Bibixonim qissasi yoxud tugamagan doston [Xurshid Davron]

Hamma yuksak choʻ qqiga Chiqmoqni istar, Lekin hech kim vodiyga tushib Boqqisi kelmaydi Oʻz yuragiga.Dzyun Takami
Men yonib turgan chiroqqa qoʻlimni tutib: «Qoʻlimni qancha tutib tursam, shu vaqt ichida llni koʻrishga imkon bering»;, - deb oʻtindim. Ammo ular chiroqni oʻchirib: «Sen llni koʻ rmaysan»;, dedilarVinsent Van Gog
1
Bogʻda bahor hukmron edi...
Siz, umringizda biron marta bogʻda yashab, bahor kirib kelishini kuzatganmisiz?
Boshda tuni bilan tomda eriyotgan qor tomchilarining dilga xush yoqadigan tovushi taraladi.
Hali bahor uzoq - Anhorning suvi kam, yer - sovuq, maysalar - yer ostida, oʻt-oʻlanlar oʻsmaydi, gullar ochilmaydi.
Soʻngra yer bugʻlanib, bogʻda qushlar paydo boʻladi, anhor suvi loyqalanib, koʻpaya boshlaydi-yu, dastlab daraxtlar soyasi tushmagan yalangliklarda maysalar uchi yer teshib, yashillanadi. Teraklar barg chiqarib, mayin shabada esganda qush tilidek barglar shodasi shitirlay boshlaganini eshitasan-u: «Mana, bahor ham kelibdi»;, deb oʻylaysan. Tevarakka sinchiklab qaray boshlaysan: momoqaymoqlar sap-sariq gul ochibdi, olchalar gullabdi. Anhor boʻyida yalpizlar unibdi. «Evoh, - deysan shunda, - umr oʻtayapti, umr!»;
Hademay butun bogʻ - dov-daraxtlar tevaragi, bogʻ etagidagi jarning kungay beti, gʻarib kulbalar tomi barra oʻtlar bilan qoplanadi. Barra oʻtlar ustiga koʻrpacha tash lab kitob oʻqiganingda tovoningda oʻrmalab yurgan chumolini, yonginangda ochilib turgan momoqaymoqqa qoʻnib bol shimirayotgan asalarini, qayoqdandir uchib kelib kaftingga qoʻngan tillaqoʻngʻizni koʻrasanu boshingni koʻtarib, atrofga suqlanib tikila boshlaysan.
Oradan oy oʻtmay yaproqlar kattalashib, dagʻallashib, daraxt novdalariga qizil rang yugurib, oltin tusga kira boshlaydi. Seni kimdir bogʻ ichiga tinimsiz chorlayveradi, aylanib koʻngling yoziladi. Jar tubida jildiray boshlagan ariqchaga boqib oʻylar surasan. Boʻgʻotda in qoʻygan musicha polaponlariga non ushoqlarini sochging keladi. Tabiat siri oldida ojizligingni sezib, bu ishni qilishdan qoʻrqasan.
Daraxtlarni qalin yaproqlar qurshab, bogʻ ichi qorongʻulasha boshlaydi. Kechalari yomgʻir yogʻadi. Kunduzi quyosh charaqlaydi. Bogʻning anvoyi isiga oʻrganib qolasan. Koʻcha tomondan uchib kelgan begona va gʻuborli hidni sezib gʻashing keladi. Shunda qurbaqalar qurillashi koʻnglingdagi gʻashlikni tarqatib yuboradi. Tonggi gʻira-shiralikda quyosh nuri eng yuksak daraxt uchini tovlantira boshlagan paytda bulbul sayraydi. Bulbul kelishi bilan bogʻda orom va farogʻat ayyomi boshlanadi. Bahorning shiddatli, senga boʻysunmas boʻlib tuyulgan tugʻyonlari sirli bir tartib-intizomga koʻnika boshlaydi. Olcha, gilos, olma va oʻrik gʻoʻralari kunda toblanadi, tez orada ular tomirlarida yugurib qolgan sharbatlarga toʻyinib, quyoshning otashli taftini shimirib yetila boshlaydi. Juda tez orad a bahor iforini yoʻqotgan bogʻni yozning qaynoq nafasi va totli isi bosadi. Bogʻda pishgan oʻriklar hidi anqiy boshlaydi.
Ammo hozir bogʻda bahor hukmron edi. Oʻrik pishishiga hali ancha bor. Hali teraklar mayin shovillaydi, momoqaymoqlar, chuchmomalar ochilgan, kechalari sovuq koʻrpa yopinib uxlaysan.
Bundan oʻn ikki yil avval, mana shunday bahor kunlarida Chilonzor Oqtepasiga yaqin, Anhor 'yoqasida joylashgan yovvoyi bogʻdagi xaroba kulbalarning birida ijarada turardim. Yoshligimning eng baxtiyor va goʻzal kunlari shu bogʻda oʻtgani sababli, hali-hanuz - yoz kelganda yerga toʻkilib anqigan oʻriklar hidi tutadigan, kuzda ta’riflab boʻlmas rangnlarga boʻyaladigan, qishda butun atrofni sukunat quchadigan oʻsha olis kunlarni orziqib eslayman.
Odamlar unutgan tashlandiq bogʻda hukm surgan yolgʻizlik adashgall ruhimga yoʻl topib berdi, dardsiz koʻl1g1imga dard ato qildi.
TUllgi daraxtlar bilan kechgan suhbatlar, jar tubida jildiragall ariqchalling Silliq qoʻshiqlari, keksa anhor rivoyatlari, kuzak yomgʻirlarining tomdan sizib oʻtib, kulba devorlarida qoldirgall izlaridagi iztirob, qish qorlaridagi ruhlli sokinlikka chulgʻaguvchi abadiyat kayfiyati bularnillg barchasi uchun «bogʻ»; degan juda qisqa soʻz bilall atalgan moʻjiza qoshida boshimni egib, undan bir umr qarzdorligimlli tan olaman.

2
Bahorning oʻrtasi edi. Bir kuni tong quvib ketayotgan zulmat qoʻynidan boqqa bir qush uchib keldi. U yam-yashil daraxtlar ustida, shoxlar uehiga tegay-tegay deb uzoq aylandi. 1len bunday qushni umrimda birinchi koʻrishim edi. Uning qanotlari hayit kuni qizaloq kiygan koʻylakning yengidek harir, koʻzlari Afrosiyob devorlariga chizilgan pari-paykarlar koʻzlariga oʻxshardi. Bogʻ ustida charx aylanaverib toliqqan qush, uni koʻrishi bilan bejo tepa boshlagan yuragimni ma’yus hislarga toʻldirib, nolakor qichqirdi-yu, qanotlarini shiddat bilan silkitib, zarracha dogʻ boʻlmagan, tip-tiniq osmon qoʻyniga singib koʻzdan yoʻqoldi.
Men bugun nimadir boʻlishini sezdim ...
Oʻsha kuni peshindan keyin kulbamga ikki doʻstim kirib keldi. Choy-non ustida suhbatlashib oʻtirib, ularning biri rus adibi Viktor Vitkovichning oʻzbck tilida nashr qilingan «Davomli maktublar»; kitobi haqida soʻz ochdi. U kitobda Oʻzbekiston oʻtmishiga oid juda qiziq hikoyalar, ayniqsa, Bibixonim bilan bogʻliq gʻaroyib voqea borligini ay tar ekan, toʻsatdan:
— Oʻsha voqea dostonbop ekan, yozmaysizmi? ~- deb qoldi.
Shu gap sabab boʻldi-yu, ikki-uch kundall keyin «Davomli maktublar»;ni topib oʻqib ehiqdim.
Xuddi oʻsha yilning kuzida biz bir guruh yosh ijodkorlar: Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Shavkat Rahmon, Shukur Qurbon, Farogʻat Kamol, Muhtarama Ulugʻ, Azim Suyun, Ahmad A’zam va yana bir necha kishini Maskovga joʻnatishdi. Safardan maqsad - Maskovda yosh oʻzbek shoirlari ijodiyotining muhokamasi tashkil qilingan edi.
Buni qarangki, oʻsha muhokamada koʻpchilik maskovlik ijodkorlar qatorida qarib-qartaygalliga qaramay, hali fikri tetik Viktor Vitkovich ham qatnashdi. Uning juda qizgʻin oʻtgan muhokamada Shukur Qurbon haqida, ayniqsa, doʻstimning Mashrabga bagʻishlangan she’ri xususida hayajoll1anib gapirgani hozir ham koʻz oʻngimda. Muhokamadan soʻng, oʻsha davr an'analariga rioya qilgan tarzda, Markaziy Adabiyotchilar Uyining shinam qahvaxonasida «bazmi jamshid»; uyushtirildi. Hozir sogʻinch bilan eslashga arzigulik toʻkin-sochin dasturxon ustida Vitkovich bilan oʻtgan-ketgan voqealardan gaplashib oʻtirdik. Uzoq ayriliqdan soʻng otasini topib olgan boladek Shukur Qurbon keksa rus yozuvchisidan uzoqqa ketmas, yonida mixlangandek oʻtirardi. Davradagilar boshqa gap bilan chalgʻitganda men Vitkovichga: «Siz bilan Bibixonim haqida gaplashmoqchiman»;, - dedim.
«Eh, kitobimni oʻqigan ekansan-da?!»; -dedi Vitkovich.
Men nafaqat oʻqiganimni, hatto Bibixonim haqida doston yoza boshlaganimni gapirib berdim.
— Yaxshi ishni boshlabsan. Qaehongacha oldilaringdagi nonni bizdaqalarga berib oʻtirasanlar. Bizlar yozgan bilan ish bitmaydi. Baribir, Levitan aytganidek, «nimadir»; yetishmasligi bilinib qolaveradi. Bilasanmi, nima uchun?
Men «yoʻq»; degandek bosh chayqadim. Qarib, yuzidagi qon tomirlari qovun toʻridek boʻrtib qolgan chol oldidagi bulgʻor sharobini bir hoʻpladi-da, davom etdi:
— Bilmaysanmi? Mana shu bilmaganlaring pand beradi-da!.. Javoharla’l Neruning «Hindistonning kashf etiIishi»; asarilli oʻqiganmisan? Oʻqimagan boʻlsang, topib oʻqi. Ana shunda sen masalan, Sergey Borodinning «Samarqand osmonidagi yulduzlar»; romani nima sababdan sizlarga yoqmasligini bilib olasan ...
Xoʻsh, boʻlmasa gap bunday, erta-indin keehki payt uyimga qoʻngʻiroq qil. Bir vaqtni kelishsak, uyimga oʻtasan, ehoy ustida gaplashib olamiz. Mana, Shukur bilan Muhammad ham oʻtamiz deb va’da berishdi. Men sizlarga bir choy damlab beray! Bu yerning choyini koʻryapsanku ... Men senga «oʻzbekcha»; qilib damlayman, bir koʻr. Shohimardondagi choyxonachidan oʻrganib olganman.
Ikki-uch kundan soʻng Maskovdagi Yozuvchilar uyushmasidagi adabiy elchimiz Sobit Madaliyevning: «Bu biletni olish uchun bir oy yugurganman, tushunsalaringchi, bir oy!»; deb hoy-hoylashiga qaramay, Bolshoy teatrdagi tomoshadan voz kechib, Viktor Vitkovich bilan kelishgan paytda uning uyi eshigini taqillatdim. Eshikni yoshgina ayol ochdi. «Qizi boʻlsa kerak»;, deb oʻyladim. Keyin bilsam cholning rafiqasi ekan. Vitkovichning oʻzi «oʻzbekcha»; qilib choy damladi. Mana shu «oʻzbekcha»; boʻlsayam, Adabiyotchilar Uyidagi qahvaxonada ichganimdan sira farq qilmaydigan choy ustida Bibixonim haqida suhbat qurdik.

3
Javoharla’l Neru. «Hindistonning hashf etilishi»;. «/mperiya mafkurasi»; maqolasidan: «Menimcha, bugun Hindiston tarixini bayon qilishga qaratilgan har bir urinishimiz, shu paytgaeha qilgan ishlarimizning barchasidan koʻra koʻproq norozilik uygʻotmoqda»;. Ushbu soʻzlar Hindiston va uning tarixidan yaxshi xabardor ingliz olimiga taalluqli.
Hindistonda ingliz hukmronligi davridagi qaysi bir xatti-harakat hindlarni koʻproq gʻazabiga sabab boʻlishi haqida soʻz yuritish qiyin. Zero, bunday xaUi-harakatlar roʻyxati bagʻoyat uzun va turliehadir. Biroq shu narsa aniqki, inglizlarning Hindiston tarixiga, ayniqsa, oʻlkaning ingliz asorati davriga oid yozugʻlari hindlarning juda qattiq nafratiga sabab boʻlmoqda.
Tarix deyarli har doim gʻoliblar va bosqinchilar tomonidan yozilgan, bunday tarixda ularning nuqtayi nazari aks etgan yoki hech boʻlmaganda ularning nuqtayi nazari koʻproq e’tiborga olingan .... Biron bir shaxs yoʻqki, u oʻzi mansub boʻlgan xalq koʻz qarashidan but un lay uzoqlashgan va bu xalq madaniyatining mahdud doirasidan chiqib keta olgan boʻlsin. Shu sababdan, xalqlar va mamlakatlar oʻrtasidagi nizolarni yoritishda ular xolis boʻlolmaydilar, bunga urinishni esa mansub xalq manfaatiga xiyonat qilish deb tushunadilar. Ular uchun muhimi - oʻz xatti-harakatlarini oqlab, mazlum tarafni qoralashdan iborat. Haqiqat quduqning chuqur tubida qolib ketib, yer yuzida uyatsiz va beshafqat yolgʻon hukmronlik qilgan ...
Al batta , inglizlar ham, hindlar ham xato qilishlari tabiiy ho!. Ammo bu xatolar oʻrtasida yer bilan osmon oraligʻicha farq bor. Shu paytgaeha yozilgan Hindiston tarixi ingliz manbalarida saqlanayotgan hujjatlar asosida yoritilgani sababidan u faqat inglizlar munosabatini aks ettiradi.
Magʻlubiyatlarimiz va tanazzullarimizning oʻzi bu fojialarning asl sabablarini toʻla bayon etishga imkon bermagan. Shunga qaramay, yozilgan juda koʻp hujjatlar 1857yilgi buyuk qoʻzgʻolon paytida no bud boʻldi. Omon qolgan hujjatlar yashirilgan va ularni nashr etish ogʻir oqibatlarga duchor qilishi mumkinligidan amalga oshirilmagan. Bu hujjatlar butun mamlakat boʻylab soehilib ketgan, juda koʻpi abadiyan yoʻqolgan ...
Keyinchalik ularning ayrimlari topilgaeh, ular bizni tarixiy voqealarga butunlay boshqaeha koʻz bilan qarashga, haUo inglizlar tomonidan yozilgan Hindiston tarixini oʻzgartirishga majbur qildi. Oqibatda hind-tarixiy nuqtayi nazari shakllandi va u inglizlarnikidan keskin farq qilardi. Hind tarixiy nuqtayi nazari juda koʻp an'analar, olis moziy va guvohlari tirik yaqin oʻtmish voqealari aks etgan rivoyatlar zamirida dunyoga keldi. Bu an'analar va rivoyatlarning tarixiy qimmati katta boʻlmasayam, ular, eng avva10, hindlar mushohadasigata’sir qilishi mumkin boʻlgan shart-sharoitlarni anglab olmogʻimizga imkon yaratadi. Shu imkon tufayli Hindistondagi inglizlarga qonxoʻr boʻlib koʻringan kishi hindlar uchun milliy qahramon, inglizlar hurmati va marhamatiga sazovor kimsa esa hindlar uehun sotqin va xiyonatkor boʻlib koʻrinishi .mumkinligini bilib olishimiz mumkin".
Buyuk hind farzandining bu soʻzlarini oʻqib, oʻzim anglab yetgan haqiqatlarning toʻgʻriligiga yana bir bar ishondim. Shu soʻzlarni oʻqidimu Viktor Vitkovichning soʻzlarini esladim.
Buning bosh sababi Markaziy Osiyo tarixida muhim oʻrin tutgan shaxs faoliyatini yoritishga, u yashagan murakkab davrning keng koʻlamli suratini chizishga uringan rus adibi bu voqealarni yoritishda asosan rus tarixiy nuqtayi nazari asosida ish koʻrgani, tarixiy faktlarni shu nuqtayi nazar"manfaatlaridan kelib ehiqib talqin qilishi bilan bogʻliq.
Mana shu anglash tufayli «Oʻzbek tarixiy nuqtayi nazari bormi?»; degan savolga javob izladim, oqibatda bu soʻroqqa «Yoʻq!»; degan javob topdim. Chunki butun mamlakat iqtisodi va siyosati markazlashgan tarzda yuritilganidek, tarix ilmidayam markazlashgan siyosat hukmron ekanligini, mamlakatdagi yuzlab xalqlar va elatlar tarixini yoritish faqat rus tarixehilari ishlab ehiqqan tarixiy nuqtayi nazarga asoslanganiga guvoh boʻldim. Aynan mana shu kaltabin siyosat tufayli hanuzgaeha oʻzbek tarixehilari Turkiston tarixida muhim oʻrin tutgan voqealarni, tarixiy shaxslar, eng avvalo, Amir Temur faoliyatini yorita olmayotganlari sababini, Markaziy Osiyo Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingani oehiq-oydin haqiqat ekanligini bila turib, bu bosqinni oʻn yillar davomida «qoʻshib olish»; tarzida koʻ rsatayotgan, haUo, 0' lkaning Rossiyaga ixtiyoriy qoʻshilishining yuz yilligini nishonlash taraddudini koʻrgan, bu «shonli sana»;ga bagʻishlab juda koʻp «ilmiy asarlar»; yozgan tarixehilarimiz nohalolligi ildizlari qayerdan unib ehiqqanini angIadim.
Bugun mamlakatda xalqlar tarixidagi gʻayriilmiy qarashIarning poydevori buzilib, soxta va yoIgʻon gʻoyaIar tiklagan karaxtlik qasri qulayotgan bir davrda hanuz tariximizdagi qora dogʻlarni koʻpaytirishga urinishlar davom etayotgani aehinarli holdir. Bunga barham berish uehun har bir inson yuragi haqiqatga sadoqat tuygʻusi bilan toʻlishi zaruratini anglaylik.

4
Boya aytganimdek, kelishgan muddatda Vitkovichning uyiga kirib bordim. ChoIning oʻzi maqtana-maqtana «oʻzbekeha»; ehoy damladi. «Oʻzbekcha»; boʻlsayam, Adabiyotehilar uyidagi qahvaxonadagi choydan sira farq qilmaydigan ehoy ustida Bibixonim haqida suhbatlashdik. Uning hikoyasi «Davomli maktubIar»;dagi voqeaga birontayam qoʻshimeha kiritmagan boʻlsa-da, juda qiziqib tingladim.
— Men Toshkentni juda sevaman. Urushdan oldin ham,
keyin ham koʻp martaba Sharq Iatofatini sogʻinishim bilan oʻsha yoqqa qarab joʻnardim. Mana shunday safarlarimning birida, aniqrogʻi 1946-yili Toshkent boʻylab sayr qilib yurib amaliy san'at muzeyi binosi oldidan ehiqib qoldim. Bu muzeyning mavjudligi haqida oldin eshitmagan ekanman. Eshik peshtoqidagi lavhani koʻrib hayron boʻlib qoIdim. Bu atrofda oldin ham sayr qilganimni eslab:
«E’tibor bermay oʻtgan boʻlsam kerak»;, - deya oʻyladim. «Oʻzi men sayr qilishni juda yaxshi koʻraman»;, - shu soʻzlarni aytib Viktor Stanislavovich biroz sukutga ehoʻmdi. U xayolan oʻsha olis kunlarda - urushdan keyingi oʻzbek poytaxti koʻehalarida sayr qilib yurganini sezib, uning bu sayohatini buzmay deb, indamay oʻtiraverdim. '
— Muzey juda ajoyib edi, - deb hikoyasini davom etdi
— Uning binosini, buni men keyin surishtirib bildim, Polovsev degan bir rus diplomati sharqona usulda tiklab, xonalarni mahalliy ustalar san'ati bilan bezatgan ekan. Uning pardozlanishiga Polovsevning shaxsiy kotibi, keyinehalik Turkiston xalqlari etnografiyasi boʻyicha bilimdon mutaxassis boʻlib yetishgan professor M. S. Andreyev rahbarlik qilgan. Bu goʻzal naqshlarni, tokchalarda terib qoʻyilgan doʻppilarni, turli viloyatlarga xos milliy liboslarni, koʻklamgi Samarqand dashtlarini eslatadigan kashtalar-u gilamIarni, soʻzanalar-u zarbof ehoponIarni, kuIolchilik namunalarini qiziqish bilan tomosha qilib chiqdim.
Meni koʻrgazma xonalari boʻylab olib yurgan muzey direktori tomoshamiz oxirlab qolganda:
— Xohlasangiz, Bibixonimni koʻrsataman?. - dedi.
— Nima? - degancha unga tikilib qoldim. Bu ahvo-
limni koʻrib, yoʻldoshimning yuziga tabassum yoyildi:
— Bibixonimni-da... Saroymulkxonim nomi bilan mashhur, Temurning katta xotinini koʻrishni istaysizmi?
— Iloji boʻlsa tezroq ... - dedim sabrim ehidamay . Muzey direktori meni xonaIarning biriga olib kirdi va burehakda turgan, ustida mato tashlab qoʻyilgan toʻrtburehak quti oldiga boshIab bordi. Soʻng bir siltash bilan matoni quti ustidan sidirib oldi. Oʻsha zahoti oynavand quti ichida yogʻoeh tobut turganini koʻrdim. Tobutda esa juda yaxshi saqlangan kiehkina bir ayolning qurishgan jasadi yotardi. Ayolning asosan suyaklari qolgan boʻlsa-da, egnidagi libosning ayrim qismlari, baxmal qabosining parchalari, hatto, yuzining ayrim joylarida teri ham saqlanib qolgan edi. Oppoq soehi bir hovueh boʻlib turardi. Meni ayniqsa, uning oʻsib ketgan tirnoqlari hayratga soldi. Xullas, moʻjiza oldida uzoq vaqt tilim aylanmay gangirab turib qoldim. Birozdan soʻng oʻzimga kelib:
— Qayerdan topdingiz? - deb soʻradim. Hamrohimning hikoya qilishicha, bir ming toʻqqiz yuz qirq birinehi yili Amir Temur, uning yonida yotgan oʻgʻillari va jahongirning buyuk nevarasi - Mirzo Ulugʻbek qabrlarini oehishganda, malika yotgan maqbarayam oehilgan ekan. Keyinehalik Amir Temurni, unga qoʻshib oʻgʻillari va nevarasini qayta joyiga qoʻyishgan. Bibixonim boʻlsa vaqtinehalik deb man a shu muzeyga keltirilgan-u vaqt oʻtib butunlay unutilgan.
— Oʻzingiz-ehi? Oʻzingiz ularga eslatmadingizmi? deb soʻradim men.
— Eh, nee ha marta eslatganman! Heeh kimning shugʻullangisi kelmaydi. Ishingni qil, deyishdi.
Bir neeha kundan soʻng Maskovga qaytdim. Biroq qaytgandan keyin ham bu koʻrganimni gʻaroyib tush kabi eslab yurdim. Bir-ikki kishiga soʻzlab bergan edim, «Ertak toʻqishga ustasan-da»;, - deb kulishdi. Oxiri oʻzim ham «koʻrganlarim tush emasmidi?»; - deb oʻylanib qoldim ...

5
Men Samarqand yaqinidagi qishloqlarning biri Chordarada tugʻilganman .. Mana shu qishloqda ona tarafdan boʻlgan bobomning dala hovlisi boʻlgan. Bobomning shahardagi asosiy hovlisi zamonning toʻs-toʻpolonlari sabab bobom vafotidan soʻng, 30-yillarda nohaq qamalib, qamoqxonada dunyodan koʻz yumganidan boshqalar qoʻliga oʻtib ketgan.
Samarqand tarixi nafaqat tuproq ostida qolib ketgan Afrosiyob - bu jahonga mashhur obidalardan, shu bilan birga asrlar davomida oʻzgarmay kelgan shahar mahallalaridan, uni qurshab turgan qishloqlardan ham iboratdir. Bu qadim mahallalar va qishloqlarning nomini tilga olsangiz, tarix kitobini varaqlayotganday boʻlasiz. Mana, masalan, oʻzim tugʻilgan joy tevaragidagi qishloqlarning nomini birma-bir aytay: Buxoroqishloq, Urganchqishloq, Turkmanqishloq, Arabxona, Hazora, Nayman ... Har gal bu
nomlarni tilga olsam koʻz oʻngimdan Samarqand ustiga qilingan bosqinlar oʻta boshlaydi.
Bir paytlari qishlogʻimiz mozori yonidagi ariqdan hatlab o 'tsangiz , ulkan tepalikka dueh kelardingiz. Bolalikda hamma narsa katta tuyularkan. Men hozir hatlab oʻtsangiz dedimu aslida bu ariq bolalik paytimda juda katta soyday, tepalik esa togʻday boʻlib tuyulgani hamon yodimda. Mana shu togʻday tepalikka ehiqib varrak uehirardik. Har safar bu tepalik ustiga chiqqanimda olisdagi togʻlarga tikilib xayol surgim kelar, xayol surganim sayin yiroqdagi togʻlar butun haybati va zalvori bilan yaqinlashar, oxiri ularning moviy quchogʻiga singib ketganimni bilmay qolardim.
Mana shu tepadan turib Samarqandni - Registon minoralarini, Goʻri Mir gumbazini koʻrish mumkin edi. U paytlar Samarqanddagi eng baland bino toʻrt qavatli boʻlardi. Shuning uehun ham bolalik togʻining choʻqqisiga chiqib tikilgan bolakayning nigohini toʻsadigan toʻsiq yoʻq edi.
Samarqand tomonga tikilar ekanman, onamning: «Biz oldin shaharda yashaganmiz, bu yerda esa bobongning dala hov lisi boʻ 19an»;, degan soʻ zlari yodimga tushardi.
— Bobongning hovlisi haliyam bor, - deb hikoya qilardi onam. - Shundoq Registon maydoni qarshisidagi kinoxonaning orqasiga oʻtib, toʻgʻri yuraversang, ikki qavatli gʻishtli binoga koʻzing tushadi. Oʻsha bobongning hovlisi boʻladi...
Men bobomning ikki qavatlik uyini koʻraman, deb tikilardim-u dam oʻtmay bu oʻy unutilib, butun xayolimni olislarda yuksalib turgan minoralar, gumbazlar maftun qilib olardi. Tepalik ustida Q'tirib olganeha, onam soʻzlab bergan afsonalarni oʻylardim. Ularni oʻylab, yiroqdagi sehrli shahar koʻchalari-yu maydonlariga borib qolganimni sezmay qolardim. Atrofimdan avtolar emas, sovut koʻtargan, egnidagi javshanlari yaltirab turgan alpkelbatli suvoriylar, madrasadan saboq olib qaytayotgan, boshlariga oppoq salla oʻragan, oppoq chakmonlar kiygan talabalar oʻtar, bozordan qaytayotgan qariyalarning yuki yengillashgan eshaklari horgʻin yoʻrtardi...

6
Bibixonim haqida afsona: Kunlardan bir kun Amir Temur Hindistonga harbiy safar boshlab Samarqanddan chiqib ketibdi. Yuz minglik qoʻshinning ehang-u toʻzoni hali yerga qoʻnmay turib, Bibixonim suyukli eridan pinhon tuzib yurgan rejasini amalga oshirishga kirishibdi. U Samarqanddagi eng mashhur me’mor-u muhandislarni oʻz majlisiga ehorlab, ularga Temurning jahonga mashhur, turli elatlarda «yer yuzining sayqali»; sifatida ta’rifi ketgan poytaxtidagi imoratlarning hammasidan ham mahobatliroq bir madrasa tiklashni buyuribdi. Buning uehun u qirq yil davomida toʻplagan boyligini - shavkatli eri zabt etilgan olis va yovuq oʻlkalardan olib kelib unga taqdim qilgan qimmatbaho buyumlarning hammasini sarflashga rozi ekanligini aytganda, majlisga tashrif buyurgan ustalar qurilajak bino naqadar ulugʻvor boʻlishini oʻylab, tillarini tishlab qoldilar.
Shu keeha ularning tushiga gumbazi osmon bilan talashgan, jahonda tengi yoʻq bir yuksak imorat kiribdi va ularning har biri mana shu binoni tiklash orzusiga quI boʻlib qolibdi.
Ustalar tiklanajak madrasa loyihasini obdon pishitgaeh, Bibixonim huzuriga kelib, undan qurilishni boshlashga ijozat berishini soʻrabdilar. Oʻylagan rejasiga loyiq bino boʻlishiga ishongaeh, Bibixonim rozilik beribdi. Toʻrt yuz buqa soʻyilib qurbonlik berilgaeh, yetti iqlimda tengi yoʻq madrasa qurila boshlanibdi. Ustalar keehani keeha, kunduzni kunduz demay ishlasharkan - qorongʻi ehoʻkkanda har qadamda mash'ala-yu gulxanlar yoqib qoʻyilarkan. Madrasa binosi Amir Temurning qaytishiga qadar bitishi haqidagi Bibixonimning talabi ustalarning q ulogʻ iga qoʻrgʻoshindek quyilgan edi.
Bibixonim har kuni quruvchilar huzuriga kelib, ishning borishini nalOrat qilar, ustalarni yanada jadal ishlashga undar edi. Ustalarning boshligʻi ayni qirehillama yoshga yetgan, me’morlik san'ati Qustantiyadan Chin-u Moehingaeha mashhur yigit ekan. U malika tashrif buyurishi bilan soatma-soat koʻkka oʻrlab borayotgan bino tepasidan epehillik bilan tushib kelib, Bibixonimga ta’zim qilganeha uning amrini kutardi. Mana neeha kundan beri ustaning yuragi malika hali qurilish maydonida paydo boʻlmasdan turib, Bibixonim oʻz qasridan ehiqishini anglab boʻlmas bir tarzda payqar, payqab belOvta boʻla boshlardi.
Olam husnini koʻrishga lOr malika kelishi bilan but un atrofni usta yigitning es-u hushini ayirgulik qalampirmunchoq hidi tutardi. «Qalampirmunchoq emish?! Qizmunchoq, deb atalishi kerak, ey nodon odamlar!»; -- deb oʻylardi usta yigit har gal bu sehrli isdan mast boʻlib. Malika ketishi bilan usta yana oʻz ishiga kirishib ketar, shogirdlari ustaning kecha-kunduz tinmay bir ohangda qandaydir bir qoʻshiqni kuylashidan hayron boʻlishar, biroq qoʻshiqning soʻzlarini qaneha urinmasinlar anglab ololmasdilar. Holbuki, usta kecha-kunduz faqat bir soʻzni takrorlardi. Bu «Qizmunchoq»; soʻzi edi. «Qizmunchoq, qizmunehoq, qizmunchoq ... »; -- deb kuylardi usta yigit.
Kunlarning birida nogahon esgan shabada usta yigit bilan suhbatlashib turgan Bibixonim yuzidagi harir roʻmolni ochib tashlab, Malikaning turkona husnini me’mor yigit koʻz oʻngida namoyon etibdi. Yigit hayratdan qotib qolibdi, Malika esa uyatdan lov-Iov yongancha Boʻstonsaroyga qarab shoshigʻ ich yuri bdi.
Malikani bir koʻrishdayoq oshiqlik dardida duehor boʻlgan me’mor yigitning isitmasi koʻtarilib, qoʻli ishga bormay qolibdi. Qoʻlidagi gazehoʻpni ushlagancha xayol surib oʻtiraverar ekan. Kecha-kunduz ogʻzidan tushmaydigan qoʻshigʻiniyam aytmay qoʻyibdi. Uning bu ahvolini koʻrib boshqalarning ham ishi sustlashibdi.
Bundan xabar topgan Bibixonim tashvishga tushibdi. U oʻsha yuzi oehilib «sharmanda»; boʻlgandan beri qurilish maydoniga borishdan uyalar ekan. Shuning uchun ham Malika oʻzining eng ishonchli kanizagini oldiga chaqirib buyuribdi:
— Borib ustalar boshligʻiga ayt, bunaqada madrasa ulugʻ amir qaytadigan kungachayam bitishi dargumon. Ishni tezlashtirsin. Qaneha odam kerak boʻlsa aytsin, topib beraman.
Me’mor yigit Bibixonim kanizagining soʻzini eshitib shunday debdi:
— Agar malika madrasaning tezroq bitishini istasa, bir shartim bor. .. Shuni bajarsa, madrasa oʻz muddatida tiklanadi, boʻlmasa, yoʻq ...
Kanizak «Shartingizni ayting»;, degandek usta yigitga tikilgan ekan, u:
— Shartim shu: Bibixonim menga bir oʻpich bersin, debdi.
Me’mor yigit shartini eshitgan Bibixonimning jahli chiqibdi. Oqilaligi bilan mashhur emasmi, keyin jahlidan
tushib, oʻylanib qolibdi. Ertasi kuni u qirqta tuxumni pishirib, qirq xii boʻyoq bilan boʻyabdi-da, kanizagi orqali usta yigitga yuboribdi. Kanizagiga esa:
— Ustaboshiga har bir tuxumning mazasini ay tar ekan-
siz, deb tayinla, - deb aytibdi.
Me’mor yigit qirqta tuxumni bir oʻtirishda yeb:
— Bibixonimga ayt: hammasining mazasi bir xii
ekan, - dedi.
Kanizak yigitning soʻzini kelib Malikaga aytgan ekan, uning yuziga tabassum yoyilib yana kanizagiga ish buyurib-di:
— Endi. ustaboshiga borib, hamma tuxumning mazasi bir boʻlganidek, hamma xotinlarning ham mazasi birligini anglamadingizmi, anglagan boʻlsangiz Malikadan oʻpich soʻraganingizdan pushaymon emasmisiz? - deb ayt.
Me’mor yigit Malikaning bu soʻzini eshitib, «Sohibqiron qaytib kelsa, boʻlgan voqeani eshitib, meni sogʻ qoldirmasa kerak»;, - deb oʻylab qoʻrqib ketibdi. Shu kundan boshlab, yana kechani kecha, kunduzni kunduz demay ter toʻkibdi. Madrasa binosi bitadigan kechasi esa tong otgunga qadar qamishlarni bir-biriga yelim bilan ulab qanot yasabdi. Tong otib, quyosh nuri ulugʻvor madrasaning gumbaziga tushib, niliy rang osmonga singib ketadigandek tovlana boshlabdi. Xuddi ana shu mahal olis Choʻponota tomonda harbiy safardan qaytib kelayotgan qoʻshin harakatidan chang-u toʻzon koʻtarilganini koʻrgan me’mor yigit hayallamay madrasa peshtoqidan sakrab, qanot qoqib uchib ketibdi.
Shu uchishda Mashhadga borib qoʻnibdi, deyishadi. ..
Yana shuni hikoya qiladilarkim, Samarqandga yaqinlashgan Amir Temur Ohanin darvozasi yaqinida yuksalib turgan ulkan moviy gumbazli bahaybat imoratni koʻrib, hushi boshidan uchibdi. «Yopiray, men yoʻqligimda biror bir yogʻiy kelib Samarqandni bosib oldimikan?»; - deb oʻylabdi u. Agar shunday boʻlganda unga, albatta, xabar yetishi tayin ekanini anglagach koʻngli joyiga tushibdi. Biroq dam oʻtmay, jahli chiqib: «Bu ulugʻvor binoni mening ruxsatimsiz tiklagan kim ekan? Uni yer bilan tekislab oʻrnida qovun-tarvuz ektirmasam, Temur degan nomimni boshqa qoʻyganim boʻlsin»;, - deb ont ichibdi.
Amir Temur oʻzini qarshilashga chiqqan xaloyiq shovqin-suroni, karnay-surnay jarangosi ostida Hindiston xazinasi ortilgan fillar karvonini boshlab shaharga kirib kelgach, haybatli bino madrasa ekanini va uni suyukli xotini Bibixonim tiklatganini eshitibdi. Soʻng ichgan qasamidan pushaymon boʻlib, nima qilishni bilmay qolibdi. Vayron qilib tashlay desa, Bibixonim ranjiydi, buzmasa, qasam urishidan qoʻrqadi.
Amir Temurning bu holatini bir vaziri bilib turgan ekan. Bu vazir aslida vazir emas ekan, Sohibqiron janglarini kitob qilib yozib yurgan muarrix ekan. Birga yuraverib, Amir Temur koʻnglidagi gaplarni bilib turarkan. Bilib oqil maslahatlar berar ekan, shuning uchun ham vazir boʻlmasada, hukmdor uni vaziridan a’lo koʻrar ekan. Mana shu dono chol oʻz hukmdoriga ta’zim bajo qilib shunday debdi:
.- Ey, mamlakat ustuni, ontingizni bajarishning chorasi bor!
Amir Temur «xoʻsh»; degandek unga tikilibdi.
— Buning uchun madrasa tomiga tuproq chiqarib qovun-tarvuz ekasiz. Pishgach, malikamiz bilan maza qilib yeysiz - mana shu ichgan qasamingizning bajosi boʻladi.
Amir dono cholning gapini qilib, madrasa tomiga tuproq chiqarib, qovun-tarvuz ekibdi, pishgandan keyin esa Bibixonim bilan baham koʻribdi.
Hatto, Amir Temur muarrix cholgayam tom ustidagi polizdan sovgʻa qilib qovun-tarvuz joʻnatgan, deyishadi bu afsonani tugatayotib samarqandlik chollar.
Boshqa bir afsonada hikoya qilinishicha, oshigʻu shaydo boʻlib qolgan me’mor yigitning qoʻli ishga bormay qolganidan xabar topgan Bibixonim Amir Temurning Samarqandga qaytib kelayotganini eshitib, madrasani tezroq bitkazish niyatida m.e’mor yigit qoʻygan shartga oʻpich berishga rozi boʻlgan ekan. «Faqat parda ustidan oʻpasiz»;, - degan ekan uyatdan boʻzarib, nima qilishini bilmay qolgan Malika. Me’mor yigit parda ustidan oʻpgan hoʻlsayam, oshiq dilning olovi labga oʻtib, Malika yuzini kuydiribdi. Oʻpich oʻrni dogʻ boʻlib qolibdi. Buni koʻrib me’mor yigitning esi chiqib ketibdi ~ charchadim demay ishlab, madrasani Amir Temur Samarqandga kirib keladigan kuni tugatibdi. lahongirning qahridan omon qolmasligini anglab oldindan qamishdan qanot yasab qoʻygan yigit gumbaz ustidan «hayu-hayt»; degancha uchib ketgan ekan ...
Bibixonim esa Chin mamlakatidan olib kelingan ipakdek oppoq upani yuziga surtib suyukli eriga peshvoz chiqibdi. Jang-u jadallarda qoʻllanadigan sonsiz harbiy hiylalar ustasi Amir Temur xotinining hiylasini sezmabdi.
Bir xotinning hiylasi qirq eshakka yuk degan gapga shundan keyin ishonmay boʻladimi, deyishadi oʻz hikoyalarini yakunlayotib samarqandlik quv chollar ...

7
Bundan oʻn ikki yil muqaddam Bibixonim haqida doston yoza boshlaganimda, qogʻozga tushirgan birinchi yozugʻim ushbu boʻlgan edi: Du doston Dibixonim haqida emas, balki bizning tarixga boʻlgan munosabatimizni belgilash haqidadir.
Doston ustidagi ish afsuski nihoya topmadi. Tajriba kamlik qildimi, boshqa narsa sabab boʻ ldimi... harholda doston chala qoldi. Lekin umidsiz boʻlmadim. Koʻp mart alab dostonga qaytishga urindim. Biroq uddasidan chiqolmadim. Kim bilsin, avvaldan yurishmagan ishning yurishmogʻi, bitmogʻi qiyin boʻlarkanmi?. Lekin kunlarning birida: «Nasrda yozsamchi?»; - degan oʻy miyamda chaqmoqday yarq etdi-yu, negadir koʻnglim yorishib, oʻzimda yoʻq quvonib ketdim. Chunki shu oʻy xayolimga kelganning oʻzidayoq, endi ishim yurishishini, necha yilki fikr-u zikrimni band etib, tinchlik bermay kelayotgan armonli niyatim yukidan qutilajagimni ichki bir sezgi-Ia his etib ulgurgandim.
Ushbuni yozayotib, kechmish voqealarning ayrim oʻrinlarini xayolan toʻldirdim. Shunday ekan, bu yozugʻim faqat Bibixonim haqida emas, balki oʻn ikki yil avval oʻtgan yoshligim, Anhor yoqasidagi bogʻ, Mamat Yusupov haqida soʻylangan afsona hamdir. Afsona esa, bir shoir aytganidek, haqiqat siniqlari; bir yozuvchi aytganidek, izohlab boʻlmas narsalarni izohlashga boʻlgan uril1ishdir.

8
Viktor Vitkovich hikoyasining davomi:
Toshkentdagi amaliy san'at muzeyida saqlanayotgan Bibixonim jasadi bilan bogʻliq voqealar xotimasini menga Oʻzbekiston tarixi va qadimiy me’morchilik san'atining katta bilimdoni Lazar Izrailevich Rempel hikoya qilib •berdi.
Mamat Solihovich Yusupov degan Samarqand tarix muzeyining direktori bar edi... Tanirmidingiz? - dedi u oʻz hikoyasini savol bilan boshlab.
Shu zahoti koʻz oʻngimga qotmadan kelgan kishi surati keldi.
— Albatta, uni yaxshi eslayman. Tarixchi olim edi. Oʻz
ishini juda obdan bilardi. Lekin oʻta kamsuqum edi. Oʻtmish daholari haqida, ayniqsa, Samarqand tarixi haqida hayajon bilan hikoya qilishni suygan kishi boʻlsayam, oʻzi asosan manbashunoslik bilan shugʻullanardi. «Buxoro amirligida ish yuritish va sud qogʻozlari»; mavzusida ilmiy ish yozgani ham yodimda ...
— Ha, ha, xuddi oʻsha odam, - dedi tasdiqlab Rempel. - Men u bilan Buxoro amirligi arxivlarida ishlaganman. Bosh koʻtarmay ishlardi. Dunyoda borligini sezdirmay, birovning koʻnglini ogʻritmay yashaydigan odamlar toifasidan edi... Aynan man a shunday xoksor kishilar ba’zan aqlga sigʻmas gʻaroyib ishlar qiladilarki, eshitib hayratdan yoqa ushlaysan. Bibixonim jasadini Samarqandga - oʻz joyiga qaytargan odam ana shu Yusupov boʻladi, bilsangiz.
Rempelning hikoya qilishicha, Yusupov Samarqand muzeyi direktorligiga tayinlanishi bilan oldindan rejalab yurgan niyati - Bibixonimni oʻz maqbarasiga qaytarish harakatiga tushadi. Bu ishni amalga oshirmaguncha koʻngli oʻrniga tushmasligini, tinch yashay olmasligini oʻzi sezardi.
Shu sababdan olim vaqtni choʻzmay Toshkentga otlandi. Tegishli yuqori tashkilotlarga muzey muhri bosilgan iltimosnomani koʻtarib kirdi. Unda Samarqand tarix muzeyi direktori Mamat Solihovich Yusupovga Bibixonimning moʻmiyolangan jasadini Samarqandga olib kelishga ijozat berishlari soʻralgan edi.
Bu voqea mening Bibixonim bilan uchrashuvimdan soʻng roppa-rosa ikki yildan soʻng - ming toʻqqiz yuz qirq sakkizinchi yili boʻlayotgan edi. Buni qarangki, Yusupov oxiri niyatiga yetadi - ruxsatnoma olib amaliy san'at muzeyiga Samarqand Malikasini soʻrab boradi.

9
«Davomli maktublar»; kitobi bilan tanishib boʻlgach, qoʻshimcha ma’lumotlar topish maqsadida Samarqandga otlandim. Oʻsha kunlar shahar muzeyi direktorsiz qolgan ekan. Muzey direktori oʻrinbosari boʻlgan ayol: «Ukajon, men bu yerda yaqindan beri ishlayapman. Sizni qiziqtirgan savollarga javob berolmasam kerak, deb qoʻrqaman. Yaxshisi, siz Gennadiy Vasilyevichni toping, u kishi muzeyimizning eng keksa xodimi boʻ ladilar»;, dedi.
Oʻsha kuniyoq Gennadiy Vasilyevich Popovni qidirib topdim. Bibixonim bilan Yusupov haqida gap boshlashim bilan qariyaning koʻzlari duvva yoshga toʻldi. Keyin hirqiroq ovoz bilan pichirladi:
— Eh, men Bibixonimni koʻrganman ... Vujudimni hayajon chulgʻadi.
— Bu voqea, - deya soʻz boshladi chol, - Mamat Solihovich Yusupov Bibixonimning mumiyolangan murdasini Samarqandga olib kelgan kunlarning birida roʻy bergan edi... eh, Yusupov ja gʻayratli kishi edi-da. Kam gapirib, koʻp ishlashni yoqtirardi. Dastlab rus-tuzem maktabida savodini chiqargan edi.
Popovni qattiq yoʻtal tutdi. Cholning oriq barmoqlari orasida choʻgʻlanib turgan, papiros kuli yerga toʻkilib, sochilib ketdi. Yoʻtali tingach, negadir gapni butunlay
boshqa yoqdan boshladi: .
— Sen, bola, koʻp gapni bilmaysan. Samarqand muzeyiga kelganimda yoshgina yigitcha edim. Eh, qancha vaqt oʻtib ketdi, - keksayib diydasi yumshab qolgan cholning koʻzlari yana yoshlandi. - Samarqand muzeyidek boy muzey kamdan kam topilardi. AmiI' Temurning, temuriy shahzodalarning shaxsiy buyumlari, liboslari, qurol-yarogʻlari bor edi. Shunday qadimiy kitoblar bor ediki, bezaklarini koʻrsang, hayratdan ogʻiz ochib qolarding. Juda koʻpchiligi tilla quticha - maxsus gʻiloflarda saqlanardi. Bunaqa nodiI' va qimmatbaho buyumlarni umrim bino boʻlib, boshqa hech qaysi muzeyda koʻrmaganman.
Chol jim qoldi. Choʻntagidan yana papiros olib tutatdi. - Eh, bolam, hozir u narsalar muzeyda yoʻq.
Hammasini, ha, ha, hammasini olib ketishdi. «Yaxshi qoʻriqlanmaydi»;, «Ta’mir qilamiz»;, «Koʻrgazmaga kerak»; , degan ming xil bahona roʻkach qilib markaziy muzeylarga, - asosan, Ermitajga, Maskovdagi qurol-aslaha palatasiga tashib ketishdi barini.
Popov endi baralla yigʻlab yubordi. Umrim bino boʻlib keksa odamning yigʻlashini koʻrmagan edim - nima qilishni, qanday ovutishni bilmay dovdirab qoldim. Chol xiyol tinchlandi-da, chuqur xoʻrsinish aralash davom etdi.
— Bibixonimning mumiyolangan jasadi Toshkentda edi. Yusupov uni Samarqandga qaytarib keltirishga qattiq kirishdi. Rosa bir oy Samarqandda, bir haftadan oshiq Toshkentda idorama-idora yugurdi, bechora. Oxiri ruxsat oldi... Zoʻr odam edi. Nihoyat, tashib ketilgan muzey buyumlariyam qaytadigan boʻldi, deb juda quvongan edim. Biroq ming afsuskim, bu narsa hanuzgacha orzuligicha qolib ketdi ...

10
Viktor Vitkovich hikoyasining davomi: Yusupov oxiri niyatiga yetdi - ruxsatnoma olib amaliy san'at muzeyiga Turon Malikasini soʻrab bordi.
Mumiyolangan Malika murdasini aerodromga olib borish kerak edi. Yuk mashinasiga ortay desa, yoʻllar oʻnqirchoʻnqir, qattiqroq silkinib ketsa, jasad sochilib ketishi tayin edi. Aravaga ortish ham yaramaydi. ..
Oxiri Mamat Solihovich mardikor bozoriga tushib, hammol yollashga qaror qildi. «Bibixonimni taxti ravonda olib boraman»;, deb oʻzicha oʻylardi Yusupov Eski shahar bozoridagi ustalarga tobutga moslab zambil yasatar ekan.
Yelib-yugurib toʻrt hammol topdi-da, ularni Shelkovichnaya koʻchasiga - amaliy san'at muzeyiga boshlab keldi. Mumiyolangan murda turgan qutini, «taxtiravon»;ga joylashdi-da, koʻtarib yoʻlga tushishdi. Yusupov:
«Hoy-hoy, astaroq, qattiq silkitmanglar»;, degancha javranib, dunyoning yarmini tebratgan jahongirning jufti haloli jasadini yelkalab borishayotgan azamat hammollar yonida pildirab borar, har daqiqada goʻzal Malika sochilib ketishi mumkinligini koʻz oldiga keltirib yuragi qinidan chiqib ketguday betoqat boʻlardi. Yoʻlda uchragan odamlar yuzlariga fotiha tortishar, ba’zilari yugurib kelib «tobut»; dastasini yelkasiga olmoqchi ~oʻlar, Yusupov esa bunga yoʻl qoʻymagandan keyin unga hayron-hayron qarab uzoqlashardilar. Ammo koʻpchilik beshovlonga, ular koʻtargan taxtiravonga befarq koʻz tashlah oʻtishardi. Buni koʻrib Yusupovning ichi qizir, tobutda kim yotganini jar solih aytishdan oʻzini arang tiyib qolardi.
Hammollar Beshyogʻochga yetib nafas rostlash uchun zambilni yerga qoʻyishganida Yusupovning sabri tugadi, sirni ochdi. U bu yangilik bilan yigitlarni hayratga solishga, ular qanday ulugʻ sharafga muyassar boʻlih kelishayotganidan xabardor qilib qoʻyishga shoshilgan edi. Lekin u bu safar ham ilmga mukkasidan ketgan olimlarga xos soddaligiga borgan va qattiq yanglishgan edi. Yoʻl boʻyi hammol sheriklariga buyrugʻ-u tanbeh herib kelayotgan, oʻzoʻzidan ularga boshliq boʻlib olgan xoʻppa semiz kishi sheriklariga sirli bir qarash qildi-da, oʻrnidan turib soʻz boshladi. Uning ovozi juda xunuk edi. Yoʻl davomida qisqa-qisqa buyruq berishdan nariga oʻtmagani uchun oldin bilinmagan ekan.
— Endi, aka, bizga yo javob herasiz, yo haqimizni ozroq oshirasiz, .- u Yusupovning hayratda dong qotganini koʻrib davom etdi. - Koʻnmasangiz, oʻzingiz koʻtarib ketaverasiz.
Hammollarga Amir Temur bilan Bibixonim haqidagi gʻaroyib voqealarni soʻzlab berishga chogʻlangan Yusupovning dami ichiga tushib ketdi.

11
Tugamagan dostondan:

Tantana va toʻrtinchi hammol haqida hikoya
    Toʻrt hammol koʻtarib borar tobutni,
    Yusupov xotini tuqqandek xursand.
    Choʻntak boʻshligini tamom unutib,
    Yuragi ilohiy xayollarga band.
    Koʻ p kuygan koʻ ksida kezinar titroq,
    Unutdir tashvishlar, unutdir alam.
    Xuddi shoirlardek biroz maqtanchoq,
    Boladek oq koʻngil edi bu odam.
    Uchiday olmadi,
    Tantana bilan
    Hammollarga dedi dilini xushlab:
    - Ey, nodon 'gumrohlar, bilmaysiz bu dam
    K imning tobutini turarsiz ushlab?
    Bu Temur xotini Bibixonimdir,
    Sevimli, oqi/a, goʻ zal xotini.
    Temur harbga ketib, oʻnta xat bitsa:
    Shu xotinga bitgan oʻnta xatini.
    Tobutni zaminga qoʻyar toʻrt «gumroh»;,
    Alanglab olishar: «Bu tush emasmi?»;
    Bu odam yo jinni va yoki ahmoq,
    Biri yaqinlashar: «Hushyormi, mastmi?!»;
    Semiz hammol ay tar: "Temur xotinin
    Koʻtarib yurishga rozi emasmiz!
    Agar haqimizga ozroq qoʻshmasang
    Sening bu ishingni ado etmasmiz!
    Men gapni choʻzmayman, novvoyemasman,
    Puldan qoʻsh, shu zahot yoʻlga tushgaymiz.
    Sen aytgan manzi/ga dam ham olmasdan
    Yelgaymiz, bamisli qushday uchgaymiz!
    Toʻrtinchi hammol - yosh, oriq bir yigit.
    Ularga qoʻshilmay qarab turardi.
    Boshqa hammollarning soʻ zin eshitmay
    Olislarda edi - xayol surardi.
    Musavvir boʻlaman deb qi/gandi ahd,
    Bagʻriga olgandi uni yot shahar.
    Xayolchan koʻ zida balqirdi hayrat,
    Bu hayrat eng toza dillarda yashar.
    Yolgʻiz yetim edi, qon-qardoshi yoʻq,
    Mardikor bozori uni foʻydirar.
    U bilar,' shoir va musavvirni
    Ochlik erkalaydi, toʻ qlik 0' ldirar.
    Maktabda boʻyoqlar berishar - toshdan
    Yasalgllll haykalni tasvirla, deya.
    U boʻlsa, ertaklar tinglab quyoshdan,
    Kallaklangan tutga chizdi madhiya.
    Ustozi suratni koʻrgach baqirdi,
    Soʻngʻqoʻydi,
    «Chiz!»; deya qogʻoz gullarni.
    0' shandan buyon u hammollik qilib,
    Topardi boʻ yoqqa kerak pullarni.
    ... Boshqa hammollarga qarab turdi-da,
    - Qanday soz! - dedi soʻng yoshlanib koʻzi.
    - Akalar, bu ishga pul olsak - kulgu!
    H aqimni olinglar ... Roziman, rozi!
    Semiz hammol kular: - Ahmoqsan, ahmoq!
    Oila boqqanda yaxshi bilarding.
    Balki bizlardan ham chiqib oʻtkirroq,
    Mana shu akangni rosa shilarding!
    Musavvir koʻzida porlagan hayrat
    Zulmatga choʻ karu aylanar dardga.
    Semiz hammol ay tar: - 0' tayotir vaqt,
    Ayting, rozimisiz biz qoʻygan shartga?!
    Yusupov oyogʻi kuygan tovuqdek,
    Aylandi uch ham mol girdidan uch bor.
    Yalindi, tinmadi u chugʻ urchuqdek,
    Baribir barchasi tugadi bekor.
    Yusupov soatni bahridan kechdi,
    Uzatdi, uch hammol bosh chayqadi: -
    Kam! Soʻ ng yerga 0' tirib tuflisin yechdi,
    Keyin yechib berdi Rostumini ham.
    «Shimimni yechaymi?»; - dedi u kulib,
    «Ha, boʻpti»;, - deyishdi, biz tushunamiz.
    Keyinroq ... manzilga yetsak, yecharsiz.
    Ana, endi, aka, yoʻlga tushamiz!"
    Har qanday xalqdayam shunday zotlar bor,
    Pul bilan 0' lchaydi hayotni ular.
    Ularning oyogʻi ostida xor-zor
    Boʻlar ona tuproq, dalalar, gullar.
    Otasi: - Suv! - deya qoʻlin uzatsa,
    - Haqini bering! - deb shoshirgan shular.
    Onasin bonni berib kuzatsa,
    Eng soʻ nggi nonini yashirgan shular.
    Sevgi - pul, Vatan - pul, Qani, keb qoling/
    Sotilar vijdon-u, sotilar imon!
    Ular xiyonatning. makrning quli,
    Ularning koʻ ksida yashamas armon.
    Oh, ular juda koʻp, Vatanin sotgan
    Amir Muzaffarlar - mitti xotiblar. 0' zini asray deb
    Bolasin otgan,
    Otasin 0' ldirgan Abdullatiflar.
    Taxt uchun, fahsh uchun Va mansab uchun
    Elini, dilini xoʻrlagan shular -
    Dinidan voz kechar zarra 0' kinmay,
    0' zona tilini zoʻrlagan shular!
    ... Toʻ rt hammol koʻtarib borar tobutni.
    Yusupov xotini tuqqandek xursand.
    Oyoq yalangligin tamom unutib,
    Shirin orzularga u boʻladi band.
    Yaxshiyam dunyoda Yusupovlar bor,
    Dunyo ham ularning hovuchidadir.
    Vatanning azobi,
    Vatanning dardi
    Ularga merosdir - dil ichidadir.
    Ha, ular juda koʻp Yurtin saqlagan.
    Dushmanga yuzma-yuz turgan shiroqlar.
    Ularning hayoti - zulmat qoʻ ynida
    Abadiyat uchun yongan chiroqlar.
    ...Manzilga yetganda toʻrtinchi hammol
    Mungʻaygan koʻzlarin tikib zaminga
    Shivirlar: - Onamni topdim ... onam - shu ayol...
    Rahmat, koʻp narsani angladim, aka!
    U ketar - koʻ zida bedor uqubat,
    Koʻ zin nuri moziy zulmatin teshar.
    Jaynoqi olmadek boʻlib sukunat
    Shu yigit ohidan uzilib tushar.
    Keyin birdan toʻxtar ... Yomgʻirdan keyin
    Nam tortgan tuproqqa pichoq botadi.
    U rasm chizarkan yonib, entikib,
    Vatan uzra yangi, shan tong otadi.
    U rasm chizadi - uning xayoli
    Olis-olislarga uchib yetadi,
    Hech qachon koʻrmaymiz biz bu rasmni
    Uni koʻr yomgʻirlar yuvib ketadi ...
Bundan ikki yil avval yozila boshlagan dostonning shu parchasini bitayotganimda nima uchundir toʻrt hammolning ichida hech boʻlmaganda biri Yusupovni tushunishi kerak-ku, deb oʻylaganman. Shu sababdan ham boʻlgan voqeaga zid ravishda toʻrtinchi ham mol - boʻlajak musavvir yigit qiyofasini chizishga urindim. Bu mening shunday odamlar hamisha boʻlganiga, bor ekaniga boʻlgan ishonchimdan tugʻilganini tushungandirsiz endi, degan umiddaman ...

12
Bugun Bibixonim deganda koʻpchiligimizning koʻz oldimizda Siyob bozori yonidagi ana shu masjid xarobasi keladi. Bibixonim deganda bir jahongir Temur bobomiz bilan uzoq harbiy safarlar mashaqqatini teng tortgan, deyarli barcha temuriyzodalar tarbiyasi bilan shugʻullangan goʻzal va oqila ayolni emas, mana shu haybatli obidani eslaymiz. Aslida esa masjid olis moziyda Amir Temur Koʻragon jome masjidi nomi bilan atalgan. Chunki uni buyuk hukmdorning oʻzi bosh boʻlib tiklatgan edi.
Gʻiyosiddin Ali guvohlik beradi: «Sakkiz yuz birinchi yil Ramazoni sharif oyining toʻrtinchi kunida (1399-yilning 10 mayida) jome masj idi uchun poytaxtning eng yaxshi joyini (Amir Temur) tanladi. Mashhur ustalar va binokorme’morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar, soʻnggi daqiqada uning poydevorini qura boshladilar»;.
Fasih Xavofiy «Mujmali Fasihiy»;ning sakkiz yuz birinchi yil voqealari bayonida yozadi: «Amir Sohibqiron Hindistondan olib kelgan boylik evaziga Samarqand jome masjidi qurilishini boshladi. (Qurilish) muqaddas Ramazon oyining toʻrtinchi yakshanbasi (1399-yilning 10-mayi)da boshlandi»; .
Abu Tohirxoʻja Samarqandiy oʻzining «Samariya»; kitobida, Samarqandning masjidlari va madrasalari xosiyat va sifatlariga bagʻishlangan bobida quyidagilarni yozadi:
"Amir Temur Koʻragon jome masjidi... shahar ichida, uning shimol tomonida, Hazrati Shoh (Dari Ohanin) darvozasining yaqinidadir.
Amir Temur Koʻragon Hindistonni olgandan keyin, u yerdan oʻlja qilingan oltin, inju va qimmatli toshlarni bir yuz toʻqson bir filga yuklab keltirdi va istadikim, poytaxti boʻlgan firdavsmonand Samarqandda bir jome bino qilgay. Sakkiz yuz birinchi hijriy (milodiy 1399) yilida kuchli va tezishlik ustalarni dunyo tevaragidan yigʻib ish boshladi. Va shunday bir masjidi jome bino qildiki, sahnining sof ishlanishi hushyor dillardan ham mushavvarroq va baland kungiralari oy muqarnasidan bezakli, feruzasimon koshinlari lojuvard, osmonrang, oftobga jiloli zarnigor naqshlari bila goʻzal charx gumbazlariga barobar, baland ovozalik darvozasi «Kimki bu xonayi ka’baga kirdi, omonlik topdi»; (Qur'on. Oli-Imron surasi, 97-oyat) oyatining kaliti bilan ochildi. Har bir yuksak toqlari falak peshotoqida qad koʻtardi. Jomening ravoqi ustida yozilgandurkim: «Amir Taragay oʻgʻli buyuk xoqon Amir Temur Koʻragon sakkiz yuz birinchi yilda ushbu jomening solinishiga amr qildi»;. Jome darvozasining uzorida yozilgandirkim: «Ushbu jomeni bitkazishiga sakkiz yuz oltinchi (milodiy 1404) yilda muvaffaq boʻlindi»;. Ushbu tengsiz bino besh yil orasida ulugʻ xoqon buyrugʻi bilan solinib bitkazildi.
Ushbu jomening eshigi ikki tabaqali boʻlib, xulo (birinj, mis va rux birga qoʻshilib eritilsa xulo boʻlur) quyulgan va fusunkor ustalar jomening kirar yeriga poʻlod qalam uchi bilan juda ham goʻzal tabiatlik naqshlar qilganlar
ekankim Samarqandning buzuqchilik chogʻida yoʻqolgandir. (v. L. Vyatkin taxminicha, bu masjidning darvozalari Ashtarxoniylar hukmronligining soʻnggi yillarida, taxminan XVIII asrning qirqinchi-elliginchi yillarida yoʻqolgan.
]ome eshigi ustida ushbu bayt yozilgan:
    Dar kafi xalq hama makru astu havas,
    Kor dargohi Xudovandi jahon doradu bas.
Ya’ni:
    Xalq kaftida bari ish aldovu havasdir,
    Ish yolgʻiz dunyo egasi Tangrining eshigidadir'.
Zahiriddin Muhammad Bobur ham «Boburnoma»;da ushbu jome masjidi haqida quyidagicha ma’lumotlarni yozib qoldirgan: «Temurbek ... yana Ohanin darvozasiga yovuq, qal'aning ichida bir masjidi jome solibtur, sangin, aksar Hindistondan eltgan sangtaroshlar and a ish qilibturlar, Masjidning peshtoqi kitobasida bu oyatni »;Va iz yarfau ibrohimal-qavoida ilo oxirihi« andoq ulugʻ xat bila bitibturlarkim, bir quruh yovuq yerdin oʻqusa boʻlur. Bu ham bisyor oliy imorattur»;.
Sharafiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»;da ma’lumot berishicha, jome masjidi qurilishida mahalliy ustalaru muhandislardan tashqari Ozarbayjon, Fors, Hindistondan keltirilgan besh yuz sangtarosh ham ishlagan. Ali Yazdiy yozadi: «Agar osmon gumbazi uning takrori boʻlmaganda, bu gumbaz dunyoda yagona boʻlardi, agar somon yoʻli peshtoqining takrori boʻlmaganda, bu peshtoq dunyoda yagona boʻlardi»;. Mazkur atoqli muarrix yana quyidagilarni xabar qiladi: "Onhazrat (Sohibqiron) bu diniy ishni oxiriga yetkazishga ishtiyoq va gʻayratining zoʻrligi tufayli shaxsan oʻzi tez-tez imorat qurilishida hozir boʻlardi. Hatto, oʻsha muddat davomida aksar vaqtini qurilayotgan masjid yaqinidagi Xonim (Bibixonim) madrasasida va Tumon ogʻo honaqosida oʻtkazardi. Xalqning dodiga yetish va rioyatparvarlikka taalluqli ishlarni ham u koʻpincha shu yerda amalga oshirardi. Shu tarzda shohona iltifot sharofati bilan masjidning oliy kungiralari quruvchisining qadr-u qiymati yangligʻ Kayvon ayvonining toʻsinlariga yetishdi. .. Toshlardan toʻrt yuz sakson ustun taroshlandi. Ularning har birining uzunligi yetti gazga teng kelardi. Baland shifti va ajoyib forshining hammasi taroshlangan tosh taxtachalar bilan bezatilgan. Shu tariqa, (masjidning) farshidan tepasigacha boʻlgan balandligi oʻn gaz edi...
Uning toʻrt ruknining har birida bittadan minora qad koʻtardi. Bayt: Ular osmonning har tarafiga ovoza taratib: «Obidalarimiz (avlodlarga) bizning kimligimizdan dalolat beradilar»; nidosini olamning toʻrt rukniga yangratdilar.
Yetti ma’dan qotishmasidan ishlangan ulkan darvozasining sadosi yetti iqlim obidalari (duosini) Dotussalom (Bagʻdod)ga yetkazib turadi, aylana devorining ichki va sirtqi tomonlari hamda toqlarining yuzasi toshga oʻyilgan kitoba (yozuv)lardan ziynat topgan, «al-Qahf»; surasi va boshqa Qur'on oyatlari harflari ham kalimalarining nurli aksi ularda jilolangan ... "
Abdurazzoq Samarqandiy «Matlayi saydayn va majmayi bahrayn»; asarida yozadi: «Basra va Bagʻdod ustalari masjidning darvoza va eshiklarini, oʻrindiqlarini tayanch va shon-shavkat maskani qildilar, har joyning oʻlchamiga qarab shoyi va gilamlar tortdilar. Xalaf ustalari gumbaz ichkarisida. toʻnkarilgan osmondagi yulduzlarga monand tillarang qandillarni yozdilar»;.
lome masjidi toʻrt ulugʻvor imoratdan: katta masjid, ikki kichik masjid va haybatli peshtoqdan iborat boʻlib, ular toʻrtburchakli hovlida joylashgan va hovlining toʻrt burchida toʻrtta minora qad koʻtargan. Besh ming kvadrat metr sahnli hovli 470 ustunga oʻrnatilgan gumbaz bilan yopilgan. Yodgorlik joylashgan maydonning umumiy sahni 167x 1 09 metrni tashkil qilgan. Masjid burchaklaridagi minoralarning balandligi 31 metrni tashkil qilgan. Bugungi kunda yolgʻiz shimoli-gʻarbiy burchakdagi minoraning yarmicha qismi saqlanib qolgan. lome ravoqining ikki ehetidagi minoralar balandligi 51 metrni tashkil qilib, bugungi kunda faqat janubiy tarafdagisining ma’lum qismi saqlangan. Katta masjid minoralarining balandligi 43 metr boʻlgan. Bizgacha ularning xarobasi yetib kelgan. Masjid devorlarining qalinligi 4-4,5 metr boʻlib, pishiq gʻishtdan ishlangan.
Endi jome masjidi peshtoqi haqida ma’lumot beraylik.
Peshtoqning eni va boʻyi 45 metrga yaqin boʻlgan, bugungi kunda saqlanib qolgan qismining balandligi 33 metr, kengligi 46 metro Haybatli peshtoq oʻrtasida kengligi 18,8
metrli ravoq bor, ichki tomondayam kichikroq ikkinchi ravoq oʻrnashgan. Unda marmar hoshiyali darvoza boʻlgan. Bu darvoza bitiklari xususida oldinda aytib oʻtgan edik.
Peshtoqning yon qatorlarida ikkita aylanma zina boʻlgan. Zinadan yuqoriga - kungura ravoqli maydonchaga chiqilib, undan minoraga oʻtilgan.
Toʻrt ulugʻvor bino, burchaklarida toʻrt minora yuksalib turgan bu Turkiston me’morchiligining oliy namunasi boʻlmish obidadan bugunga kelib bir-biri bilan bogʻlanmagan oltita boʻlak saqlanib qolgan. Toʻrt yuz sakson ustunli ayvon, binolar va minoralarning bir qismi oʻtgan asr oxirida roʻy bergan zilziladan zarar koʻrgan. Xalqimizning buyuk tafakkuri namunasi boʻlmish bu obidaga asosiy zarar bosqinchi rus qoʻshinlarining 1868-yilning savr oyi boshida Choʻponota tepaligiga oʻrnatilgan sanoqsiz toʻplari oʻqlaridan yetgan.

13
«Shavkatli»; rus qoʻshinining Samarqandni toʻpga tutishi bu «madaniyatli»; istilochilarning. insoniyat taraqqiyoti beshiklaridan biri boʻlmish ona yurtimiz madaniy merosiga nisbatan qilingan zugʻumlarining boshlanishi yoki xotimasi emas edi. Zero, ular bu qonli bosqin davomida faqat Samarqandni emas, shu bilan birga Avliyoota, Toshkent, Xiva, Andijonniyam juda qattiq toʻpboʻron qilganlari bir qator tarixiy hujjatlarda qayd etilgan. Shaharlarni zabt etish davomida, ya’ni harbiy harakatlar paytida urushning vahshiy qonunlarini nazarda tutib haligidaqa toʻpboʻronliklar, vayronaliklarni «oqlash»; mumkindir. Biroq oʻlka zabt etilgandan soʻng ham davom etgan gʻoratkor jinoyatlarni qanday baholash mumkin? Oʻsha davr tarixiy bitiklaridan, shu jumladan, mutaraqqiy rus ziyolilari maqolalari chop etilgan demokratik matbuot guvohliklaridan shu narsa ma’lumkin, Samarqand Chor Rossiyasi imperiyasi tasarrufiga kirgach, shaharda xoʻjayinlik qilgan rus harbiylari qadimiy maqbaralarni talaganlar, koʻhna mozorlarda, xususan, Afrosiyob mavzesida noqonuniy, aniqrogʻi oʻgʻrincha qazishma ishlari olib borib, qabrlarni talash, talon-taroj qilish bilan shugʻullanganlar.
Shu oʻrinda xuddi mana shu yillari vayron qilingan yodgorliklar haqidagi hikoyamni bir yodgorlik - tarixda «Qutbi chahordahoʻm»; nomi bilan mashhur boʻlgan maqbara qismati bilan toʻldirmoqchiman. Bu maqbara haqida Abu Tohirxoʻja Samarqandiy quyidagilarni yozib qoldirgan: «Bu kishining (ya’ni maqbarada yotgan kishining) oti Shayx Nuriddin Basirdir. Undan »;Sizning zamoningizda qutb kimdir?« deb soʻraganda, u: »;Birodarim Abdullo oʻn uchinchi qutbdir, biz oʻn toʻrtinehimiz«, -deb javob beribdilar. Shuning uchun »;Qutbi ehahordahoʻm« deb dong ehiqargan. Shuning uchun »;Basir« deganlarkim, u kishi onadan soʻqir tugʻilgan boʻlsa ham valiylik nuri bilan barcha koʻrgiliklarni koʻrar edi. U qutblar orasida oʻn toʻrt kechalik toʻlgan oydek edi. Shunga koʻra oʻzini oʻn toʻrtinehi qutb ataydi. U Shayx Zayniddin Kuyi Orifoniyning xalifasi boʻlib, undan tarbiya topib qabul darajasiga yetgan. Shayxlikda tugallanib, eng soʻnggi bosqichga yetgaeh (Avliyolikning yettita darajasi boʻlgan - X.DJ, yoʻlboshehisining gʻaybiy ishorati yuzasidan, onasi bilan birga Noʻshkentdan Samarqandga koʻchib kelibdi. .. Samarqandga kelgach, Novadon bulogʻining yoqasida Koʻyi Choʻpononda (Choʻponotada - X.DJ sabzarang yoki »;Masjidi kabud« va turklar »;Koʻk machit« deb ataladigan masjidda qoʻnib, shunda oʻrnashibdir. Zikrni jahriya yoʻli bilan ay tar ekan ... U olti yuz qirqinchi (1242) yilda oʻldi. Boshqa manbada 646 (1248-yilda - X.DJ. Gavdasini Novadon bulogʻining yoqasiga koʻmdilar. Aytadirlarkim, Qutbi chahordahoʻmning qutlugʻ mozori Novadon boʻyida, ark tashqarisida ekan. Amir Temur Koʻragon Abu Sa’id bin Burhoniddin Sogʻarjiydan (Ruhobod maqbarasi Burhoniddin Sogʻariynikidir -- X.DJ oʻz ishlarining oldinga borishi uehun ruhoniy yordam soʻraganda, Shayx Nuriddin (Qutbi ehahordaxoʻm) qabrini ziyorat etishga buyuribdi. Shu shayxning buyrugʻi boʻyicha Amir Temur Qutbi chahordaxoʻm mozorini Samarqand arkiga kirgizib, qabri ustida goʻzal va yuksak bir bino soldirgan va gumbazining ustiga oltindan bir qubba yasatib oʻrnatgan ekan ... Amir Temur kechalari shul mozorning tevaragida aylanib yurar ekan»;.
N. I. Veselovskiy tomonidan 1904-yili Peterburgda chop etilgan «Samariya»;ning boshidagi soʻzda keltirilgan samarqandlik mullo Mir Nizomiddin hikoyasi mana shu goʻzal obida qanday vayron etilgani haqidadir: "Eski tarix kitoblaridan ma’lumki, Qutbi chahordahoʻm nomi bilan mash-
hur Shayx Nuriddin Basir. .. oʻz vasiyati boʻyicha Novadon arigʻi yaqinida, Samarqand iehida, kunehiqar tomonida koʻmilgan. Ming ikki yuz sakson toʻrtinehi (1868) yilda Buxoro amiri va rus qoʻshini orasida boʻlgan urush natijasida amir qoʻshini qoehib, Samarqand rus qoʻshini qoʻliga kirdi. Hijriy ming ikki yuz toʻqson yettida (1881) ruslar Amir Temur tomonidan Qutbi ehahordahoʻm mozori ustida solingan koshinlik goʻzal va yuksak binoni miltiq dorisi (dinamit) bilan tubidan uehirtirib buzdilar va qabr yerini Tuproqqoʻrgʻon atalgan qoʻrgʻon (krepost)ga kirgizdilar. Shuning uehun yuqorida yozilgan yilda bu satrlarni yozuvehi men -- Samarqand qozisi mullo Mir Nizomiddin Qutbi ehahordaxoʻm suyaklarini viloyat hokimiga iltimos va iltijo qilib, Abbos oʻgʻli Qusam mozorining gʻarbiy-shimolida, Doniyol mozoriga boriladigan katta yoʻl yoqasida, mozorning xizmatehilari va shipirguvehilari yordami bilan koʻehirib koʻmdik".
Bu hikoyaga izoh ortiqeha. Faqat «iltimos va iltijo qilib»; degan soʻzlarda qanehalik mung va noehorlik borligi, bu mung bizga meros boʻlib qolganini aytib oʻtishdan oʻzimni tiyolmayman ...

14
Bir paytlari toʻrt yuz sakson ustunli yopiq ayvondan iborat, bugun esa qurilish maydoniga aylanib qolgan Amir Temur ]ome masjidi hovlisining oʻrtasida marmar toshdan yasalgan ulkan lavh (Qur'on qoʻyiladigan maxsus kursi) bor. Lavh dastlab katta masjid binosi ichida boʻlgan, taxminan 1875-yilda bu bino gumbazining qulashidan xavflanib, tashqariga - hovli oʻrtasiga ehiqarib qoʻyilgan. U nafis hoshiyalar, muqarnaslar, islimi naqshlar va yozuvlar bilan bezalgan. Lavh jahongirning nevarasi, buyuk mutafakkir va olim Mirzo Ulugʻbek farmoniga binoan yasalgan. Toshkursi ehetiga «Sultoni azim, oliy himmatli xoqon, din-diyonat homiysi, Hanafiya mazhabining posboni, aslzoda sulton, ibn sulton, amiri moʻmin Ulugʻbek Koʻragon»; degan yozuv bitilgan.
Bu lavh tosh Ulugʻbek mirzo 1425-yili Moʻgʻuliston ustiga qilingan harbiy yurishdan olib qaytgan ueh toshning biridan, Amir Temur Shorn bosqinidan olib qaytgan xalifa hazrati Usmon Qur'oni uehun maxsus yasalgan. Bu haqda «Samariya»; shunday guvohlik boʻldi: «Samarqandda xalifa hazrati Usmon »;Qur'on«i bor va xalifa shu Qur:onni oʻqib turgan ehogʻida shahid qilingandir. Xalifaning toʻkilgan muborak qon izi ham shu Qur'onning betida bor. Ushbu Qur'onni Amir Temur Koʻragon keltirib oʻz dahmasiga qoʻygandir. Viloyatning buzuqehilik ehogʻida u yerdan olinib, Xoʻja Nosiriddin Ubaydulla Ahror madrasasi Madrasayi Safed (»;Oq madrasa«)ga qoʻyildi. Qur'on kiyik terisiga kufiy xat bilan yozilgan. Xalifa Usmonning qutlugʻ qoni qora-qizil tusda koʻrinib turibdir»;.
Usmon ibn al-Affon (644-656-yy.) uehinehi xalifa boʻlgan. Mashoyixlar Paygʻambarimizning ikki qiziga dastlab Ruqiyaga, uning vafotidan soʻng esa Ummu Qulsumga uylangani uehun hazrati Usmonni «Ikki shams egasi»; deb atalgan. Xalifa Usmon Paygʻambarimiz oʻlimidan keyin ogʻizma-ogʻiz koʻehib yurgan Qur'on matnlarini bir joyga toʻplab, yagona mukammal matnni yaratgani bilan islom tarixida nom qoldirgan. U kotib Muhammad Zayd ibn Sobit koʻmagida va Paygʻambarning tirik safdoshlari guvohligida Qur'onning yagona nusxasini tuzib ehiqdi. Soʻng yagona nusxadan bosh nusxa koʻehirib Makka, Madina, Damashq, Kufa va Basra shaharlarida saqlashni buyurgan. AsI nusxa xalifa ixtiyorida qolgan. Xalifa Usmon oʻldirilgandan soʻng koʻp oʻtmay, mana shu asl nusxa yoʻqolgani ma’lum. Koʻhna bitiklar yillar oʻtib uning goh u, goh bu shaharda paydo boʻlgani haqida hikoya qiladilar.
Abu Tohirxoʻja Samarqandiy hikoyasidagi Xalifa Usmon Qur'oni Samarqandga qanday kelib qolgan. Bu haqda ueh xil taxmin bor. Birinehi taxminga qaraganda uni X asrda yashagan, oʻsha davrning nufuzli diniy arbobi Abu Bakir Kaffol ash-Shoshiy Bagʻdoddan Movarounnahr tuprogʻiga olib kelgan. Ikkinehi taxmini Xoʻja Ahror madrasasida saqlanganidan boʻlsa kerak, ushbu Qur'onni Xoʻja Ahror shogirdlaridan biri (Hatto, ba’zilar Xoʻja Ahrorning oʻzi deyishadi) Makkaga hajga borib, qaytayotganda Kustantiyada turk sultonini (boshqa ma’lumotlarga qaraganda xalifani) davolab, evaziga shu muqaddas kitobni soʻrab olgan, deyishadi. Uehinehi taxmin tarafdorlarining fikricha, "Xalifa Usmon Qur'onini, yuqorida Abu Tohirxoʻja Samarqandiy yozganidek, Amir Temur Shorn yoki Iroq yurishidan oʻz poytaxtiga olib kelgan.
Xalifa hazrati Usmon Qur'onning asl egalari-- musulmonlarga qaytarib berilishi bilan bogʻliq koʻp xabarlarda bu uch taxmin koʻp takrorlandi. Xoʻsh, bu taxminlarning qay biri haqiqatga yaqinroq. Kamina uchinchi taxmin tarafdori. Men uchun bu taxmin emas, balki ayni haqiqatdir. Mening bu fikrimni tasdiqlaydigan asosiy dalil Amir Temur ]ome masjidi may don id a saqlangan lavh toshdir. Birinchidan, xalifa Usmon Qur'onining Mirzo Ulugʻbek yasatgan lavh toshga oʻz haybati bilan mos kelishi, uning Amir Temur zamonida Samarqandga olib kelinganini tasdiqlaydi. Bu eng avvalo Xoʻja Ahror yoki uning shogirdi haqidagi taxminni yoʻqqa chiqaradi. Chunki Xoʻja Ahror Mirzo Ulugʻbek oʻlimidan keyin, Abusaid mirzo taxtda oʻtirgan yillarda Samarqandga kelib, qoʻnim topgan edi.
Ikkinchidan, xalifa Usmon qoni sachragan muqaddas kitobning taqdiri, garchi yirik diniy arbob boʻlganiga qaramay, Abu Bakir KaHol ash-Shoshiy qoʻlida emas, balki oʻsha davr hukmdorlari ixtiyorida boʻlgani shak-shubhasiz. Xuddi shu sababdan ham ishonch bilan aytish mumkinki, oʻzini xastalikdan xalos etgani uchun in'om etish, haUo turk sultonining diliga ham sigʻmasa kerak. Qolaversa, ikkinchi taxminni tasdiqlaydigan voqea Xoʻja Ahror tarjimayi holi mufassal yozilgan «Rashahot»; kitobida uchtamaydi. Shu sababdan ham «Samariya»;da keltirilgan rivoyat toʻgʻri boʻlib, Amir Temur uni Shomdan qilich zoʻri bilan keltirgani haqiqatga yaqinroq.
1868-yilning bahorida Samarqand bosqinchi rus qoʻshinlari tomonidan zabt etilgach, hayal oʻtmay viloyat hududida tuzilgan Zarafshon okrugining boshligʻi generalmayor Abramov bu noyob va bebaho boylikni qoʻlga kiritishga jiddiy kirishadi. Ochigʻini aytish kerak, Samarqand ulamolari bunday talonchilikdan norozi boʻlib, qattiq qarshilik koʻrsatadilar. Qur'onni yashirishga urinadilar. Biroq bosqinchi general uni zoʻravonlik bilan besh yuz qoʻqoniy (taxminan 100 soʻm. Efron-Brokgauz qomusida 150 soʻm deb yozilgan) evaziga «sotib»; olib, Toshkentga - Turkiston general - gubernatori fon Kaufmanga joʻnatadi.
Fon Kaufman boʻlsa oʻz navbatida 1869-yilning 24oktabrida Xalifa Usmon Qur'onini Peterburgdagi imperator kutubxonasiga tortiq qiladi va buning evaziga imperatorlik kutubxonasining faxriy a’zoligiga saylanadi.
Peterburgga keltirilgan Qur'on oʻsha davrning yirik rus
olimlari diqqatini tortdi. Uning dastlabki peleografik tahlili rus arabshunosi A.F. Shebunin tomonidan amalga oshirildi va bu oʻrganish natijasida Qur'onning haqiqatan ham VII asrda koʻchirilgani ma’lum boʻldi. 1905-yilda ellik nusxada Xalifa Usmon Qur'onining faksimile nashri bosilib chiqdi.
1917-yilning soʻnggi oyida Peterburgda oʻtkazilgan mahalliy musulmonlar syezdi Milliy masalalar Xalq nozirligiga murojaat qilib, tabarruk yodgorlik boʻlmish Xalifa Usmon Qur'oni musulmonlarga qaytarilishini soʻradi. Oradan koʻp oʻtmay, Qur'on Ufa shahriga - Butunrossiya musulmonlar kengashi ixtiyoriga joʻnatildi. 1924-yilda Qur'on dastlab Toshkentga, keyin esa oʻzining eski oʻrni Samarqanddagi Xoʻja Ahror masjidiga qaytarildi. Oradan 17 yil oʻtgach Qur'on yana Toshkentga olib kelindi va qariyb yarim asr davomida Oʻzbekiston Xalqlari tarixi muzeyi yertoʻlasida saqlandi.

15
Viktor Vitkovich hikoyasining davomi: Yusupov hammollarga bor-yoʻq pulini, kamiga soat-u kostumini ham berib, muUahamlarni arang koʻndirdi va ming bir gʻavgʻo bilan qoʻnalgʻaga yetib keldi. Endi samolyotga chi pta olishi zarur edi. Bir haftalik yugur-yugurda sillasi qurigan Yusupovning birinchi marta omadi yurishdi. Qoʻnalgʻa boshligʻi tarixdan uncha-muncha xabardor kishi ekan:
Yusupovning iltimosini eshitishi bilan: «Bu yogʻini bizga qoʻyib bering, boplaymiz»;, - dedi-yu, «boplash»;dan old in Bibixonimni koʻrsatasiz, deb turib oldi. «Yoʻq!»; - deyishning iloji yoʻq edi, Yusupov noiloj koʻndi. Qosh qoraymoqda edi. Qorongʻi tusha boshlaganini koʻrib, Yusupovning dili baUar xufton boʻldi. Odamlar tiqilib ketgan qoʻnalgʻa binosining ichi gʻira-shira yoritilgan, havosi dim, tamaki tutuniga toʻlgan - bunday doʻzaxda tunni oʻtkazish u yoqda tursin, bir lahza turishning oʻzi azob ekanligini bilib, Yusupov aeroport boshligʻini Bibixonim jasadi yotgan ombor tomonga boshlab ketdi.
Temurning suyukli xotini jasadini koʻrish baxtiga muyassar boʻlganidan mamnun boshliq va’dasining ustidan chiqdi: baqirib-chaqirishlarga qaramay, turli vaj-korson topib, bir necha yoʻlovchini reysdan qoldirdi, Yusupov Bibixonimni samolyotga joyladi. Oʻsha yillarning eng mashhur samolyoti LI-2 samarqandlik tarix jinnisini yetti kun yugurtirgan poytaxtni pastda qoldirib, yarim dunyoni zir titratgan jahongirning mashhuri olam poytaxti, sayqali zamin atalmish Samarqandga qarab uehdi.
Yusupov baxtiyor edi, ammo hali oldinda uni qanehalar tashvish-u gʻalvalar kutayotganidan bexabar edi.

16
Bibixonim haqida ikkinchi afsona: Jang-u jadal bilan olingan mamlakatlardan birining aholisini itoat qildirolmagan Temur tashvishga tushib qoldi. U ehora topolmay vazirlarga maslahat soldi. Ular ham yetti kechakunduz oʻylab iloj topolmadilar.
Amir Temur jang-u jadallar bilan yana bir yangi mamlakatni zabt etdi va davlatni boshqargan eski amaldorlarni oʻrnida qoldirib boshqa yurt ustiga yurish boshladi. Ammo zabt etilgan mamlakat xalqi jahongir qoʻshinlari ketishi bilan gʻavgʻo boshladi. Ular oʻzlarining amaldorlariga boʻysunishdan bosh tortib, isyon qilishar, qilichlar jarangi toʻxtamas edi.
Amir Temur oʻylanib qoldi. Yetti kecha-kunduz oʻyladi, oxiri Samarqandda qolgan oqila xotini nomiga maktub bitib, chopari bilan Movarounnahr sari yoʻlladi.
Chopar ham qishlogʻ-u kasabada ot almashtirib, uyqu-yu oromni unutib tun-u kun yoʻl bosdi. Samarqandga yetay deganda, nafas rostlash uchun bir manzilga qoʻndi. Choy ichib turib birdan oʻyga toldi. «Amir Temur Bibixonimni anchad-an buyon koʻrmagani rost. Bu xatda Sohibqiron xotiniga bagʻishlab gʻazal bitgan boʻlsa, ajabmas. Oʻqib koʻrsam bilib oʻtirishibdimi?»; - debdi-da, xatni ochib koʻribdi. Oʻqisa, gʻazal emas, bor-yoʻgʻi ikki jumla: «Olgan mamlakatimning xalqini itoatda tutmoqqa kuchim yetmayapti. Qanday maslahat berasan?»; - degan yoziq bor ekan.
Chopar Samarqandga yetib kelib, Koʻksaroyga kirib maktubni Bibixonimga topshiribdi. Oqila ayol emasmi, malika xatning ochilganini darhol sezibdi. «Agar javob yozsam bu jonidan toʻygan yana oehib oʻqishi turgan gap. Shunday qilishim kerakki, aytadigan gapimni Sohibqironga bu oʻz ogʻzi bilan yetkazsin. Lekin nima deganini oʻzi anglamasin»;, - deb oʻylabdi malika.
Shundan keyin Bibixonim xizmatehilarni ehaqirib, borib falon yerdagi ehakalakzorning bitta daraxtini qoldirmay qirqib tashlanglar, deb buyuribdi. Choparniyam ularga qoʻshib joʻnatibdi. Xizmatehilar borasolib ehakalakdagi daraxtlarni bitta qoldirmay qirqib tashlashibdi. Shundan soʻng Malikadan: «Endi yerni tekislanglar»;, degan buyruq kelibdi. Xizmatehilar toʻnkalarni qoʻporib, ehakalak oʻrnini tep-tekis shudgorga aylantirib qoʻyibdilar. Uehinehi kuni Bibixonimdan tekislangan yerga yosh nihollar ekish haqida farmoyish kelibdi. Nihollar oʻtqazilayotganda Bibixonimning oʻziyam kanizaklarini boshlab yetib kelibdi va boshqalarga qoʻshilib nihol ekibdi. Bu ishlar tugagaeh, Bibixonim ehoparni ehaqirib:
— Yoʻlga ehiqadigan vaqting boʻldi, otlan, -debdi.
Chopar hayron boʻlibdi:
— Sohibqironga javob yozmaysizmi? - debdi. Bibixonim:
— Yoʻq, yozmayman. Sen sohibqironga bu yerda koʻrganlaringni bir boshdan hikoya qilib bersang, kifoya.
Chopar yana har qishlogʻ-u kasabada ot almashtirib, bir oy deganda manzilga yetibdi. Otidan sakrab tushib, uni koʻzi toʻrt boʻlib kutayotgan Amir Temur oldida bosh egibdi.
— Xoʻsh, xat keltirdingmi? - debdi Amir Temur.
— Yoʻq, malikam javob yozmadilar, faqat bu yerda
koʻrganlaringni bir boshdan gapirib bersang kifoya, deb aytdilar, - debdi ehopar hukmdorning koʻziga tik qarolmasdan. .
Amir Temur shu zahoti ehoparning qilmishini anglabdi.
Biroq oʻzini sezmaganga olib, buyuribdi: - Xoʻsh, nimalarni koʻrding, ayt!
Chopar Samarqandda koʻrganlarini bir boshdan: toʻqaydagi daraxtlarni qirqib, toʻnkalarini qoʻporib, yerni tekislab yosh nihollar oʻtqazganlarini gapirib beribdi. Amir Temur Bibixonimning unga nimalarni yetkazmoqehi boʻlganini anglabdi. Anglabdi-yu quvonib ketganidan, ehoparni jazolash lozimligini ham unutib yuboribdi.
Bibixonim jahongir eriga u bosib olgan mamlakat aholisini itoatda saqlash uehun oʻsha yurtning mansabdor oqsoqollarini xizmatdan butunlay ehetlatib, ularning oʻrniga yoshlarni tayinlash haqidagi maslahatini mana shu tarzda yetkazgan ekan.
Amir Temur Bibixonim aytganidek ish tutibdi. Tobe qilingan mamlakatning oliy mansablarida oʻtirgan hamma oqsoqollarni - birini quvib, birini oʻldirib, birini zindonga solibdida, ularning oʻrniga yoshlardan qoʻyib ehiqibdi. Tez orada mamlakat aholisini boshini itoatda tutadigan boʻlib qolibdi.

17
Xalq oʻrtasida Bibixonim nomi bilan mashhur boʻlgan malikaning asli ismi Saroymulkxonim edi. Uning hayot yoʻli haqida tarixiy manbalardan biri boʻlmish Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlayi sa’dayn va majmayi bahrayn»; asarida yozilishieha, Saroymulkxonim ehingiziylardan boʻlmish Chigʻatoy avlodiga mansub Qozonxonning qizi boʻlib, besh yoshida otasidan yetim qolgan. Mashhur rus olimi V. Bartold ham Qozon ismli xon qizi haqida ma’lumot beradi. Shu sababdan ham, ya’ni Chingizxon avlodidan boʻlgani uehun ham Saroymulkxonim Amir Temur saroyida kaUa izzat-ikromda boʻlgani shak-shubhasiz. Shu yerda ta’kidlab oʻtish kerakki, bu davrga kelib Movarounnahrda oʻrnashib qolgan moʻgʻullar bilan Moʻgʻulistondagi moʻgʻullar orasidagi tafovut koʻpayib, mahalliy xalq - turkiylar tarkibiga singib keta boshlagan edilar. Shu sababdan ham moʻgʻul aslzodalari oʻz shajaralarini muqaddas tutib, saqlab yurishlariga qaramay ular turkiy hukmdorlarga qaram boʻla boshlagan edilar. Turkiy hukmdorlar esa Chingizxon avlodlari bilan quda tutinib, oʻzlarining taxtga boʻlgan da’volarini oʻsha davr qonunlaridan kelib ehiqib mustahkamlaganlar. Amir Temur ham Bibixonimga uylangani tufayli «Koʻragon»;, ya’ni «xonning kuyovi»; unvonini olgan. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Saroymulkxonim amir Husayn ibn amir Musallab ibn amir Qozogʻonning xotini boʻlib, yetti yuz yetmish birinehi (1369) yilda Amir Temur Movarounnahr taxtini egallash yoʻlida raqibi boʻlmish amir Husaynni oʻldirgandan keyin uning zavjasiga uylangan.
Agar tarixiy ma’lumotlarga asoslanib, Qozonxonning 1347-yilda vafot etgandan kelib ehiqib, yuqorida keltirilgan Abdurazzoq Samarqandiying Bibixonim besh yoshida otasidan yetim qolgani haqidagi ma’lumotni inobatga olsak, Saroymulkxonim 1342-yilda. ya’ni hijriy 742 -743yillarda tugʻilgan deb qarash mumkin.
Tarixiy manbalarda Amir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan harbiy yurishida Bibixonimning u bilan birga boʻlgani haqida ma’lumot beriladi. Hamda oʻsha safar davomida Sultoniyada Temurning oʻgʻli Shohruh ikki farzand koʻrgani - xotini Gavharshodbegimdan Ulugʻbek mirzo (Muhammad Taragʻay), ismi bizga noma’lum boʻlgan xotinidan esa Ibrohim Sulton tugʻilgani ma’lum qilinib, jahongir saroyida oʻrnatilgan an'anaga muvofiq bu shahzodalar Saroymulkxonim tarbiyasiga topshirilgani aytiladi. Malika Amir Tcmurning Hindiston, .turk sultoni Yildirim Boyazid va Misr sultoni Nosidddin Faroj ustiga qilgan yurishlaridayam birga boʻlgan.
Fasih Havofiy «Mujmali Fosihiy»;da yetti yuz sakson toʻqqizinehi (1387) yil voqealari bayonida Amir Temurning Koʻkeha Tengizda turganida uning oldiga Shohruh sulton bilan Xalil Sultonni olib Saroymulkxonim kelgani haqida ma’lumot beradi. Bu esa oʻz-oʻzidan Temurning bareha farzandlari va nabiralari murgʻakligidayoq Saroymulkxonim ixtiyoriga - oqila malika tarbiyasiga berilgani haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi. Uning tarbiyasini olgan Shohruh Sulton, Xalil Sultonning san'at va adabiyotga, Mirzo Ulugʻbekning ilm-u fan va adabiyot-u musiqaga mchr qoʻyishidan yana shunday xulosaga kelish mumkinki, Saroymulkxonimning oʻzi ham ma’rifatli va fozila ayol boʻlgan.
Saroymulkxonim faqat ehingiziy xonlar avlodi boʻlgani uehungina emas, ayni paytda aynan fozila va oqila ayol boʻlganidan ham Turon hukmdorining mehr-u muhabbatini, hurmat-u e’tiborini qozongani. shubhasizdir. Jahongir boshqa xotinlaridan koʻra koʻproq aynan shu kaUa xotinini oʻz harbiy yurishlarida hamroh qilishi sababini ham Saroymulkxonimning mana shu fazilatlaridan izlash lozim.
Oqila malikaning saltanatni boshqaruv ishlarida, qurultoylar-u oliy majlislarda davlat ustunlari boʻlmish amirlar bilan teng qatnashish huquqiga ega boʻlganini Amir Temur saroyiga tashrif buyurgan Kastiliya elchisi Ryui Gonzales de Klavixo ham tasdiqlaydi. Klavixo oʻzining «Samarqanddagi Ami,r Temur saroyiga sayohat kundaligi»;da shunday yozadi: «Temurbek Samarqandga yurish qilib, uni zabt etadi, hokimiyatni qoʻlga olib, shohning xotiniga uylanadi. Endilikda bu ayol Temurbekning bosh xotini hisoblanadi. Uni Kan'o, ya’ni ulugʻ malika deb ataydilar. Kan'o yoki Kan'on - Temurbekning katta xotini, xonim, ya’ni Malika Qozonxonning qizi, amir Musoning singlisi edi. Temurbek uni Husayn haramxonasida qoʻlga oldi. Uning haqiqiy ismi Saroymulkxonim boʻlib, uni Mehribona deb ham ataydilar. Uning oʻgʻli Shohruh pirovardida Temurbek saltanatining vorisi boʻldi»;.
Boshqa bir lavhada ispan elchisi bu fikrni yana qayta uqtiradi: «Shohning katta xotini Saroymulkxonim deb ataladi. Saroymulkxonimning saroyidagi nomi Bibixonimdir. U Suriya, Eron podshohi Axinxon (Sulton Qozonxon)ning qizi edi»;.
Kastiliyalik mehmon oʻz hikoyasi davomida Bibixonimni goh Turon hukmdori Ovrupo davlatlarining elchilarini qabul qilgan marosimda, goh Amir Temur uyushtirgan toʻy-tomoshada qatnashganligi haqida yozadi. Bu gʻaroyib sayohatnoma Bibixonimning yagona tasviri keltirib oʻtilgani bilan gʻoyat qimmatlidir. Ryui Gonzales de Klavixoning goʻzal malika haqidagi ajoyib hikoyasini oʻqiylik:
" ... Shohning katta xotini Kan' o chodirlar yonidagi saropardalarning biridan chiqib keldi. Saroymulkxonim quyidagicha kiyingan edi: ustida zarhal bilan tikilgan, uchlari yerga sudralib turgan uzun va keng, yengsiz va yoqasiz qizil shohi koʻylak. Koʻylak belidan kesib toraytirilmagan holda etagigacha juda kengayib borgan. Malika oson yurishi uchun koʻylagi etagini oʻn besh nafar ayol koʻtarib borardi. Malikaning yuziga oftobdan saqlanish uchun oq upa shu qadar koʻp surtilgan ediki, chehrasi bamisoli oq qogʻozga oʻxshardi. Qishda yoki yozda safarga chiqqan barcha aslzoda ayollar yuzlariga shun day upa surtadilar. Malikaning yuziga harir oq mato tutilgan, xuddi jangda kiyiladigan dubulgʻaga oʻxshash juda baland qizil bosh kiyim. Uning uchlari xonimning yelkasiga tushib turibdi, quyi qismiga matoh tikilgan. Ularga koʻplab durri noyoblar, yoqut, feruza va boshqa xilma-xil toshlar juda chiroyli qadalgan. Bosh kiyimning zarhal bilan tikilgan va xonim yelkasiga tushib turgan qismiga ham qimmatbaho toshlar durri nob bilan bezatilgan chiroyli tilla bargak qadalgan. Qalpoq uchi bamisoli jajji ayvonga oʻxshaydi, unga favqulodda har biri ikki barmoq yoʻgʻonligida yal-yal yonib turgan chiroyli, tiniq uch dona yoqut oʻrnatilgan.
Shuningdek, unga qadalgan, uzunligi ikki qarich oq jigʻaning ayrim parlari pastga egilgan, ba’zilari yuz-u koʻzga qadar tushib turardi. Zar iplar bilan bogʻlangan par-
lar oʻrami oxiridagi jigʻaga qimmatbaho toshlar, marvaridlar qadalgan boʻlib, yurganda pirpiraydi. Malikaning timqora sochlari yelkasiga tushib turardi. Ular qora sochni yuksak qadrlaydilar,• hatto, sochni yanada qoraytirish uchun boʻyaydilar. Xonim boshidagi qizil qalpoq tushib ketmasligi uchun bir necha ayol qoʻllari bilan tutib turardilar. Malika bilan uch yuzga yaqin ayol birga keldi.
Malikaning yuziga oftob tushirmaslik uchun bir kishi nayzasimon tayoqqa oʻrnatilgan soyabon tutib kelardi. Xuddi chodirning tepa qismiday dum-dumaloq qilib oq shohidan yasalgan soyabon halqasimon yogʻoch chiziqqa tortilgan edi. Haram ogʻalari ayollardan oldinda borar edilar. Shunday qilib, xonim shoh oʻtirgan koʻshkka kelib, Temurbekdan biroz orqaroqqa joylashdi. Xonim oldida koʻrpachalar taxlami turardi. Xonimni kuzatib kelgan ayollarning hammasi koʻshkdan tashqariga joylashdilar. Xonimning yonida uch ayol uning boshidagi qizil qalpoqni tushib ketmasligi uchun tutib turardi".
Qadimiy bitiklarda keltirilgan hikoyalarning barchasi Saroymulkxonim Amir Temurning muhtarama va nufuzli xotini boʻlganiga dalolatdir.

18
Amir Temur qurdirgan jome masjidining Bibixonim nomi bilan atalishi sababiga kelsak, buni quyidagicha izohlash mumkin.
Amir Temur jome masjidi qurilishi boshlangan yili sakkiz yuz birinchi (1399) yili Saroymulkxonim masjidga qarama-qarshi tarafda onasi va oʻziga atab maqbara va madrasa qurishga Sohibqiron eridan ruxsat oldi. Har ikkala imorat qurilishi Amir Temur tomonidan qattiq nazorat qilib borildi.
Fasih Xavofiy «Mujmali Fasihiy»;da quyidagilarni ma’lum qiladi: "Hijriy sakkiz yuz yettinchi muharram oyining oʻninchisida (1404-yilning 19-iyuli) amir Sohibqiron Rum va Shorn yurishidan Samarqandga qaytdi... Amir Sohibqiron jome masjidi qurilishini koʻzdan kechirdi va qurilishga ajratilgan jamgʻarmani sovurgani va kayf-u safo bilan mashgʻul boʻlgani uchun Xoʻja Mahmud Dovud bilan Muhammad Jaldga qahr qildi. Bularning aybi bilan qurilayotgan Saroymulkxonim madrasasining ayvoni amir Sohibqiron jome masjidining ayvonidan biroz balandroq
boʻlib qolgandi. Amir Sohibqiron ularni Konigilda qatl etdi".
Xavofiyning bu axborotini 11 Ajoyib al-makdur finavoib Taymur« (»;Temur keltirgan musibatlarda taqdir ajoyibotlari«) nomli asar muallifi, XV asrda yashagan arab muarrixi, qolaversa, Amir Temur yurishlari guvohi Ibn Arabshoh ham tasdiqlaydi. Uning qayd etishicha, masjidi jome qurilishiga boshchilik qilish Muhammad Jald degan a’yon zimmasiga yuklatilgan. Biroq jome masjidi imoratidan koʻngli toʻlmagan Sohibqiron bu a’yonni qatl etib, uning mol-mulkini musodara qilgan. »;Bunday qattiq jazoga sabab, Muhammad Jald boshchiligida qurilayotgan jomening Katta malika (Bibixonim) qurdirgan madrasaga nisbatan pastroq va omonat boʻlganida edi«, - deb yozadi Ibn Arabshoh. Ibn Arabshohning bu qaydini Sharafuddin Ali Yazdiy ham tasdiqlab yozadi: »;Sohibqiron oʻzining koʻrsatmasi bilan qurilgan binolardan biri, ammo u safarda ekanligida koʻtarilgan jome masjidini borib koʻrganida, uning baland himmati nazarida kichik va past koʻrindi. Shuning uchun amri oliy sodir boʻldikim, masjidni buzsinlar va qaytadan balandroq va kengroq qilib qursinlar. Shu dargohni kengaytirib va baland koʻtarib qurish ishida qusurga yoʻl qoʻyganligi uchun Xoʻja Mahmud Dovud soʻroqqa tutilib jazolandi".
Mana shu voqeadan ma’lumki: Bibixonim qurdirgan madrasa ham oʻzining ulugʻvorligi bilan Amir Temur jome masjidi bilan teng boʻlgan. Afsuski, bu madrasa binosi bizgacha yetib kelmagan. Bu hashamatli binolar silsilasidan hozir yolgʻiz Saroymulkxonim maqbarasigina saqlanib qolgan.
Bibixonim madrasasi tarixini muxtasar tadqiq etgan samarqandlik alloma, ustoz Botir Valixoʻjayev hikoya qiladi:
«Ma’lum boʻlishicha, bu madras a Amir Temur safardaligi vaqtida tezkorlik bilan qurilganga oʻxshaydi. Uning hashamati va salobati Amir Temur diqqatini ham oʻziga tortgan. Shu tufayli, tarixiy manbalarda uqtirilishicha, Amir Temur 1404-yili safardan qaytgach, Samarqandga kelib, Saroymulkxonim madrasasiga qoʻngan. Masalan, Sharafiddin Ali Yazdiy »;Zafarnoma«sida bu haqda shunday yozilgan: 11 Amir Temur jome (masjidi) qarama-qarshisidagi Saroymulkxonim madrasasiga kelib tushdi»;. Bu fikr Mirxondning 11 Ravzat us-safo«sida ham keltirilgan. Klavixo esa bu voqeaning kuni, oyi va yilini aniq koʻrsatgan - 1404-yil, 29-sentabr, dushanba kuni. Yazdiy va Mirxondning yozishlaricha, Amir Temur ana shu madrasada turib, turli davlat ishlarini bajargan, chet ellik elchilarni qabul qilgan. Bu masalada xususan »;Ravzat ussafo"da quyidagi mazmunda bayon etilgan ma’lumot qiziqarlidir:
Amir Temur Samarqand shahriga qaytgach, Saroymulkxonim madrasasida qoʻndi, Amirzoda Pirmuhammadni tilab, Zobulistonga joʻnatdi... Misr elchisiga toʻn, kamar tuhfa qilib, oʻz mamlakatiga qaytishga ruxsat berdi. Mavlono Abdulloh Keshiy va bir necha boshqa kishilarni Misr elchisiga qoʻshib, ulardan MIsr hokimi malik Farrux (aslida Faraj. - X.DJ nomiga zarhal bilan bitilgan maktubni ham (maktub mavlono Shayx Muhammad ibn Xoja Bandkor Tirmiziy kotib qoʻli bilan eni uch gaz, uzunligi yetmish gaz qilib yozilgan edi) joʻnatdi. Boshqa elchilarni, jumladan, Farang, Dashti Qipchoq, Hindiston elchilarini qabul qilib, yurtlariga qaytishlariga ruxsat berdi. Shu vaqtda Toshkent, Yangi va Xitoy chegarasigacha boʻlgan shaharlar hokimligini Mirzo Ulugʻbekka, Andijon, Tiroz, Qashqarni esa amir amirzoda Ibrohim Sultonga topshirdi. Soʻng Saroymulkxonim madrasasida otga minib, oʻzi qurdirgan Koʻksaroyga bordi. Qizigʻi shundaki, bu ma’lumot tarixiy manbalarda aynan takrorlanmaydi. Jumladan, Yazdiy oʻzining asarida Saroymulkxonim madrasasidagi qabul marosimlarini batafsil yoritmaydi, balki unda jome qurilishi sarkorlari Mahmud Dovud va Muhammad Jaldning gunohi tekshirilgani va jazoga hukm etilgani aytiladi-yu, shundan soʻng Amir Temurning Saroymulkxonim madrasasidan Bogʻi Chinor tomon yoʻl olgani yoziladi. Klavixoning kundaligida Ohanln darvozasi yaqinida joylashgan hashamatli binoga kelib qoʻngani va uning nihoyatda goʻzalligi, salobatliligi boshqa binolardan farqlanishi haqidagi fikrlaridan shunday xulosaga kelish mumkin, Amir Temur ispan elchisi Klavixoni ham shu madrasada qabul qilgan (aslida yuqorida qayd etilgan Farang elchisi deganda Klavixo tushunilishi lozim. -- X.DJ va shu qabul vaqtida ispan elchisi bu binoning goʻzalligidan, hashamati- . dan hayratda qolgan koʻrinadi. Agar shunday boʻlsa, unda Mirxondning yozganlarida haqiqat bordek tuyuladi.
Yazdiyning ma’lumotiga koʻra, Amir Temur Xitoyga yurish qilish oldidan ham Saroymulkxonim madrasasiga qoʻngan. Bu dalillarning hammasi Saroymulkxonim
madrasasi barpo etilishi bilan hammaning diqqat-e’tiborini tortgani, u muhim ishlarni amalga oshirish markazlaridan biriga aylanib qolganidan guvohlik beradi.
Ammo XV asr manbalarida bu imoratning bevosita vazifasiga kiradigan faoliyati haqida, ya’ni madrasa sifatida uning tolibi ilmlari dars oʻtgan mudarrislari, ular soni va shunga oʻxshagan masalalar haqida hech qanday ma’lumot uchramadi. Vaholanki, keyingi davrlarda, jumladan Ulugʻbek davridagi madrasalarning faoliyati haqida qiziqarli ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan.
Endi Saroymulkxonim madrasasining keyingi davrlardagi taqdiri haqida ayrim ma’lumotlarni koʻrib chiqish maqsadga muvofiqdir. Amir Temurning jome masjididan ham hashamatli, me’morlik va san'atkorlik nuqtayi nazaridan undan ustunlik qiluvchi Madrasayi Xonimning oʻz vaqtida tezkorlik bilan, shoshilinch tarzda bino etilishi uning koʻp oʻtmay xarobaga aylanishiga olib kelmadimikan? «Bibixonim va me’mor»; afsonasi ham ana shu madrasaning qurilishi bilan aloqador tarzda yaratilmadimikan? Bizningcha, bogʻliq va aloqador boʻlsa kerak. Negaki, Amir Temurning oʻzi qurdirayotgan va sarkorlari belgilangan jome masjidining qurilishiga Saroymulkxonim aralasha olmasdi. Q'zining tashabbusi bilan bino qilinayotgan madrasa qurilishi esa boshqa gap.*
Saroymulkxonim madrasasining keyingi davrdagi taqdiri haqida koʻpchilik olimlar, jumladan L. Y. Mankovskaya ham «Bibixonim madrasasi XVI asr oxirlarida Buxoro amiri Abdulloxon II ning buyrugʻiga binoan tagtugi bilan buzib tashlandi»;, degan fikrni bildiradilar. Ammo mashhur olim M. Y. Masson bu masalada XVI asr tarixchisi Hofiz Tanishning «Abdullanoma»; asarida keltirilgan fikrini ma’qullashga moyillik koʻrsatadi. Hofiz Tanish shunday yozgan edi: «Hozir ... hijriy toʻqqiz yuz toʻqson beshinchi (milodiy 1587) yilda uning (Samarqandning) ma’murligi nihoyatda ortdi. U viloyatda buyuk amir (Temur) va uning avlodlaridan qolgan hamda buzilish va vayronlikka yuz qoʻygan imoratlarni (Abdulloxon II) tuzatishga buyruq berdi. Janob Qulbobo Koʻkaldosh uni tuzatish va qurishda tirishqoqlik koʻrsatmoqdalar»;. Hofiz Tanish qaysi imoratlarning buzilish va vayronlikka yuz qoʻyganini nom-banom aniq yozmagan.

Men ham ushbu qissaning birinchi nashrida bu asossiz fikrni qayd etib, xatoga yoʻ qoʻyganman (X. D)
Shuning bilan birga ularning qaysilari tuzatilgani haqida ham ma’lumotga ega emasmiz.
Ammo oʻsha davrda xarobalikka uchragan imoratlar qatorida Saroymulkxonim madrasasi ham borligini ayrim manbalar tasdiqlaydi. Bu madrasani Qulbobo Koʻkaldosh ta’mirlashga ulgurmagan koʻrinadi. Chunki 1605-yili yozilgan «Tazkirat ush-shuaro»;ning muallifi Mutribiy Samarqandiy (u Samarqandda tugʻilib, voyaga yetib va shu yerda olamdan koʻz yumgan) koʻpgina shoirlar, jumladan, Figoriy Samarqandiy haqida soʻz ochib, uning turar joyi toʻgʻrisida shunday yozadi: «Figoriy Saroymulkxonimning oliya madrasasidagi (hozirda madrasaning oliylik sifatlariga futurlar yetgan) hujrada yashar edi»;.
Shuni uqtirish lozimki, Mutribiy Saroymulkxonim madrasasini ayrim kishilarga oʻxshab Amir Temur qm:dirgan jome masjidi bilan aralashtirmaydi. Chunki boshqa bir munosabat bilan bu masjid nomini «Masjidi jomei buzurg»; - ulugʻ jome masjidi sifatida tilga oladi.
Demak, 1605-yili Saroymulkxonim madrasasi oʻzining oldingi hashamatini muayyan darajada yoʻqotgan boʻlsa-da, ammo mavjud hujralarida odamlar yashagan. Mutribiy oʻz asarida faqat oʻsha zamonning ancha mashhur boʻlgan shoiri Figoriy nomini tilga oladi, ehtimolki, boshqalar ham - mudarrislar, tolibi ilmlar ham boʻlgandir.
Shundan kelib chiqqan holda, yuqoridagi fikrga, ya’ni Saroymulkxonim madrasasi XVI asr oxirida Abdulloxon II ning buyrugʻiga binoan tag-tugi bilan buzib tashlandi, degan asossiz fikrga tahrir kiritish ma’ quI. Shundan soʻnggi davrda Saroymulkxonim madrasasi taqdirida fojia yuz beradi. XVIII asr va undan keyingi davrlarda yozilgan kitoblarda bu madrasa tilga olinmaydi... Demak, bu vaqtda madrasa tag-tugi bilan buzilgan koʻrinadi. XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlarida yozilgan «Tarixi kasira»;da shunday bir e’tirof uchraydi: XVII asrning oʻrtalari va ikkinchi yarmida M.ovarounnahr, jumladan, Samarqandda katta fatarot (xaroblik) yuz bergan ekan. Shu jihatdan qaraganda XVII asrning boshlarida ancha xarob boʻlgan Saroymulkxonim madrasasi ana shu fatarot vaqtida qulagan boʻlishi mumkin. Shundan soʻng uning tosh va gʻishtlari boshqa maqsadlarda ishlatilgan koʻrinadi ...
Bu madrasa va uning qandayligi haqida yangi soʻz arxeolog olimlarimizning gʻayrati bilan maydonga kelar va fanimizni, tushullchalarimizni yangi xulosalar, ashyoviy dalillar bilan boyitar, tarixchi va filolog olimlarimizning ishtirokida yangi-yangi manbalarning kashf etilishi bilan bu madrasaning ilmiy-madaniy hayotdagi mavqeyi belgilanar, degall umiddamiz. Arab maqolida aytilgallidek:
«Alvaqtu sayf ulqote’»; - Vaqt oʻtkir qilichdir.
Bu masalaga alohida e’tibor qilinishining boisi shundaki, oʻsha vaqtlarda bino etilgan imoratlar kimning nomi bilall atalishidan qat'i nazar, ular ijodkor me’mor, donishmand, muhandis, mohir naqqosh, haUot, toshyoʻnarlarning ajoyib mehnati tufayli maydonga kelgan. Ana shu ijodkorlar uygʻunlik va mutanosiblik, goʻzallik va moʻjazlik qonuniyatlari asosida halo I mehnat qilib, oʻsha imoratlar vositasida oʻzlariga - yaratuvchi fikr va hunar ahliga, mehnat ahliga haykallar yasab qoldirganlari jihatidan ularnillg qadr-qimmati benihoya baland va ulugʻdir".
Amir Temur jome masjidi va Saroymulkxonim Bibixonim madrasasini tiklagan ustalar kimlar edilar? Bu haqda Mirzo Bobur esdaliklarida va boshqa tarixiy manbalarda tilga olingan hindistonlik sangtarosh - toshyoʻnar ustalar haqidagi qisqa qayddan boshqa aniq ma’lumot uchratmadim. Biroq Ibn Arabshoh xuddi ana shu imoratlar tiklangan davrda Samarqandda yashagan mashhur ustalar nomini tilga oladi. ]umladan, u sangtaroshlarning eng mohiri Oltun ismli usta boʻlganini Osmidan turkiy qavmga mansubligi bilinib turibdi) va u oʻz hunarida tengi yoʻq moʻjizalar ustasi boʻlganini aytadi. Naqqoshlar orasida esa Abdulhay al-Bagʻdodiy bilan bahslashadigani boʻlmagan.
Abdulhay al-Bagʻdodiy oʻsha davrning mashhur musavviri Sulton Uvaysiy ]aloiriy - usta Shamsuddinning tarbiyasini olgan. Amir Temur 1393-yilda Iroqni zabt etgach, uni Samarqandga olib kelib, saroyidagi naqqosh va musavvirlarning rahbari qilib tayinlaydi. Abdulhay qoʻl ostida ishlagan musavvirlardan ayrimlarining, jumladan, usta Abdulla va Zahiriddin Azhor kabilarning nomlari ham ma’lum. Bizning Amir Temurning Bogʻi dilkushodagi saroyi devorlarida Hindiston urushi manzaralari tasvirlanganidan xabarimiz bor. Agar Abdulhay al-Bagʻdodiy Samarqandga 1393-yilda keltirilgani, Hindiston yurishi esa 1398~ 1399-yillarda boʻlganini inobatga olsak, oʻsha manzaralarni Abdulhay rahbarligida ishlagan ustalar yaratgani haqida taxmin qilishimiz mumkin. Musavvir umrining oxirida (u 1420-yilda Samarqandda vafot etgan) diniy aqidalardan kelib chiqib, koʻp asarlarini kuydirib tashlaydi. Shuning uchun boʻlsa kerak, bizgacha musavvir qalamiga mansub va ulugʻ Sa’diyning «Guliston»; asari bayonida chizilgan «Oʻrdak»;, «]ang manzarasi»; deb nom olgan ikki miniatyuragina yetib kelgan.
Men sakkiz yilcha burun Abdulhay Bagʻdodiyga bagʻishlab bir she’r bitgan edim:

Abdulhay Soʻzi
    Yoʻq, yoʻq, boʻyoqmas bu, yoʻq, yoʻq boʻyoqmas,
    Bu qondir - yaramdan boʻzga tomgan qon.
    Bu sorigʻ - zardobdir, aylaydi lohas,
    Bu yashi/ - boʻgʻzimda boʻgʻriqqan qush - Jon.
    Falak, nima qi/dim, niyating nedir,
    Nega yuragimga solding vahima?
    Qayda qoldi shara/? Sharaf, koʻmak ber!
    Umr - tinch ummonda adashgan kema.
    Mana bu tasvirda: Saroyda bazm.
    Maishat koʻzlarda qahqaha urar.
    Ammo unda yoʻqdir, qancha solma razm,
    Bagʻdoddan men bi/an yoʻl bosgan qullar.
    Mana bu tasvirda: Arslon ovi,
    Qoʻrquvdan dam-badam kishnaydi otlar.
    Ana, qullar haydab kelgan arslonga
    Shahzoda zarb bi/an nayzasin otar.
    Nega tasvirda yoʻq arslon gʻajigan
    QuI bola tasviri - yerga tomgan qon?!
    Nega tasvirda yoʻq gʻamdan ichikkan
    Onaning koʻ ksida toʻlgʻangan giryon.
    Nahot, men yolgʻonga berdim qalbimni
    Va bular barchasi yolgʻondir, yolgʻon.
    Bu sorigʻ - zardobdir, qiynaydi meni.
    Bu qizil - gul emas, oqayotgan qon!
    .,Tagʻin sen keldingmi?!
    Tagʻin keldingmi.
    Arslon gʻajigan bolakay?! .. .,Hayhot!
    Sening ta’qibingdan qutuLamanmi
    Koʻ zLarim ortida qoLganda hayot.
    Tagʻin sen keLdingmi? Mana, qilich, sanch/
    Sanchgin yuragimga - sening haqqing bor.
    Bu qoʻrqoq vujudni asrLonday yanch,
    Bu qoʻrqoq qaLamni yondirib yubor/
    J asorat, J asorat, Kirib keL, qonim
    Yugursin yurakka, toʻLib nafratga.
    PokLansin sen yoqqan 0' tda imonim,
    Koʻ zim giryon boʻLsin xaLq chekkan dardga.
    O, falak, quvvat ber, Yuragim qonsin -
    K uL boʻ Lsin hayotning yoLgʻ on surati.
    VLami yondiray - shu guLxan boʻLsin
    Bir umr izlagan dil jasorati.
Ibn Arabshoh oʻzi tilga olgan ustalarning har biri oʻz davrining buyuk san'atkorlari, har biri moʻjizakor, deb hikoyasini: «Bu kishilar men bilib, zikri-yu ismi xotiramda qolganlar, ammo men bilmaganlar-u yoinki bilsam ham zikri esimga kelmaganlar esa behad darajada koʻp boʻlib hisob-kitobdan xorijdir»;, degan soʻzlar bilan yakunlaydi.
Maqbaqming peshtoqi rang-barang koshinlar bilan bezatilgan. Sakkiz burehak shaklida qurilgan maqbara iehki devorlarida yashil, qizil, qora boʻyoqlar bilan bezaklar ishlangan. Izoralarga yulduz nusxa koʻk naqshlar solinib, ular koshinli hoshiyalar iehiga olingan. Devorning ba’zi yerlariga keng yaproqli qizil meva daraxtlari rasmi ishlangan. Maqbara dahmasiga maxsus eshikdan kirilgan. Dahma devorlari ham koshinli boʻlib, unda toshtobut saqlangan. Tobut ichida antropologlar fikricha, oltmish-yetmish yoshdagi ayolning mumiyolangan jasadi boʻlgan (boʻlgan deyishimizg~ sabab, quyida bu jasadning keyingi qismatidan hikoya qilsak, anglab olarsiz), bu esa dahmada Bibixonim - Saroymulkxonim dafn qilinganini tasdiqlaydi. Jasadni mumiyolash, uni toshtobutga solib qoʻyish Movarounnahrdagi dafn rasm-rusumiga zid boʻlib, bu tariximizdagi yagona hodisadir.
Dahmada Saroymulkxonimdan boʻlak yana ikki ayol qabri bor. Yaqinda Samarqandda boʻlganimda yillar davomida nochor ahvolda turgan maqbara atrofi tozalanib, keng maydon qilinayotganini koʻrib quvondim.

19
Samolyot Samarqand qoʻnalgʻasiga yarim tunda qoʻndi.
Yusupov muzeyga qoʻngʻiroq qilishni oʻyladi-yu, biroq muzey ixtiyoridagi yolgʻiz mashina - yuk avtomobili haydovchisi shu paytda uyida - semiz xotini qoʻynida mushukdekkina boʻlib, pishillab uxlab yotganini tasavvur qilib, fikridan qaytdi. Va qoʻnalgʻa binosi oldidagi maydonchada yirik-yirik yulduzlarga tikilgan koʻyi Samarqand Malikasi tobutini quehoqlab tong ottirdi. Hali atrof yorishmay turib, xira pashsha gʻingʻillashidek bir tovush eshitildi. Koʻp oʻtmay shalagʻi ehiqqan yuk mashinasi koʻrindi. Bu tonggi reysda poytaxtga uehadigan rais boboni kuzatib chiqqan xoʻjalik mashinasi edi. Rais bobosining yukini qoʻnaIgʻa binosi ichkarisiga kiritib, xayr-xoʻshlashib qaytib chiqqan yoshgina haydovehi yigit mashinasi oldida bir chimdim nos otib olish uehun toʻxtadi-yu oʻzi tomonga yugurib kelayotgan sochlari toʻzgʻoq, koʻzIari qontalash kishini koʻrib qoʻrqib ketdi. «Devona»; kabina eshigiga yopishdi. Ammo eshikni ochishga uIgurmadi, «devona»; uning qoʻlidan shappa tutdi. Keyin qandaydir Bibixonim, qandaydir mumiyolangan jasad yotgan quti, shu qutini qayoqqadir olib borish zarurligi haqida hovliqib, poyintarsoyintar gapira ketdi. Avvaliga qattiq ehoʻehiganidan heeh balo tushunmagan yigit jon holatda uning qoʻllaridan qutulishga urindi. Biroq harakatlari zoye ketdi, changakday barmoqlar uni qoʻyib yubormadi. Oxiri gap nimadaligini oz-moz anglagan yigit bu odamdan faqat u aytgan manziliga olib borsagina qutulishi mumkinligini tushundi. Ikkovlashib inqillab-sinqillab tobutni mashinaga ortishdi. Mashina gʻingʻillab, yoʻtalib, temir suyaklari qisirlab yoʻIga tushdi.
Oʻsha keeha oy toʻIgʻin edi. Toʻlin oyning tillarang shu'Ialari mashina kesib oʻtayotgan kimsasiz Afrosiyob butazorlarini, doʻng-tepalari-yu, oʻr-jarlarini sutdek yoritib turardi. Bu huvillagan kimsasiz maskanda tanho yuk mashinasining Iapanglagan qora sharpasi va zoʻriqib, gʻingʻillashigina tiriklikdan dalolat berardi. Kuzovda Bibixonim jasadi yotgan qutini silkinib ketishidan choʻchib quchoqlab oʻtirgan Yusupov bahor kechasining naqadar sovuq boʻlishini tuyqusdan sezdi.
Qadim Afrosiyob garchi kimsasiz va huvillagandek koʻrinsa-da, uygʻoq edi. Bahor nafasi allaqachonlar uni uygʻotib, bagʻridan unib chiqqan maysalar tomirlarida iliq sharbat yugurtira boshlagandi. Shu uygʻonish tufayli havoni ming turli oʻt-oʻlanlarning qurama isi tutib ketgan, dara-yu oʻngirlarda, arxeologlar qazib, tashlab ketgan chuqurlarda boychechag-u chuchmomalar unib ehiqqan, baland-past tepaliklarda, chimzorlarda moychechaklar, lolaq izgʻ aldoqlar, jagʻjagʻlar, binafshalar gul oeha boshlagan, etakdagi Obi Rahmat sohilini yalpizlar, samarqandeha kalom bilan aytganda, pidinalar bosgan edi. Bu oʻt-oʻlan-u gul-ehechaklarning biri yunon nayzasidan yiqilgan alp yigit, biri arab qilichidan yer tishlagan oqsoqol qariya, biri moʻgʻul kamonidan uzilgan oʻq yuragiga qadalgan murgʻak bola, biri chor askari miltigʻining oʻqiga uchgan mushtipar kampir ekanini Afrosiyobdan boshqa heeh kim bilmasdi. Bu qadimiy tuproq vujudida talonchilar-u arxeologlar qazib tashlagan maydonlarda sochilib yotgan rango-rang sopol siniqlaridek mangu bitmas armon yashirin edi. Shu bois ham u anovi shalogʻi chiqqan yuk mashinasi shovqinini emas, bir paytlar shu adirlarda ot choptirib, chechaklar tergan malikaning tobutini quchoqlab oʻtirgan inson yuragining betoqat tepinishlarini eshitar va bu tepinishlarda oʻz armonlariga egiz hislar barligini sezib, nafasini ichiga yutgan edi.
Afrosiyob osmonida yulduzlar gʻujgʻon oʻynardi.
Yaqinlashib kelayotgan tong nafasi urilib, qora osmon bilan qora zamin ulangan sarhadlar boʻzarib, ajralayotgan joylarda boʻzimtir shu'la pay do boʻla boshlagandi. Bu shu'la tepaliklar ortiga oʻtib soʻnib qolgandek boʻlar, mashina amallab tepaga chiqqanda yana pirillab tovlana boshlardi. Yusupovning koʻksiga salqin shabada urilardi.
Agar Yusupov shu tobutli mashinani toʻxtatib, quLoq solgani-da, Afrosiyob qa’ridan ehiqib kelayotgandek tuyulgan ogʻir sukunat «sas»;ini eshitgan boʻlardi. Bu ogʻir sas har qanday odamni tahlikaga solardi. Kimda-kim, bu sasni bir bar eshitsa, juda yiroqlarga, dunyoning narigi boshiga ketsayam, baribir uning dahshatidan qutulolmasdi. Bu sas zamin qa’ridan buloq suvidek sitilib chiqib, Koʻhi Qof gʻorlarini qoʻriqlab yotgan devlardek ogʻir-ogʻir, surinasurina qadam tashlar, Samarqand sarhadigacha yoyilib borar va qoʻrgʻon tomonidan kimlarnidir tinmay oʻz huzuriga chorlardi.
Agar Yusupov mashinani toʻxtatib bir zum atrofga quloq solganida koʻhna zamin qa’ridan kelayotgan juda behisob odamlarning tovushlarini eshitgan boʻlardi. Ammo tong sukunatini buzib borayotgan mashinaning beshafqat yoqimsiz shovqini bu ovozlarni bosib borardi. Afrosiyob qa’ridagi odamlar tiriklarni chaqirardilar, tiriklar esa ularning borligini bilmay, sezmay xotirjam oʻtib-qaytaverar, bemalol yashayverar edilar.
Mashina pastga shoʻngʻib, navbatdagi baland adirga koʻtarildi. Xuddi shu yerda yoʻlning chap qirgʻogʻidagi adir tepasida yam-yashil giyohlar orasida qip-qizil lolaqizgʻaldoq shamolda tebranib turar, shahar tomon ketib borayotgan yuk mashinasiga hayratlanib boqardi. Bu Chingizxonning pakana askarlari shahar kutubxonasiga oʻt qoʻyganda, olov ichidan bir kitobni yulqib olib, koʻksiga bosib qochishga tushganda, otliq moʻgʻul askari kamonidan uchgan oʻqdan halok boʻlgan bola edi. Shuning uchun kimda-kim shu lahzada - u piyoladek boʻlib ochilib turgan mahalida kelib hidlaganda edi, undan temir va qon hidi kelayotganini sezardi. Lolaqizgʻaldoq hayrat ichida tikilardi. U bugun ochilganda - dunyoni ilk bar koʻrib turardi. U har bahorda qayta unib chiqsayam, oʻtgan koʻklamlarni unutar va bu yorugʻ dunyoni ilk marta koʻrib turgandek hayratga tushardi. ,
Tepaga zoʻriqib koʻtarilayotgan mashina motori boʻgʻiq gʻuvillar, bu gʻuvillash barobarida qilich-u qalqonlarning jarangi-yu kamonlardan uchgan oʻqlarning vizillashi eshitilib ketganday boʻlar, shu boisdanmi, haligi lolaqizgʻaldoq titrab-qaqshab, maysalar orasiga oʻzini urayotganga oʻxshardi. Uning vujudida abadul-abad oʻlmaydigan bola qoʻrquvi uygʻongan edi. Motor ichidan chiqqan sas, lolaqizgʻaldoq nazarida butun olamga, yer-u osmonga, togʻ-u toshga, gul-u chechakka, oy-u yulduzga, uning oʻziga «Seni oʻldirishga boryapman!»; deya tahdid qilardi.
Lolaqizgʻaldoq - bola jome masjidi bilan kutubxonaning lovillab yonayotganiga maroqlanib tikilib oʻtirgan, suv koʻrmaganidan betlarini qasmoq bosgan, badjahl odamlarni esladi. Ularning pishirilmagan goʻsht qoni qotib llolgan lablari orasidan chiqayotgan tupukli, boʻgʻiq qichqiriqlarini baralla eshitganday boʻldi.
Masjid bilan kutubxona atrofida ustma-ust qalashib yotgan murdalar- aniqrogʻi onasi va ukalari jasadlari ostida tirik qolgan bola emaklab chiqib, bahor shamolidan battar avjlanib yonayotgan kitoblarning birini qoʻyniga yashirdi. Soʻng irgʻib turib, qocha boshladi. Shu zahoti maydon oʻrtasida ot minib turgan ukki koʻzli askar uni koʻrib qolib, qilichini yalangʻochladi. Keyin bolani quvishni oʻziga ep koʻrmay, yelkasidan kamonini olib, moʻljallab oʻq uzdi. Qochib borayotib yelkasi osha orqaga qaragan bola vizillab uchib kelayotgan oʻqni koʻrib, undan qochib qutulolmasligini bilib, bor ovozi bilan «Onajon!»; - deb qichqirdi. Afrosiyob tomondan esib turgan shamol uning bu
qichqirigʻini olib osmonga uchdi.
Lolaqizgʻaldoq har koʻklamda unib chiqar, har koʻklam oʻrtasida olis togʻlar tomondan guvillab esgan shamol olib kelgan «Onajonl..»; qichiqirigʻini eshitib yerga egilib olar, nimjon vujudini titroq chulgʻardi. Oʻsha shamol keladigan fursat yaqin edi. Ammo chechak bundan bexabar edi - u bu lahzada tepaga zoʻriqib chiqayotgan mashina motorining boʻgʻiq gʻuvillashi aralash eshitilayotgan sovuq sadolar tahdididan qoʻrqqan, yerga qapishib olgan edi. U bu sovuq sadolarni tinglar ekan, qoʻrquvdan boshi aylanib, bir narsani zoʻr berib eslashga urinardi: bu beshafqat ovozlarni qayerda va qachon eshitgan edi? Qoʻrquv uning xotirasini ayamay qiyma-qiyma qilib tashlagandi, uning vujudidagi bola bilan koʻzlarida qahr va sovuq oʻt yongan, tezak hidi anqib turgan badjahl toʻda oʻrtasida qoʻrquv turardi. Shu qoʻrquv tufayli uning xotirasi xiralashib bir narsani zoʻr berib eslashga urinardi: bu qoʻrqinchli va beshafqat ovozlarni qayerda va qachon eshitgan edi…
Yusupov tepaga koʻtarilgan mashina ustida turib, mudroq koʻzlarini lOʻrgʻa ochib, osmonga boqdi: qop-qora samoda yulduzlar gʻujgʻon edi. Olis togʻlar tomonidan guvillab uchib kelib, uning koʻksiga urilayotgan shamolning shiddati kuchaygandek boʻldi. Shu payt qandaydir bir mahzun narsa yodiga tushgandek yuragi qisildi, chuqur oh tortdi. Bu mahzun narsa nima ekanligini anglay olmadi, chunki charchoq ta’sirida uning miyasida quyuq zulmat paydo boʻlgan, u yalt etgan fikrni chulgʻab oʻchirar edi. Yusupov lOʻr berib qanchalik urinmasin, harakati lOye ketdi. U koʻnglini belOvta qilgan mahzun narsani unutish uchun yoʻl chetiga koʻz tashladi: boʻzarib borayotgan tong yorugʻida yoʻl pichoq kabi kesib oʻtgan adir teparogʻida
yam-yashil maysalar ichida piyoladek keladigan 10laqizgʻaldoq tovlanib turganini koʻrdi. «Kimning qismati bu7»; - deb oʻyladi u. Ushbu savol qaydan xayoliga kelganini hali anglamay, guvillab esgan shamol koʻksiga shiddat bilan urildi-yu, qulogʻi ostida «Onajon!»; - degan da’hshatli bir faryod yangrab ketdi. Ha, ha, aniq yangrab ketdi. Qoʻrqqanidan Bibixonim jasadi yotgan qutiga qattiqroq yopishdi. .
Samo battarroq boʻzardi. Sharq tomondagi togʻlar tepasida uyulib yotgan bulutlar nimqizil rang bilan chulgʻana boshladi. Karvon-karvon bulutlar tuni bilan tiniq tortib yotgan samoni asta-sekin bosib kelayotgani koʻrindi. Qushlar uygʻonadigan payt edi. Yorugʻ ortgani sayin tolgʻin Yusupovning koʻksi bahor tantanasiga esh boʻla boshladi.
Faqat Afrosiyob emas, butun tevarakda: kunchiqardan kunbotar sari oqib borayotgan Zarafshon mavjlarida, Temurning omon qolgan bogʻ-rogʻlarida, janub tomondagi choʻqqilarini oppoq qor bosib yotgan togʻlarda, Konigil atrofidagi qishloq hovlilarida, Siyob, Dargʻam sohillarida, Choʻponota etaklarida koʻpchigan dalalarni qoplab ulgurgan sabza maysalarda, gʻunchalari yozila boshlagan atirgullarda, suvlari yoʻllarga toshib chiqayotgan ariqlarda, molOrlardagi yangi qabrlar ustiga egilib shovillagan chilonjiydalarda, Ulugʻbek rasadxonasi joylashgan tepalik ustida birin-ketin soʻnayotgan dunyodagi eng yorugʻ yulduzlarda, sharq tarafdan siljib kelayotgan qop-qora bulutlarda va yuk mashinasi ustida oʻz makoniga qaytib kelayotgan Bibixonim jasadi yotgan qutini ushlab olgan Yusupov koʻksidagi hasratda ham koʻklam tantana qilardi.
Yuk mashinasi qoʻnalgʻadan yoʻlga chiqqach, bir soat deganda muzeyga yetib keldi. Yusupov tong salqinida miriqib uxlab yotgan muzey qorovulini balOʻr uygʻotib, uchovlashib qutini ichkariga olib kirishdi. Haydovchi yigitga quruq rahmat aytayotganidan uyalib ketgan Yusupov churq etmay uni mashinasigacha kuzatib qoʻydi. Qaytib qorovulxonaga kirgach, qorovul chol uzatgan iliq choyni ichar-ichmas uxlab qoldi.
U qancha uxlaganini bilmadi. Ammo gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir tovushlardan uygʻonib ketganida kun yorishib qolgandi. Nima boʻlayotganini anglashga urindi, qulogʻini qancha ding qilmasin, hech nimani tushunmadi. Gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir tovushlarni eshitdi, xolos. Qotib qolgan tolgʻin gavdasini yozish uchun kerisha-kerisha tashqariga chiqdi-yu, ogʻzi
ochilib qoldi. Muzey darvozasi oldini odam bosib ketgan edi.
U ni koʻrib olomon ichidan nimalarnidir aytib baqira
boshladilar. U bu baqirgan odamlarni tanigandek boʻlar, ammo ularning kimligini eslay olmasdi. Miyasini chulgʻagan quyuq zulmat hali tarqamagan edi.
Shu payt muzeyning kichik eshigidan besh-olti militsioner kirib kelganini, ularning orasida shahar militsiyasi boshligʻi ham borligini koʻrib, Yusupovni vahima bosdi. «Nahotki, muzeyga oʻgʻri tushgan boʻlsa? Axil', oʻgʻirlanadigan narsalarni allaqachon oʻgʻirlab kctishganku!»; - deya ingradi u ichida alam bilan.
— Bibixonim qayerda?! - deb soʻradi shahar mili-tsiyasining boshligʻi. ..

20
Bibixonim haqida toʻqilgan afsonalarning biri Ishratxona maqbarasi bilan bogʻliq. Aslida esa bu yodgorlikning Bibixonim bilan sira bogʻliqlik joyi boʻlmay, u malika vafotidan deyarli yarim asr keyin - Temurning nabirasi Abusaid mirzo davrida - mirzoning xotini Habiba Sultonbeka tomonidan uning dunyodan bevaqt koʻz yumgan farzandi Sohib Davlatbeka sharafiga qurdirilgan.
«Samariya»;dan: «Xoja Abdidarun mozorining shimolida boʻlib, xalq tomonidan »;ishratxona« deb ataladigan yuksak dahma ulugʻ haram masturasi Davlatbeka dahmasidir. Uning onasi Amir Jaloliddin qizi Habiba Sultonbegim ushbu gumbazni bino qildirib, turmoq uchun bir necha hujra soldirgandir»;.
Soʻnggi yillarda bosilgan ayrim maqolalarda Ishratxona haqida ayrim xato mulohazalar aytilganiga diqqatni tortmoqchiman. Bobur Mirzoning «Boburnoma»;da: «(Temurbek) Samarqandning sharqida ikki bogʻ solibtur, birikim yiroqroqtur, Bogʻi Boʻldurur, yovuqrogʻi Bogʻi DilkushoduI'. Andin Feruza darvozasigʻacha xiyobon qilib, ikki tarafida terak yigʻochlari ektiribtur. Dilkushoda ham ulugʻ koʻshk soldiribtur»;, - deb yozganiga asoslanib ba’zilar Bobur tilga olgan Bogʻi Dilkushoda solingan koʻshk bugun Ishratxona nomi bilan mashhur yodgorlikdir, deb koʻrsatmoqdalar. Shu jumladan, men ham bu notoʻgʻri fikrni bir maqolamda ishlatganimni tan olaman. Holbuki, Bogʻi Dilkusho Bobur Mirzo yozganidek, shaharning sharqida boʻlsa, Ishratxona shaharning janubi-sharqida, Fcruzbogʻ yaqinida boʻlgan. «Samariya»;da AmiI' Temur soldirgan bogʻlar haqida hikoya qilinib shunday guvohlik beriladi:
«AmiI' Temur Koʻragon soldirgan bogʻlarkim, Eram gulistoni rashk qilar darajada, yettita ekan: Birinchisi Bogʻi Shamol, Samarqandning shimolida, Devori qiyomat ichida, ikkinchisi Bogʻi Baland. Bu ham shimol tomonda. Uchinchisi Bogʻi Bihisht, toʻrtinchisi Bogʻi Chinor. Bu ikki bogʻ shaharning kunchiqar tomonida. Beshinchisi Bogʻi Dilkusho boʻlib, Konigilning janub tomonida, Konigil Koʻhak daryosining yoqasida, Samarqandning eng goʻzal va chiroyli yeridir. Oltinchisi Bogʻi Zogʻon, Shovdor tumanining shimol tarafida voqc'dir. Yettinchi: Bogʻi Jahonnumo, Anhor tumanida boʻlib, togʻ etagiga yaqin yerda, Samarqandning janubida bino qilingandir»;.
Har bir voqeani sirli va havasli boʻlishini istovchi oddiy xalq zamonlar oʻtishi bilan Ishratxona yodgorliginiyam buyuk jahongir va oqila malika nomi bilan bogʻlab, rivoyatlar toʻqib oʻz xotirasida avaylab saqlab kelgan.
Emishkim, Bibixonim AmiI' Temurdan ruxsat olib, Bogʻi Feruza tomonda oʻziga maqbara tiklabdi. Muddat yetib, bino qad tiklab koʻzlarni yashnatib Samarqandning eng goʻzal imoratlari bilan husn talasha boshlagan kunlarning birida, uni tomosha qilish uchun Ami'r Temur kelibdi. Binoning goʻzalligi va muhtashamligini koʻrib hayratlangan jahongir suyukli mahbubasiga: «Bu maqbara emas, balki shodlik va xurramlik uyi - Ishratxona boʻlmogʻi lozim»;, - degan ekan.
Bunday rivoyatlarning paydo boʻlishiga yodgorlikning Ashratxona, ya’ni arab tilida «oʻnta xona»; mazmunini bildiruvchi nomi bilan atalgani sababchidir. Yillaroʻtib oddiy xalq ma’nosi noma’lum «Ashratxona»;ni izohlash juda oson «Ishratxona»; degan soʻzga aylantirib yuborgan. Inqilobdan keyin esa ba’zi oʻta «bilimdon»; va «chaqqon»; charm kamzulli olimlar tarixiy hujjatlarni oʻrganish oʻrniga oʻtmishni qoralashni doimiy mashgʻulotga aylantirganlarida, ularga Ishratxona nomi juda qoʻl kelgan. Ular «Bu bino ishrat bilan shugʻullanish uchun qurilgan»;, degan yolgʻonni oʻzlariga qurol qilib olganlar. Oqibatda, bunday kOʻr-koʻrona qarash yodgorlik taqdiriga juda ayanchli ta’sir koʻrsatdi va hanuz koʻrsatmoqda.

21
— Bibixonim qayerda? - deb soʻradi, shahar militsiyasi boshligʻi.
Haligacha gap nimadaligini tushunmay garangsirab turgan Yusupov militsionerlarni ichkariga boshlab kirib, tobut joylashtirilgan qutini koʻrsatdi.
— Oching! - dedi shahar militsiyasining boshligʻi.
Yusupov quti ustiga tashlab qoʻyilgan matoni sekin-asta yigʻishtirib oldi. Shahar militsiyasining boshligʻi beshafqat vaqt oʻz ta’sirini koʻrsatgan ayol murdasiga koʻzi tushishi bilan burnini jiyirib, «Yoping, yoping!»; - degandek ishora qildi. U bilan kelgan oddiy militsionerlar boʻlsa, oʻz hukmdorlari tufayli butun shaharning tinchini oʻgʻirlagan moʻjizani koʻrish baxtiga muyassar boʻlganlarini sezmaganday toshhaykallar kabi qotib turardilar. «Mana, sen ham qamoqqa olinding, Bibixonim!»; - deb oʻyladi Yusupov ichida. Militsiya boshligʻining gap-soʻzidan keyin hamma narsa ayonlashdi: muzey darvozasi oldida toʻplangan olomon Bibixonimni koʻrishga toʻplangan ekan. Butun koʻcha odam bilan toʻlib ketgan emish. «Bu odamlar qachon va kimdan Bibixonim olib kelinganini eshitibdi ekan?»; - deya Yusupovning boshi qota boshladi. Halitdan shuncha odam eshitgan boʻlsa, bu yogʻi nima boʻladi?
Yusupovni telefonga chaqirishayotganini aytishdi.
Obkomdan ekan. «Tezda yetib keling!»; - deb buyurishdi. Yusupov yoʻlga otlandi-yu, soqoli olinmaganini obkom kotibi eshigiga yetgandagina sezib toʻxtab qoldi. Ammo
nachora? Kirdi.
"Boshimizni qanday tashvishlarga qoʻydingiz, oʻrtoq
Yusupov? - dedi obkom kotibi roʻpara boʻlishi bilan. Kimdan ruxsat olib bu ishni qildingiz?"
«Sizlardan ... »; - dedi Yusupov hayron qolib.
«Nima qilib qoʻyganingizni bilasizmi, oʻrtoq Yusupov?»; - dedi kotib, uning soʻzlariga butunlay e’tibor bermay, qoʻlidagi papirosni kuldonga jahl bilan ezgʻilar ekan.
Yusupov nima deyishni bilmay, miq etmay turaverdi.
Har zamon yosh boladek yelka qisib qoʻyardi.
"Endi oʻzingiz pishirgan oshni oʻzingiz iching, oʻrtoq Yusupov! - dedi obkom kotibi. - Hozir borasiz-da, odamlarga hech qanaqa Bibixonim olib kelinmaganini ay ta-
siz!"
Yusupov indamay chiqib keta boshladi.
«Seni oʻzim topib olaman!»; - dedi u miyigʻida kulib. Yusupov yana muzeyda tunadi. Kuni bilan yogʻamanyogʻaman, deb turgan qora bulutlar tun yarimdan oʻtganda toʻlishib, bagʻrida yalt-yalt chaqinlar chaqnab, birdan shiddat-Ia quyib yubordi. Yirik marvarid tomchilar qaqragan yerga tasirlab urilib ariqchalardan lim-lim toʻlgʻazib oqa boshladi, koʻp oʻtmay sekinlashdi, ammo tinmadi. Tongga qadar mayingina boʻlib shivalab yogʻdi. To tongga qadar qotib uxlagan Yusupovni allalab chiqdi. Biroq tong azonda u yana besaranjom gʻala-gʻovurdan uygʻonib ketdi. hovliga yugurib chiqdi-yu, aynan kechagiday manzaraga koʻzi tushib, yuragi orqasiga tortib ketdi. Goʻyo tush koʻrayotgandek, goʻyo kechagi kunda turgandek - kechagi kun abadiy qoti~ qolgandek edi.
Yana shahar militsiyasi boshligʻi. Yana obkom kotibi. «Odamlar bir joyda toʻplanmasligi haqida buyruq borligini bilasizmi?»; - dedi shahar militsiyasi boshligʻi.
«Bunday siyosiy koʻrlik uchun javob berasiz!»; - dedi obkom kotibi.
Uchinchi kuniyam bu holat takrorlangach obkom maxsus komissiya tuzdi. Va bu maxsus komissiya nazorati ostida oʻsha kuni kechasiyoq imi-jimida Samarqand Malikasining mumiyolangan tanasi toshtobut bilan birga bundan olti yilcha buron ochilgan maqbarasiga qaytadan joy lashtirildi.
Bundan bexabar qolgan samarqandliklar esa Bibixonimni koʻrish istagida har tongda muzey eshigi oldida toʻplanaverishardi. Amma vaqt oʻtishi bilan odamlar tobora kamayib bordi, oxiri hech kim kelmay qoʻydi. Hozir bu voqealarni eslaydigan odamlar bormi-yo"qmi, bilmayman.

22
Bibixonim haqida uchinchi afsona: Amir Temur dovul singari oʻzga mamlakatlar tuprogʻiga kirib borib, jang-u jadal bilan band boʻlgan chogʻlarida Bibixonim Samarqand saltanatini boshqarar ekan. Mana shunday paytlarda Temur poytaxtida osoyishtalik, adolat-u haqparvarlik barqaror boʻ lar, malika yangi qurilishlar boshlab, shahar husn-jamolini yana goʻzal etuvchi hashamatli binolar, ilm-u fan ahliga homiylik qilib madrasalar, din ravnaqi uchun masjidlar tiklar ekan.
Oqila Malika oʻz panohidagi fuqarolarning dilida yashirin yotgan sir-u asrorni bilmoq, odamlarning quvonch-u alamidan voqif boʻlmoq maqsadida kechalari erkakcha libos kiyib shahar aylanar ekan. U avval bozor maydoniga borib uyiga shoshilayotgan bozorchilar gap-soʻzini, keyin mozor-ga borib, oʻsha kun kimlar yerga topshirilganini bilib olar ekan, azador oilalarga saroy xazinasidan ul-bul narsa berdirib yuborar ekan.
Har biri olmadek keladigan yulduzlar falak sahnini yoritgan savr tunlarining birida Bibixonim oʻzi qurdirgan madrasa talabalari yurish-turishidan, ahvolidan xabar olish uchun gʻarq pishgan marvartak tutining hidi anqib turgan madrasa hovlisiga kiribdi.
Hovlini aylanib yurib, hujralarning biridan suhbatlashib oʻtirgan uch mullavachcha suhbatini eshitib qolibdi. Mullavachchalar kitob-u qalamlarini bir chetga qoʻyib, birbirlariga eng yashirin sirlarini ochayotgan ekan. Suhbat Bibixonim diqqatini tortibdi.
Talabalarning biri - uzoq togʻ qishloqlaridan kelib oʻqiyotgani va faqir oila farzandi ekanligi bilinib turgan, husni qizlarning tushiga kiradigan darajada koʻrkam mullavachcha yigit ichki bir armon va havas bilan:
— Eh, qaniydi bir marta boʻlsayam Boʻstonsaroy dasturxonida qoʻyiladigan noz-u ne’matlardan totib koʻrsaydim, oʻlsam armonim qolmasdi, - debdi.
Ikkinchi talaba - kelishgan qomatli, oʻqishdan koʻra koʻproq oʻziga e’tibor berishga moyilligi koʻrinib turgan, xushsurat mullavachcha esa zavqi kelganidan koʻzlarini yumib aytibdi:
— Eh, qaniydi, Bibixonimdek sohibjamol malika mening ma’shuqam boʻlib qolsaydi, dunyodan bearmon oʻtardim!
U shu soʻzni aytib, koʻzlarini ochibdi-da, birinchi sherigi bilan uning sir-u asrorini indamay eshitib oʻtirgan uchinchi mullavaehchaga tikilib qolibdi. Uehinehi talabasaboq olishdan koʻra qilieh chopishga havasdorligi koʻzlarid a ehaqnayotgan oʻtdan sezilib turgan yigit esa doʻstlariga: «Eh, senlarni qara-ya!»; degandek biroz tikilib turibdi-da:
— Shuyam orzu boʻptimi? Men AmiI' Temurdek buyuk Sohibqiron boʻlishni orzu qilaman! - debdi. Soʻngra doʻstlari ogʻiz oehib qolishganini koʻrib, miyigʻida kulibdida:
— Ana shunda, - debdi birinehi doʻstiga qarab, - sen orzu qilgan noz-u ne’matlar ham va sen ... - u ikkinehi doʻstiga qarabdi, - ha, sen orzu qilgan Bibixonim ham ll1eniki ba’ lardi.
U shunday debdi-yu, doʻstlarini qoyil qoldirganini koʻrib, zavq ila kulib yuboribdi.
Talabalar soʻzini eshitgan Bibixonim bir dam oʻylanib qolibdi-da, indamay madrasadan chiqib ketibdi.
Tong otib, Samarqand minoralarining zarhal naqshlarida quyosh nurlari jilolanib turgan bir paytda qovoqlaridan qor yogʻilib turgan uch navkar madrasaga kirib kelib, kechasi bir-biri bilan sirlashgan uch mullavachchani Boʻstonsaroyga olib ketibdi. Gap nimadaligidan bexabar uch yigit yuraklari taka-puka, bir-biriga «Nima gap?»; degandek tashvishla qarab turganlarida, ularni Bibixonim huzuriga olib kirishibdi.
Saltanat taxtida oʻtirgan Bibixonimni koʻrgan talabalar ta’zim bajo qilishibdi. Soʻng «buyogʻi nima boʻlarkin?»; degan savol ichlarini kemirib, qoʻllarini qovushtirib turishaveribdi.
Bibixonim taxtda oʻtirgancha:
— Orzularing boʻlsa, menga soʻylanglar, qoʻlimdan kelsa, bajo aylayman, -debdi.
Toʻsatdan berilgan bu savoldan biroz talmovsirab qolgan talabalar xayoliga barobar bir oʻy kelibdi: tungi suhbatimizni saroy xufiyalari eshitib, Malikaga yetkazibdi-da! Mullavachchalar endi tamom boʻldik, deb dagʻ-dagʻ titrashga tushishibdi.
Ular jonlaridan umidlarini uzib turganlarida, malika taxtdan tushib kelibdi. Boʻstonsaroy dasturxoni noz-u ne’matlarini orzu qilgan birinchi talabaga qarab:
— Sening orzungga yetmogʻing mushkul emas, buning uchun seni saroy oshpazining qiziga uylantirib qoʻyaman. Umring oxirigacha saroy taomlaridan bahramand boʻlish huquqini ham beraman, - debdi.
Malika ohista qarsak ehalgan ekan, oldindan tayyorlab, rozi-rizoligi olingan saroy oshpazi va uning qizini hamda mullani boshlab kirishibdi. Oʻsha zahoti nikoh oʻqitilibdi.
Soʻng malika: «Bibixonimday sohibjamol xotinim boʻlsaydi»;, - deb orzu qilgan yigitga qarab bunday debdi:
— Men buyuk Sohibqiron Amir Temurning jufti haloliman. Biroq goʻzal bir kanizagim bor, husnda Movarounnahr-u Xurosondagina emas, Shom-u Iroqdayam tengi yoʻq. Oʻsha sohibjamol sening haloling boʻlsin.
Bibixonim ohista qarsak chalgan ekan, husni koʻr koʻzni ochishga, ochiq koʻzni koʻr qilishga qodir bir goʻzal qiz kirib kelibdi. Uni koʻrgan yigitning esi ogʻib qolishiga oz qolibdi. Mulla kanizakni talaba yigitga nikohlab qoʻyibdi.
— Sizlarga Konigildagi bogʻimni in'om qilaman, debdi malika kelin bilan kuyovga. - Bugun oqshom oʻsha bogʻda toʻy bazmini qilgʻaymiz.
Shundan keyin baxtdan mast boʻlib turgan doʻstlariga takabburona qarab turgan, Temurdek buyuk Sohibqiron boʻlishni orzu qilgan uchinchi yigitg~ qarab, Bibixonim shunday debdi:
— Sening ishing bularnikidan osonroq... - Malika bu soʻzni aytib biroz sukut qilibdi-da, yana soʻzIabdi. - BaIki ogʻirroqdir.
Bibixonim uchinchi bor qarsak urgan ekan, xos navkarlarning biri qilich bilan sovut olib kiribdi. Malika yigitga qarab:
— Amir Temurni sohibi saItanat qilgan mana shu qilich bilan sovuti hamda yuragidagi olov. Men senga qilich bilan sovutni in'om qilurman, yuragingda oʻt boʻlsa, u yogʻi oʻzingga bogʻliq, - debdi.
Tez orada saroyda boʻlib oʻtgan bu gʻaIati voqea butun saltanatga yoyilibdi. Yetti kun deganda qirq kunlik masofada turgan Amir Temur quIogʻiga ham yetib boribdi. Malika va uch mullavachcha haqidagi gapIarni eshitgan jahongir xotinining oqilaligiga yana bir bor tahsin oʻqibdi. Quvonchini yashiroImay tab ass urn qilibdi - Samarqanddan chiqqandan beri Amir Temur tishining oqini koʻrmagan boyonlar bu sirning sababini bilmay boshIari qotibdi.

23
Kuzning oxiri edi. Havodan yomgʻir hidi keIardi.
Osmonda qora buIutIar qirq qavat boʻIib ketgandek ...
Gennadiy Valentinovich Popov bilan muzey hovlisidagi yogʻoch oʻrindiqda suhbatlashib oʻtiribmiz. Bibixonim haqida gap boshIashim bilan choIning koʻzidan yosh mildirab chiqdi.
— Eh, men uni koʻrganman!.. -dedi u. - Bu voqea Mamat Solihovich Bibixonimning mumiyoIangan murdasini Samarqandga olib keIgan kunIarning birida roʻy berdi.
Bir kuni ishga kelsam, muzey oldi odamlarga toʻlib ketibdi. Hammaning ogʻzida bitta soʻz: «Bibixonim»;. «Xuddi tirikdek emish!»; degan shivir-shivir.
Bir amallab ichkariga kirdim. Keyin bilsam, oʻsha kuni kechasi Yusupov Toshkentdan Bibixonimning mumiyolangan murdasini olib kelgan ekan. Bu xabar qandaydir anglab boʻlmas tarzda nur tezligida shaharga tarq algan edi. M uzey oldidagi odamlar soni kun sayin koʻpayib boraverdi.
Q'sha paytlarda muzey xodimlari tungi navbatehilikda turishardi. Tungi navbatehi - bu, keeha davomida muzeyning toʻla xoʻjayini demak. Bibixonim Toshkentdan keltirilgan kunning ertasi mening navbatehiligimga toʻgʻri keldi. Muzey oldidagi odamlar birin-ketin tarqalib, gʻalogʻovur koʻeha sukunatga ehoʻmganda, Toshkentdan qaytgandan buyon muzeyda yotib yurgan Yusupov uxlab qolganiga amin boʻlgaeh, men kalitlar shodasini qoʻlimga oldim-da, Bibixonim tobuti turgan xona eshigini qoʻrqapisa oehdim. Iehkari kirib biroz turdim, soʻngra qoʻlim bilan devorni paypaslab ehiroqni yoqdim. Chiroq yarq etib yondi-yu, shu zahoti negadir «lip»; oʻchdi. Har bir xonada maxsus joyda sham turishini bilganim uehun, gugurt ehaqib shamni izlab topdim, soʻng uni yondirib qoʻlimga oldim. Gʻira-shira yorishgan xona burchagidagi Bibixonim yotgan tobut-qutiga qoʻrqa-pisa yaqinlashdim. Shamni koʻrgazma taxtalaridan birining ustiga oʻrnatib, tobut ustidagi matoni sekin koʻ tardim. Qoʻllarim titrardi.
Tobut ichida kichkinagina ayol jasadi yotardi. Ayniqsa, oyoqlari juda kiehik edi. «Ha, oʻsha paytlardayam oyoqqa yogʻoch kovush kiydirib oʻstirmay qoʻyish xonlar orasida rasm ekan-da»;, - deb oʻyladim iehimda. Tarixdan kichkina oyoq ayol goʻzalligi belgilaridan biri boʻlganini eshitgandim.
Men Bibixonim xitoylik, deb eshitgandim, Ammo tobutdagi ayol xitoylikka oʻxshamasdi. U moʻgʻul yoki turk ayoli ekanligi aniq edi.
Murda boshidagi oppoq soch bir hovuch boʻlib turardi.
Qoʻl va oyoq barmoqlaridagi tirnoqlar biroz oʻsib qolgan edi. Ayol bosh suyagining ayrim joylarida saqlanib qolgan teri hali oʻz rangini yoʻqotmagan edi. Malikaning egnidagi kiyimlar juda ehiroyli edi. Koʻzimni yumsam bu kiyimlami aniq koʻraman-u til bilan ta’riflab berolmayman.
Popov jim qoldi. Papirosini tutatib, chuqur-chuqur ichiga tortdi.
— Ha, aytgandek, -uning bir jimjilogʻi yoʻq edi.
Q'nginingmi, ehapiningmi, hozir esimda yoʻq. Keyinchalik surishtirib koʻrsam, bundan yuz yileha burun Bibixonim maqbarasiga oʻgʻri tushgan ekan. Menimcha, oʻgʻrini biror nima ehoʻchitib yuborgan boʻlsa kerak, u malikaning beba
ho uzugini jimjilogʻi bilan yulib qochgan. Qolgan taqinchoqlarini esa bugungi talonehilar oʻgʻirlagan boʻlishsa kerak.
Taniqli olim M. Y. Massonning «Samarqanddagi Ishratxona nomi bilan mashhur maqbara»; maqolasida quyidagi ma’lumotni oʻqidim: «Islom an'analariga koʻra rnarhum murdasi yoniga buyumlar qoʻyib dafn etilmaydi. Biroq moʻgʻul an'analari saqlanib qolgan XV asrda temuriylarga tegishli qabrlarda islom aqidalaridan chetga chiqish hollari uehraydi. Jumladan, Samarqanddagi Bibixonim maqbarasida koʻmilgan toshtobutdagi ayolning bir barmogʻi boʻlmagani ma’lum. Bu hol ayolning qoʻlida qimmatbaho uzuk boʻlgani va qabrni ochgan talonchi uni barmoq bilan uzib olgan boʻlsa kerak»;.
Bu maqoladan yana shu narsa ma’lumki, Bibixonim qabri noma’lum talonehi tomonidan, keyinchalik yuqorida aytib oʻtilgan 1941-yil ochilganidan tashqari, 1927-yildayam rus olimlari tomonidan oehilgan ekan. Bu ochish natijalari bayon qilingan hujjatlar hozir qayerda ehang bosib yotgan ekan? Malikaning qolgan taqinchoqlari «Bu qolganiyam oʻgʻirlanmasin»;, degan maqsadda oʻsha paytda olinmaganmikan? Agar olingan boʻlsa, ular qayerda saqlanmoqda? Milliy boyliklarimiz boʻlmish bu noyob san'at namunalarini koʻrish bizga nasib qilarmikan? Yoki ular ham, hozir oshkor boʻlganidek, oehlik yillarida chet ellardan sotib olingan don-u dun evaziga toʻlangan bir qator qimmatbaho asarlar va buyumlar qatorida berib yuborilganmi? Qachon va kim bu sirlarni bizga ochib berar ekan?
Popov bilan xayrlashib koʻchaga chiqdim. Koʻksimni nimadir ayamay gʻijimlar, faqat dala bepoyonligi meni bu azobdan xalos etadigandek tuyuldi - shahar chekkasigacha avtobusda yetib oldim-u dala kesib qishloqqa piyoda ketdim.
Tegrarnda keeh kuz pallasi, uzum va anjir gʻarq shiraga toʻlgan. Zamindan to falakka qadar havo kuz rnevalarining xush islariga toʻyingan. Hosili yigʻishtirilgan dalalar haydalib shudgor qilingan, dalaga chiqarilgan go"ng va deyarli har kuni falakdan anqib turgan yorngʻirning ajabtovur hidi taraladi. Havo salqin. Ammo chinakam sovuq hali yiroqlarda: qishloq chorbogʻlarida binafshalar, savsargullar ochilib yotibdi, olaehalpoq na’matak butalarida qip-qizil mevalari tovlanadi, ehinnigullar, hademay qor ostida qolib qaddi bukilishini sezganday alamli titraydi.
Kuzda qosh erta qorayadi, gʻira-shira parda juda tez quyuqlashib, chor atrof bir zumda zulmat qoʻynida qoladi. Shorn paytlari yomgʻir tok barglarini shitirlatib yogʻa boshlaydi. Yaproqlarini toʻkkan daraxtlar tanasi yomgʻirda choʻmilaverganidan top-toza. Kuz yomgʻiri kechasi bilan yogʻib chiqdL Bunday paytlarda uyda, deraza yonida oʻtirib tashqariga tikilishning gashti boʻlakcha. Deraza oynalari yuzida sizilib oqayotgan yomgʻirga tikilarkanman, olis oʻtmish hasrati yuragimda gʻimirlayotganini tuyaman. Tuyaman-u yomgʻir shiviriga quloq tutib oʻylayman:
«Hoʻv, shaharda, qadimiy bozar yaqinidagi maqbarada goʻzal ayol qabri bor. Uning dunyodan koʻz yumganiga olti asrdan koʻproq vaqt oʻtdL Ammo oʻsha paytdayam xuddi shun day yomgʻir yoqqan, odamlar deraza oynalarida sizilib oqayotgan yomgʻirga maroqlanib boqishgan. Bu yomgʻir abadiy, biz esa ... Ammo shu yomgʻir sabab, necha ming yillardan soʻng ham kimdir bizni eslashi mumkin ... »;

24
Oʻsha kecha Bibixonim tushimga kirdi. Men sham tutib, qop-qorongʻi xonaga kirib kelganmishman. Birdan sham shu'lasida gʻira-shira yorishgan zulmat ichidan bir sharpa chiqib kela boshlabdL U juda goʻzal, qordek oppoq sochlari oʻziga yarashgan, egniga zarbof qabo kiygan ayol edL U toʻxtab menga tikilib qoldL
Birdan zulmat qochib, hammayoq yorishib ketdL Olisda moviy gumbazli shahar koʻrinib turgan emish. Men boʻlsam qor bosgan keng bir dalada oʻsha goʻzal ayol bilan yuzma-yuz turarmishman. Uning chap qoʻlidagi jimjiloq oʻrnidan oppoq qorga qip-qizil qon tomchilayotganmish. Qon bugʻlanib qorni oʻyib borayotganmish.
«Sen kimsan?»; - dedi oppoq sochli ayol. «Nevarangman, ena!»; - dedim.
«Sovuqqotyapman, bolam, - dedi oppoq sochli ayol.Men juda sovuq qotyapman ... Sovuq qotyapman, bolam»;.
Yana birdan zulmat choʻkib, koʻz oʻngimda tobut va unda yotgan oppoq sochli goʻzal Malika paydo boʻldi. «Sovuq qotyapman, bolam»;, - deb shivirlardi u tinmay. Tishi-tishiga tegmay takillar, dir-dir qaltiray boshlagandi Samarqand Malikasi. Tikilib qarab, uni toshtobutda emas, ulkan muz boʻlagi ichida yotganini koʻrdim.
Uygʻonib ketganimda koʻksim zirqirab qaqshardL
muz tobutda yotgan sochi oppoq Malikaning ta’nali l1igohi kelib koʻksimga sanchilgan va jarohatlagandek edL
Tush kun boʻyi qilgan mulohazalarimning aksi edi.
Aslida Bibixonim emas, men sovuqqotgan edim bu dunyoda. Bibixonim emas, men oʻzim muz boʻlagi ichida yotardim,

25
Chala qolgan dostondan:
    Men shovqinga toʻla bozordan
    Hayrat toʻlib tanu jonimga,
    Termilaman koʻ kka intilgan
    Ulugʻ xayol - Bibixonimga.
    Termilaman, topaman izlab
    Huv, xaroba koʻ k gumbaz uzra.
    Ertak qaddin tiklamoq istab
    Oʻy suradi munkaygan usta.
    U qovjiroq, titroq qoʻllarin
    Boʻysundirib irodasiga,
    Quloq solar naqshlar kuylagan
    M uhabbatning hikoyasiga.
    Olislarda guvillar bogʻlar
    U chib ketmoq boʻlgandek yerdan,
    U sta tubsiz samoga boqar
    Va koʻzlari qamashar nurdan.
    Unga koʻkdan tangri soʻz qotar –
    Sukut sinar naq shishasimon,
    Xira koʻzlar qa’riga botar
    Gumbaznamo shaklda osmon.
    Shunda yonib shiddatdan qalbi
    Pastga - yerga tashlaydi nazar,
    Unda oniy daqiqa kabi
    Uchib 0' tar bahorlar, kuzlar.
    Bilar: pastda sharaf-u olqish,
    Bilar: pastda qarilik - xasta.
    Fisqu fasod, gʻiybatu tashvish
    Bari pastda, barehasi pastda.
    Pastda boʻgʻiq suronga toʻlib
    Oqib yotar qadim koʻehalar,
    Pastda malla soehin silkitib
    Soʻ kinadi mast yordamehilar.
    Pastda toʻplar koʻ kdan qulatgan
    Yaralangan gʻishtlar, naqshlar,
    Pastda Haqning soʻzidan qaytib,
    Yolgʻ on aytish, yolgʻ on toʻ qishlar ...
    Bunda esa gumbaz va osmon
    Bir-biriga qorishib yotar,
    Botayotgan quyosh osmonning
    Va gumbazning bagʻriga botar.
    Bunda dilda parvozning hissi
    Mudom uygʻoq ...
    Y 0 Rabbim, nahot?!
    Koʻ kni qoʻmsar zanjirlar qisib,
    Oddiy qoʻlga aylangan qanot ...

26
Hijriy sakkiz yuz yettinchi yili jumadil-avval oyining yigirma toʻrtinchi kuni, (milodiy t404-yilning yigirma sakkizinchi noyabrida) Amir Temur bir umrlik orzusi Xitoy mulkini zabt etish niyatida Samarqanddan chiqdi.
Dastlab Oqsulotga kelib, bir oycha manzil qurdi. ]umadil-oxirning poyonida jahongir qoʻshini yana yoʻlga otlandi. Ueh hafta davomida uzoq yoʻl bosib Oʻtrorga yetdilar. Amir Temur shahar kutvoli Berdibek qoʻrgʻoniga borib qoʻndi. Saroymulkxonim har galgidek eri bilan birga edi.
Amir Temur Oʻtrorda bir oydan koʻproq turdi.
Sohibqiron qayerda boʻlsa, saltanat taxti oʻsha yerga norasmiy koʻehardi. Ulkan saltanatning har bir burchagida boʻlib turgan voqealar-u «Hech kim eshitmaydi»;, deb oʻylab pichirlab aytilgan gaplargacha tez orada bir quloqqa -- Amir Temur qulogʻiga kelib yetardi. HirotdanShohruh mirzo, Gʻaznadan -- Pirmuhammad jahongir
mirzo, Toshkentdan - Xalil Sulton mirzo, Ozarbayjondan - Mironshoh mirzo, Yassidan - Sulton Husayn, saltanat markazi - jannatmonand Samarqanddan shahar kutvoli Argʻunshoh yuborgan choparlar va xufiyalar har kuni kelib, davlatning yaxshi-yomon gaplaridan uni ogoh qilishar, har bir tadbir uchun maslahatlar soʻrardilar.
Berdibek qasrida har oqshom kengash boʻlar, unda saltanat ahvoli, boʻlajak yurishga tayyorgarlik masalalari qayta-qayta koʻrilardi. Biroq reja amalga oshmadi. Hijriy sakkiz yuz yettinehi yil sha’bon oyining boshida navkarlariga yaqinroq boʻlib, tayyorgarlikni nazorat qilish maqsadida Amir Temur shahardan ehiqib qarorgohda oʻtov tikdi. Garchi qish avjida boʻlsa ham u bahor kelishini intizorlik bilan kutayotgan navkarlariga «Bahor yaqin, tezda qoʻzgʻalamiz!»; degan tuygʻuni mustahkamlamoqchi boʻldi. Ammo u oʻtov tikib chiqqan kundan hafta oʻtmay yana qor yogʻdi. Bir kun oldin shamol bilan uchib kelgan aehqimtil islardan koʻpni koʻrgan keksa navkarlar sergak tortdilar: bu qordan darak edi. Bir kun oldin keksa Sohibqironning butun vujudi, ayniqsa, olovli yigitligida kechgan janglarning birida shikastlangan oyogʻi zirqirab ogʻriy boshladi: bu ham qordan darak edi.
Bu safar qor uch kun tin may yogʻdi. Olaquroq boʻlib qolgan dasht yana qalin qorga koʻmildi. Qor tingan kundan bosh lab esa sovuq kuehaydi, qargʻalar gala-gala boʻlib shahar tomonga koʻehdi. Lashkar turgan yalanglik atrofidagi tepaliklar ustida boʻrilar galasi izgʻiy boshladi. Ularning koʻzlariga qon toʻlgan, ozgʻin etlaridagi junlar sovuqning zoʻridan tikkayib turardi. Boʻrilar odamlar, otlar va tuyalar atrofida aylanib, oʻlja poylab pisib yurardilar. Navkarlar endi oʻtinga ham, daryodan suv olib kelish uehun ham yakka-yolgʻiz emas, koʻplashib boradigan boʻldilar.
Sirdaryo yuzini muz qopladi, uning oʻrkaeh-oʻrkaeh boʻlib yugurgan toʻlqinlari tizginlandi. Ammo diqqat qilgan kishiga muz ostidan beorom suvning osuda shildirshildiri eshitilardi. Sovuq kuehaygandan kuehayib, tez orada muzlagan daryo otliqni bemalol koʻtaradigan boʻldi. «Bunaqada erta-indin muz teshib, suv olishimiz ham Il1ushkul boʻlib qoladi-ku!»; - deb mingʻirlashardi suv tashishga buyurilgan navkarlar.
Qor tindi-yu, osmon tiniq tortdi. Quyosh qor bosgan tepaliklar uzra jahongir ixlos qoʻyib Xoʻja Ahmad Yassaviy mozori ustiga tiklatayotgan maqbara gumbazi monand niliy falakda xuddi sargʻimtir dogʻ kabi ufqdan ufqqa qarab siljib borardi. Bu limudayin sargʻimtir dogʻ yerga taft emas, sovuq purkardi. Cheki-chegarasi koʻrinmagan Dashti Qipchoq kengliklarining har bir qarichi mana shu sovuqdan qotib qolgandi.
Xira sariq dogʻ boʻzarib turgan osmonda och burgutlar charx urib aylanardi. Ular goh toʻsatdan oʻqday boʻlib pastga shoʻngʻir va panjalarida tipirchilagan tovushqon yoki ochlikdan sulayib qolgan tulkini ehangallab yana shiddat bilan yuksakka koʻtarilardilar. Xuddi mana shunday toʻsatdan chang solgan xastalik Amir Temurni toʻshakka yotqizdi.
Voqea bunday boʻldi. Qor tingan kundan koʻp vaqt oʻtmay, Amir Temurga qalmoqlar bosh koʻtardilar, degan xabarni yetkazdilar. Sohibqiron bu gapni eshitgach, «Safarga chiqilsinl»; deb farmon berdi. Ammo huzuridagi jangdan koʻra, farogʻatini oʻylagan ayrim amirlar qalin qor va qattiq sovuqda yoʻl bosish mushkul, safarni kechiktirish ma’qul, degan maslahatni oʻrtaga soldilar. Bu gaplar Sohibqironga yoqmadi.
Shuning uchun ham maslahatgoʻy amirlarga qasdmaqasd, qolaversa, qor va sovuqni pisand qilmasligini koʻrsatish va lashkar ruhini koʻtarish maqsadida qarorgoh oʻrtasida kursi qoʻyib, sartaroshga sochini oldirdi. Mana shu oʻylanmay, qasdma-qasd qilingan ish sabab boʻldi-yu, kechga borib Sohibqironning koʻzlari yoshlanib, ovozi boʻgʻilib qoldi.
Isitmasi koʻtarilib, bir necha kun davomida uning tomogʻidan bir tishlam non, bir hoʻplam suv ham oʻtmay qoldi. Bu dard qayerdan ilashdi, nahotki Chin-u Mochinni ololmay, ona yurtdan olisda, choʻl-u biyobonda yoʻl yoʻqotib, sovuqda qotgan gadodek oʻlib ketsa? Nahotki? Ikki-uch kun ichida jussasi kichrayib qolgan xasta chol zaiflik va alam ogʻushida ogʻir-ogʻir, qisqa-qisqa nafas olarkan, koʻzlarini zoʻrgʻa ochib, kirib kelgan har odamdan madad kutgandek boqardi. Dard uni hamma bilan tenglashtirib qoʻyganini oʻziyam sezardi.
Hukmdorning qattiq betoblanib qolgani haqidagi sovuq xabar hammadan koʻra nevaralari bilan Oʻtrorda Berdibek qasrida qolgan Saroymulkxonimni gangitib qoʻygan edi. Axir, uning bu dunyoda suyanadigan kishisi boʻlsa, yolgʻiz shu eri edi. Na ota-onasi, na ogʻa-inisi, na
qavm-qarindoshi bor - shu eridan boshqa dardini eshitadigan hamdardi yoʻq.
U shoshilinch shahardan chiqib jahongir qoʻnalgohiga otlandi. Xasta sohibi davlat yotgan oʻtovga otilib kirib, hukmdorning bir guruh beklar-u bir necha xos tabib qurshovida koʻrpa-yostiq qilib choʻzilib yotganini koʻrganda yuragi qinidan otilib chiqib ketayozdi, koʻzlaridan tirqirab yosh oqdi. Ichida xudoga yolbordi: «Yo Rabbim, inoyatingni ayama, meni yolgʻiz qoldirma, uning jonini olar boʻlsang, avval menikini oIl»; Hukmdor yoniga kelib choʻkkaladi-yu, uning rangi qochgan yuziga tikildi. Tikilarkan, erining koʻzlari shukuhsiz va shuursiz ekanini koʻrib qaygʻurdi. Qaygʻurayotgan malika Sohibqiron yuzida sovuq ajal alomatlarini ochiq-oshkor his qilgan edi.
«lchimda olov yoqib qoʻyishgandek ... - dedi bemor Saroymulkxonim bilan yakka-yolgʻiz qolganda. - A’zoyi badanimni yondirayapti bu olov!»; Saroymulkxonim uning peshanasiga kaftini bosarkan, manglayi muzday ekanligini sezib erining soʻzidan ajablanardi.
Toʻrt-besh kun oʻtgach, Amir Temur: «Xomshoʻrva qaynatib beringlar»;, - deb buyurdi. Sohibqiron bolaligida onasi pishirib beradigan eng sevgan taomini eslagandi. Qachon shamollasa xomshoʻrva qaynatardi. Otasi - Amir Taragʻay bilan toʻyib-toʻyib ichishardi. Otasining peshanasini ter bosar, uning yalt-yult tovlanganini koʻrib, bola vujudida mehr joʻshib ketardi. Biroq otasiga bilintirmasdi - otasi bunaqa narsalarni yoqtirmasdi. U otasini juda qattiq yaxshi koʻrardi, besh-olti yasharligida otasi to uyga qaytmaguncha koʻzini yummasdi. Otasining uyga kirganini koʻrardi-yu, oʻsha zahoti uxlardi-qolardi. Otasi uni biror marta chertmagan boʻlsa-da, qanchalik yaxshi koʻrmasin, baribir otasidan nima uchundir hayiqib turardi. Ammo uning bu hayiqishidayam bolalik mehri jo boʻlganini mana endi shu yoshga yetib, buyam xastalik sabab, angladi.
Xomshoʻrvani qaynoq ichishni yoqtirgan hukmdor xoʻrillatib hoʻplar ekan, qornida yigʻilayotgan issiqlik astasekin oyoqlariga, kiftiga, sovuqqotgan oyoq barmoqlariga tarqar va tomirlaridagi iligan qon ham biroz sokinlashgandek boʻlardi. Samarqand noni burdalanib solingan shoʻrvani har hoʻplaganda, u botiniy rohat bilan «Oʻhoʻh»;, deb qoʻyardi. U shoʻrvadan keyin erta turib ketsam ajabmas, degan oʻyda mahkam oʻranib yotdi. Ammo yarim tunga borib, yana isitmasi koʻtarilib, a’zoyi hadani qiziy boshladi. Oʻn kunlareha vaqt oʻtib hukmdorni yoqibyondirgan, azob bergan dardga yana bir boshqa dard qoʻshildi. Biroq hukmdor uning nima ekanligini avvaliga anglay olmadi. Anglagaeh esa kun davomida heeh kiHl bilan gaplashmay oʻyga botdi. Bu qoʻshilgan dard:
«Mabodo Tangrining irodasi amalga oshsa, mendan keyin saltanat taxtini kim egallashi mumkin?»; -- degan soʻroq ogʻrigʻi edi. U bu soʻroqqa javobni faqat hozir emas, balki bundan oldin ham oʻylagandi. Ammo avval oʻylagani reja boʻlsa, bu gal u qaror qabul qilishi shart edi. U oʻzieha bir qarorga kelib, koʻngliga tugib qoʻydi.
Amir Temur qat'iy qarorga kelgan kundan hayal oʻtmay, bir kccha gʻalati voqea sodir boʻldL Sohibqiron toʻshagi yonida koʻrpaeha tashlab yonboshlab yotgan va bir necha kunlik uyqusizlikdan toliqqan SaroynlUlkxonirn koʻzi yumilganini sezmay qoldi. Allamahal bir nimani sezgandek seskanib uygʻonib ketgan Malika Sohibqiron toʻshagiga koʻz tashladi-yu, qoʻrqib ketdi. Toʻshak boʻm-boʻsh edi. U shoshilib tashqariga otildi. Eshik oldida turgan posbon malika vajohatini koʻrib, angrayib qoldi.
— Sohibqiron qani? - dedi malika qalt-qalt titrab. Posbon nayzasi uehi bilan qarorgohni oʻrab turgan tepalar tomonni koʻrsatgaeh, Saroymulkxonim hapqirib oʻsha yoqqa qarab ketdi. V qarorgoh ehetiga yetgaeh, olisda boshqalariga qaraganda biroz yuksak tepa ustida turgan odam sharpasiga koʻzi tushdi. Malikaning oʻrgangan koʻzi sharpa Sohibqiron ekanini osongina ilgʻadi. Saroymulkxonim tepaga harsillab oʻrlab borarkan, bu voqeani qanday izohlashni bilniay garang edi. .
Amir Temur tepa ustida turgancha magʻrib yoqqa tikilardi. Zu}mat quehgan falakda yulduzlar eharaqlab turar, oy esa Sohibqiron tikilgan taraf ufqiga ogʻib qolgan edi.
— Hazratim, neehuk bundoq qildingiz? Shundoq sust ahvolda sovuqqa ehiqishingiz boisi ne? - dedi Malika hayajonini yashirolmay.
— Qoʻrqib ketdingizmi, Bibi? - deb soʻroqqa soʻroq bilan javob qaytardi Amir Temur.
— Qoʻrqmay boʻlarmi, hazratim?
— Mani bir lahzaga yoʻqotib qoʻrqsangiz, bu yogʻi ne boʻlur?
— Bu yogʻi deganingiz ne, hazratim. Mani buneha qoʻrqitmang ...
— Qoʻrqmang, Bibi, qoʻrqmang... - Turon sultoni shunday deb jim qoldi. Soʻng gʻalati ovozda shivirladi: _ Men tugʻilgan, sizni topgan yerim oʻsha tomonlarda ... - u magʻrib tomonni koʻrsatdi.
— Hazratim, nechun bundoq qildingiz? Boʻldi, boʻldi, ketdik... - dedi Malika eriga talab ohangida gapirayotganidan oʻzini gʻalati sezib.
Amir Temur indamadi. Soʻng «ma’qul»; degandek, bosh irgʻadi-da, madorsiz holda bazoʻr bdim tashlab tepadan tusha boshladi.
Vlar oʻtovga qaytib kirganlarida, yorugʻ tushib, Malika erining ahvolini koʻrdi-yu, yigʻlab yubordi. Sovuqdan qaytib kirgan Sohibqiron yuzida dona-dona ter tomehilari yaltirab turardi.
— Neehun ... neehun bu ahvolda sovuqqa chiqdingiz, hazratim?
— Tush koʻrdim, Bibi, gʻalati tush.
— Sizni toʻshakdan turgʻizgan ne tush ekan?
-- Ikki ehetini qamish bosgan bir yoʻldan ot ehoptirib
borarmishman... - Amir Temur shu soʻzni aytdi-yu, koʻzini yumdi. Soʻng shu alfozda, goʻyo gapirib berayotganlarini koʻrib turgandek, soʻzida davom etdi: - Nogoh otim yoʻl ehetidagi qamishlar shitirlab ketganidan qoʻrqib, orqaga tislanib ketdi-da, kishnab yubordi. Shoshib oʻsha shitirlagan qamish tomonga qarasam, qamishzor ichidan rahmatli otam otda ehiqib kelayotgan emishlar ... Angladingizmi, Bibim, rahmatli padari buzrukvorim. Hayratga tushganimdan otimning jilovini oʻzimga mahkam tortdimda, irgʻib otdan tushdim. Soʻng otam istiqboliga qarab yugurdim. Endi yetay degandim, otam xuddi meni koʻrmagandek, yonimdan ot surib oʻtdilar-da, egardan tushmay, otimning egar-jabdugʻini boʻshatib, yeehib oldilar. Soʻng ... soʻng tagʻin oldimdan ot ehoptirib oʻtib, qamishzorga kirib koʻzdan gʻoyib boʻldilar ... Men ortlaridan rosa ehopdim. Yuguraverib a’zoyi badanim qizib ketdi, terga gʻarq boʻldi, yuz-u qoʻlimni qamish tilib, aehisha boshladi. .. Mundoq uygʻonsam, badanim oʻt boʻlib, terdan hoʻl boʻlgan toʻshakda yotibman. Qandoq oʻrnimdan turdim, qandoq tashqariga ehiqdim - bilmayman ...
— Padari buzrukvoringizni tush koʻrgan boʻlsangiz ne boʻlibdi? - dedi erini hikoyasini eshitib, koʻngli alagʻda boʻlgan Saroymulkxonim gapni ehalgʻitib.
— Bu bexosiyat tush, Bibi, padari buzrukvorim otim
ning egar-jabdugʻini olib ketdilar. Angladingizmi, ne ishora bu?
Saroymulkxonim indamadi.
— Paymonam toʻlganiga ishora bu, - deb oʻz soʻrogʻiga oʻzi javob berdi Amir Temur.
Jahonning yarmini zabt etib, yarmini qoʻrquvga solgan jahongir qaytib oʻrnidan turolmasligini payqagach, taqdirga tan berib, eng sodiq amirlarni huzuriga chorladi va gapni choʻzib oʻtirmy, oʻzidan keyin Pirmuhammad Jahongir saltanat egasi boʻlishi haqidagi soʻnggi amrini e’lon qildi. Amirlariga qanchalik ishonmasin, bu soʻnggi hukmini bajarishlarini talab qilib ularni ont ichirdi. Amir Temur Koʻragon sakkiz yuz yettinchi yil sha’bon oyining oʻn yettinchisida - 140S-yilning 18-fevralida yetmish yoshida olamdan oʻtdi. Oʻlimi oldidan oʻzini bilmay yotgan Sohibqiron bir dam koʻzini ochdi-yu, oʻtov tepasidagi tuynukdan qop-qorayib yotgan falakka tikilar ekan:
— Bu ne .sinoatdur? - deb pichirladi-da, joni uzildi.
Jahongirning koʻzlari ochiq qolganini koʻrib, uning qabogʻini ohista bosgan xos tabib mavlono Fazlulloh Tabriziy qoʻrqib ketdi - Sohibqiron koʻzlaridan sizib chiqqan yosh barmoq kuydurgudek issiq edi. Erining sovib borayotgan tovonini ushlab olgan Saroymulkxonim siqtabsiqtab boʻzlar ekan, etagini tutib, momosini qanday ovutishni bilmay gangib qolgan suyukli nabirasi Muhammad Taragʻayni - Ulugʻbek mirzoni payqamasdi.
Saroymulkxonim va amirlar fojiani qanchalik yashirmasinlar, Amir Temur oʻlimi haqidagi shumxabar tez orada oshkor boʻldi. Zero, ota va bobolari udumini qattiq tutgan oʻgʻil-u nevaralarning ham koʻchma saroyda oʻz xufiyalari bor edi. Qolaversa, ayrim amirlar dunyodan koʻz yumishi bilan qoʻrqinchli boʻlmay qolgan Sohibqironning vasiyatiga xilof ravishda saltanat taxtida oʻzlariga moyil shahzodani koʻrmoqni istardilar.
Birinchi boʻlib Hirotda Shohruh mirzo oʻz nomini xutbaga qoʻshdirdi va oʻz nomidan pul zarb qildira boshladi. Yassidan Husayn mirzo, Toshkentdan Xalil Sulton mirzo oʻzlariga sodiq navkarlar bilan dorussaltanatga qarab ot qoʻydilar.
Amir Xoʻja Yusuf boshchiligida Amir Temur jasadini olib yoʻlga chiqqan maxfiy karvon Oʻtrorni tark etib, ming tahlika-yu gʻavgʻo bilan Samarqand ostonasiga yetdi. Yetishga yetdi-yu, poytaxtning Chorraha darvozasi oldida turib qoldi. Samarqand qal'asi kutvoli Amir Argʻunshoh «Shaharga faqat Sohibqiron tobutini kiritaman»;, - deb qat'iy turib oldi. Tashqarida turganlar u allaqachon Mironshoh oʻgʻli Xalil Sulton mirzo bilan til biriktirib, dorussaltanatni yolgʻiz unga topshiradigan boʻlganidan bexabar edilar. Oxiri Amir Xoʻja Yusuf kutvolning talabiga koʻndi va Amir Temurning jasadi sha’bon oyining yigirma ikkisida - 23-fevral kuni marhum shahzoda Muhammad Sulton dahmasiga dafn etildi.
Oradan bir necha kun oʻtgach, katta koʻch - malikalar va shahzodalar karvoni ham Samarqandga yetdi. Argʻunshoh bu gal ham qoʻshinni kiritmasligini va yolgʻiz malikalar va norasida shahzodalar: Muhammad Sulton mirzo oʻgʻli boʻlmish Said Vaqqosni, Umarshayx mirzoning farzandi Boyqaroni, Xalil Sultonning inilari - Ijil bilan Suyurgatmishni shaharga kiritishga rozi ekanligini aytdi.
Shohruh mirzo farzandlari boʻlmish Ibrohim Sulton mirzo bilan Ulugʻbek mirzoni kiritishga esa koʻnmadi. Bu ikki amirzoda suyukli momolari va murabbiyalari Saroymulkxonim bilan yigʻlab xayrlashdilar va Buxoro tomonga ketishga majbur boʻldilar.
Shaharga kirgan malikalar va shahzodalar toʻgʻri sohibqiron jasadi qoʻyilgan dahma ustiga borib uvvos soldilar. Keksa Saroymulkxonim boshqalar qatori oqarib ketgan sochlarini yoyib, yuzlarini tilib yigʻlar, tuproq olib boshidan sochardi. Yigʻichilar uvvosi olamni tutgandek edi...
Bu achchiq ayriliqdan roppa-rosa oʻn uch kun oʻtgach, hijriy sakkiz yuz yettinchi yil Ramazon oyining oʻn oltinchisida, milodiy 140S-yilning 18-martida Samarqand taxtiga Mironshohning oʻgʻli - Xalil Sulton oʻtirdi. Xalil Sulton ham koʻpchilik amirzodalar qatori Saroymulkxonim tarbiyasini olgan edi. Hatto, bir marta nojoʻya qilmishi uchun bobosi gʻazabiga uchraganida mana shu momosi uning joniga oro kirgan edi. Oʻrni kelgani sabab bu gʻaroyib voqeani soʻylab berishdan oʻzimni tiyib turolmayman.
Amir Temurning nevarasi Xalil Sultonga mehrl qattiq edi. Hindiston yurishi davridagi janglarning birida roʻy bergan voqea yuz birinchi yil rabiussoniy oyining yettinchi kuni - hijriy 1398-yilning 18-noyabrida Dehli hukmdori Sulton Mahmudxon bilan boʻlgan edi. Jang boshlanishi bilan Samarqand qoʻshini orasida tahlika boshlandi. Chunki ular umrlarida birinchi marta koʻrib turgan jangchi
fillar galasi ustlariga bostirib kelayotganini koʻrib qoʻrqib ketgan edilar. Fillar oyoqlari ostida qolgan barongʻor jangehilari koʻtargan faryodni eshitgan orqadagilar qoehishga tushdilar. Hatto, koʻpni koʻrgan sarkardalar nima qilishni bilmay qolganlarini koʻrgan Amir Temurniyam vahima bosdi. Ammo birdan u jangehi hind fillarning orqaga qoehayotganini, qoehgandayam Sulton Mahmudxon askarlarini toptab qoehayotganini koʻrib quvonganidan irgʻib otiga mindi. Dushman mahv etilib, jang toʻxtagaeh ma’lum boʻldiki, ayanehli magʻlubiyatdan ularni Xalil Sulton qutqarib qolgan ekan. Tadbirkor nevara qoʻshin lash-Iushi, zaxirasi ortilgan tuya-yu xaehirlarni bir joyga toʻplab, har birining ustiga xas-xashakni bogʻlatib, ularga oʻt qoʻyib oldinga haydatdi. Olov ehangalida qolgan jonivorlar jon vahmida jangehi fillar qarshisiga yugurdilar. Jonli olovni koʻrib dahshatga tushgan fillar orqalariga qoehadilar. Shu voqea sabab jahongirning Xalil Sultonga boʻlgan mehr-muhabbati oshib, uni taxti vorisi qilishniyam oʻylaydi. Biroq keyinroq yana bir gʻaroyib voqea yuz beradi-yu, Jahongirning mehri qahrga aylanadi. Xalil Sulton bobosining jiyani amirzoda Alining qiziga uylantirilgan edi. Shunga qaramay yosh shahzoda Sohibqiron amirlaridan boʻlmish Hoji Sayfuddinning ehoʻrisi Shodimulkni sevib qolgan va uni xojasidan tortib olib, bobosidan pinhon nikoh oʻqitgandi. Xalil Sultondek amirzodaning ehoʻri qizga uylanishi Amir Temurning qahrini keltiradi. U shahzodani tutib, qamab qoʻyishlarini buyuradi. Ammo bobosi amridan voqif boʻlgan Xalil Sulton Saroymulkxonimga odam yuboradi va oʻzini bobosi qahridan qutqarib qolishni oʻtinadi. Saroymulkxonim qulay payt topib, erining koʻngliga qoʻl soladi hamda amir Shohmalik va Shayx Nuriddin yordamida erka shahzodani jazodan qutqarib qoladi. Biroq Amir Temur Xalil Sultonni taxt vorisi qilish rejasidan voz keehadi.
Davlatshoh Samarqandiy «Tazkirat ush-shuaro»; asarida «xushsurat, yaxshi xulqli, karamli, xushta’b edi»;, - deb ta’riflagan Xalil Sulton Samarqand taxtiga oʻtirgaeh, saltanatning boshqaruv ishlarini qoʻlida mahkam tutolmadi, ketma-ket xatoliklarga yoʻl qoʻydi. HaUo, oʻylamaynetmay ma’shuqasi Shodimulkning soʻziga kirib, bobosining kaUa xotinlari - murabbiyasi boʻlmish Saroymulkxonim bilan Tuman ogʻani majburan erga berib yubordi.
Agar biz yuqorida Saroymulkxonim hijriy 742 - 743-yil- larda, milodiy 1342-yilda tugʻilgan deb taxmin qilgan boʻlsak, betayin va shoirtabiat nevara tomonidan erga uzatilgan yili Malika oltmish besh yoshlar atrofida boʻlgan. Fasih Ahmad Xavofiy malika Tuman ogʻa Xalil Sulton buyrugʻi bilan Shayx Nuriddinga erga berilganini ma’lum qiladi. Biroq Saroymulkxonim kimga uzatilgani va uning keyingi taqdiri biz uehun qorongʻi boʻlib qolmoqda ...
Ammo Baxmal qishloqlarida Bibixonimning soʻnggi kunlari haqida hikoya qiluvehi gʻalati afsona mavjud.
Emishkim, Bibixonim yoshlik ehogʻlarida oʻz taqdirini bilish maqsadida fol oehiribdi. Folchi Qozonxonning erka va sohibjamol qizining kaftiga uzoq tikilibdi-yu, gʻamgin shivirlabdi:
~ Sen kelajakda Turon malikasi boʻlasan, ammo ... ammo farzandsiz oʻtasan. Oʻliming qoraqurt ehaqishi tufayli yuz beradi. Qoraqurtdan ehtiyot boʻl!
Bibixonim bu bashoratni eshitib qaygʻuribdi. Ammo yosh emasmi, tezda unutibdi. Yillar oʻtib, folchi aytganidek, u Turon malikasi - Amir Temurning sadoqatli yori boʻlibdi. U Amir Temur bilan qariyb qirq yil birga umr keehiribdi, ammo farzand koʻrmabdi. Farzandlari boʻlmasa-da, Amir Temur oʻz rafiqasini joni dilidan suyar, boshqa xotinlaridan tugʻilgan farzandlarini, keyinehalik nabiralarini tarbiyalashni yolgʻiz unga ishonar ekan.
Amir Temur vafot etgaeh, Bibixonim ham oʻlimi yaqinligi haqida oʻylabdi va yoshligida eshitgan bashorati oʻlimi qoraqurt ehaqishi tufayli yuz berishi esiga tushibdi. Soʻng, togʻlarda qoraqurt boʻlmaydi degan aqidaga amal qilib, kanizaklarini olib Baxmal togʻlari tomon joʻnabdi. Yetib kelgaeh, yam-yashil arehazorlar qurshagan bir yalanglikda ehodir tikib yashay boshlabdi. Soʻng ajib bir koʻshk tiklatibdi. Bu koʻshkning qoldiqlarining oʻrni haliyam bor, deyishadi.
Garehi qoraqurtdan qoehib kelgan boʻlsa-da, Bibixonim taqdiridan qoehib qutulolmabdi. Kunlardan bir kun pastdan - vodiydan olib kelingan uzumni tanovvul qilib turganida, uzumning gʻuj donalari orasida berkinib olgan qoraqurt Malikaning burniga kirib ehaqibdi. Nevaralari kelib, uning jasadini Samarqandga olib ketishibdi...
Bu bir afsona, ammo yuqorida bitganimizdek, afsona haqiqat siniqlari ekanini unutmaylik ...
Harholda Bibixonimning hashamatli maqbarada dafn qilinishi, haUo, jasadi mumiyolanishi Malikaning qolgan umriyam saodatli oʻtganidan dalolat beradi. Yillar oʻtib, oʻqilmasdan yotgan, sargʻaygan qoʻlyozmalarning birida uning biz uchun pinhon soʻnggi kunlari haqida batafsil ma’lumotlar chiqib qolar va biz eshitmagan gʻaroyib hikoyalarni bolalarimiz eshitar, eshitib bizning chala ishlarimizni poyoniga yetkazar

27
Bibixonim haqida toʻrtinchi afsona. Qozonxon bobosi Chingizxon kabi shohona qasrda oʻtirib, bazmi jamshid qilishdan ot minib ovga yoki dushman ustiga bostirib borib, qilich chopishni ma’qul koʻrarkan. Ammo suyukli xotini unga qiz tugʻib bergan kundan boshlab, u bu odatlarini tashlab, kecha-kunduz qizalogʻi bilan ovunishni, u bilan mashgʻul boʻlishni hamma narsadan ustun qoʻyadigan boʻlibdi. U kelajakda qizim bir saroy mulki boʻlsin, deb farzandiga Saroymulkxonim deb ism qoʻyibdi.
Vaqt Qozonxon navqiron chogʻida yoʻlbarsga qarata uzgan kamon oʻqidek tez uchib, Saroymulkxonim oʻn oltiga toʻlibdi. Yosh xonchaning husni-jamolini koʻrganning hushi boshidan uchib, tili kalimaga kelmay qolarkan. Oʻsha davr shoirlaridan biri: Agar uning husn-jamolini soʻz ila tasvirlamoqchi boʻlsak, ojizlik qilib, gunohga botish mumkin, zero qizning latofatini ta’riflashga qodir soʻzlar dunyoda yoʻqdir", - deb aytgan ekan. Oʻn olti yashar sohibjamol magʻrur edi, oʻziga oʻzi maftun ~di. Oyoqlaridagi kumush halqalarni jaranglatib saroy bogʻida oʻynab yurar, ne-ne yuraklar bu kumush halqachalar tovushini eshitib hushidan ayrilarkan. Qozonxon suyukli qizining boʻy yetganini koʻrib, Shom-u Iroq, Chin-u Mochin, Dashti Qipchogʻu Saqlab, Xuroson-u Hindiston tomonlarga karvonlar yoʻllab, eng noyob dur-u gavharlar, qimmatbaho taqinchoqlar, xos liboslar keltirishga amr etibdi.
Karvonlar aytilgan buyumlarni olib kelishi bilan, u yana Misr va Fors, Rum va Yunon tomonlarga karvonlar joʻnatib, yana yangi taqinchoqlar va liboslar olib kelishga buyurar ekan. Zarbof qabolar, zarrin peshanabogʻlar, ipak kamzuIlar, dur qadalgan kamarbandlar, sadaf bilan bezatilgan tiIla kovushchalar, baxmal, belburma koʻylaklar bilan kelgan karvonlar toʻppa-toʻgʻri Qozonxon qasri darvozasi oldiga kelib toʻxtar ekan.
Dunyoning toʻrt tomonidan chiqqan savdo karvonlari
-toshiqib Qozonxon manziliga kelishardi. Genuyaliklar va oʻrislar, qora belbogʻ bogʻlagan armanilar, peshanalariga xol qoʻndirgan hindlar, bellariga chilvir bogʻlagan juhudlar Qozonxon qasriga birinchi boʻlib kirish uchun yelib-yugurishar, oʻzaro yoqa boʻgʻib janjallashishar, ammo Qozonxon deyarli hamma mollarni sotib olayotganini koʻrib yana hamdard va hamjihat boʻlishardi.
Saroymulkxonim oʻn olti yoshga toʻlgan kuni xon qiziga munosib kuyov izlay boshlabdi. Shu maqsadda qirq bir mamlakatga chopar yuborib, shahzodalarni huzuriga chorlabdi. Ammo kelgan shahzodalarning birini qizi yoqtirmas, boshqasini oʻzi yoqtirmay, hammasini rad javob bilan, noumid qaytaribdi.
Kunlarning birida, jasurligi va donoligi bilan mashhur Amir Temur uning saroyiga kirib kelibdi. Bu tashrifdan xon behad quvonib ketibdi. U qiziga bahosi bir shahar xirojiga teng shohona liboslar kiydirib, bir viloyat xirojiga teng taqinchoqlarni taqtirib Amir Temur oldiga olib chiqibdi. Amir Temur qizga qarab «yoʻq»; degandek bosh chayqabdi. Qozonxon: «Amirga qizim yoqmadi»;, - deb oʻylab, xafa boʻlibdi. Lekin umid uzmabdi. Qizini mamlakatning bir yillik xirojiga teng keladigan, hali koʻz koʻrmagan libos-u zar-zevarga oʻrab, yana navqiron amirga roʻpara qilibdi. Amir Temur yana «yoʻq»; degandek bosh chayqabdi.
Tamom esankirab qolgan Qozonxon xizmatkorlariga bor taqinchoqlarni shu yerning oʻziga olib kelishni buyuribdi, oʻzi boʻlsa qizi taqqan taqinchoqlarni yulib ola boshlabdi. Saroymulkxonim birpasda oddiy oq koʻylagi bilangina qolibdi. Shunda Amir Temur «ma’qul!»; degandek mamnun bosh irgʻabdi. Qozonxon esa hayron emish. Shunda Samarqandning navqiron amiri yengil bir ta’zim qilibdi-da.
— Xon, goʻzallikka taqinchoqlar yarashmaydi! - debdi. Bu soʻzlar ma’nosini anglagan oqila qiz boshini koʻtarib birinchi bor Amir Temurga qarabdi. Ikki koʻz suhbati boshlanibdi.
Qizning koʻzi debdi: «Men shu erkakni bir koʻrishda sevib qoldim. U qayerga borsa, men ham birga ketaman. U kimni suysa, uni suyaman, kimni yomon koʻrsa, shuni yomon koʻraman. U qaygʻursa, qaygʻurib, kulsa, kulaman. U meni qilichi bilan himoya etsa, men uni muhabbatim bilan asrayman»;.
Yigitning koʻzi debdi: "Sen sahro gulidek dilrabosan,
oyjamol. Bahor yomgʻirlari yuvgan gul yaprogʻidek yuzlaringda zarra dogʻ yoʻq, oyoqlaringdagi kumush halqaehalar tovushini yuragim qoʻshigʻiga joʻrovoz qilay, oyjamol. Koʻzlaring tubida jimirlab turgan ehoʻgʻni olovga aylantiray, oyjamol. Seni tulporimga mindirib olib ketay, oyjamol".
Qizning koʻzi debdi: "Sening tulporing - uehqur,
qiliehing - keskir, qalqoning - oʻq oʻtmas, yuraging oehiq, ammo otingni muhabbatim quvib yetgay, qiliehing senga bogʻlangan koʻnglim iplarini qirqolmas, ishqim oʻqi sovutingni teshib oʻtgay, yuragingga kiray begim. Unda neeha bahorlar sadosi boʻlsa, meniki boʻlsin, neeha qishlarning sovugʻi boʻlsa, ularni isitay, neeha kuzlarning hasrati boʻlsa, koʻnglimga olay, neeha yozlarning tashnaligi boʻlsa, koʻzyoshlarimni iehiray ... Meni bu yerdan olib ket, begim. Men uehun kaloming bolday shirin boʻlsin, qoʻlingdagi taft koʻksimdagi qoʻrquvni eritsin, hadikni quvsin" .
Yigitning koʻzi debdi: «Sen sahro oʻrtasidagi gulzorsan, oyjamol. Shu gulzor tikanlari meniki. Koʻzlaring bir juft eharosdek, lablaring gul bargidek, qomating shamshoddek ... Kaloming - totli, raftoring - latofatli. Olovlar iehida yashagan bir yigitman, boʻronlar qoʻynida adashgan yoʻlchiman, dunyolar iehida yashagan mitti zarraman. Endi sen olov boʻl, boʻron boʻI, dunyo boʻl, oyjamol»;.
Qizning koʻzi debdi: «Sening tovushingni eshitib dunyoga kelgandayman. Sen yoqib qoʻygan ehiroqni koʻrib yoʻl topgandayman. Sen aytgan soʻzni izlab yurgandayman ... Tovushingni eshitib keldim, endi qanday ketay. Sen yoqqan ehiroqni topdim, endi qayga ketay. Sen aytgan soʻzni eshitdim, seni qandoq unutay, begim?»;
Amir Temur ovoz ehiqarib:
— Xon, goʻzallikka taqinehoqlar yarashmaydi! - debdi. ..
Koʻzlar gaplashganda soʻzlar ojiz qoladilar.
Koʻzlar gaplashganda muhabbat tilmoehlik qiladi. Koʻzlar gaplashganda dunyoni sukunat bosadi.
Dil dengiz boʻlsa, koʻz shu dengiz suvini yorugʻ dunyoga in'om etayotgan chashmadir.
Koʻzlar soʻzlashganda, ular dillarni ham osmonga koʻtarib uehadilar: yerdagi dasht yovshanlari islari ham, qasrga kirish uchun navbat talashayotgan savdogarlarning janjal-suroni ham, qasr ortidagi yaylovda bir-biri bilan oʻynashayotgan argʻumoqlarning sarmast kishnashlari ham, Qozonxonning hayron nazari ham ularga begona edi.
Koʻzni yumgil, koʻzga aylansin koʻngil. ..

28
Bibixonim voqeasidan keyin Mamat Solihovich Yusupov Samarqand muzeyida uzoq ishlamadi. Oz vaqt oʻtmay uni boshqa shahardagi muzeylarning biriga joʻnatishdi. U oʻsha yerda muzey direktori boʻlib kelgani sharafiga xizmatdoshlari uyushtirgan oshdan keyin uyga qaytib kelib, yarim keehada hushini yoʻqotdi va tongga yaqin jon berdi. Jon berishdan oldin oʻziga kelib: 11 Meni olib ketish ochun Bibixonimning oʻzi keldi. U: «Qoʻrqrna, hammasi yaxshi boʻladi»;, del> aytdi, men unga ishonaman. Xotirjam boʻlinglar, hammasi yaxshi l>oʻladi. Bibixonim aldamaydi. U meni Samarqandga olib ketadi. Samarqandga qaytaman ... Hozir esa meni yolgʻiz qoldiringlar, uyqum kelyapti", - deb piehirlabdi...
U qancha yotganini bilmadi. Kimdir otini atab ehaqirgani uehun uygʻonib ketdi. Koʻzlarini oehganda derazalardan yorqin oy shulalari lovullab oqib kirayotgan keng xonada yotganini koʻrdi. Kimdir betinim ehaqirardi. Egnida oppoq ust-bosh, eshikni oehib, tashqariga ehiqdi. Hovli sahnidagi yuksak daraxtlarning qalin yaproq lari oralab yerga toʻkilayotgan oy tangalariga boqar ekan, kimdir yana uni ohista ehaqirdi. U daraxtlar ostidagi quyuq zulmatga tikilib, qorongʻilikda qoʻllariga nayza ushlab olgan ikki qora sharpani koʻrdi. Hayron qolib soʻradi:
— Kimsanlar?
— Biz seni olib ketishga keldik.
U bugun uni oshga taklif qilib kelgan ikki muzey xodimi ovozini tanidi.
-- Nima deysanlar?
— Biz seni qatl maydoniga olib borishimiz kerak.
Tepadan shunday buyruq tushgan. Oldimizga tush.
U hovli sahniga tushdi. Boshini koʻtarib, kimdandir koʻmak tilagandek, koʻkka boqdi. Falak qop-qora edi, yulduzlar yoʻq edi. Faqat juda katta oy eharaqlab turardi.
Ikki sharpani zulmatga chulgʻab turgan hovli sahnidagi daraxtlar horgʻin edi. Shuning uehun oʻzini qatl maydoniga alib borish uehun kelgan ikki sharpaga erinib tikildi. Zulmatdan uchib kelayotgan koʻrshapalak uning qulogʻi ostidan qanot qoqib oʻtdi. U ijirgʻanib, qoʻllari bilan yuzini toʻsdi.
— Kechikyapmiz, tezroq oldimizga tush.
— Ketdikmi?
— Ketdik!
U oldinda, nayza koʻtarib olgan ikki sharpa - muzey xodimlari orqada - yoʻlga tushdilar. Ulardan oldinda oppoq sochlari yelkasiga yoyilgan, koʻzyoshlari olovli uchqun kabi choʻgʻlanib oqib tushayotgan bir ayol borardi. Yoʻl ustiga toʻkilayotgan koʻzyosh tomchilari charaqlab, uning yoʻlini yoritib turar, u oʻtishi bilan oʻchib qolardi.
— Bu ayol kim? - deb soʻradi u.
— Kimni aytyapsan? Hech qanaqa ayol yoʻq-ku! - deb mingʻirladi ikki sharpa.
— Anavi ayolni aytyapman.
— Hech qanaqa ayolni koʻrmayapmiz. Bizni chalgʻitib qochmoqchi boʻlayotgan boʻlsang, xato qilasan. Qochib qutulolmaysan bizdan.
— Men qochmoqchi emasman. Faqat ana u ayol kimligini bilmoqchiman, xolos.
— Hech qanaqa ayol yoʻq bu yerda. Tezroq yur, seni tong otmay qatl etib ulgurishimiz kerak.
Ular begona shahardan chiqdilar-da, Afrosiyob oralab keta boshladilar. «Bu yerga qanday kelib qoldik? -deya oʻyladi u. - Axir, biz boshqa shaharda edik-ku?!»;
— Qanday qilib Afrosiyobga kelib qoldik?
— Yana qanaqa Afrosiyob? - hayron qolishdi nayza koʻtargan sharpalar.
Afrosiyobning qadimiy yoʻlini changitib, ular horgʻin qadam tashlab borardilar. Yusupov birdan adir tepasida oʻziga tikilib turgan bolakayni koʻrdi.
— Ogʻa, sizni qayoqqa olib ketishyapti? - deb soʻradi bola.
— Qatl maydoniga. Meni oʻldirmoqchilar. ..
— Oʻlim yoʻq-ku, axir?!
— Oʻlim yoʻq, oʻldirish bor, - dedi u.
— Kim bilan gaplashyapsan, hech kim yoʻq-ku?! - deb
shovqin koʻtarishdi ikki sharpa bezovtalanib.
U indamadi. Orqaga oʻgirilib, bolaga «xayr»; degandek qoʻl siltadi. Bola esa oppoq koʻylak kiyib olgan odamni qatl maydoniga olib borayotgan ikki sharpani tanib qoʻrqib ketdi. Ular oʻsha jome masjidi va kutubxonani yondirib maroqlanib tomosha qilayotgan, koʻzlarida qahr va sovuq boʻshliq hukmron, yondirilgan kitoblar va shaharlar kuli tirnoqlari ostini qoraytirgan, pishirmay yegan goʻsht qoni qotib, qasmoq bogʻlagan lablari mahkam qisilgan toʻdadan edilar.
Togʻlar usti qizara boshlaganini koʻrib, ikki sharpa uni nayzalari bilan turtib, tezroq yurishga unday boshladilar. U yana osmonga boqdi - oyning shuuri uning charchoq yuzini yoritdi - bu yuzda xotirjamlik hukmron edi.
Uzoqdan gulxan yonib turgan maydon koʻzga tashlandi.
«Qatl maydoni»;, deb oʻyladi u. Maydonga yetganda koʻzlaridan qahr va sovuq sachrab turgan, qasmoq bogʻlagan lablarida istehzo qotib qolgan, butun vujudidan yondirilgan kitoblar va shaharlar tutuni hidi anqib turgan badjahl odamlar toʻdasi uni bir zumda oʻrab oldi. U gulxan shu'lasi yoritib turgan qatl maydoni toʻrida - yuksak shohsupadagi taxtda oʻtirgan odamni tanidi. Taxt tepasida «xalqlar otasi»; surati osigʻligʻ edi. U: «Seni oʻzim topib olaman deb aytuvdim-ku!»; - degandek miyigʻida kulib turardi.
«Mana, siyosiy koʻrlik uchun javob beradigan payting keldil»; - dedi taxtda oʻtirgan odam.
Taxtda oʻtirgan odam ham, suratdagi «dohiy»; ham qopqora libos kiygan jallodni koʻrishi bilan oʻlimga mahkum etilganlarning barchasi ularning poyiga tiz choʻkib shafqat tilaganlariga koʻp marta guvoh boʻlgan edilar. Toki dunyoda qoʻrquv bor ekan, toki dillarda tahlika hukmron ekan, ular hech kim taxtda oʻtirish va suratlari har bir uy toʻrida osilib turishi sharafidan mahrum qilolmasligini yaxshi bilardilar.
Yusupov esa qora. kiyingan jallodni emas, oppoq sochlari yelkasiga toʻkilib yotgan, hali husni soʻnmagan keksa ayolni koʻrib qotib qolgandi. Ayolning oʻziga qarab ma’yus jilmayganini koʻrib, onasini esladi va yuragi orziqib ketdi. U ning yuzida ham sezilar-sezilmas tabassum paydo boʻldi. .
Shu payt orqada turgan ikki sharpa nayzalari bilan uni oldinga - jallod qoshiga itarib yubordilar. U jallod tomon horgʻin qadam tashlab borar ekan, oʻzini qurshagan olomondan dimogʻiga urilayotgan tezak, qon va ter hidlaridan qutulish uchun yana osmonga koʻz tikdi. Yuksakdagi tilIarang hiloldan, boya koʻrinmagan, endi esa olmadekolmadek boʻlib charaqlab turgan yulduzlardan koʻzlarini uZmadi. U kundaga urilib ketdi-yu, koʻzini koʻkdan uzib yerga tikdi - oʻsha zahoti koʻzlarini toʻldirib turgan yosh-
lar shamol uchirgan gulxan choʻgʻlaridek yerga, tuz sepib qoʻyilgan kundaga toʻkilib tushdi. Kunda alanga olib, yona boshladi. Buni koʻrib, qasmoq bogʻlagan lablardan tupuk sachradi. Birpasda kundani tupuk bosib, olov oʻchdi. Ammo yerga toʻkilgan koʻzyosh tomchilaridan atrof yorishganday boʻldi. U atrofiga alanglab qaradi. Birdan qatl maydoni muzey hovlisida ekanini payqab qoldi. Muzey eshigi oldida olomon gʻujgʻon turardi.
Olomon nimalardir deb baqira boshladi. U bu baqirgan odamlarni tanigandek boʻlar, ammo ular kimligini eslay 01masdi. Shu payt oʻziga yaqinlashib kelayotgan besh-olti militsionerni koʻrdi. Militsionerlar boshlariga qora dubulgʻalar kiyib olishgan edi. Ularning biri - shahar militsiyasi boshligʻi ekanini koʻrib, uni vahima bosdi. Nahotki, uni qatl etmay olib ketishsa? Nahotki, oʻlimdan dahshatliroq qiynoqni oʻylab topishgan boʻlsa?! Nahotki, oʻlimdan ham ogʻirrogʻi tiriklikdagi bechoralik ekanligini
ular anglagan boʻlsa?!
«Bibixonim qayerda?»; - deb soʻradi shahar militsiyasi
boshligʻi. Ammo oʻzi oybolta koʻtarib kelayotgan jallodni koʻrib, savoliga javob kutmay juftagini rostladi. U bilan kelgan boshqa militsionerlar ham qochib qolishdi.
Yusupov kutilmaganda qizchasini koʻrdi. Qizaloq muzey darvozasi oldidagi olomon ichidan unga mahzunmahzun tikilib, koʻzlari javdirab turardi. Yusupovning yuragi orziqib ketdi. Qizchasining javdiragan koʻzlari unga yaqinlashib kelardi. Bu koʻzlarda qalqib turganqaynoq koʻzyosh tomchilari uning koʻksiga sachrab toʻkilgandek boʻldi. Koʻksi jizillab kuydi, boʻgʻziga tosh tiqildi. Alamdan koʻzini yumdi. Yumdi-yu, ochdi. Javdiragan yoshIi koʻzlar yoʻq edi. U qomatini tikladi - koʻksi Afrosiyob dalalarining sarrin havolari bilan toʻlgandek boʻldi. U tezak va ter hidi anqib turgan toʻda orqasida yonib turgan kutubxona tomonda bir bola gulxan ichidan yarmi kuygan kitobni yulqib olib, qoʻyniga yashirganini koʻrdi. Bolani sezmasliklari uchun tomoshatalab toʻdaning diqqatini tortish maqsadida boshini jallod kundasiga qoʻydi. Dam oʻtmay oyboltaning havoni shuvillab kesib tushayotganini sezib koʻzini yumdi. Ammo boshi kesilganini his qilmadi. Yuragidagi ogʻriqni yengadigan qiynoq bu dunyoda yoʻq edi.
Tanasidan ayrilgan bilan uning koʻzlari ochiq qolgan, bu ochiq koʻzlar charogʻon osmonni tomosha qilardi. ..
Tip-tiniq osmon uni allalay boshlaganini sezmay qoldi.
Ancha vaqtdan keyin kimdir unga tikilib turganini sezib koʻzini ochdi. U Afrosiyobdagi yam-yashil dalada yotardi, yonida esa oʻsha oppoq sochlari yelkalariga toʻkilib tushgan, husni hali oʻchmagan keksa ayolni koʻrdi. Koʻzini osmonda par-par yonayotgan quyosh nuri qamashtirgani uchun kaftlari bilan quyoshni toʻsib soʻradi:
— Kimsiz, ena?
— Bibixonimman. Sen meni Samarqandga olib kelgan
eding. Endi esa men seni olib ketishga keldim. Nihoyat, bu baUol dunyodan qutulding.
Qayerga ketamiz, ena? Samarqandga, inim, Samarqandga! ..
— Samarqand siz aytgan qattol dunyoda emasmi, axir?
Yoʻq, qattol dunyodagi Samarqandda bizlarni unutgan odamlar yashaydi. Bugundan boshlab seniyam unutishadi. Biz esa hamma narsani yodida saqlagan odamlar yashaydigan Samarqandga ketamiz.
Ular yoʻlga tushdilar. Bir miqdor vaqtdan keyin, qadimiy yoʻl pichoqdek kesiboʻtgan adirga yaqinlashganlarida qoʻltigʻiga kitob bekitgan bolakay adir tepasidan yugurib tushib ularga qoʻshildi. Ayol bolani koʻrib quvonib ketdi. Bolani koʻrib uning ham koʻngli ravshanlashdi.
Ular olisda moviy gumbazlari yuksalib turgan shahar tomonga qarab ketdilar. Saodatmand shahar ustidagi osmonda zarracha dogʻ yoʻq edi. Samarqand sari odimlayotgan uch yoʻlchining yoʻliga bir tomondan oyning kumush shu'lalari, bir tomondan quyoshning tillarang yogʻdulari toʻshalib yotardi. Yuksak devorlar oʻrab turgan shahar tomondan otlarning kishnashi, bolalarning shodmon qiyqirigʻi, koʻngillarni sarmast etadigan qadimiy kuy sadolari yetib kelardi. U koʻkka yuksalib turgan navqiron Bibixonim madrasasini, Qutbi chahordahoʻm maqbarasini koʻrib, hayratdan qotib qoldi. Nogoh qarshisiga yugurib kelayotgan onasiga koʻzi tushdi. Hayajondan nafasi qisildi. Nimadir deb pichirlamoqchi boʻldi, ammo tili aylanmadi. Bibixonim tashvishlanib oʻziga qaraganini payqab, tinchlantirish uchun jilmaydi. Jilmayishga urindi ...
Yusupovning xotini chaqirtirgan doktor yetib kelganida bemorning oʻlim tamgʻasi bosilgan yuzida zahar bilan olishgan tabassum hali sovib ulgurmagan, umr boʻyi orziqib kutgan narsasini koʻrganidan baxt aks etib turgan koʻzlari ochiq qolgan edi. Doktor" qoʻlini ohista ehoʻzib Yusupovning koʻzlarini bekitdi. Hozirgina dunyoni tark etgan inson koʻzlarida qalqib turgan qaynoq yosh tomehisi uning barmoqlarini kuydirib yuborgudek boʻldi.
«Uni zaharlab oʻldirishgan!»; - dedi rad qilib boʻlmaydigan qat'iy ohangda Yusupov haqidagi suhbatimiz yakunida Popov. Uning aytishieha, Mamat Solihovich Yusupov rahbar boʻlib borgan shahar muzeyida juda koʻp qimmatbaho buyumlar oʻgʻirlab ketilgan. Oʻgʻirlik bir neeha yillar davom etgan. Yusupovning sinehkovligidan yaxshi xabardor boʻlgan, u albatta muzeydagi har bir qogʻozni koʻzdan oʻtkazishini bilgan muzeyning ayrim xizmatehilari qilmishlari fosh boʻlishidan qoʻrqib, uni zaharlab oʻldirishgan.
«Oʻsha shaharda Yusupovning qizi yashaydi»;, - dedi Popov men bilan xayrlashayotganda. Men iehimda, albatta, Yusupovning qizi bilan uehrashaman, deb qoʻydim. Mana oʻn ikki yilki, oʻsha niyatim amalga oshsa ...
Neeha marta oʻsha shaharga bordim. Ammo har gal biror bahona bilan bu uehrashuv orqaga surilar, ba’zan esa esimgayam tushmasdi. «Sokinaxonim tirikmikan?»; - deyman ba’zan Yusupov yodimga tushsa. «Uning qizi omonmikan?»; - deyman u yashagan shahar nomi tilga olinsa ...

29
Men Bibixonim maqbarasida zamonlar ehangi qoʻngan qabrtoshga tikilib oʻtiribman. Unga - shu tosh ostida yotgan ayolga yuragimdagi hasratlarimni aytgim kelar, ammo bu befoyda ekanini anglab azob ehekardim. Tosh ostida tuproqqa aylangan vujudga emas, hasratlarimni tirik odamlarga aytishim zarurligini anglaganimdan azob ehekardim.
Mening bu hasratlarimni tushunadigan tirik odam bormikan?
Tosh ostida tuproqqa aylangan vujud esa na muhabbatdan, na nafratdan xabardor. Hasratimni aytganim bilan u na baxtiyor, na baxtsiz boʻlishi mumkin. Uning mumiyolangan murdasini qayta koʻmganlari uehun qaygʻurmayman. Hammayam oxir-oqibatda shu tuproqqa topshirilishi kerak. Ammo menga bu qayta koʻmish marosimi yashirin va gʻayriinsoniy tarzda boʻlgani alam qiladi.
Samarqand Malikasi uehun uning qanday koʻmilgani baribirdir. U bundan bexabardir, na gʻam ehekar va na quvonar... lekin men - tirik odam uehun shahrim malikasining bunday taqdiri tahqirdir.
Ammo men buni anglagan holda, asrlar qaritgan qabrtoshga tikilib shivirlayman:
— Yordamingni ayama, Bibim. Menga dunyoni emas, dilimni va elimni anglashga koʻmak ber. Bir paytlar suyukli nevarang Muhammad Taragʻayga aytgan soʻzlaringni menga ayt, Bibim ...

30
Chala qolgan dostondan:
    Bola har kun ezgu makonga,
    Bibixonim qoshiga kelar -
    Goh sarhadsiz niliy osmonga,
    Goh gumbazga uzoq tikilar.
    Oftob aksi tushib naqshlarga
    Boʻ gʻ iladi baqiroq bozor.
    Sukut ehoʻ kar ulkan shaharga.
    Borliq tinar misoli mozor.
    Bu sukunat bolaga yoqar
    Va sukutni tinglagan sari
    Sezar: tunga singib boradi
    Qora tortgan tutning shoxlari.
    Qadim masjid iehiga kirar,
    Soʻng tepaga boqar baxtiyor.
    Tashqarida yangragan saslar
    Yangrar bunda jomdek ulugʻvor.
    Tashqaridan har bir tovushni
    Yutar bunda uch eshik - quloq.
    Yutadi-yu, daraxtning, qushning
    Qoʻshigʻini takrorlar uzoq ...
    «Men tepaga chiqishim kerak!»;
    Degan bir oʻy chulgʻab olgan on,
    Bejo tepar koʻ ksida yurak,
    Gupuradi sogʻinishdan qon.
    Ilk quvonchi, ilk qoʻshiqlari
    Va ilk gʻam-u qaygʻusi bilan
    Yuksakdagi koʻ k gumbaz sari
    Koʻtarilar bola xayolan ...
    Mana, osmon yelkangga tegar,
    Mana, qoldi pastlikda shakar.
    Ana, gʻ arbda quyosh ham choʻ kar,
    Ana, sharqda koʻrinar sahar.
    U umrida hali hech qachon
    Chiqqan emas bunday yuksakka,
    Shuning uchun olovlanar qon
    Va yuragi sigʻmas koʻ krakka.
    Hali uning koʻ ksida tirik
    Ertaklari olmoqda nafas.
    Koʻ zlarini asragan kiprik
    Yoslmi bilmas, qaygʻ uni bilmas.
    Hali uning qoʻshiqlariga
    Sitilmagan gʻ amgin sadolar,
    Hali uning qoʻshiqlariga
    Joʻr boʻlmagan yolgʻon navolar.
    Biroq soqov, gung boʻlgan bola
    Toʻldirgandek yerni ovozga,
    Koʻzlari koʻr va xasta bola
    Chizganidek nurni qogʻozga.
    Oyoqlari shol bQ'lgan bola
    Uchgan kabi qushday osmonda
    Va sanashni bilmagari bola
    Sanagandek yulduzni tunda,
    Bu bola ham har kuni takror
    Orzusini koʻradi ayon.
    Koʻtarilib borarmish tongda
    Bibixonim gumbazi tomon ...

31
Bugun bu yorugʻ dunyoda bor-yoʻgʻi ikki kungina yashagan goʻdakni tuproqqa topshirib qaytdik ...
Uning onasi bolasi dunyodan koʻz yumganidan bexabar oʻlim bilan olishib yotardi. Goʻdakning otasi - hali turmushning aehehiq-ehuehugini totmagan, boshiga ilk marta tushgan bu noayon va notanish, beshafqat va qattol zarbadan garangsirab qolgan yoshgina yigit bolani koʻmishga borgan mendan va sherigimdan bu falokat siri va sababini izohlab berishimizni soʻragandek moʻltirab boqardi. Sherigim - koʻpni koʻrgan odam: «Heehqisi yoʻq, doʻstim, hali umr oldingizda, bolalaringiz belingizda. Bir yarim kilolik etni deb oʻzingizni qiynayvermang»;, -- deb tasallitask in berar, ammo bu taskin, bola otasining bilmadim, mening yurak-bagʻrimni oʻyib borardi.
Foniy dunyo azob-u uqubatini, quvoneh-u shodligini koʻrmay koʻz yumgan goʻdak oʻlimi - arosat davrimizning haybatli va ehigal jumboqlari, dahshatli fojialari oldida hceh nima emasdek tuyulardi. Ammo dunyoda yashash, imon va vijdon oldidagi mas'uliyat hamisha eng oddiy jumboqlar va voqealar oldida ojiz qolmaganmi? Bu ojizlik inson qismatining asosiy mezoni emasmi?
Goʻdak oʻlimining Bibixonim bilan qanday bogʻliq yeri bor ekan, deb oʻzingizni qiynamang. Baribir oʻylab topolmaysiz. Ammo men Bibixonim haqidagi ushbu tarixiy badiani yozayotgan paytimda yuz bergan har qanday voqea, ongimda gʻimirlagan har qanday fikr, yuragimda uygʻongan har qanday his-tuygʻu Samarqand Malikasiga bogʻliq, deb bilaman.
Bobolarimiz: «Oʻlim haq!»; - deganlar. Bunga shak keltirmayman. Biroq har qanday oʻlim ham haq boʻlmasligini ham bilaman. Ana shu algʻov-dalgʻov davrning zanglagan piehoqlari asab qillarini tinmay arralayotganini, zahar bilan toʻyingan havoning bizni boʻgʻayotganini, meva-eheva tugul, haUo, ona suti tarkibida paydo boʻlgan zahri qotilning goʻdaklar umriga zavol boʻlayotganini koʻrib-bilib turib «Oʻlim haq!»; - deyishimiz gunoh emasmi?!
Bibixonim haqida yozish shartmi? «Temur bilan bir toʻshakda yotgan boʻlsa, yotgandir-da, shuning uehun ham u haqda yozish kerakmi?»; - dedi bir doʻstim. Bu doʻstim choʻrtkesarligi va maqsadi uehun kurashdan qoʻrqmasligi, shuning uehun ham biroz xudbinligi bilan ajralib turardi. Men unga heeh nima demadim. Doʻstimning qat'iyat va kibr toʻla koʻzlariga qarab turib, har qanday da’vom baribir uni ishonehidan qaytarolmasligini anglaganim uchun unga heeh nima demadim.
Bibixonim haqida - Amir Temur bilan bir yostiqqa bosh qoʻygan goʻzal ayol haqida, uning mumiyolangan jasadining qismati haqida yozish shartmi? Bu kimga kerak? Bu nimaga xizmat qiladi? .
Xalqimizning oʻtmishi, u qanehalar fojiali va dahshatli boʻlmasin, baribir biz uehun muqaddas boʻlib qolaveradi. Qolaversa, bu oʻtmish faqat fojialar va qora kunlardan iborat emas. Keehmish, faqat buyuk ixtirolar va olamshumul kashfiyotlar, qonli savashlar va ulugʻ qoʻzgʻolonlardangina iborat emas. U shuning bilan birga, heeh nima roʻy bermagandek tuyulgan boʻlsa-da, tarix qatlamlariga singib, sugʻurib olinsa butun imorat toʻkilib tushadigan oddiy gʻishtlarga oʻxshash oddiy kunlardan ham iboratdir. Tarix faqat buyuk shaxslarning donishmandligi va jasorati emas, ojiz kimsalarning qoʻrqoqligi, nodonlarning surbetligi, ayyorlarning firibgarligi, soddalarning aldanishlari hamdir.
«Kleopatraning burni biroz boʻlsa-da qiyshiq boʻlganda, insoniyat tarixi butunlay boshqa yoʻldan ketishi mumkin edi»;, degan edi Paskal. Shunday ekan temuriy podshohzodalar tarbiyasi ishonib topshirilgani Bibixonimning Temur tuzgan buyuk saltanatda tutgan oʻrnidan dalolat emasmi? Shu dalolat tufayli biz malikaning saltanat izmiga, demak, tariximiz izmiga koʻrsatgan ta’siri haqida yozmasak adolatdan boʻladimi?
Toʻgʻri, Kleopatra burnining tarixga ta’siri haqida Paskal fikriga gʻayrieha mulohaza ham bor. Buyuk yapon adibi Ryuneske Akutagava bu haqda shunday yozadi:
«Kleopatraning burni sal qiyshiq boʻlgan taqdirda ham, Antoniy buni sezmasligi istisno emas. Koʻrgan-bilgan taqdirda ham bu iIlat oʻrnini bosa oladigan fazilat topgan boʻlardi. Butun jahonni ostin-ustin qilib ham sevgilimizdan fazilatliroq ayolni topa olmaymiz. Biz oʻz sevgilimizni koʻrib, mahliyo boʻlganimizdek, Antoniy ham Kleopatraning koʻzlari yoki dudoqlaridan iIlatni butunlay yopib yubora oladigan fazilat topgan boʻlardi. Buning ustiga »;Qalbehi, qalb!" deyishimiz ham mumkin. Aslida mahbubamiz bareha davrlarda eng yuksak qalb egasi boʻlishi tabiiy. Libosi, boyligi va jamiyatda tutgan oʻrni ham uning fazilatlari hisobiga oʻtadi. Hatto, shunday hodisalar boʻlganki, uni qaehondir, qaysidir mashhur kishi sevgani haqidagi mish-mishlar ham fazilat sanalgan.
Kleopatra dabdaba-yu sir-asrorga oʻrangan soʻnggi Misr malikasi edi. U boshida qimmatbaho toj, qoʻlida nilufar yoxud boshqa biron gul tutib, dunyoni muattar iforlarga toʻldirib, magʻrurona oʻtirganda, nahotki biron bir kimsa, ayniqsa, Antoniy uning burnining xiyolgina qiyshiqligini sezsa?
Bunday oʻz-oʻzini aldash faqat muhabbatgagina xos emas. Biz ayrim hollardagina dunyoni oʻzimiz suygan rangin boʻyoqlarga boʻyaymiz. Masalan, tish doʻxtirning eshigidagi lavhani olaylik. Tishinliz ogʻrigʻini bir lahza boʻlsa-da, unutish uehun bu lavhani koʻz oldimizga keltirishga qaneha urinmaylik, qaneha istamaylik, baribir koʻrolmasligimiz tayin. Albatta, tishimiz ogʻrigʻining dunyo tarixiga heeh qanday aloqasi yoʻq. Ammo bunday oʻz-oʻzini aldashga xalq kayfiyatini bilmoqni istaydigan siyosatdonlar ham, gʻanimlar vaziyatini bilishni suygan harbiylar ham, moliyaviy ahvolni bilishni xohlagan korehalonlar ham moyil. Aq I va farosat esa bu holga tuzatish kiritib borishini rad etolmayman. Shu bilan birga bareha insoniy ishlarini boshqarib turguvehi «tasodif»; borligini ham tan olaman. Balki haqiqatan oʻz-oʻzini aldash tarixni boshqarib boradigan abadiy kuehdir.
Qisqasi, ikki ming yillik insoniyat tarixi oʻz qa’rida «yilt»; etib oʻtgan Kleopatraning burni qandayligiga bogʻliq boʻlmagan. U koʻproq bizning tayyor ahmoqligimizga bogʻliq. Kulgili, biroq buyuk ahmoqligimizga bogʻliq".
Kleopatra burnining tarixga ta’siri haqidagi gʻayri bu mulohazadan ham «Bibixonim haqida yozish shartmi?»; degan savolga javob top ish mumkin deb oʻylayman.
Bir nee ha yillar oʻtadi, bugun biz tuproqqa topshirgan goʻdak ham oʻtmishning bir boʻlagiga aylanadi. Shunday boʻlmaydi, deganlar xato qiladilar. Shunday ekan, eng oddiy narsa, masalan, Kleopatra burni, Bibixonim jasadining bir jimjilogʻi yoʻqligiyam, tarixga boʻlgan munosabatimizni belgilashi mumkin. Oʻtmish bilan bugun bir-biriga tugib bogʻlangan ip emas, ular uzluksizdir. Oʻtmishda qilingan har qanday gunoh nafaqat oʻsha olis gunohkorlarning, shu bilan birga bizning ham boʻynimizda. Oʻtmishda qilingan har bir ezgu ish uehun kelajak kishilarning ham yuzi yorugʻ boʻlajak. Oʻtmish bilan bugungi bogʻlab turgan narsa yolgʻiz kelajakdir.
Bu dunyoda eng saodatmand lahzalardan biri nihol oʻtqazmoqdir. !chi qora odam daraxt oʻtqazmaydi. Daraxt ekkan odam uni faqat oʻzi uehun emas, tugʻilgan va tugʻilajak farzandlari, nevaralari uehun oʻtqazadi. Tarix esa bobo-
lar bogʻidir. Yillar, asrlar oʻtib, bu bogʻda bir daraxt yetishmasligi bilinib qoladi. Bu bugun biz tuproqqa bergan bola oʻtqazolmagan daraxt boʻlishi mumkin ...
32
Samarqand shahri yaqinida Mingtut deb ataladigan yer bor. Bibixonim bilan bogʻliq afsonalarning birini shu Mingtut bilan bogʻlashadi.
Emishkim, Samarqand yaqinidagi qishloqlardan birida bir chol boʻlgan. Qarib-qartaygan chol befarzand ekan. Shuning uchun ham u peshonasidan qora yozuqqa chora topolmagandan keyin: «Mendan bir meros qolsin»;, - deb tut koʻchati ekib, katta bogʻ bunyod qilibdi.
Ammo cholning bu bogʻiga koʻz tikkan qishloq boylaridan birining tuhmatiga ishonib, Amir Temur bogʻbon cholni oʻlimga buyuribdi. Bundan xabar topgan Bibixonim Bogʻi Dilkushoda dam olayotgan Sohibqiron huzuriga borib:
— Davlatpanoh, bogʻbon cholning qonidan kechishingizni soʻrab keldim, - debdi.
— Nechun? - deb soʻrabdi Amir Temur. U suyukli xotinining hech bir soʻzi bekor aytilmasligiga koʻnikkani uchun Malika iltimosining sababini bilmoqchi boʻlibdi.
~ Bogʻbon cholning mingta farzandi bor ekan, agar siz uni qatl etsangiz, ul begunohlarning ham nobud boʻlishiga sababchi boʻlasiz, - deb javob beribdi dono Malika.
Amir Temur hayron qolibdi. U hali bu dunyoda ming farzand koʻrgan odam borligini eshitmagan ekan. Shuning uchun ham Bibixonimga: «Oʻylab gapiryapsizmi, Malikam?»; degandek istehzoli nazar tashlabdi. Buni sezgan Malika Sohibqironga ta’zim qilib, shunday debdi:
— Agar davlatpanoh istasalar, men ul farzandlarni sizning muborak nazaringizga koʻrsatay.
Amir Temur oʻzini hayron qoldirgan jumboq sirini tezroq bilish maqsadida taxtiravon kelishini kutib oʻtirmay, sevimli chipor otiga minibdi. Oppoq otiga mingan Bibixonim yoʻl boshlabdi.
Daraxtlar soyasi oshmay, ular bogʻbon chol yashagan qishloqqa yetib kelibdilar. Bibixonim qishloq chekkasida yashnab turgan tutzorni koʻrsatibdi.
— Mana, men aytgan bogʻbon cholning farzandlari.
Mingta tutning har biri chol uchun farzandday boʻlib qolgan. Agar uni qatl qilsangiz, bu farzandlar ham nobud boʻladilar.
Amir Temur yana bir marta suyukli xotinining farosati va oqilaligiga tahsin oʻqib, navkarlarning birini Samarqandga joʻnatib, bogʻbon cholni zindondan ozod qilib, qishlogʻiga qaytarishni buyuribdi...
Biz - oʻsha bogʻbon chol, oqila malika va jangari jahongirning bugungi zurriyodlari ne-ne qadimiy bogʻlarni, ne-ne ilm-ma’rifat chamanlarini payhon qildik, bobolar ekkan daraxtlar ildiziga bolta urdik. Bu fojialarning barchasi, oʻylashimcha, yuraklarimiz bobolar kechmishi va ulardan meros qolgan muqaddas oʻgitlardan uzilgani oqibatida sodir boʻldi va boʻlayotir.
Biz ham daraxtlarmiz, ildizimiz esa oʻsha bobolarimiz kechmishida. Ildizlarimiz naqadar chuqur va baquvvat boʻlsa, battol davrning qora boʻronlari-yu, notanti hukmdorlari zulmi bizni hech qachon yengolmasligini anglagin, doʻstim ...

33
Koʻhak, tomondan esayotgan salqin shamol Konigil bogʻlarining atir isini olib kelib, uygʻoq dillarni bezovta qilar, bu dunyoning oniy ekanini esga solib ojiz kimsalarga azob berardi.
Boʻstonsaroy ayvonida uxlab yotgan nevaralari boshi ustida uxlamay tong ottirishga koʻnikib qolgan Bibixonim alla aytardi.
U, mana, necha yildirkim, Sohibqironning xotinlaridan tugʻilgan oʻgʻillarni oʻzi bosh boʻlib ulgʻaytirgach, endi ularning bolalarini - jahongir nevaralarini tarbiyalab kelmoqda.
U Amir Temurga tekkanida yigirma yetti yoshda edi.
Oldingi eri - Amir Husayndan ham, undan soʻng uni nikohiga olgan Sohibqirondan ham farzand koʻrmadi. Farzandsizlikdan ortiq alam bormikan bu jahonda? Koʻp befarzand ayollar oʻz qora qismatlari tufayli bolalarni ular boshqalardan tugʻilgani uchun yomon koʻrib qolishadi. Biroq Bibixonim farzandsizlik tufayli bolalarga yanada qattiqroq mehr qoʻydi. Shu mehr tufayli hatto, umrida bola koʻrmagan vujudi uygʻonib, koʻkragidan sut kelgan payt
ham boʻldi. Shu mehr tufayli uning allalarini eshitib ulgʻaygan temuriy amirzodalar uni onalaridek suyub, izzatikrom qilardilar.
Nevaralari iehida eng ziyragi boʻlmish Muhammad Taragʻay uxlamay osmondagi yulduzlarga tikilib yotganini koʻrgan momo jilmaydi. «Bu bola namuneha yulduzlarga tikilishni yaxshi koʻrmasa!»; -deb oʻyladi.
— Uxlang, Ulugʻbek, - deya shivirladi Bibixonim, boshqa nevaralarini uygʻotib yubormaslik uehun. Ismi Muhammad Taragʻay boʻlsa ham, bobosi va momosining unga boʻlgan mehri ziyodligini, ayniqsa, zehni juda oʻtkirligini koʻrgan saroy ahli murgʻak mirzoga Ulugʻbek deb nom qoʻygan. Amir Temur ham, Bibixonim ham uni shu ism bilan ehaqirishga oʻrganib qolgandilar.
— Momojon, yulduzlardayam odam yashaydimi? deb soʻradi Ulugʻbek bibisining soʻzini eshitmagandek.
— Bilmayman, bolam, bilmayman. Tangrining oʻzi bilmasa bandasi bilmaydi.
Bibixonim nevarasi yonboshida yotgan «Ziji jadidi Elxoniy»; kitobini koʻrib, uning shu yoshda bunday murakkab kitobni oʻqiyotganidan tashvishlanib soʻradi.
Ulugʻbekjon, bu kitobni oʻqigan bilan uqarmikansiz?-
Yoʻq, bibijon, oʻqigʻon bilan anglamogʻim bisyor mushkul boʻlmoqda, - deb oehigʻini aytdi Ulugʻbek.
— UIgʻaysangiz, albaUa, bundan mushkul kitoblarni uqarsiz, bolam.
— Ulgʻaysam, oʻzim bir rasad tiklab yulduzlarda odam yashaydimi, yoʻqmi, albat bilib olurman. Ularning sirini oehguvehi mana shunday bir kitob tuzurman.
Keksa Malika shu yoshida ulkan maqsadlar bilan yashayotgan nevarasiga mehr bilan boqar ekan; unga uzoq umr tilab, iehida duolar oʻqidi. «Ammo bu zamon qilieh ehopqilaganniki»;, deb oʻyladi u alam bilan. Uning butun umri tinmay jang-u jadal qilgan jahongir erining yonida oʻtdi. Koʻp marta laxtalab qonlar oqqanini, sonsiz shaharlar vayron qilinganini koʻrdi, neeha marta qilichlar zoʻr kelib, kitoblar yonganiga guvoh boʻldi. Ammo hamma yerda badjahl eri qalam va san'at egalariga mehr-shafqat koʻrsatganini ham koʻ rdi.
Bibixonim «Keehmishing ogʻir boʻlgʻay!»; degan nazarda nevarasiga termildi. Ulugʻ Sohibqiron qalam va san'at ahliga qanehalik marhamat qilmasin, baribir oʻzining oʻgʻillari va nevaralariga eng avval qilieh va jasorat egalari boʻlmogʻini talab qilardi. Ammo taqdiri azal hamisha oʻz yoʻrigʻini oʻtkazgan, haUo, jahongirlik da’vosida yurgan bandaning talabi ham uni oʻzgartirolmasdi. Samarqand yetti iqlimdan yigʻilgan san'at va adabiyot ahli tufayli poytaxt havosida she’r va musiqa nafasi hukmron edi. Shu sababdan ulugʻ jahongir amirzodalar yuragida qat'iyat va beshafqatlik hukmron boʻlishini qanehalar istamasin, taqdir soʻz va soz tuygʻularini bu yuraklarga joylab, ularning qoʻliga ham qilich, ham qalam tutqazardi. Amir Temur oʻgʻli Shohruh mirzo, keyinchalik nevaralaridan Sulton Iskandar, Xalil Sulton, Abubakr mirzo gʻazal bitishini eshitib jahl qilgan, keyin ular nafaqat qalamni, qilichniyam zoʻr tutishini koʻrgach, tinchlangan, oʻzini bosib, ularni tergashdan oʻzini tiygandi. Keksa Malika jahongir oʻzi gʻazal bitmasa-da, gʻazal tinglashni yaxshi koʻrishini bilardi.
Bibixonim xayol dastidan qutulib, yana nevarasiga qaradi. Muhammad Taragʻay uxlab qolgandi. Biroq uyqudayam uni hali anglanmagan sirlar bezovta qilayotgani yuzidan bilinib turardi. Momoning yuragi «jiz»; etib achishdi. Dam oʻtmay juda past, deyarli shivirlab aytilgan alla Koʻhak shamollari tungi Konigil bogʻlaridan olib kelayotgan gul isi bilan qoʻshilib oqa boshladi.
    Eslasang, eslamasang, alla,
    Yuksalib oʻs, shodmon, alla.
    Yurt pisand etsa seni, alla,
    Qaygʻ udan ozodman, alla.
    Q'zing gulzor bogʻimsan, alla,
    Suyanganim togʻimsan, alla.
    Qorongʻi keehalarda, alla,
    Yondirgan ehirogʻimsan, alla.
    Koʻ kda yulduzing yonar, alla,
    Tiqilib koʻ zing qonar, alla.
    Yulduz sirin bilmoq oson, alla.
    Angla, dil ham sirli osmon, alla.

34
Olis bolalik paytlari togʻdek boʻlib tuyulgan tepa hozir yoʻq. Uni tekislab tashlashgan. Bir paytlar kaftida tutib dunyoni tanitgan bolalarning oʻzi uning tuprogʻini polizlariga tashib ketishdi. Ammo u hozir boʻlgandayam Samarqand minoralarini, olis togʻlarni koʻrishga orzumand bola uning tepasiga ehiqib qaneha boqmasin, u yuksak minoralarni va moviy togʻlarni koʻrolmaydi. Bu orada qad tiklagan koʻp qavatli binolar, sonsiz zavod moʻrilari bola nigohini ertakdan toʻsib turadi.
Bundan oʻn ikki yil avval men yashagan Anhor yoqasidagi yashil bogʻ ham yoʻq. Uni ham tekislab, oʻrnida bir-biriga oʻxshash temir-beton qutilarni terib ehiqishgan. Bu qutilarda yashaydigan bolalar endi gullarga begona, daraxtlarga yot, yulduzlardan yiroq. Ularning koʻzida na mung, na hayrat bor - bu koʻzlarda befarqlik va muzlab yotgan boʻshliq hukmron. Bu qutilarda alla yangramaydi, ba’zan xasta goʻdak ustida aytilgan alla ham faqat keksa odamlarning uyqusini qoehirib, ularni bezovta qiladi.
    Xayr, alla ...
    Xayr, yashil bogʻ im ...
    Xayr, bolaliktepa .
    Xayr, Mamat ogʻa .
    Xayr, Bibi ...
Ushbu yozuqlarimni sizlarning ruhi pokingizga bagʻishlayman ...

1990

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Algʻul (Mirzo Ulugʻbek) [Xurshid Davron] 1210
2	Amir Temur oʻgʻlining oʻlimi haqida ... [Xurshid Davron] 2025
3	Алғул (Мирзо Улуғбек) [Xurshid Davron] 437
4	Амир Темур ўғлининг ўлими ҳақида рив... [Xurshid Davron] 550
5	Бибихоним қиссаси ёхуд тугамаган достон [Xurshid Davron] 709
6	Iskandar Maqduniy va sak choʻponi (h... [Xurshid Davron] 640
7	Искандар Мақдуний ва сак чўпони (ҳикоя) [Xurshid Davron] 455
8	Navoiy armoni (hikoya) [Xurshid Davron] 1089
9	Навоий армони (ҳикоя) [Xurshid Davron] 423
10	Osmonda quyosh yoʻq edi (hikoya) [Xurshid Davron] 632
11	Осмонда қуёш йўқ эди (ҳикоя) [Xurshid Davron] 419

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57631
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36547
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23161
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21585
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19511
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452