Qalb dramasi va nafosati [Umarali Normatov]

Qalb dramasi va nafosati [Umarali Normatov]

Xoja Ahmad Yassaviy asrlar mobaynida turkiy xalqlar ruhoniy hayotiga rahnamolik qilgan va hozirgi davrlarga qadar tasavvuf, adabiyot, madaniyat, hatto siyosat jabhasida ta’sirini oʻtkazib kelayotgan buyuk siymodir. «Yassaviy — Islomga kirishning oxirgi va Islomiyatning ilk shoiri-ideologi ediki, xuddi shu ma’noda buyuk Sharq Renessansining yuzaga chiqishida Dantega oʻxshab ish koʻrmak uning qismatiga tushdi», deydi professor Yashar Qoraev. Darhaqiqat, Ahmad Yassaviy faqat yangi tariqat yaratuvchisi sifatida emas, balki turkiy tasavvuf adabiyotining ilk ijodkori sifatida ham ulugʻ va unutilmas ishni amalga oshirgan. Mashhur mutasavvif olim va shoir Soʻfi Olloyor avlodlarga Yassaviy hazratlaridan «ulugʻ bir kitob» meros qolganligini aytadi. Bu — hikmatlar majmuasi ekanligi aniq. Ammo ushbu nodir kitobning qadimiy qoʻlyozmasi saqlanmagan. Saqlanib qolgan boʻlsa-da, haligacha topilgani yoʻq. Muammolarning muammosi ana shu. Ahmad Yassaviy adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga ishtibohli qarashlar, adolatsiz va biryoqlama tanqidlar, bir-biriga zid munoqashayu munozaralar — bularning deyarli hammasi asosan ana shu zamindan paydo boʻlgan. Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, «Devoni Hikmat» va mualliflik masalasi yigirmanchi asrning boshlarida Ovrupo sharqshunoslari tomonidan oʻrtaga qoʻyilgan boʻlib, Yassaviy adabiy merosini ta’qiqlash va tahqirlashda shoʻro davlati bundan nihoyatda mohirlik bilan foydalangan. Oqibatda professor P.M.Melioranskiyning Germaniyada bosilgan «Islom qomusi»dagi hikmatlarning Qozon bosmasiga oid fikrlari asta-sekin «Devoni Hikmat»ning ildiziga umuman bolta urish darajasiga yetkazilgan edi. Hikmatlarning tili, uslubi va tarixi bilan boshlangan fikr-mulohazalar keyinchalik ularning gʻoyaviy mohiyati, tarbiyaviy ahamiyatini keskin qoralash bilan uygʻunlashtirilib yuborilgandi. Fitrat domladek ulkan olimning ham hikmatlarda ifodalangan diniy-irfoniy haqiqatlarga sinfiylik nuqtai nazaridan baho berishlari — zoʻravon mafkura koʻndalang qoʻygan majburiyat edi. Buni bajarmaslikning esa iloji yoʻq edi. Aks holda, Fitrat domla, Yassaviy ijodiyotini ijobiy baholashga uringan marhum olimimiz professor Ergash Rustamovdan ham ming chandon ogʻir ahvolda qolishlari hech gap emasdi. Bugun hammasi juda oson koʻrinadi. Chunki Yassaviy ijodiyoti endi «xavfli maydon» emas... Yurtimizda yassaviyshunoslikdagi yangilanish qayta qurish va oshkoralik hosilasi boʻlib, saksoninchi yillarning ikkinchi yarmidan keyin Yassaviy mavzuida «Yoshlik», «Sharq yulduzi» jurnallarida, «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bir qancha maqolalar e’lon etildi. Ba’zi matniy xato va nuqsonlaridan qat’i nazar, 1991 yili Toshkentda «Hikmatlar» kitobining katta nusxada ommaga yetkazilishi madaniy hayotimizdagi muhim hodisa oʻlaroq e’tirof etilgandi. Bu kitob oradan uch yil kechgach, turk olimi Erxon Sazoiy Toʻpli tomonidan soʻzboshi va she’riy matn toʻliq tarjima qilingan holda Istanbulda nashr qilindi. Ochigʻini aytish va tan olish kerak, oʻsha oshkoralik davrida ham «Ertaga Yassaviyga munosabat qanday boʻlarkan? Qaysi olimni galdagi qurbonlik kutayotir?» — deganday hadiklar bor edi. Faqat mustaqillik ziyosi barcha hadik va toʻsiqlarga tubdan barham berdi. Ana shundan buyon Ahmad Yassaviy va izdoshlariga bagʻishlab juda koʻp ilmiy, ilmiy-ommabop tadqiqotlar yaratildi. «Devoni Hikmat»ning yangi nashrlari, Sulaymon Boqirgʻoniy, Azim Xoja Eshon kitoblari chop boʻldi. Oʻzbek olimlarining oʻn beshdan ziyod ma’ruza va maqolalari Turkiyada bosildi. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining mumtoz adabiyot boʻlimi xodimlari amalga oshirgan ishlar birma-bir sanalsa, ishoning, maqtanchoqlikka oʻxshab ketishi mumkin. Shuning uchun men ikkiminginchi yildan keyin chiqarilgan kitoblarnigina eslatib oʻtmoqchiman. Bular: «Xoja Ahmad Yassaviy: hayoti, ijodi va an’analari», «Ahmad Yassaviy», «Devoni Hikmat» (yangi topilgan namunalar). Soʻnggi kitobdagi she’rlar oʻndan ortiq qoʻlyozma va toshbosma nusxalardan terib-tanlab jamlangan. «Devoni Hikmat»ning qiyosiy-yigʻma matnini yaratish boʻyicha olib borilayotgan ishlar ham nihoyasiga yetay deb qoldi. Umuman, adabiyot, til, tarix, falsafa, pedagogika sohalari mutaxassislarining yaqin oʻnyillikda yassaviyshunoslikka qoʻshgan hissalari bunday sarhisob etilsa, Yassaviy ijodiyotini tekshirish qanday ildamlaganligi, qanday yangi miqyos kasb etganligi oʻz-oʻzidan ravshanlashadi. Ilmiy aniqlik va xolislik bor joyda esa, taxminbozlik, tarafkashlik kabi mahdudliklarga chek qoʻyiladi. Bundan tashqari, bizda yaratilgan tadqiqotlarga, aytaylik, tili tilimizga yaqin, diniy-axloqiy qarashlari mushtarak turk, uygʻur, qozoq, qoraqalpoq olimlarining munosabat va e’tiroflari bilan ham qiziqilsa ziyon qilmaydi. Darvoqe, muayyan mavzuda yuzaga kelgan ilmiy ishlarni imkon qadar bilishga jahd etmaslik, hukm va xulosalarda adashish va chalgʻishga yoʻl ochadi. «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati»(2004 yil, 10 sentyabr) gazetasida bosilgan «Xorijlik yassaviyshunos» nomli maqola buning xarakterli bir misolidir. Unda goʻyo amerikalik sharqshunos Devin Di-Uis faoliyatidan bahs yuritish koʻzlangan boʻlsa-da, asosiy maqsad boshqa. Ya’ni Devin Di-Uisning tadqiqotlarini ibrat bilib, shu bahonada mustaqillikdan keyin oʻzbek yassaviyshunoslari yaratgan ishlarni kamsitish va hech ikkilanmasdan ularga qoʻl siltashga chorlashdir. Bunga asos nima? Bosh asos — manba masalasi. Goʻyoki bizda yassaviyshunoslik «manbalar asosida emas, balki Ahmad Yassaviy ijodini tavsif va targʻib etish yoʻlidan» borgan emish. Shuning uchun «biz xorijiy yassaviyshunoslardan ortda» qolgan ekanmiz. Qadimiy manbalarga tayanmasdan biror-bir soʻfiy ijodkorning ijodini tavsif va targʻib etib koʻring-chi, nimaga erishasiz? Quruq safsata, oʻlik va taxminiy gaplardan boshqa hech narsaga. Ilmda «ichki manbashunoslik», «tashqi manbashunoslik» istilohlari qoʻllanilmagan boʻlsa hamki, amerikalik olimning Yassaviy va yassaviylik tariqati haqida ma’lumot beruvchi manbalarni «ichki» va «tashqi» deb ikkiga ajratishini maqola muallifi muhim hisoblaydi. Devin Di-Uis «ichki» manba sifatida esa birinchi boʻlib XVI asrda yashagan yassaviylik tariqatining shayxi Haziniy asarlarini qayd etadi. Ulkan turk olimi M.F.Kuprulizoda Haziniyning «Javohir ul-abror» asari bilan tanishgach, oʻzining «Turk adabiyotida ilk mutasavviflar» nomli mashhur kitobini yozishga kirishgan. Shu faktning oʻziyoq yassaviyshunoslikda Haziniy merosi nechogʻli qimmatga egaligini tasdiqlay oladi, albatta. Haziniy asarlarining qoʻlyozmalari Turkiya kutubxonalarida saqlanadi. Toʻqsoninchi yillarning oʻrtalaridan e’tiboran biz ularning fotonusxalarini olishga erishdik va «Javohir ul-abror» hozir nashrga tayyor. 1999 yili yosh tadqiqotchi N.Hasanov «Sulton Ahmad Haziniyning «Javohir ul-abror min amvojil bihor» asari va uning yassaviyshunoslikdagi ilmiy-tarixiy qimmati» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. «Ahmad Mahmud Haziniy (hayoti va ijodi)» (Toshkent, 2001) monografiyasi ilm ahli tomonidan qiziqish ila kutib olindi. «Oʻzbek tili va adabiyoti», «Tafakkur», Turkiyadagi «Tasavvuf» ilmiy-akademik jurnallarida e’lon qilingan «Haziniyning «Manba ul-abhor fi riyozil abror» asari haqida», «Haziniyning «Jomi’ ul-murshidin» asariga doir», «Murshidlar silsilasi» kabi maqolalarni manbalarga suyanmasdan yozib boʻlmasligini anglash nahotki qiyin? Soʻfiy Muhammad Donishmandning «Mir’ot ul-qulub» asaridan Devin Di-Uis foydalangan boʻlsa, foydalangandir. Biz esa uni nashr ham ettirdik. Shuningdek, Yassaviyning piri Yusuf Hamadoniyning «Rutbat ul-hayot», «Odobi tariqat» va Abdulholiq Gʻijduvoniyning «Maqomoti Yusuf Hamadoniy» risolalari oʻzbekchaga tarjima qilinib chop etildi. Bular haqida balki kimlargadir xabar yetkazish yoki hisobot berish kerakdir? Yoki xalq maqolida ta’kidlanganidek, «oldingdan oqqan suv» haqiqatda qadrsiz boʻladimi? Qadrsizlantirish mayli shu qadar maroqbaxshmi? Bundan qariyb bir yuz yetmish yil muqaddam Viktor Gyugo «San’at, bu — men, fan, bu — biz» degan bir gapni aytgan. Bunday oʻylab koʻrilsa, shu uchqur fikr fan va san’at mehnatining ham oʻziga xosligi, ham asosiy farqini anglashga undaydi. Ilmning bosh shartlaridan biri «sub’ektiv allomachilik» kayfiyatiga qul boʻlmaslikdir. Doimiy ravishda fan bilan mashgʻul boʻlmagan ulkan ijodkorlar ham buni nazardan soqit etmaganlar. Bu jihatdan buyuk Gyotening oʻz ilmiy-tadqiqotlari toʻgʻrisida: «... mening ishim — koʻpchilikning ishi, bunda faqat Gyote degan nom meniki», degan soʻzlari e’tiborlidir. Shuning uchun biror-bir ilmiy mavzu yuzasidan qat’iy xulosa chiqarishda «Men bilaman» degan iqrordan koʻra, «Men nimani bilmayman?», deb oʻylash foydaliroq. Ayniqsa, shu mavzuni oʻzing maxsus oʻrganmagan va yaratilgan tadqiqotlarning eng zarur qismidan ham bexabar boʻlsang. Mafkura qoliplariga muvofiq kelmagan ijodkorlarni kollektiv boʻlib qoralash shoʻro siyosati fanda joriy etgan «usul» edi. Ahmad Yassaviy shaxsi va ijodiyotini qoralashda shu usuldan keng foydalanilgandi. Keyingi paytlari esa ilmimizda koʻpchilik zahmat chekib qoʻlga kiritgan ishlarni alohida bir kishi tomonidan inkor aylash yoki yoʻqqa chiqarishga urinish tez-tez koʻzga tashlanayotir. Asosi boʻsh bu «usul» yana Ahmad Yassaviyning adabiy merosiga tatbiq etilayotgani hayratlanarli, albatta. Sovet zamonida qadimiy manbalarga asosan Ahmad Yassaviyning ijodi va ijodkorligiga ishtibohni kuchaytirish gʻarazida suyanilgan boʻlsa, endi ular oʻzga bir maqsad uchun dastak qilinmoqda. «Agar biz Fitratning «Ahmad Yassaviy» va «Ahmad Yassaviy maktabi shoirlari toʻgʻrisida tekshirishlar» nomli tadqiqotlarini koʻzdan kechirsak, — deyiladi maqolada, — olimning oʻnlab manbalar bilan ish koʻrganiga guvoh boʻlamiz. Lekin keyingi yillardagi tadqiqotlarda ushbu manbalar bilan bogʻliq fikr-mulohazalar uchramaydi». Mana, ustod Fitratning «Ahmad Yassaviy» nomli birinchi maqolasini olaylik. Unda na tarixiy, na ilmiy, na tasavvufiy birorta eski manbaning nomi ham, muallifi ham tilga olingan. Biroq, bu — Fitrat manba bilan ishlamagan degani emas. Balki marhamat etib oʻsha «oʻnlab manbalar»ning nomini ayting, deganidir. Fitratning ikkinchi maqolasida bir necha manbalarga murojaat qilinib, iqtiboslar keltirilsa-da, ulardan bevosita Yassaviyga tegishlilari beshtaga ham yetmaydi. Hech shubhasizki, «Lamahot» Ahmad Yassaviy hayoti, tariqati va izdoshlari faoliyatini oʻrganishda nihoyatda qimmatli manba. Undagi zikri jahriya, shu silsila mansublari, Ahmad Yassaviyning nasabi, karomat va favqulodda hollari, undan keyingi ellikdan ortiq tasavvuf olimlarining tarjimai holi va boshqa masalalarga oid mulohaza-ma’lumotlar har qanday tadqiqotchining fikr-qarashlarini boyitadi. Shu jihatdan u yassaviyshunoslikda tayanch bir manba vazifasini oʻtaydi. Ammo tazkira va manoqib xarakteridagi bunday asarlarning birortasi ham Ahmad Yassaviyning adabiy-ijodiy qiyofasini yorqin gavdalantirib berolmaydi. Shuning uchun u yo bu manba bilan shaxsan tanishmasdan talab qoʻyish va koʻrsatma berish hech vaqt oʻzini oqlamaydi. Qolaversa, sof tasavvufshunos bilan boshqa soha vakillari — adabiyotshunos, tilshunos yoxud faylasuflarning manbalarga munosabati va ehtiyojini aslo qorishtirmaslik kerak, hech payt mubolagʻaga ham erk bermaslik lozim. Fitrat «Lamahot», «Samarat ul-mashoyix» kabi manbalarni tahlil qilib yassaviya yoʻnalishidagi oʻnlab shoirlarni emas, bor-yoʻgʻi oltita shoirning nomini aniqlagan, xolos. Rus tilshunos olimi A.K.Borovkovning 1948 yili «Sovetskoe vostokovedenie» nomli kitobda bosilgan maqolasiga (A.Eshonboboev maqolasida uning nomi negadir «Opredelenie yazыka xikmatov Axmada Yasevi» deb koʻrsatilgan. Holbuki, asosiy sarlavha «Ocherki po istorii uzbekskogo yazыka»dir — I.H.) faqat adabiyotshunoslar emas, oʻzbek tilshunoslari ham tanqidiy munosabatlarini bildirishgan. Filologiya fanlari doktori, professor A.Alievning xulosasi boʻyicha, nomi koʻrsatilgan tadqiqotida Borovkov «Yassaviy she’rlarini tahlil etganda, undagi ayrim misralar turli nashrlarda bir-biridan ba’zi soʻz, soʻz formalari bilan farqlanishiga ahamiyat berib, koʻproq «Boqirgʻon kitobi»ga qiyoslab, birtomonlama oʻrgangani yaqqol koʻrinadi»(«OʻzAS», 1993, 29 oktyabr). «Xorijlik yassaviyshunos» maqolasida mening bilganim-bilgan, aytganim-aytgan qabilida ish koʻrilib, Borovkov maqolasi xususida bildirilgan biror-bir tanqidiy fikr va mulohaza e’tiborga olinmaydi. Bu ham yetmaganidek, rus sharqshunosining asosiy xulosalari buzib bayon etiladi. Mana bu jumlalarga diqqat qiling: «Sharqshunos A.K.Borovkov «Devoni Hikmat» she’rlarining asosiy qismini XV asrning birinchi yarmida yaratilgan degan fikrni bildirgan edi». Borovkov esa «Devoni Hikmat»dagi she’rlarning «asosiy qismi XV asrning birinchi yarmida yaratilgan», deb aytmagan. Birinchidan, u Yassaviy hikmatlari asrdan asrga, avloddan avlodga ogʻzaki tarzda yetib kelib, koʻpsonli muxlislar, oʻquvchilar tomonidan koʻchirilganligini ta’kidlagan: «Xikmatы Yasevi peredavalis izustnыm putem i perepisыvalis mnogochislennыmi chitatelyami». Ikkinchidan, «Po vsem priznakam formirovatsya sborniki xikmatov stali ne ranee vtoroy polovinы XV v.», deyilgan. Bu gap «yozilgan», «yaratilgan» degan mazmunni aks ettirmaydi. Mustaqil she’r yaratish bilan, xalq orasida tarqalgan mavjud she’rlarni jamlab toʻplamlar tuzish tamoman boshqa-boshqa hodisa. A.K.Borovkov domlaning mehnati, xolislik bilan bayon qilingan fikr-mulohazalarini qadrlash joiz. Ayni paytda uning tasavvuf va tasavvufiy adabiyot mutaxassisi boʻlmaganligini ham unutmaslik lozim. Bunga ishonch hosil etish uchun olimning mazkur maqolasidagi bir qancha faktlarga e’tibor berish yetarlidir. Masalan, u Muhammad Olim Hojining «Lamahot min nafahot il-uns» asarida Hikmat majmualarida tez-tez uchraydigan Yassaviyning ikki she’ri oʻrin olganligini aytib, quyidagi baytni iqtibos keltiradi: Orif ishqi jon mulkida alam tortsa, Oʻn sakkiz ming qamugʻ olam bulbul boʻlur. Bu baytdan ma’no chiqarish qiyin. Zero, ishq hech payt «jon mulkida» alam tormaydi — dard, alam qoʻzgʻaydi. Olamning «bulbul» boʻlishi ham tasavvurga sigʻmaydi — u joʻshishi, gʻalayon qilishi mumkin. Baytdagi ma’no orif oshiqning hol quvvati va uning tashqi olamga ta’sir oʻtkazishi haqida boʻlib, «Lamahot»da: Orif oshiq jon mulkida alam tortsa, Oʻn sakkiz ming qamugʻ olam gʻulgʻul boʻlur, — deb bitilgan. Yoki «Har kim koʻrsang Xizr bil, har tun koʻrsang Qadr bil» baytini u: «vsyakogo, kogo tы uvidish, chti za Xыzra, vsyakoy nochi, kotoruyu tы vidish(perejivaesh) znay tsenu», deb tarjima qilganki, Qadr tuniga ishorat inobatga olinmagan. Bu esa misra mazmunini joʻnlashtirgan. Tasavvufiy she’r matnining oʻziga xos talab, qonuniyat va murakkabliklari bor. Faqat manba koʻrib, tasavvufga doir umumiy ma’lumotlarni oʻzlashtirib matn tahlilida yutuqqa erishish amri mahol. Afsuski, bunga misol koʻp. Ahmad Yassaviyning muallifligiga daxldor «eski plastinka»ni qaytarishga jahd aylash ham ana shu nochorlikni xaspoʻshlashga urinishdan boshqa narsa emas. Axir, «Devoni Hikmat»ning qadimiy nusxasi yoʻq deb qoʻl qovushtirib oʻtirib boʻlmasligini nufuzli tadqiqotchi olimlarimiz qayta-qayta gapirishgan. Filologiya fanlari doktori A.Hayitmetov domla yaqindagina bosilgan «Yassaviy satrlaridagi farqlar» nomli maqolasida «Yassaviyning tasavvufiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalari uning she’riyati orqali ifodalangan va namoyon boʻlgan. Binobarin, uning soʻfiyligini, donishmandligini tan olish, she’riyatini ham tan olish degan gapdir», — deb yozadi. Ayrim chet ellik olimlar, jumladan, Devin Di-Uis ham xuddi mana shu haqiqatni tan olmaslik tarafdori. Uningcha, «Bugungi kunda «Devoni Hikmat» nomi bilan mashhur boʻlgan she’riy kompilyatsiya (iqtibos) odatda Ahmad Yassaviyga nisbat beriladi, ammo yassaviya tariqatining ichki manbalari ham ushbu toʻplamning Ahmad Yassaviyning individual ijodi mahsuli ekanligini shubha ostiga oladi». «Shubha ostiga» olinishlar yangilik emas va ular, ehtimol, hali ancha davom etar. Lekin «Hikmatlar» kitobi keyincha til jihatidan va ma’no tomonidan qanchalik oʻzgarishlarga duchor boʻlmasin «uning asl vazni avvalgi holicha qolgan»ligini (Maqsud Shayxzoda) bilamiz-ku! Hikmatlarning gʻoya va obrazlar tarkibini tamoman isloh qilib yoki butunlay oʻzgartirib boʻlmasligiga nahotki fahmimiz yetmasa? Soʻfi Olloyor bir buyuk kitob kimdan yodgor qolganligini soʻzlagan: Yassaviydanmi yoki uning «kompilyatsiya»chilaridanmi? Shayboniy va Ubaydiy Yassaviyni sharaflab hikmatlar ta’sirida she’rlar yaratganida ularga «individual ijod mahsuli» deb qaramaganmi? Bu va shu kabi yana koʻplab savollar Devin Di-Uisning nuqtai nazariga ishtiboh bilan qarashni talab etadi. Ochigʻini aytganda, uning asosiy xulosalari yo Fitrat yoki Borovkov xulosalarining qaytarigʻidir. Masalan, Fitrat domla: «Qoʻlimizda boʻlgʻon «Tazkirat ul-avliyo»larning hech biri Ahmad Yassaviyning «hikmat»laridan xabar bermagani holda, hammalari Hakim Sulaymon otaning koʻb «hikmat»lari borligʻini bir ogʻizdan aytib turadilar», desa, Devin Di-Uis bunday deydi: «Ahmad Yassaviyga shogird hisoblanmish Hakim otaning shoirligi xususidagi ma’lumotlar manbalarda ustoziga nisbatan ancha ilgari va koʻproq uchraydi». Shumi ilmiy yangilik? Devin Di-Uisning «Mashoyixi turk i xvadjagan: pereosmыslenie svyazey mejdu sufiyskimi traditsiyami yassaviya i nakshbandiya» (Sufizm v Sentralnoy Azii. Sankt-Peterburg, 2001, str. 211—243) nomli maqolasida ham tasavvuf va tariqatlar tarixidan xabardor kishining fikr-qarashlarini boyitadigan zoʻr bir ilmiy yangilik uchramaydi. Qaerda va qaysi tilda boʻlmasin, yurtimizda kechgan tasavvuf jarayoni va undagi tariqatlar hayoti hamda tarixi oʻrganilgan tadqiqotlardan xabardor boʻlish, albatta, foydalidir. Ammo ularning ilmiy qimmatini belgilash, yangiliklarini aniqlashda zinhor-bazinhor havaskorlik saviyasiga tayanib qolmaslik kerak. Zero, olimlik iqtidori bu — chumchuqni — lochin, lochinni — chumchuq deyish emas: har bir narsani oʻz nomi bilan atash va oʻzining asl qiyofasida koʻrsata olishdir.

Muallif: Umarali Normatov