daqiqalar, topilishi mumkin esa-da, qumlar ostida koʻmilganicha qolib ketgan xazinalar haqidagi oʻylardan oʻlguday qoʻrqamiz. Chunki ana shunday hollar roʻy berganda biz azob chekamiz».
— Mening yuragim azob chekishdan qoʻrqadi, — dedi u Alkimyogarga bir oqshom, qop-qorongʻu, oysiz osmonga tikilib turib.
— Sen unga uqtir, azob chekishdan qoʻrqish, azobning oʻzidan koʻra yomonroq. Oʻz orzularini izlab yoʻlga chiqqan biror-bir yurak azob chekmaydi, zero, bunday izlanishning har bir daqiqasi — bu Tangri va Abadiyat bilan uchrashuv.
«Har lahza — bu diydor, — dedi Santyago yuragiga. — Qachonki men oʻz xazinamni izlabman, kunlarning bari sehrli yogʻdu bilan yorishgan, zero, men bilardimki, soat sayin oʻz orzuimning amalga oshmogʻi yaqinlashardi. Qachonki men oʻz xazinamni izlabman, men yoʻlimda hech qachon oʻy-xayolimga kelmagan narsalarni uchratdimki, bundayin uchrashuvlar choʻponlardan jasorat talab etardi».
Shundan keyin uning yuragi tinchlandi. Oqshom Santyago xotirjam uxladi, uygʻonganidan soʻng yuragi unga Olam Qalbi haqida gapira boshladi. Aytdiki, Tangrini qalbida olib yurgan odam baxtlidir. Baxtni esa, Alkimyogar gapirgan, oʻsha bir dona gʻaroyib qum zarrasida topish mumkin. Zotan, ana shu zarrani bunyod etish uchun Olamga milliard yil kerak boʻldi.
«Yerda yashayotgan har qaysi odamni uning xazinasi kutib yotadi, biroq biz — yuraklar sukut saqlashga odatlanganmiz, chunki odamlar ularni qoʻlga kiritishni xohlashmaydi. Bu haqda biz faqat bolalarga gapiramiz, keyin esa hayot har kimni oʻz Taqdiriga peshvoz yoʻllayotganini koʻramiz. Biroq, baxtga qarshi, sanoqli kishilargina oʻzlariga buyurilgan Yoʻllaridan borishadi. Dunyo xavotirga soladi va shu boisdan ham xatarli tus oladi.
Shunda biz, yuraklar, past ovozda, shivirlab gapiramiz. Bizning ovozimiz hech qachon tinmaydi, biroq soʻzlarimizga quloq tutishlari uchun urinamiz: odamlarning yurakka quloq tutmay aziyat chekishlarini istamaymiz».
— Nega yurak kishiga oʻz orzularini amalga oshirish uchun harakat qilish zarurligini aytmaydi? — soʻradi Santyago.
— U holda yurak azob chekishiga toʻgʻri keladi, yurak esa azob chekishni xushlamaydi.
Shu kundan boshlab boʻzbola oʻz yuragini tushuna boshladi. Va bundan keyin agar u oʻz orzulari yoʻlidan bir qadam chetga chiqsa, siqilib, ogʻrib tashvishdan ogoh etishini yuragidan soʻradi. Ogohni eshitgach, oʻz yoʻliga, albatta, qaytishga qasam ichdi.
Oʻsha oqshom u Alkimyogarga bu gaplarning hammasini aytdi. Alkimyogar Santyagoning yuragi Olam Qalbiga yuz tutganini tushundi.
— Endi men nima qilishim kerak?
— Ehromlarga qarab boraver. Belgilarni koʻzdan qochirma. Yuraging endi xazina qaerdaligini koʻrsatishga qodir.
— Oldinlari menga shu yetishmasmidi?
— Yoʻq. Bilasanmi, senga nima yetishmaganini, — dedi Alkimyogar va tushuntira boshladi:
— Orzu amalga oshishidan oldin Olam Qalbi orzumand kishi uning saboqlarini toʻla oʻzlashtirib olganini sinab koʻrishga qaror qiladi. Olam Qalbi biz oʻz orzularimiz bilan birga yoʻl-yoʻlakay oʻzimizga berilgan ilmu saboqlarni ola bilishimiz uchun shunday qiladi. Ayni shu nuqtada aksariyat odamlar jasorat koʻrsatishdan yuz burishadi. Sahro tilida buni «voha koʻzga koʻringan chogʻda chanqoqlikdan oʻlish», deyiladi. Izlanishlar doimo Xayrli Ibtido bilan boshlanadi. Va mana shu sinov bilan intiho topadi.
Santyago yurtida koʻp aytiladigan bir hikmatni esladi: «Eng qorongʻu payt — sahar oldi pallasi».
Ertasi kuni birinchi marta chinakam xavf-xatarning alomatlari yuz koʻrsatdi.Yoʻlovchilarga uch nafar jangchi yaqinlashib kelib, ular bu yerda nima qilishayotganini soʻrashdi.
— Qirgʻiy bilan ov qilayapman, — javob berdi Alkimyogar.
— Biz qurollaring yoʻqligiga ishonch hosil qilmogʻimiz kerak, — dedi uch jangchining bittasi.
Alkimyogar shoshilmay otdan tushdi. Santyago ham u kabi xotirjam otdan tushdi.
— Nega sen shuncha pulni oʻzing bilan olib yuribsan? — dedi boʻzbolaning toʻrvasini titkilayotgan jangchi.
— Bu pullar ehromlarga yetib olish uchun menga kerak.
Alkimyogarni tintuv qilayotgan arab uning yonidan qandaydir suyuqlik solingan kichkina shisha idish va sargʻish, tovuqnikidan sal kattaroq shisha tuxum topdi.
— Bular nima? — soʻradi jangchi.
— Iksir bilan Obi-hayot — alkimyogarlarning Buyuk Ijodi. Kimki Obi-hayotni ichsa, kasallikka chalinmaydi. Iksirning mayda ushogʻi har qanday metalni oltinga aylantiradi.
Suvorilar oʻzlarini tutolmay, qah-qah urib kulishdi, Alkimyogar ham ularga qoʻshilib kuldi. Ular Alkimyogarning javobidan huzur qilishdi va hech qanday qarshiliksiz yoʻlovchilarga yoʻllarida davom etishga ruxsat berishdi.
— Aqldan ozdingmi? — soʻradi Santyago, jangchilardan xiyla uzoqlashgach. — Nega bunday qilding?
— Nega deysanmi? Senga dunyoda amal qiladigan oddiy qonunni koʻrsatish uchun, — dedi Alkimyogar. — Biz hech qachon oldimizda qanaqa xazina borligini tushunmaymiz. Bilasanmi, nega shunday? Negaki, odamlar umuman xazinaga ishonishmaydi.
Ular yoʻl yurishni davom ettirishdi. Kun sayin Santyagoning yuragi tobora sukut saqlashga odatlanib borayotgandi: uning na oʻtmish va na kelajak bilan ishi bor edi; u sahroni tomosha qilish bilan birga boʻzbola qatori Olam Qalbi chashmasidan bahra olardi. Ular oʻzaro haqiqiy doʻst boʻlib olishdi va endi hech qaysi bir-birini sota olmasdi.
Yurak tilga kirgan chogʻdayam, faqat Santyagoning ishonchini mustahkamlash va unga yangidan kuch-quvvat berish uchun gapirar, zotan, gohida sahro sukunati boʻzbolani juda toliqtirib qoʻyardi. Yurak unga birinchi marta uning ajoyib fazilatlari, xususan, qoʻylaridan voz kechishga qaror qilganda jur'at koʻrsatgani va doʻkonda ishlab gʻayrat-ishtiyoqini namoyon etgani haqida gapirdi.
U yana Santyago hech qachon payqamagan bir jihat: oʻziga xavf solgan xatarlar haqida ham gapirdi. Yurak otasidan yashirincha olib chiqqan, qayoqdadir qolib ketgan miltiq haqida gapirdi, bu qurol bilan u oʻzini yarador qilib yoki otib qoʻyishi hech gap emasdi. Yana bir safar biyday dalada boʻzbola oʻzini yomon his etgani, koʻngli aynib qusa boshlagani, keyin esa hushini yoʻqotib yiqilib uxlab qolganini yodiga soldi. Ayni oʻsha paytda ikki nafar daydi oʻzini oʻldirib, qoʻylarini haydab ketish niyatida uni poylagan. Biroq Santyago ha deganda kelavermagach, ular boʻzbola suruvini boshqa tarafga haydab ketgan boʻlishi kerak, deb joʻnab qolishgan.
— Yurak har doim ham odamga yordam beradimi? — soʻradi u.
— Har kimga ham emas. Faqat oʻz Taqdiri yoʻlidan borayotganga. Va yana bolalarga, mastlar va qariyalarga.
— Bu degani, ular xavf-xatardan xoli deganimi?
— Bu — atigi ularning yuraklari bor kuchini safarbar etadi, degani.
Bir safar ular oʻzaro dushman qabilalar jangchilari qoʻnalgʻalari yonidan oʻtishdi. Toʻrt tomonda bejirim oq yaktakdagi qurolli odamlar koʻzga chalinardi. Ular chilim chekishar va janglar haqida gurunglashardi. Santyago bilan Alkimyogarga biror kishi zarracha e’tibor qaratmadi.
— Biz xavfdan xolimiz, — dedi boʻzbola lashkargohni ortda qoldirishgach.
— Yuragingga ishon, biroq oʻzingning sahroda ekaningni bir zum yodingdan chiqarma! Odamlar oʻzaro urushayotganda Olam Qalbiga jang shovqini yetib boradi. Quyosh ostida roʻy berayotgan voqealar oqibatidan hech kim qochib qutulolmaydi, — Alkimyogarning ovozida alam ohangini sezish qiyin emasdi.
«Hammasi — bir butun», — Oʻyladi Santyago.
Shu payt, goʻyo keksa Alkimyogarning haqligiga dalilday, sahroda yoʻlovchilar ortidan quvib kelayotgan bir juft suvori koʻrindi.
— Yoʻlni davom ettirishlaring xavfli, — dedi ularga yetib kelgan jangchilardan biri. — Bu yerda urush ketayapti.
— Biz koʻp yurmaymiz, — javob qildi Alkimyogar uning koʻziga tik qarab.
Jangchilar bir lahza qotib turishdi, keyin esa yoʻlovchilarni oʻtkazib yuborishdi. Santyago hayratga tushdi.
— Sen ularni koʻzing bilan qotirdingmi?
— Koʻzning qarashi ruhning qudratini namoyon etadi, — javob qildi Alkimyogar.
«Ha, bu shunday», — Oʻyladi boʻzbola, lashkargohni yonlab oʻtishayotganda jangchilardan biri ularga uzoq tikilib qaraganini eslab. Ular uzoqda edi, hatto oʻsha jangchining yuzini payqab boʻlmasdi, biroq baribir Santyago oʻziga tikilgan nigohni his etdi.
Va nihoyat, ular ufqni toʻsgan toqqa koʻtarila boshlaganda Alkimyogar ehromlargacha ikki kunlik yoʻl qoldi, deb aytdi.
— Garchi yaqin orada xayrlashadigan boʻlsak ham, meni alkimyoga oʻrgat.
— Sening oʻrganishingga hojat yoʻq. Bu ilm Olam Qalbiga uygʻunlasha bilishdan va u yerda oʻzingga tayin etilgan xazinani topishdan iborat ekanini bilasan.
— Men boshqa narsani nazarda tutayapman. Men qoʻrgʻoshinni qanday qilib oltinga aylantirishni bilishni istayman.
— Olamdagi jamiki mavjud narsalar rivojlanadi, biri boshqasiga aylanadi, — javob qildi u. — Va donishmandlar fikricha, oltin metall hisoblanadi, bu metall boshqalaridan koʻra uzoqroq rivojlanish, oʻzgarishga yuz tutgan. Nima uchun deb mendan soʻrama — bilmayman. Men faqat shunday boʻlganidan xabardorman, xolos. Biroq odamlar donishmandlarning soʻzlarini buzib talqin qilishgan. Oqibatda oltin rivojlanish, taraqqiyot timsoli boʻlish oʻrniga, adovat, nizo belgisiga aylangan.
— Tevaragimizdagi olam koʻp tillarda gapiradi, — dedi boʻzbola. — Burun tuyaning oʻkirgani men uchun shunchaki oʻkirik edi, xolos. Keyin bu xatardan ogoh etuvchi tovushga aylandi. Va nihoyat — yana oʻkirik boʻlib tuyuldi, — dedi Santyago, biroq shu lahzada Alkimyogarga usiz ham hamma narsa ayon ekanini anglab qolib, jim boʻldi.
— Men chinakam alkimyogarlarni tanirdim, — davom etdi Alkimyogar. — Birlari oʻz laboratoriyalaridan chiqmay, xuddi oltin kabi rivoj topmoqchi boʻlishdi — Iksir shu tariqa kashf etildi. Zotan, ular qandaydir bir narsa rivojlanayotgan ekan, demak, uning tevaragidagi bor narsalar ham oʻzgarishini tushunishgan. Boshqa birlari tasodifan Hikmat Toshini topishdi. Ular qobiliyatdan benasib boʻlishmagan va ularning qalbi boshqa oddiy odamlarnikidan koʻra sezgir boʻlgan. Biroq bundaylar juda kamchil. Uchinchi toifa alkimyogarlar esa faqat oltin izlashgan. Ularga sirni ochish, baribir, nasib etmagan. Ular qoʻrgʻoshinning ham, misning ham, temirning ham oʻz Yoʻli borligini unutishgan. Zero, birovning Taqdiriga aralashgan kishi, albatta, oʻzining shaxsiy Yoʻlini yoʻqotadi.
Alkimyogarning ushbu soʻzlari xuddi la’natday eshitildi. Keyin u egildi va yerdan chigʻanoqni oldi.
— Bir zamonlar bu yerda dengiz boʻlgan, — dedi u.
— Ha, men sezgandim, — dedi javoban boʻzbola.
Alkimyogar unga chigʻanoqni qulogʻiga tutishni aytdi. Santyago bolaligida koʻp marta shunday qilgandi va hozir yana dengiz shovqinini eshitdi.
Dengiz hanuz shu chigʻanoq ichida, demak, u oʻz Taqdiri yoʻlida. Va u chigʻanoqni, toki sahroda tagʻin toʻlqinlar oqib oʻynamaguncha, tark etmaydi.
Ular otlariga minishdi va Misr ehromlari tomon yoʻl tortishdi.
Santyagoning yuragi xavfdan ogoh etib belgi bergan chogʻda quyosh magʻribga ogʻa boshlagan edi. Ular bu daqiqalarda ulkan qum barxanlari orasida borishardi. Santyago Alkimyogarga qaradi, biroq u aftidan hech nimani payqamagandi. Besh daqiqada keyin boʻzbola oldinda ikki nafar suvorining qorasini aniq-tiniq koʻrdi. U gapirmoqchi boʻlib ogʻiz juftlagan ham ediki, ikkita oʻntaga, oʻnta-yuztaga koʻpaydi va oxir-oqibat barxanlarni son-sanoqsiz lashkar qopladi.
Suvorilar havorang kiyimda edi. Ularning sallalari qora tasma bilan tangʻib boylangan, yuzlari esa koʻzlarigacha havorang mato bilan bekitilgan.
Hatto uzoqdan ham bu koʻzlar ruh qudratini namoyon qilib, yoʻlovchilarga oʻlimni daraklardi.
Santyago bilan Alkimyogarni lashkargohga olib kelishdi, chodirga itarib kiritib yuborishdi, boʻzbola hali bunaqasini koʻrmagan edi; ularni qabila boshligʻiga roʻpara qilishdi. Uning tevaragida harbiy sardorlari saf tortib turishardi.
— Bular aygʻoqchilar, — ma’lumot berdi asirlarni boshlab kelganlardan biri.
— Yoʻq. Biz yoʻlovchilarmiz, xolos.
— Uch kun burun sizlarni dushmanlarimiz qoʻnalgʻasida koʻrishgan. Sizlar qaysidir bir jangchi bilan gaplashgansiz.
— Men sahro yoʻllarini bilaman va yulduzlarga qarab yoʻl topaman, — javob qildi Alkimyogar. — Sizlarning dushmanlaring qancha koʻpligi va ular qay tomonga harakat qilayotgani menga qorongʻu. Men lashkargohingizgacha oʻzimning doʻstimni kuzatib keldim.
— Kim oʻzi bu? — soʻradi qabila boshligʻi.
— Alkimyogar, — javob qildi Alkimyogar. — U tabiatning jamiki kuch-qudratidan boxabar va senga oʻzining gʻaroyib iste’dodini koʻrsatishni istaydi.
Santyago miq etmay, qoʻrquv ichida tingladi.
— Musofir bizning oʻlkamizda nima qilib yuribdi, — soʻradi boshqa bir harbiy sardor.
— U sizning qabilaga pul olib keldi, — javob qildi Alkimyogar va boʻzbola ogʻzini juftlab ulgurmay boshliqqa uning hamyonini uzatdi.
Qabila boshligʻi indamay oltinni oldi — unga koʻp qurol sotib olsa boʻlardi.
— «Alkimyogar» degani nima? — soʻradi harbiy sardorlardan biri.
— Bu tabiat va olamning sirini biladigan odam. Agar xohlasa, u lashkargohingizni birgina shamolning kuchi bilan yoʻq qiladi.
Arablar kulib yuborishdi. Ular urushning vayron qiluvchi kuchiga koʻnikishgan edi, shamolning bunday qudratga egaligiga ishonishmasdi. Biroq ularning yuragiga qoʻrquv oraladi. Ularning bari sahroyi edi, shu boisdan ham sehrgarlardan choʻchishardi.
— Buni u qanchalik uddalay bilishini men koʻrishni istayman, — dedi eng katta boshliq.
— Bizga uch kun muhlat bering. Va mening hamrohim, sizga oʻz kuchini koʻrsatish uchun, shamolga aylanadi. Agar buni u uddalay bilmasa, biz hayotimizni sizga topshiramiz.
— Shunday ham menga tobe boʻlgan hayotni menga topshirishning hojati yoʻq, — qat'i javob qildi harbiy boshliq.
Biroq uch kun kutishga rozi boʻldi.
Santyago qoʻrquvdan tamom dovdirab qoldi. Alkimyogar uni qoʻlidan tortib chodirdan olib chiqdi.
— Qoʻrqayotganingni ularga sezdirma. Bular jasoratli odamlar, qoʻrqoqlarni yomon koʻrishadi.
Shunga qaramay, Santyagoning ancha vaqt tili kalimaga kelavermadi. Ular qoʻnalgʻada erkin aylanib yurishdi, arablar faqat otlarini olib qoʻyishdi. Va olam yana bir bor koʻptilli ekanini koʻrsatdi: burun chek-chegarasiz va ochiq-oydin boʻlgan sahro endi qamoqxonaga aylandiki, undan qochishning imkoni yoʻq.
— Sen ularga mening bor pulimni berding! — dedi u. — Hammasini, umrim boʻyi ishlab topgan boyligimni!
— Oʻlishga toʻgʻri kelsa, ularning senga nima keragi bor? Sening pullaring umringni uch kunga uzaytirdi. Odatda pul ajalni bir daqiqaga ham kechiktirolmaydi.
Biroq Santyago dono va’zlarni eshitishdan yiroq, u qattiq qoʻrqqan edi. U qanday qilib shamolga aylanishni bilmasdi — alkimyogar emasdi.
Alkimyogar esa jangchidan choy opkelishini soʻradi va boʻzbolaning bilagiga bir necha tomchi tomizib, allaqanday tushunarsiz soʻzlarni aytdi. Va darhol boʻzbola vujudini qoʻrquv-xavotir tark etganini his qildi.
— Koʻpam afsus chekaverma, — favqulodda erkalagan ovozda dedi Alkimyogar. — Gap shundaki, hali sen yuraging bilan gaplashib olishga ulgurmagansan.
— Axir, men shamolga aylana olmayman-ku!
— Kimki Oʻz Taqdiri yoʻlidan borayotgan ekan, u hamma narsani biladi va uddalay oladi. Faqat bir narsa orzuning roʻyobga chiqishiga monelik qiladi— bu omadsizlikdan choʻchish.
— Men omadsizlikdan choʻchimayman. Faqat bilmayman, qanday qilib shamolga aylanishni.
— Oʻrganishga toʻgʻri keladi. Sening hayoting shunga bogʻliq.
— Agar qoʻlimdan kelmasa-chi?
— U holda oʻlasan. Biroq Oʻz Taqdiring yoʻlida oʻlmoq, hatto Yoʻlning mavjudligini xayoliga ham keltirmagan minglab odamlar qatori qazo qilishdan koʻra yuz bor afzal. Xullas, tashvishlanma. Odatda oʻlim xavfi hayotiy kuchlarni va sezgilarni kuchaytiradi.
Birinchi kun oʻtdi. Sahroda katta jang boʻldi, yaradorlarni qoʻnalgʻaga keltirishdi. «Oʻlim hech narsani oʻzgartirmaydi», — Oʻyladi Santyago. Safdan chiqqanlarning oʻrnini boshqalar egallashadi va hayot oʻz maromida davom etaveradi.
— Sen keyinroq oʻlishing ham mumkin edi, doʻstim, — dedi jangchilardan biri oʻzining halok boʻlgan birodariga. — Hozir boʻlmasa, urushdan keyin. Qanday boʻlmasin, baribir, ajalga chap berishning iloji yoʻq.
Shomga yaqin boʻzbola Alkimyogarni izlab ketdi.
— Men shamolga aylana olmayman, — dedi u Alkimyogarga.
— Esla, men senga nima degandim: olam bu Tangrining zohiriy qismi. Alkimyo esa ruhiy komillikni moddiylashtiradi.
— Sen nima qilayapsan, — soʻradi Santyago.
— Qirgʻiyimni ovqatlantirayapman.
— Shartmi? Agar men shamolga aylana olmasam ikkimizni ham oʻldirishadi-ku.
— Ikkalamiznimas, seni, — javob qildi Alkimyogar. — Men esa shamolga aylana olaman.
Ikkinchi kuni boʻzbola qoʻnalgʻa chetidagi qoyaning ustiga chiqdi. Qorovullar uni qarshiliksiz oʻtkazib yuborishdi: ular shamolga aylana oladigan sehrgar paydo boʻlganini eshitishgan va undan chetroq yurishga urinishardi. Qolaversa, sahro harqalay zindondan tuzukroq.
Santyago oqshomgacha — kun boʻyi sahroni kuzatdi. Yuragiga quloq tutdi. Sahro esa uning qoʻrquvini uqdi.
Ular bir tilda gaplashishdi.
Uchinchi kuni qabila boshligʻi oʻzining harbiy sardorlarini yigʻdi.
— Koʻraylik-chi, bu boʻzbola qanday qilib shamolga aylanarkan, — dedi u.
— Koʻramiz — javob qildi Alkimyogar.
Santyago ularni oʻzi kecha kun boʻyi oʻtirgan joyga olib bordi. Keyin oʻtirishlarini soʻradi.
— Biroz kutishga toʻgʻri keladi, — dedi u.
— Shoshayotgan joyimiz yoʻq, — dedi qabila boshligʻi. — Bizlar sahro odamlarimiz.
Santyago ufqqa qaradi. Oldda togʻlar, qum barxanlari, qoya-toshlar bor; giyoh koʻkarishi aqlga sigʻmaydigan qumloqda ajabtovur yer bagʻirlab oʻt-oʻlanlar oʻsib yotibdi. Uning roʻparasida sahro yastanib yotibdi — bir necha oy uni kezdi, biroq baribir sahro siru sinoatining arzimasgina qismidan xabardor boʻldi. Yoʻlida angliyalikni, karvonlarni uchratdi, qabilalar oʻrtasidagi janglarga guvoh boʻldi, ellik ming tub xurmo koʻkarib turgan va uch yuzta quduqli vohani, Fotimani koʻrdi.
— Xoʻsh, — soʻradi undan sahro, — senga yana nima kerak? Kuni kecha bir-birimizga termilib toʻymaganmidik?
— Oʻsha tarafda, sening qum barxanlaring orasida mening sevgan yorim yashaydi, — javob qildi Santyago. — Senga termilganimda men uni ham koʻraman. Uning yoniga qaytgim keladi, buning uchun sening koʻmaging kerak. Men shamolga aylanishim darkor.
— «Sevgi» deganlari nima oʻzi? — soʻradi sahro.
— Sevgi — bu qum barxanlar ustidagi qirgʻiy parvozi. Uning uchun sen yam-yashil oʻtloqsan. U sening qoya toshlaringni, sening barxanlaringni, togʻlaringni biladi. Sening esa unga bagʻring doimo ochiq.
— Qirgʻiyning tumshugʻi menga azob beradi, — javob qildi sahro. — Mening yillar boʻyi yetishtirganim unga oʻlja boʻladi, vaholanki, men uni kamchil suvim bilan sugʻoraman, qornini qaerda toʻydirishini koʻrsataman. Keyin esa osmondan shoʻngʻib keladi — endi men qumlarimda hayot borligidan quvonaman degan pallada u yetiltirganimni ilib olib ketadi.
— Biroq sen uning uchun yetiltirgansan-ku. Qirgʻiyni boqish uchun. Qirgʻiy esa odamni boqadi. Bir payt kelib odam sening qumlaringni toʻyintiradi va shunda yana hayot jonlanadi, qirgʻiyga oʻlja paydo boʻladi. Olam shunday yaralgan.
— Sevgi deganlari shumi?
— Sevgi deganlari shu. Sevgi oʻljani qirgʻiyga aylantiradi, qirgʻiyni — odamga, odamni esa sahroga. Qoʻrgʻoshinni oltinga aylantiradigan, oltinni yer ostiga bekitadigan sir shu.
— Men bu gaplarning ma’nisiga tushunmayman, — javob qildi sahro.
— U holda bir narsani tushun: sening qum barxanlaring orasida meni bir ayol kutayotir. Va shuning uchun men shamolga aylanishim kerak.
Sahro bir muddat jim qoldi.
— Men senga qumlarimni beraman, shamol ularni quyunga aylantirishi uchun. Biroq bu kam. Yolgʻiz oʻzim hech nima qilolmayman. Shamoldan yordam soʻra.
Yengilgina shamol qoʻzgʻaldi. Harbiy sardorlar uzoqdan turib boʻzbolaning oʻzlariga tushunarsiz tilda kim bilandir gaplashayotganini kuzatishardi.
Alkimyogar kulimsiradi.
Shamol Santyagoga yaqinlashdi, uning yuziga urildi. Shamol uning sahro bilan gaplashganini eshitdi, chunki shamollar hamma narsadan xabardor. Ular dunyo kezib yelib-yugurishadi, ularning tugʻilgan makoni ham, oʻlim topgan joyi ham yoʻq.
— Menga yordam ber, — dedi unga boʻzbola. — Bir safar menga sen sevgilimning ovozini olib kelgan eding.
— Sahroning va shamolning tilida gaplashishni senga kim oʻrgatdi?
— Mening yuragim, — javob qildi Santyago.
Shamolning nomi koʻp edi. Bu yerda uni «sirokko» deyishadi, arablar uni sersuv va qoratanli odamlar yashaydigan oʻlkalardan yeladi, deb oʻylashadi. Santyagoning yurtida esa uni «levantinlik» deyishadi, chunki bu shamol sahro qumlarini va mavrlarning jangovar hayqiriqlarini olib keladi, deb oʻylashgan. Ehtimol, qoʻylar uchun yaylov yoʻq uzoq mamlakatlarda odamlar bu shamol Andalusiyada tugʻiladi, deb hisoblashgan. Biroq shamol hech qaerda tugʻilmaydi va hech qaerda oʻlmaydi, shu boisdan ham u sahrodan qudratliroq. Chunki sahroda nimadir koʻkartirishga odamlar qodir; ular sahroda qoʻylarni ham koʻpaytira olishadi, biroq shamolni oʻz izmlariga sola olishga ularning qurbi yetmaydi.
— Sen shamolga aylana olmaysan, — dedi shamol. — Sen bilan bizning aslimiz boshqa-boshqa.
— Notoʻgʻri, — javob qildi Santyago. — Men sen bilan birga dunyo kezganimizda, menga alkimyo sirlari ayon boʻldi. Endi menda shamol ham, sahro ham, okean ham, yulduzlar ham, Olamda bino boʻlgan hamma narsa jam boʻlgan. Bizni — senu meni bir qoʻl bino etgan va bizning qalbimiz ham bitta. Men senday boʻlishni xohlayman, har qanday kavakka kirishni, dengizlar ustida yelishni, xazinamni bekitib yotgan qum barxanlarini toʻzitishni, sevgilimning ovozini olib kelishni istayman.
— Bir safar men sening Alkimyogar bilan gaplashganingni eshitdim, — dedi shamol. — U har kimning oʻz Yoʻli bor, dedi. Odam shamolga aylanmasligi kerak.
— Bir necha lahzaga boʻlsa-da senga aylanishni oʻrgat. Oʻshanda odamning va shamolning cheksiz imkoniyatlarini muhokama qilamiz.
Shamol qiziquvchan edi — bunaqasini hali uchratmagandi. Uning ana shu masalada tortishgisi keldi, biroq u chindan ham odamni shamolga aylantirishni bilmasdi. Aslida esa juda koʻp narsaga qodir! Sahroni paydo qila olardi, kemalarni choʻktirardi, asrlik daraxtlarni va hatto butun bir oʻrmonni qulatardi, musiqa yangrab turgan, tushunarsiz tovushlar taralib turgan shaharlar uzra yelib oʻtardi. Olamda hamma narsaga qurbim yetadi, deb hisoblagan shamolga endi bu bolakay oʻz xohishini roʻkach qilib, buni ham amalga oshirishga qobilsan, deb qistayotir.
— Bu «sevgi» deyiladi, — dedi Santyago, shamol oʻzining iltimosini bajarishiga ishonib. — Agar sevsang, xohlagan narsaga aylana olasan. Agar sevsang, nimalar boʻlayotganini tushunishga mutlaqo hojat yoʻq, zero, hamma narsa bizning botinimizda kechadi, demak, odam shamolga bemalol aylana oladi. Albatta, shamol unga yordam bersa.
Shamol magʻrur edi, shu bois Santyagoning gaplari uni ranjitdi. U kuchli esa boshladi, sahro qumlarini toʻzitdi. Biroq oxir-oqibat, garchi butun dunyoni kezgan esa-da, odamni shamolga aylantira olmasligini tan olishga majbur boʻldi. Sevgini ham bilmasligiga iqror boʻldi.
— Men odamlarning sevgi haqida gapira turib, osmonga tikilishlariga koʻp bor guvoh boʻlganman, — dedi shamol, oʻz ojizligini tan olganidan jazavasi qoʻzib. — Ehtimol, sen ham osmonga murojaat qilarsan, a?
— Bu ham bir fikr, — ma’qulladi Santyago. — Faqat sen menga yordamlash: chang-toʻzon koʻtargin, men quyoshga qaray olay va koʻzlarim qamashmasin.
Shamol yanada kuchli esdi, osmon qum toʻzoni bilan qoplandi va quyosh oltin barkashga aylandi.
Qoʻnalgʻadan turib kuzatayotganlar hech narsani ajrata olishmadi. Sahro odamlari shamolning bu qiligʻini bilishar va uni «samum», deb atashardi. Ular uchun bu dengiz boʻronidan-da dahshatli edi, vaholanki, ular umr boʻyi dengizda boʻlishmagandi. Otlar kishnab yubordi, qum zarralari qurol-yarogʻga urilib gʻichirladi.
Harbiy sardorlardan biri qabila boshligʻi tomon burilib dedi:
— Yetarli boʻldi, chamamda?
Ular Santyagoni koʻrmasdi. Yuzlari oq roʻmol bilan koʻzlarigacha burkangan, koʻzlarida qoʻrquv qotib qolgan.
— Buni toʻxtatish kerak, — dedi boshqa bir harbiy sardor.
— Mayli, Olloh oʻzining jamiki qudratini namoyon etsin, — javob qildi qabila boshligʻi. — Men odam qanday qilib shamolga aylanishini koʻrishni istayman.
Biroq qoʻrqqanini sezdirganlarning ismini u eslab qoldi. Va shamol tingach, ikkalasini ham mansabidan olib tashlashga qaror qildi, zero, sahroda qoʻrqish yaramaydi.
— Shamol menga seni sevgini biladi deb aytdi, — Quyoshga murojaat qildi Santyago. — Shunday boʻlsa, Olam Qalbini ham bilishing kerak — axir, Olam Qalbi sevgidan bino boʻlgan.
— Bu joydan menga Olam Qalbi koʻrinib turadi, — javob qildi Quyosh. — U mening qalbimga murojaat etadi va biz birgalikda oʻt-oʻlanni oʻsishga, qoʻylarni esa soya joylarni qidirib topishga majbur etamiz. Bu joyda turib — bu joy sizlarning dunyongizdan juda olisda — men sevishga oʻrgandim. Bilaman, agar Yerga ozgina yaqinlashsam, jamiki jonzot halok boʻladi va Olam Qalbi barham topadi. Va biz uzoqdan bir-birimizga termilamiz, uzoqdan turib bir-birimizni sevamiz. Men Yerga hayot va issiqlik bagʻishlayman, Yer esa — mavjudligimning mohiyatini ta’minlaydi.
— Sen sevgini bilasanmi? — takror soʻradi Santyago.
— Olam Qalbini ham bilaman, chunki koinotni tinimsiz kezib, biz u bilan koʻp gaplashamiz. U menga oʻzining asosiy muammosini gapirib berdi: hozirgacha faqat toshlar va giyohlar olamdagi hamma narsalarning yagonaligini tushunadi. Shu bois temirning misga oʻxshashi, misning esa oltindan farq qilmasligi talab etilmaydi. Bu yagona olamda har narsaning oʻzining aniq vazifasi bor va agar bularni bitgan Qoʻl Ijodning beshinchi kunida toʻxtaganida, barisi bir yagona Simfoniyaga uygʻunlashardi. Biroq oltinchi kun ham bor edi.
— Sen donosan, — javob qildi boʻzbola, — chunki hammasini uzoqdan koʻrib turasan. Biroq sen sevgi nimaligini bilmaysan. Agar odam paydo boʻlmaganida Ijodning oltinchi kuni ham boʻlmasdi. Mis misligicha qolaverardi, qoʻrgʻoshin — qoʻrgʻoshinligicha. Ha, har narsaning oʻz Yoʻli bor, biroq bu yoʻl payti kelib bosib oʻtiladi. Shuning uchun nimagadir aylanmoq kerak, yangi Yoʻlni boshlash lozim. Va olam Qalbi chindan yaxlitlik kasb etguncha yoʻlni davom etish zarur.
Quyosh bir zum oʻylanib qoldi va yorqin nur socha boshladi. Bu suhbatdan huzur tuygan shamol ham, Santyagoning koʻzini qamashtiradigan nurlardan asrab, kuchli esa boshladi.
— Alkimyoning mavjudligi shundanki, — davom etdi Santyago, — har kim oʻz xazinasini qidirsin va topsin, shundan soʻng burungisidan koʻra yaxshi boʻlishni xohlasin. Qoʻrgʻoshin oʻz vazifasini dunyoga kerak boʻlgunigacha ado etadi, shundan soʻng u oltinga aylanishi lozim. Alkimyogarlar shunday deyishadi. Va ular shuni dalillab berishadiki, biz oldingidan koʻra yaxshi boʻlishga intilgan vaqtda tevarak-atrofimiz ham yaxshi boʻlib boradi.
— Mening sevgini bilmasligimni qayoqdan olib aytayapsan? — soʻradi Quyosh.
— Chunki sevganingda bir joyda, sahroga oʻxshab, turib boʻlmaydi, dunyo boʻylab, shamolga oʻxshab izgʻimaydi, senga oʻxshab hamma narsaga uzoqdan qaramaydi. Sevgi — bu kuch, u Olam Qalbini yangilaydi va yaxshilaydi. Men ilk bor unga uygʻunlashganimda, u menga mukammal boʻlib koʻrindi. Keyin men koʻrdimki, u — bizning barimizning aksimiz ekan, unda oʻz ehtiroslarimiz joʻsh urarkan, oʻz urushlarimiz kecharkan. Uni biz oziqlantiramiz va biz yashayotgan yerning yaxshilikka yoki yomonlikka yuz burishi bizning yaxshi yoki yomon boʻlishimizga bogʻliq. Ayni mana shu joyda sevgi kuchi ish beradi, zero, sevsang yaxshi boʻlishga intilasan.
— Xoʻsh, mendan nima istaysan?
— Shamolga aylanishimga yordam ber.
— Tabiatga ayonki, olamda mendan-da dono hech kim yoʻq, — javob qildi Quyosh, — biroq men ham sening qanday qilib shamolga aylanishingni bilmayman.
— Endi men kimga murojaat qilay?
Quyosh bir zum oʻylanib qoldi: suhbatni eshitgan shamol darhol butun dunyoga olam chirogʻining donoligi chegarasiz emas ekan, deya xabar tarqatadi. Qolaversa, Olam Tilida gapirib turgan bu boʻzboladan ham qochish aqldan emas.
— Yordamni Hammasini Bitgan Qoʻldan soʻrab koʻr, — dedi Quyosh.
Shamol shodon qiyqirdi va behad kuch bilan esa boshladi. Bir necha chodirlar qulab tushdi, qoziqqa bogʻlangan otlar yuganini uzdi, qoyadagi odamlar uchib tushib ketmaslik uchun bir-birlariga qapishib olishdi.
Santyago Hammasini Bitgan Qoʻlga oʻgirildi va shu damdayoq Olam sukutga choʻmdi. U jimlikni buzishga jur'at etolmadi.
Keyin Sevgi kuchi uning yuragidan toshdi va boʻzbola ibodatga kirishdi. U ibodatida hech narsa tilanmadi, biror-bir soʻz demadi, qoʻylari yaylovli boʻlgani uchun shukrona aytmadi ham, billur doʻkoniga koʻproq xaridor kelishini-yu, oʻzi sahroda uchratgan qiz uni kutishini ham oʻtinib soʻramadi. Atrofga choʻkkan jimlikda u Qoʻl tomonidan kiritilgan belgilarni sahro, shamol va quyosh ham qidirayotganini tushundi. Boʻzbola bu belgilar butun Yer yuzi va koinotga tarqalib ketganini tushundi va sirtdan qaraganda ularning hech qanday ahamiyatli jihati yoʻqligini angladi. Na sahro, na shamollar va na odamlar ularning nima maqsadda yaratilganini bilishmaydi. Faqat Hammasini Yaratgan Qoʻlning bunga aloqasi bor va faqat U moʻ'jiza yaratishga: okeanlarni sahrolarga, odamni — shamolga aylantirishga qodir. Zero, Uning yolgʻiz oʻzi Olam olti kunlik Ijod jarayonida Buyuk Ijod mahsuliga aylanishini tushunardi.
Boʻzbola Olam Qalbiga uygʻunlashdi va koʻrdiki, Olam Qalbi — Tangri Qalbining bir boʻlagi, xolos, Tangri Qalbi esa uning oʻzining qalbi. Va, demak, u moʻ'jizalar yaratishga qodir.
Oʻsha kuni samum har qachongidan-da kuchli esdi. Shamolga aylangan boʻzbola va bu shamolning butun qoʻnalgʻani yer bilan yakson qilguday quturib, kimsan qabila boshligʻining oʻzini maydonga chorlagani haqidagi rivoyat avloddan avlodga oʻtib yuradi.
Shamol tingach, hamma boʻzbola turgan joyga qaradi, biroq u yoʻq edi. U qoʻnalgʻaning narigi boshida, yarmi qumga koʻmilgan qoʻriqchining yonida oʻtirardi.
Sehrli Kuch hammani qoʻrqitdi. Faqat ikki kishi kuldi: shogirdidan koʻngli toʻlgan Alkimyogar va qabila boshligʻi — u boʻzbolaning Tangri taolo qudratini anglaganini tushundi.
Ertasi kuni u Santyago bilan Alkimyogarni toʻrt taraflaring ochiq, deya qoʻyib yubordi, ularni kuzatib qoʻyish uchun jangchilaridan birini qoʻshdi.
Ular otda kun boʻyi yoʻl bosishdi, qosh qoraya boshlaganda esa Alkimyogar jangchini ortiga qaytardi va egardan tushdi.
— Naryogʻiga yolgʻiz oʻzing ketasan, — dedi u Santyagoga. — Ehromlargacha uch soatli yoʻl qoldi.
— Rahmat senga, — javob qildi boʻzbola. — Sen meni Umum Tiliga oʻrgatding.
— Men senga oʻzing biladigan narsani eslatdim, xolos.
Alkimyogar koptlar ibodatxonasining darvozasini taqillatdi. Qora libosda ruhoniy chiqib keldi, ular koptchada qisqagina nima haqdadir gaplashib olishdi va Alkimyogar Santyagoni ichkariga taklif qildi.
— Seni menga yordam beradi, deb aytdim.
Ibodatxona oshxonasida Alkimyogar oʻchoqqa oʻt yoqdi. Ruhoniy bir boʻlak qoʻrgʻoshin olib keldi va Alkimyogar qoʻrgʻoshinni temir idishga solib, olovga qoʻydi. Qoʻrgʻoshin erigach, u choʻntagidan sariq shisha tuxum chiqardi, undan toʻgʻnogʻichning boshiday boʻlakchani ushatib mumladi va erigan qoʻrgʻoshinga tashladi.
Suyuqlik qonday qizil tusga kirdi. Alkimyogar qozonchani olovdan oldi va sovushi uchun chetga qoʻyib, ruhoniy bilan sahrodagi urush haqida gurunglashdi.
— Uzoq davom etar-ov, deb qoʻrqaman, — dedi u.
Ruhoniy afsuslandi: urush bois karvonlar qachondan beri Gʻizoda turib qolishdi. «Bari Tangrining irodasi bilan», — qoʻshib qoʻydi u itoatkorona ohangda.
— Toʻgʻri, — dedi Alkimyogar.
Nihoyat qozoncha sovigach, Santyago bilan ruhoniy hayratlanib qarab qolishdi: idishda doira shaklida qotgan qoʻrgʻoshin oltinga aylangan edi.
— Nahotki bir kun kelib men ham shunga oʻrgansam? — soʻradi boʻzbola.
— Bu mening Yoʻlim edi — mening, sening emas. Men senga buning mumkin ekanligini koʻrsatgim keldi, xolos.
Ular yana ibodatxona darvozasiga kelishdi va shu yerda Alkimyogar oltin gardishni toʻrt boʻlakka boʻldi.
— Bu senga, — dedi u bittasini ruhoniyga uzatib. — Doim ziyoratchilarni ochiqkoʻngillik bilan kutib olganing uchun.
— Oʻzimning ochiqkoʻngilligim uchun juda koʻp olayapman men, — e’tiroz bildirdi ruhoniy.
— Hech qachon bunday demagin. Devorning ham qulogʻi bor, hayot keyingi safar ulushingni kamaytirib qoʻyishi mumkin, — javob qildi Alkimyogar va Santyagoga oʻgirildi. — Mana bu esa senga, qabila boshligʻi olib qoʻygan pullaring evaziga.
Boʻzbola ham bu oltin juda koʻpligini aytgisi keldi, biroq jim boʻldi.
— Bu menga, — davom etdi Alkimyogar. — Men uyga qaytishim kerak, sahroda esa urush davom etayotir.
Toʻrtinchi boʻlakni qoʻliga olib, u yana ruhoniyga dedi:
— Bu — tagʻin Santyago uchun. Ehtimol, asqotar.
— Axir, men xazinani qidirib ketayapman-ku! — qichqirdi u. — Juda yaqin qoldim ularga!
— Men ham ishonaman, sen ularni topasan, — dedi Alkimyogar.
— Unda menga oltinning nima keragi bor?
— Chunki sen ikki marta boringdan ajralding. Birinchi marta seni tovlamachi aldab ketdi, ikkinchisida qabila boshligʻi shildi. Men keksa irimchi arabman, oʻzimizning maqolimizga ishonaman. Maqol shunday:
«Bir boʻlgan hodisa, boshqa takrorlanmasligi mumkin. Biroq ikki bor roʻy bergan hodisa, albatta, uchinchi marta ham roʻy beradi».
Ular otlarga minishdi.
— Senga tushlar tarixidan bir rivoyat aytib bermoqchiman, — dedi Alkimyogar. — Baqamtiroq yur.
Boʻzbola boʻysundi.
— Shunday qilib, Qadimgi Rimda, mustabid Tiberiya zamonida bir yaxshi odam yashab oʻtgan, uning ikki nafar oʻgʻli boʻlgan. Ulardan biri jangchi boʻlib, saltanatning uzoq chet hududiga xizmatga otlangan. Ikkinchisi esa Rim ahlini hayajonga solgan she’rlar yozgan.
Kunlardan bir kun chol tush koʻradi, tushida unga samo farishtasi uchrab, uning oʻgʻillaridan birining soʻzlari butun dunyoda mashhur boʻlishi va bir necha yuzlab yillardan keyin ham ularni odamlar takrorlashini bashorat qiladi. Quvonganidan chol yigʻlab yuboradi: taqdir unga kulib boqqan, har qanday otaga ham nasib etavermaydigan oliy sevinchni in'om etgandi.
Oradan koʻp oʻtmay u halok boʻladi — ogʻir aravaning gʻildiragi tagidan bir yosh bolani qutqaradi, biroq oʻzi gʻildirak tagida qoladi. Taqvoli umr kechirgani bois, uning ruhi toʻgʻri samoga yoʻl oladi va samoda tushida koʻrgan farishtani uchratadi.
— Sen yaxshi, ezgu inson eding, — deydi unga farishta. — Hayoting mehr-muhabbatga toʻlugʻ edi, qazoying — izzatli boʻldi. Men sening xohlagan tilagingni ado eta olaman.
— Hayot ham mendan ezguliklarini darigʻ tutmadi, — javob qiladi qariya. — Sen tushimda koʻringaningda, qilgan barcha sa’y-harakatlarim behuda emasligini his etdim. Zotan, oʻgʻlimning she’rlari avloddan-avlodga oʻtadi. Men oʻzim uchun hech nima soʻramayman, har qanday ota ham oʻzi tarbiyalagan, oʻqitgan farzandi shuhrati bilan gʻururlanadi. Shuning uchun men uzoq kelajakda oʻgʻlimning she’rlari qanday jaranglashini bir eshitsam, degandim.
Shunda farishta uning yelkasiga yondashadi va har ikkalasi koʻz ochib yumguncha uzoq kelajakda — katta shaharda, notanish tilda gaplashayotgan minglab odamlar orasida paydo boʻlishadi.
Qariya quvonganidan yana koʻziga yosh oladi.
— Men oʻgʻlimning she’rlari asrlar osha yashashini bilardim, — deydi u koʻzlarida yosh bilan. — Ayt-chi, bu odamlar uning qaysi satrlarini takrorlashayotir.
Farishta mehribonlik bilan uni oʻrindiqqa oʻtirgʻizadi va oʻzi ham uning yoniga oʻtiradi.
— Sen aytayotgan she’rlar butun Rimda shuhrat qozongan edi, ularni hamma yod bilar, aytib huzur qilardi. Biroq Tiberiyaning podsholigi tugagan va she’rlar ham unutilgan. Odamlar sening boshqa oʻgʻlingning—jangchi oʻgʻlingning soʻzlarini takrorlashayotir.
Qariya farishtaga taajjublanib tikilib qaradi.
— U uzoq bir hududda xizmat qildi, — davom etdi farishta. — Yuzboshi boʻldi. U ham adolatparvar va bagʻrikeng inson edi. Bir safar qullaridan biri kasal boʻlib qoladi — Oʻlim holatiga tushadi. Sening oʻgʻling qaerdadir bir tabib borligini eshitib, oʻsha odamni izlab ketadi. Yoʻl-yoʻlakay bu odam — Xudo Oʻgʻli ekanini biladi. U davolagan odamlarni uchratadi. Uning ta’limotini eshitadi va garchi oʻzi rimlik yuzboshi esa-da, Uning e’tiqodiga oʻtadi. Va bir kuni ertalab Uning qoshida hozir boʻlib, xizmatkori kasal ekanini aytadi. Va Ustoz — bu odamni shunday atashardi — uning bilan birga borishga chogʻlanadi. Biroq yuzboshi dindor kishi edi, Ustozning koʻziga qarab olib tushunadiki, hozir u Xudo Oʻgʻlining roʻparasida turibdi. Ana shunda sening oʻgʻling abadiy unut boʻlmaydigan soʻzlarni aytadi. U shunday degan:
«Tashvishlanma, Tangrim, men munosib emasmanki, Sen mening qavatimga qoʻshilsang. Biroq soʻzingni aytgin va mening xizmatkorim sogʻaygay».
Alkimyogar otini niqtadi.
— Yerdagi har bir odam, u nima bilanki mashgʻul boʻlmasin, dunyo tarixida yetakchi ahamiyatga ega vazifani ado etadi. Odatda odamlar hatto bu haqda bilishmaydi ham.
Boʻzbola kuldi. Bir paytlar u hayotning mohiyati haqidagi muammolar choʻpon uchun bu qadar muhim boʻlishini xayoliga ham keltirmagandi.
— Omon boʻl, — dedi Alkimyogar.
— Omon boʻl, — dedi javoban boʻzbola.
Ikki yarim soat otda Santyago sahro boʻylab yoʻl bosdi. Yoʻl boʻyi yuragining aytganlariga diqqat bilan quloq tutdi. Aynan yuragi unga xazina bekitilgan joyni koʻrsatishi kerak edi.
«Xazina qaerda boʻlsa, sening yuraging ham oʻsha yerda», — degan unga Alkimyogar.
Biroq yuragi boshqa narsa haqida gapirdi. Yuragi gʻurur bilan ikki marta koʻrgan tushini oʻngga aylantirish niyatida qoʻylarini tashlab safarga chiqqan choʻpon tarixini hikoya qildi. Oʻz Yoʻlini va uni yengib oʻtganlar — yangi yerlarni yoki goʻzallarni qidirib safarga otlanganlar va oʻz zamondoshlarining koʻrsatgan yoʻl-yoʻriqlariga, aqidalariga jur'at bilan qarshi bora olganlar, buyuk oʻzgarishlaru kitoblar haqida hikoya qilardi.
Santyago barxanni yonbagʻirlab koʻtarilayotgan paytdagina yuragi shivirlab dedi:
«Hushyor boʻl. Sen yigʻlab yuboradigan joyda men boʻlaman, demakki, sening xazinang ham oʻsha joyda boʻladi».
Boʻzbola asta-sekin koʻtarildi. Yulduzlar sochilgan osmonda yana toʻlin oy koʻrindi — u sahro boʻylab bir oydan beri yoʻl yurayapti. Oy barxanni yoritdi va barxanlardan tushgan soyalar dengiz toʻlqinlariga oʻxshab tuyulardi, shunda Santyago Alkimyogar bilan xayrlashib, yuganni tashlab otini qoʻyib yuborgan kunni esladi. Oy sukutga choʻmgan sahroni va xazinani qidirayotganlar bosib oʻtgan yoʻlni yoritardi.
Bir necha soniya oʻtib, tepaga koʻtarilganda uning yuragi jon-jahdi bilan ura boshladi. Roʻparasida, oy nurida va oppoq qumlar shu'lasida ehromlar qad rostlab turardi.
Santyago tiz choʻkdi va yigʻlab yubordi. U Ollohga oʻz Taqdiriga ishonch uygʻotgani, uni Malkisidq bilan, billur Sotuvchi, angliyalik va Alkimyogar bilan duch keltirganiga shukronalar aytdi; muhimi, unga sahro ayoli bilan uchrashish nasib etdi, bu ayol esa sevgi hech qachon kishini Oʻz Yoʻlidan adashtirmasligiga uni ishontirdi.
Mingyilliklar ehromlar yuksakligidan boʻzbolaga qarab turardi. Endi u, agar xohlasa, vohaga qaytishi, Fotimaga uylanishi, qoʻy boqib yurishi mumkin. Sahroda Umum Tilini biladigan, qoʻrgʻoshinni oltinga aylantira oladigan Alkimyogar ham yashagan-ku. Santyago oʻz san'atini namoyish qiladigan, donoligi bilan lol qoldiradigan odam yoʻq: Oʻz Taqdiri yoʻlidan borib, u oʻziga kerakli hamma narsaga oʻrgandi, orzu qilganlarini boshidan kechirdi.
Biroq, eng muhimi, u oʻzining xazinasini qidirdi, zotan, har qanday ish maqsadga toʻla erishilgandagina bitgan hisoblanadi. Boʻzbola tepalikda turar va yigʻlardi, pastga qaraganida esa koʻrdi: koʻz yoshlari toʻkilayotgan joyda goʻng qoʻngʻizi oʻrmalab borayotgandi. Sahro boʻylab kezgan vaqt mobaynida Santyago buning Misrda tangri timsoli ekanidan xabardor boʻlgandi.
Unga yana bir belgi berildi va boʻzbola qumni kovlashga kirishdi, biroq avval billur Sotuvchini esladi va uning haq ekanini tushundi: umr boʻyi tosh qalagani bilan hech kimga oʻz hovlisida ehrom qurish nasib etmaydi.
Tun boʻyi u belgilangan joyda qumni kovladi, biroq hech narsa topmadi. Ehromlar tepasidan mingyilliklar unga sukut saqlab termulardi. Biroq u yon bermasdi — qumni oʻraga qaytarib urayotgan shamolga qarshi basma-bas tinimsiz qazirdi. Santyago holdan toydi, qoʻlini yaraladi, biroq yuragiga ishonaverdi, yuragi unga xazinani koʻz yoshi toʻkilgan joydan qidirishni uqtirardi.
U oʻradan toshlarni olib tashlayotgan daqiqada tuyqusdan qadam tovushi eshitildi. Santyago oʻgirilib, odamlarga koʻzi tushdi — ular bir necha nafar edi, yuzlarini tanitib qoʻymaslik uchun yorugʻga orqalarini berib turishardi.
— Sen bu yerda nima qilayapsan? — soʻradi ulardan biri.
Boʻzbola javob qilmadi. Uni qoʻrquv bosdi, chunki ayni paytda yoʻqotadigan narsasi bor edi.
— Bizlar urushdan qochdik, — dedi boshqasi. — Bizga pul kerak. Sen bu yerga nima yashirding?
— Hech nima yashirganim yoʻq, — javob qildi Santyago.
Biroq qochoqlarning biri uni oʻradan tortib oldi, ikkinchisi choʻntaklarini titdi va quyma oltinni topdi.
— Oltin! — qichqirdi u.
Endi oy uning yuzini yoritardi, Santyago qaroqchining koʻzlarida oʻzining ajalini koʻrdi.
— U yerda yana boʻlishi kerak! — dedi boshqasi.
Ular Santyagoni qazishga majbur qilishdi va u boʻysunmay ilojsiz edi. Biroq xazinadan darak boʻlmadi va qaroqchilar uni doʻpposlay boshlashdi. Doʻpposlash sahar pallasigacha davom etdi. Ustidagi kiyimi burda-burda boʻldi va ajali yetishiga ozgina qolganini his etdi.
Shu payt Alkimyogarning gapi yodiga tushdi: «Pulning senga nima keragi bor, agar oʻlishingga toʻgʻri kelsa? Pul ajalingni bir lahzaga ham kechiktirolmaydi».
— Men xazina qidirayapman! — baqirdi Santyago.
Yorilib, qoni qotgan lablarini zoʻrgʻa qimirlatib, u qaroqchilarga tushida ikki marta misr ehromlari poyiga bekitilgan xazinani koʻrganini gapirib berdi.
Qaroqchilar sardori uzoq jim turdi va keyin sheriklaridan biriga murojaat qildi:
— Uni qoʻyib yubor. Unda boshqa hech narsa yoʻq, bu quymani u biror joydan oʻmargan.
Santyago yiqildi. Qaroqchilar sardori uning koʻziga qaramoqchi boʻldi, biroq boʻzbolaning nigohi ehromlarga qadalgan edi.
— Ketdik bu yerdan, — dedi sardor sheriklariga, keyin oʻgirilib Santyagoga dedi:
— Men seni shuning uchun tirik qoldirayapmanki, sen bunaqa ahmoq boʻlish yaramasligini tushungin. Xuddi oʻsha joyda, hozir sen turgan joyda, mening oʻzim ikki yil burun ayni bir tushni bir necha marta koʻrdim. Tushimda koʻrinishicha, goʻyo men Ispaniyaga borishim kerak, u yerda bir vayrona cherkov bor emish, unga choʻponlar qoʻylarini qamab tunarmish, omborxonasida tutanjir oʻsib chiqqanmish, shu cherkovni qidirib topishim kerakmish. Biroq men tush koʻrdim, deb sahroda tentirab yoʻl kezadigan ahmoq emasman.
Shu gapdan keyin qaroqchilar ketishdi.
Santyago azob bilan oʻrnidan turdi va soʻnggi bor ehromlarga qaradi. Ular boʻzbolaga tabassum qildi, u ham javoban kulib qoʻydi va yuragi baxt-saodatga toʻlganini his etdi.
U oʻz xazinasini qoʻlga kiritdi.
XOTIMA
Boʻzbolaning ismi Santyago edi. U vayron boʻlib yotgan cherkovga yetib kelganida allaqachon qorongʻu tushgan edi. Omborxonada hanuz tutanjir koʻkarib turar, oʻyiq gumbazdan, xuddi burungiday, yulduzlar koʻrinardi. U bir oqshom otari bilan shu yerda tunaganini esladi, oʻshanda, koʻrgan tushini aytmaganda, tun xotirjam oʻtgandi.
Hozir u yana shu yerda. Biroq bu safar qoʻylarini haydab kelgani yoʻq. Uning qoʻlida belkurak bor edi.
U osmonga uzoq tikildi, keyin toʻrvadan vino olib, bir qultum ichdi. Bir safar oqshom sahroda yulduzlarga termilgani va Alkimyogar bilan vino ichgani yodiga tushdi. Orqada qancha yoʻl qolib ketganini va Tangri unga qanaqa gʻaroyib usul bilan xazinaga ishora qilganini oʻyladi.
Agar u tushlariga ishonmaganida, loʻli kampirni, Malkisidqni, qaroqchilarni uchratmaganida...
«Bu roʻyxatni uzoq davom ettirish mumkin. Biroq yoʻl belgi-alomatlar bilan koʻrsatib qoʻyilgan edi, undan men chetga chiqolmasdim», — Oʻyladi u.
U oʻzi sezmagan holda uxlab qoldi. Koʻzini ochganida quyosh tepaga koʻtarilib ketgan edi. Santyago tutanjirning tagini kovlay boshladi.
«Keksa sehrgar, — Oʻyladi u Alkimyogar haqida, — sen barini oldindan bilgansan. Men bu cherkovgacha yetib kelishim uchun oltin quymaning ikkinchi boʻlagini ham menga qoldirding. Ruhoniy meni kiyim-kechagim abgor, oʻzimni doʻpposlangan alpozda koʻrib kulib yubordi. Sen meni bundan xalos qila olarmiding?»
«Yoʻq, — u shamolning shitirlagan ovozini yaxshi eshitdi. — Agar men seni ogohlantirganimda, sen ehromlarni koʻrmasding. Ular chindan ham juda goʻzal, toʻgʻrimi?»
Bu Alkimyogarning ovozi edi. Boʻzbola kuldi va qazishni davom ettirdi. Yarim soatcha vaqt oʻtib, belkurak allaqanday qattiq narsaga urildi, tagʻin bir soatlardan soʻng Santyagoning oldida qadimgi tilla tangalar bilan liq toʻla chiroyli sandiqcha turardi. Sandiqchada tagʻin qimmatbaho toshlar, oq va qizil patlar bilan bezatilgan oltin niqoblar, zumrad qoplangan tosh sanamlar bor ediki, jangu jadallarda qoʻlga kiritgan bu oʻljalarni gʻolib mamlakat allaqachon unutib yuborgan, oʻljalar egasi ular haqida farzandlariga ham hech nima demagan edi.
Santyago toʻrvadan Urim va Tumimni oldi. Ular faqat bir marta, ertalabki payt bozorda unga asqotgandi: hayot ularsiz ham boʻzbolaga ishonchli belgilarni koʻrsatib turdi.
Santyago ularni sandiqchaga soldi — bu ham uning xazinasining bir boʻlagi: toshlar unga endi hech qachon uchratmaydigan keksa podshohni eslatib turadi.
«Hayot chindan ham Oʻz Taqdiri yoʻlidan boradiganlarni siylaydi, — Oʻyladi u va Tarifga borishi, loʻli kampirga xazinaning oʻndan birini berishi lozimligini esladi. — Loʻlilar chindan dono! Dunyo boʻylab koʻp kezishlaridan shunday boʻlsa kerak».
U yana shamol esayotganini sezdi. Bu «livantinlik» edi, Afrikadan yelardi, biroq bu safar oʻzi bilan sahro boʻyini olib kelmadi, mavrlar bosqinini daraklamadi. Endi Santyago sekin yaqinlashib kelib, lablariga boʻsa boʻlib qoʻngan muattar boʻyni, mayin tovush va ta’mni farqladi.
Boʻzbola tabassum qildi: bu Fotimaning ilk oʻpichi edi.
— Men borayapman, — dedi u, — sening yoningga borayapman, Fotima.

T A M O M

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Алкимёгар (роман) [Paulo Koelo] 778
2	Алхимик [Paulo Koelo] 582
3	Baxt kaliti (rivoyat) [Paulo Koelo] 7918
4	Бахт калити (ривоят) [Paulo Koelo] 812
5	Притча о счастье [Paulo Koelo] 560

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60712
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43758
3	Gʻazallar [Nodira] 38050
4	Guliston [Sa’diy] 33267
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20832
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20253
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16103
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15930
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13290
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12924