Vasvasa [Sherzod Komil Xalil]

Vasvasa [Sherzod Komil Xalil]

I Seryogʻin bahor koʻz ilgʻamay oʻtib ketdi. Choʻlga giyohlarni qovjiratadigan yoz keldi. Endi qaqrab ketgan yobonlarda dikkayib oʻsadigan yantoqlaru saksovullardan boʻlak tiriklik asari koʻrinmasdi. Shuning uchun ham Yangisuvga yetib kelguncha, imperator Pyotr Itomonidan Xiva xonligiga yuborilgan ekspeditsiya a’zolari Oʻrta Osiyo yozining butun injiqliklariga chidashiga toʻgʻri keldi. Ayniqsa jazirama issiqda oʻtlar qovjirab ketganligi tufayli otlar va tuyalarni boqish nihoyatda qiyin kechdi. Ekspeditsiya degani bu, sirasini aytganda, yuk ortilgan xachir-tuyalaru, uch mingdan ziyod otliq qoʻshin boʻlib, unga podsho gvardiyasining Preobrajensk polki poruchigi Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchilik qilardi. Rus urflariga monand soqol-moʻyllov va bakenbard qoʻygan, miqtidan kelgan Cherkasskiy aslida qabarlik musulmon zodogonlaridan boʻlib, uning haqiqiy ismi Iskandarbek edi. U qachonlardir, Pyotr I saroyida katta nufuzga ega boʻlgan knyaz' Golitsinnning qizi Mariyaga uylangan va nasroniylik dinini qabul qilgandi. Choʻqintirish marosimidan soʻng, u oʻziga Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy nomini qabul qildi. Bu bilan u hech narsani yoʻqotmadi, balki, cherkaslik bek oʻgʻli Iskandarbek boʻlib qolaverdi. Pyotr I ham rus davlatiga xizmat qilishga bl bogʻlagan bu qabarlik yigitga iltifot koʻrsatib, unga knyaz' unvonini tortiq qildi. Knyaz' Golitsinning qizi Mariyadan farzand koʻrgach, uni xorijga harbiy sohani oʻrganish uchun oʻqishga yuborishdi. U yoqdan qaytgach, Bekovich-Cherkasskiyni Preobrajensk leyb-gvardiya polkida poruchik unvonida xizmatga tayinlashdi. U leyb-gvardiyada xizmat qilarkan, qaynotasi knyaz' Golitsinning yordami va oʻzining harbiy iste’dodi tufayli podshoning yaqin va ishonchli mulozimlaridan biriga aylandi. Mana endi ana shu ishonch tufayli imperatorning shaxsan oʻzi Xiva xonligini tobe etish vazifasini aynan unga topshirdi. Toʻgʻri bu vazifani oʻz zimmasiga olish uchun Bekovich-Cherkasskiyning oʻzi ham katta gʻayrat koʻrsatgandi. Bunga hozirda ekspeditsiya safida boʻlgan, taqdiri Cherkasskiynikiga oʻxshab ketadigan knyaz' Mixail Samonov sabab boʻlgandi. Sersoqol, qora qosh-koʻzli Mixail Samonov avvallari Eronning Gʻilon viloyati hokimi boʻlib, ayrim sabablarga koʻra Rossiyaga qochib kelib nasroniylik dinini qabul qilgan, Cherkasskiy kabi ismi-sharifini oʻzgartirib, knyaz' unvonini olgandi. Ana shu Mixail Samonov bir kuni Cherkasskiy huzuriga Xoʻja Nafas degan bir turkman savdogarini boshlab kelgandi. Choʻgirma telpakli, gʻurillab gapiradigan bu savdogar Samonovni ham, Cherkasskiyni ham ogʻzini ochirib qoʻydi. U Amudaryoning bir paytlari Kaspiy dengiziga quyilishini, xorazmliklar tugʻonlar qurib daryo oqimini Orol dengiziga burib yuborishlarini siri haqida gapirdi. Uning aytishicha, bunga oltinlar sababchi emish; Hozirda daryoning qurigan oʻzanlarida oltin qumlari uyulib yotgan emish; oʻrta asrlardagi Xoramshohlar davlatining qudrati ana shu oltinlar orqasidan boʻlgan ekan. Endilikda bu joylar Xiva xonlarining qat’iy nazoratida emish; Agar qaysiir davlat Xiva xonligini boʻysundirsa, tillolar tagiga qolib ketadi. Xoʻja Nafas oltinlar haqida vasvasaga berilarkan, Bekovich-Cherkasskiy otni oʻz vaqtida qamchilab qolish haqida oʻylardi. U Rossiya uchun oltinlarni naqadar zarurligini yaxshi bilardi. Shuning uchun bu haqda zudlik bilan Pyotr I ga axborot berishni lozim topdi. Agar bunday qilmasa, bu ishni gʻilonlik knyaz' Mixail Samonov ham qilishi mumkin edi. Biroq Bekovich-Cherkasskiy ham ogʻzidan oshini oldiradiganlardan emasdi. U oʻsha kuniyoq zudlik bilan saroyga bordi. Izn soʻrab ichkariga kirarkan, Pyotr I Sankt-Peterburgga kelgan Sibir' gubernatori Matvey Gagarin bilan suhbatlashib oʻtirardi. – Zoti oliylari suhbatlariga xalal bergan boʻlsam uzrimni qabul qiladilar, – nazokat bilan soʻz boshladi Cherkasskiy. – Knyaz', sizda biror yangilik boʻlmasa, huda-behuda xotirimizga malol keladigan ish qilmasligingizni biz yaxshi bilamiz, – dediPyotr I, Cherkasskiyga Matvey Gagarin qarshisida oʻtirishga izn berarkan.– Marhamat oʻtiring. – Tashakkur janobi oliylari, – dedi Cherkasskiy kursida oʻtirarkan.– Men savdogarlar orqali Xiva xonligi hududida juda katta oltin zahiralari borligi haqida ma’lumot olgandim. Shu haqda sizga axborot berishni lozim topdim. Cherkasskiy Amudaryo oʻzanlarida uyulib yotgan oltin qumlari haqida Xoʻja Nafasdan eshitgan gaplarni Pyotr I va Matvey Gagaringa soʻzlab berarkan, imperator: – Amudaryo sohillarida oltinlar koʻpligiga ishonchingiz shunchalik komilmi? – deb soʻradi. – Albatta hazrati oliylari, bundan koʻnglingiz toʻq boʻlsin, buni oʻz koʻzi bilan koʻrgan odamlar bor. Sibir' gubernatori Matvey Gagarin baxtga muvofiq Cherkasskiyning soʻzlarini tasdiqladi: – Hazrati oliylari, – dedi u. – Knyaz' Cherkasskiyhaq gapni gapirmoqda nazarimda. Mana, yaqindagina Yorkentga borib kelgan sibirlik savdogarlar bugʻu moʻynalarini ushbu oltinlarga sotishibdi. U ichki choʻntagidan charm saxtiyonini olib, ochgancha, nuqraday oltinlarni Pyotr I ga ehtirom bilan uzatdi: – Yorkentliklarni aytishicha, bu oltinlar Sirdaryo sohillaridan olib kelingan emish… Pyotr Igubernator Matvey Gagarin uzatgan oltin donalarini sinchkovlik bilan koʻzdan kechirar ekan: – Haqiqiy, asl oltinlar, – dedi. Soʻng Cherkasskiyga nigohini qaratib dedi: – Nahotki, Amu va Sir oraligʻida siz aytganingizdek, oltinlar uyulib yotgan boʻlsa, ishonish qiyin?! – Biroq eshitganlarimiz va koʻrganlarimiz shundan dalolat bermoqda a’lo hazratlari, – dedi Cherkasskiy sharqona lutf bilan. – Bu oltinlar Rossiyaniki boʻlishi lozim. Biroq baxtga qarshi hozir u yerlar Xiva va Buxoro xonlarining nazoratida. Agar oltinlarga egalik qilishni istasak, mazkur xonliklarni rus davlati tobeligiga oʻtkazishimiz kerak. – Ammo bu siz oʻylaganchalik oson ish emas, – luqma tashladi Matvey Gagarin. Pyotr gubernatorga tillalarni qaytarish uchun uzati. Gubernator ta’jublanib, oʻrnidan turarkan: – Bunday qilishingizni hojati yoʻq, hazrati oliylari, – dedi. – Men bu tillalarni xazina uchun sizga tortiq qilaman. Janob Bekovich-Cherkasskiy Xiva va Buxoro xonliklaridan sizga yana ham kattaroq tortiq olib kelsa, ajab emas. Pyotr gubernator qaytargan tillalarni hashamatli stol ustiga qoʻyarkan, Matvey Gagaringa: – Siz shunday deb oʻylaysizmi? – deb soʻradi. – Albatta, – dedi gubernator boshini xiyol saraklatarkan.– Siz hazrati oliylari, janob Cherkasskiyning koʻzlariga qarang. Unda shijoat va oʻt porlamoqda. Pyotr leyb-gvardiya poruchigiga yuqoridan boqarkan, Cherkasskiyga siz bunga nima deysiz, degandek tuyuldi. Cherkasskiy Sibir' gubernatoridan ich-ichidan minnator boʻlarkan, imperatorga: –Hazrati oliylari, men rus davlati uchun qoʻlimdan kelgan hamma ishni qilishga tayyorman, – dedi. – Hatto Xiva va Buxoro xonliklarini tobe etishni zimmmamga topshirsangiz buni a’lo darajada uddalayman deb oʻylayman. – Knyaz' bu siz oʻylaganchalik oson ish boʻlganda biz buni allaqachon amalga oshirardik. Buxoro xoni Abulfayzxon va Xiva xoni Shergʻozixonlara siz oʻylaganchalik oltinlar boʻlsa, ular bunga bekorga egalik qilishmayotgandir. Bu yerlarni zabt etishimiz uchun katta harbiy kuch va harbiy xarajatlar talab qilinadi. – Lekin janobi oliylari, – dedi qat’iyatli Cherkasskiy. – Siz Rossiyani Yevropaning rivojlangan davlatlaridek qudratli davlat boʻlishini hamisha orzu qilasiz. Buning uchun bizga koʻp oltinlar lozim. Agar menga ijozat bersangiz davlatimiz uchun oltinla keltirishni oʻz zimmamga olaman. – Yaxshi janob knyaz', –dedi Pyotr I. – Men sizning qat’iyatingizni hurmat qilaman. Men bu haqda vazirla va gubernatorlar bilan maslahatlashaman. Ungacha, siz mening qarorimni kuting. Imperator shu bilan oltin mavzusmga chek qoʻydi. Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy izn soʻrab, Pyotr I va Matvey Gagarin bilan xayrlasharkan, saroydan tashqariga qadam qoʻygach, oʻzini ulugʻvor ishlar kutayotganligini his qilardi… II U imperator va Matvey Gagarin oldida oʻzini mardona tutganidan koʻngli ancha taskin topdi. Oʻzida shunchalik qat’iyatli iroda borligini ilgari sira ham oʻylab koʻrmagandi. U oʻzini qachonlardir katta ishlarga qodirman deb oʻylardi. Endi esa uning orzulari roʻyobga chiqishiga juda oz vaqt qolganligini u butun vujudi bilan tuydi. Butun umri Qabarda oʻtgan otasi unga Iskandar ismini qoʻyganda nimalarni oʻylagani endilikda Aleksandrga aylangan Bekovich-Cherkasskiyga qorongʻu-yu, ammo uning orzulari oʻziga kundek ravshan. Qachonlardir, olis zamonlarda Oʻrta Osiyoga yurish qilgan makedoniyalik Aleksandrni ham mahalliy xalqlar Iskandar nomi bilan atashgan. Pyotr I saroyida muayyan nufuzga ega boʻlish uchun aslan Iskandarbek boʻlgan Bekovich-Cherkasskiy Aleksandr nomini qabul qilsa nima boʻlibdi?! Bu bilan osmon uzilib yerga tusharmidi?! Agar hammasi u oʻylagandek kechadigan boʻlsa, uning iqbol yulduzi porlash arafasida turganligiga shubha yoʻq. Knyaz' Bekovich-Cherkasskiy Pyotr I saroyidan shunday oʻylar ichra uyiga qaytib keldi. Knyazning nasroniylik uslubida qurilgan picha salobatli va shu bilan birgalikda ixcham koʻrinadigan qasrida doimgidek osudalik hukm surardi. Knyaz' garchand jangu-jadallar va suronlarni sevsa-da, ammo uyida osudalik muhiti hukm surishini xush koʻrardi. Shuning uchun ham xizmatkorlar oyoq uchida yurar, bogʻ adogʻiagi otxonadan beri kelishmas, bundan faqatgina qasr eshigi oldida mudrab turadigan qorovulgina mustasno edi. Knyaz' har gal uyga kelganda, unga dakki berardi. Bu mudrab oʻtirishingda, qachondir qasrni oʻgʻrilar tunab ketadi, derdi knyaz'. Ammo bu gal qorovulga hech qanday ogohlantirish bermasdan oʻtib ketishni lozim topdi. Qorovul qasr sohibini oʻtib ketayotganligini koʻrib, ancha xushyor tortgan boʻlsa-da, ammo baribir kechikkandi. U qorovulxona eshigi oldidan chiqib knyazning ortidan yugurdi. Knyaz' qorabayir otidan tusharkan qorovulga: – Otboqarlarga ayt, qorabayirga dam berishsin, – dedi. – Xoʻp boʻladi, – dedi qorovul otni jilovidan ushlarkan. Soʻng otboqarlarni nomini aytib chaqira boshladi:– Pasha, Misha qayoqdasizlar?.. Knyaz' Cherkasskiy qasrga qadam ranjida qildi. Xushbichim, mallasoch Mariya uni jilmayib qarshi oldi. Mariyani koʻrgan Iskandarbekning ham yuziga tabassum yugurdi. – Keldingizmi Aleksandr, – odatiy qarshi oldi uni Mariya. – Ha, azizam, – xushnud alfozda Mariyani belidan quchib oʻrnida gir aylandi Bekovich-Cherkasskiy. – Bilasanmi, hozir qayerdan kelayapman. Pyotr I saroyidan. – Xush, saroya nima gaplar azizim?.. – Chamamda meni Xiva xonligini zabt etishga yuborishsa kerak?!– takabburona jilmayi Cherkasskiy. – Meniva qizimni tashlab ketasizmi? – araznamo oldinga yurib keta boshladi Mariya. – Qachon tashlab ketgan ekanman?– Mariyaga yetib olib, xotinini yuzini oʻziga qaratdi Cherkasskiy. – Xorijga oʻqishga ketganingizda ham qizimiz ikalamiz yolgʻiz qolgandik. Endi yana ketaman deyapsiz?.. – Ammo azizam, men unda harbiy sohadan bilim olish uchun ketgandim. Endi esa meni Oʻrta Osiyoni zabt etish uchun yuborishmoqchi?! Aytishlaricha, u yerda oltinga belangan sohillar bor emish. Xivani zabt etsam seni ham, Rossiyani ham oltinlarga koʻmib yuboraman. Mariya, sen malikalardek yashaysan, tushunyapsanmi?.. – Nima desangiz ham sizning ketishingizni istamayman. Chunki menga oltinlardan ham muhim er kerak, – yalingannamo nozlandi Mariya. – Azizim, sizni sogʻinaman… Bekovich-Cherkasskiy xotinining lablaridan boʻsa oldi. Soʻng uni koʻtargancha zallar osha yotoqxona tomonga olib ketarkan, Mariyadan soʻradi: – Darvoqe, qizimiz koʻrinmaydi?.. – Bobosi bilan ketgandi. Bilasiz-ku, otamning qasrida katta hovuz bor. Qizimizning oʻsha hovuzda choʻmilgisi kelibi. – Knyaz' Golitsin kelganmidi? – Mariyani pastga tushirarkan, soʻradi Cherkasskiy. – Ehtimol, menda biror yumushi bordir. – Yoʻq, yoʻl ustidan oʻtayotganda, birrovga kirgan ekan, – javob berdi Mariya. – Qizimiz esa, u bilan ketaman, deb turib oldi. – Uyda zerikkandir-da, – dedi knyaz' Cherkasskiy. – Mayli, bobosinikiga ham aylanib kelsin. Mariya javob oʻrnida erini boʻynidan quchdi. Cherkasskiy esa bunga javoban Mariyani opichlab koʻtargancha, yotoqxona divaniga itqitdi. Oʻsha damda dunyoda Cherkasskiydan baxtliroq odam yoʻq edi. Bahaqqi Xudo, Mariya uni sevardi. Erkak zoti uchun hayotda bundan boshqa yana nima kerak?!  Ammo Cherkasskiyga oʻxshagan odam mana shu kichkina, joʻn baxt bilan qanoatlanib qolishni istamasdi. U Mariyaga boʻlgan muhabbati yoniga buyuklik va shon-shuhrat ham qoʻshilishini istardi. Baxtga aynan shu shaklda erishish uning hayotida mukammallik baxsh etardi… III Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy Pyotr I huzurida boʻlganidan soʻng, oradan koʻp oʻtmay, uni harbiy vazirlikka chaqirishdi. U yerda unga Rossiyaning Xiva xonligiga yurish qilishga ahd qilganini va bu yurishga boshchilik qilish Pyotr I tomonidan Cherkasskiyga topshirilganini, harbiy qoʻshin esa ekspeditsiya deb atalishi haqida qat’iy topshiriqlar berishdi. Harbiy vazir unga oʻzi bilan doimiy aloqada boʻlib turishini tushuntirgach, knyaz' Cherkasskiyga Pyotr I ning maxsus yoʻriqnomasini topshirishdi. Cherkasskiy yoʻriqnomani harbiy vazir huzurida koʻzdan kechirishga izn soʻradi. – Albatta, janob Cherkasskiy, – dedi vazir. – Hech xijolat chekmasdan yoʻriqnoma bilan tanishishingiz mumkin. Cherkasskiy shosha-pisha yoʻriqnomani ochdi. Unda quyidagilar bitilgandi: «Janob Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyga maxsus yoʻriqnoma[1] Amudaryo bir vaqtlari Kaspiy dengiziga quyilgan joyda 1000  chaqirimni qamraydigan harbiy istehkom qurilsin. Amudaryo oqimini va tugʻonlarini sinchkovlik bilan oʻrganib, imkoni boʻlsa eski yoʻlga burib yuborilsin. Suvni Orol dengiziga yoʻnaltiradigan toʻgʻonlar buzilsin. Bu ishlarni bajarishga qancha kishi kerakligi aniqlansin. Xiva xonligining rus davlati tobeligiga oʻtishiga erishilsin hamda bizning manfaatlarimizga xizmat qilish sharti koʻtarsa, harbiy qism qoldirilsin. Agar xon rozi boʻlsa va sharoiti koʻtarsa, harbiy qismni oʻzi ta’minlasin. Bordiyu buni qila olmasa, harbiy qismni bir yil ta’minlash kafolati berilsin, keyingi yillardagi xarajatlar esa uning zimmasiga yuklatilsin. Agar Xiva xoni rozilik bildirsa, u vaqtda xon kishilariga ikki rusni qoʻshsin va ular Sirdaryo suvi boʻylab oltin borligini aniqlash uchun Yorkentga joʻnatilsin. Shuningdek, xondan savdogarlarimizning Amudaryo boʻylab Hindistonga borishlari uchun kemalar berishi soʻralsin. Savdogarlar ketayotganlarida quruqlik va suv yoʻllarini, daryo va koʻllarini, ayniqsa Hindistonga boradigan yoʻlni yaxshi oʻrgansinlar va ma’lumotlar toʻplasinlar. Agar savdogarlar Hindistonga Kaspiy dengizi orqali boradigan yoʻl mavjudligini eshitsalar, u vaqtda shu  yoʻl bilan orqaga qaytsinlar va koʻrganlarini qogʻozga tushirsinlar. Xiva xonidan Buxoro xonligining rus davlati tobeligiga oʻtishga xohishi bor-yoʻqligi aniqlansin. Bordiyu bunday istak boʻlmasa, doʻstlik munosabatlari oʻrnatishga erishilsin. Koʻrsatilgan topshiriqlarni amalga oshirish uchun 4000 kishidan iborat muntazam qoʻshin va kerakli kemalar ajratilsin. Bundan tashqari, Yoyiq kazaklaridan 1500, eshkakchilardan 500 va otliqlardan 100 kishi berilsin. Ular savdo karvonlarini muhofaza qilish niqobi ostida Ashtarxondan harbiy qal’a va shahar quriladigan joyga, ya’ni Kaspiyning sharqiy qirgʻogʻiga yuborilsin. Qoʻshin komandirlari barcha joylardagi tub aholiga nisbatan xushmuomilada boʻlsinlar. Shaharni qurish zarur boʻlgan asbob va choʻkichlar berilsin. Dengiz ofitserlaridan poruchik Kojin va navigatorlardan 50 yoki koʻproq kishi harbiy qismga qoʻshilsin. Kojin savdogar niqobida ish yuritishi, navigatorlar esa Yorkentga yuborilishi lozim.» Cherkasskiy yoʻriqnomani avaylab yoparkan, harbiy vazir bilan xayrlashishga tutindi. U vazir qabulidan chiqarkan, oʻzini qushdek yengil his etdi. Bu uning hayotida yangi davr boshlanayotganidan dalolat berardi. Haqiqatan ham mana shundan soʻng, harbiy harakatlar Bekovich-Cherkasskiy oʻylaganidan ham koʻra tezlashib ketdi. Harbiy vazir Pyotr I ning maxfiy rejasiga koʻra, biratoʻla ikkita ekspeditsiyani safarga hozirlik koʻrishga barcha sharoitlarni yaratib bergandi. Birinchi ekspeditsiya kapitan Ivan Buxgol's rahbarligida Sibir' orqali Tobol'skdan Irtish daryosi boʻylab Yorkentga borishi kerak edi. Garchi harbiy vazir buni yashirin tutishga harakat qilgan boʻlsa-da, Cherkasskiyga yetib kelgan ma’lumotlarga qaraganda, Ivan Buxgol's guruhi 1715 yildayoq yoʻlga chiqqan boʻlib, Yamishchev koʻli boʻyida istehkom quradi. Ammo u yerlarda yashayotgan qalmoq qabilalari har tarafdan hujumlar uyushtiravergach, Buxgol's orqaga chekinishga majbur boʻlgandi. Shu bois Pyotr I ning ham, harbiy vazirning ham bor umidi knyaz' Cherkasskiyning bu boradagi sa’y-harakatlariga bogʻliq edi. Cherkasskiy Pyotr I ning harbiy istehkomlar qurish va shu yoʻl bilan Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻoqlarida rus davlati ta’sirini oʻrnatish haqidagi koʻrsatmasini bajarish uchun 69 ta kemada dengiz osha yoʻlga chiqdi. Tikqaragʻan degan joydan Mangʻishloqqa kelib, bu yerda Avliyo Pyotr nomida istehkom qurdi. Krasnovodskka yetgach, u yerda ham xuddi shunday istehkom barpo etilishiga bosh-qosh boʻldi. 1717 yilning koʻklamida Bekovich-Cherkasskiy oʻz qoʻshinlarini bir qismini yoʻl boʻyiga qoʻyib, oʻzi qolgan askarlari bilan kemada Kaspiy dengizi orqali Gur'evga keldi. Bu yerda uning huzuriga qalmoqlar xoni Ayukaning odamlari tashrif buyurdi. Cherkasskiy kapitan Buxgol's ekspeditsiyasini muvaffaqqiyatsizligidan yaxshi xabardor boʻlgani uchun qalmoqlar kelishidan qattiq xavotirlandi. Qalmoqlar ham buni darhol sezdi. Ular Bekovich-Cherkasskiy bilan uchrasharkan: – Knyaz' Cherkasskiy, biz qalmoqlardan xavotir olmasligingizni istardik, – dedi. – Xonimiz Ayuka rus davlatidan uzr soʻrashimiz uchun bizni bu yoqqa yubordi. Xonimiz sizning podshohingiz Pyotr I bilan doʻstlik sulhini tuzishimiz uchun oʻrtada kafil boʻlishingizni istamoqda. – Qalmoqlar Yorkentga ketayotgan ekspeditsiyamizga hujum qilgandan keyin ham shunday soʻzlarni gapiryapsizlarmi? – Ayukaning odamlariga tahdid qilishga urindi Cherkasskiy. – Shu boisdan ham xonimiz podshohingizdan uzr soʻrash uchun bizni sizning huzuringizga yubordi, – dedi qalmoqlar elchisi.– Xonimiz qalmoqlarni qilgan beadabliklari uchun sizning ekspeditsiyangizga astoydil yordam berishni istaydi. Xonimizning maktubini sizga topshirishga izn bersangiz?! Knyaz' Cherkasskiy izn ayladi. Elchi Ayukaning maktubini unga topshirdi. Maktubda Ayuka Bekovich-Cherkasskiyni Xiva xonligi chegarasidagi vaziyatdan ogoh qilgandi: «Mening Xiva xonligiga borib kelgan odamimning guvohligiga koʻra, - degan edi xon oʻz maktubida, -2000 kishidan iborat xivaliklar, qaraqalpoqlar va qozoqlar birlashib, chegara joylarda turibilar. Ular yoʻllardagi quduqlarni koʻmganlar hamda jang qilish niyatidalar. Yoʻllarda jazirama issiq oqibatida oʻt yoʻqligidan rus askarlari ogʻir ahvolga tushib qolmasinlar. Vaziyatni batafsil tushuntirish uchun yetti kishini yubormoqdaman[2]». Bekovich-Cherkasskiy elchi bilan kelgan olti nafar qalmoqqa koʻz tashlarkan, Ayukaga ishonsammikan, yoki yoʻqmikan, deb oʻyladi. Ehtimol, bu qalmoqlar Cherkasskiy ekspeditsiyasi toʻgʻrisida ma’lumot yiqqani kelgandir?! Ehtimol, qalmoqlarning avval qilgan ayblari uchun Ayuka ruslarga chindan yordam bermoqchidir?! Ayuka  bu bilan Pyotrning marhamatiga sazovor boʻlishni koʻzlaganmikan?! Bir narsa deyish qiyin. Nima boʻlganda ham qalmoqlarning kapitan Buxgol'sga qilgan yomonliklaridan soʻng, Cherkasskiy ularga ishona olmasdi. Shuning uchun u Ayukaning elchilariga bergan ma’lumotlari uchun tashakkur bildirib, ularni ortga qaytardi. IV 1717 yilning may oyini oxirlarida Bekovich-Cherkasskiy uch mingdan oshiq qoʻshin bilan Gur'evdan chiqib Xiva tomonga yurdi. Ekspeditsiya a’zolari Emba daryosi irmogʻidan kechib oʻtib, ikki kundan soʻng Bagachat manziliga kelib qoʻndi. Soʻngra tegishli ravishda Dukchon, Mansulmas, Childop, San Durali va nihoyat Yangisuvgacha boʻlgan manzillarni qiyinchilik bilan bosib oʻtishdi. Ayuka odamlari tushuntirgan quduqli manzillar boʻyicha yurishganiga qaramay, oʻtlar qovjirab ketganligi tufayli otlar va tuyalarni boqish koni azobga aylandi. Yangisuvga yetib kelgach Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiya a’zolariga bir necha kunlik hordiq e’lon qildi. Oʻzi ekspeditsiya safidagi turkiy tilni biladigan Mixail Karetovni tinchlik va doʻstlik elchisi sifatida borayotganligini ma’lum qilish uchun Xiva xoni Shergʻozixon huzuriga yubordi. Mixail Karetov xon huzuriga joʻnab ketgach, Bekovich-Cherkasskiy biroz hordiq chiqargan ekspeditsiyani yana yoʻlga boshlab Shershik qudugʻi va Qoraqumobod arigʻi orqali Oqkoʻl arigʻi boʻyiga keldi. Knyaz' shu yerda turganida uning huzuriga Xiva xoni Shergʻozixon nomidan ikki kishi va Karetov bilan qoʻshilib ketganlardan biri kelganining xabarini berishdi. Cherkasskiy ularni qabul qildi. Ular xon nomidan Bekovich-Cherkasskiyga ot, toʻn va turli shohona matolardan iborat sovgʻa-salomlar topshirdi. Cherkasskiy ham qarab turgani yoʻq. Xon elchilariga turfa navozishlar koʻrsatib, ularga dilkash munosabatda boʻldi. Elchilar qaytib ketishi bilanoq, u Xivaga yurishini davom ettirdi. Poytaxtgacha toʻrt kunlik masofa qolganda, ekspeditsiyani Xiva xonligining qoʻshinlari qarshi oldi. Kutilganidek, xonlik qoʻshinlari hujumga oʻtdi. Bekovich-Cherkasskiy oʻzini yoʻqotib qoʻymadi. U rus harbiy qismlarini tizimli ravishda joylashtirib, xonlik qoʻshinlari hujumini nafaqat qaytardi, balki oʻzi ham rus qoʻshinlarini hujumga chorladi. Uch kun davom etgan shiddatli toʻqnashuvdan soʻng, ruslarning qoʻli baland kela boshladi. Xiva xonligi qoʻshinlari chekinishni afzal koʻrishdi. Knyaz' Mixail Samsonov xonlik qoʻshinlarini ta’qib etishni taklif etdi. Ammo Cherkasskiy shoshmaslikni afzal koʻrdi. U Samonovga: – Harbiy harakatlarda shoshilish muvaffaqqiyat keltirmaydi, – dedi. Samonov noiloj: – Ixtiyoringiz knyaz' Cherkasskiy, – dedi. – Bu yerda bizni siz boshlab kelgansiz. Binobarin, harbiy harakatlarga ham siz javob berasiz. Biz esa sizning muvaffaqqiyatingizga ozgina boʻlsa-da, ulushimizni qoʻsholsak, oʻzimizni baxtiyor his qilardik. Cherkasskiy knyaz' Samonovning oʻzining muvaffaqqiyatidan ichi qiziyotganligini sezdi. Axir toʻgʻrida, Xiva xonligidagi tillalar xabarini bergan Xoʻja Nafasni unga aynan Mixail Samonov tanishtirgandi. U esa Samonovning ogʻzidagi oshini ilib ketdi. Endi esa Cherkasskiy Xiva xonligi ustidan zafar qozonish arafasida turibdi. Bu muvaffaqqiyatdan Samonovning hasadi kelayotgan boʻlsa ajab emas. Knyaz' Cherkasskiy Samonov bilan xayrlashib, oʻz chodirida yolgʻiz qolarkan, endi bundan buyogʻiga nima qilish lozimligi haqida oʻylardi. Bugungi toʻqnashuv koʻrsatdiki, Cherkasskiy Xiva xonligini bemalol zabt eta oladi. Xiva uning oyogʻi ostida turibdi. Uning mukammal qurollangan qoʻshiniga qarshi Shergʻozixon nima ham qila olardi?! Shergʻozixonning qoʻlidan hech narsa kelmaydi. Kerak boʻlsa, Shergʻozixonning taxtiga oʻzi oʻtiradi. U xon unvonini qabul qiladi. Mariya Xiva malikasiga aylanadi. Pyotr I ga Xiva tillalaridan yuborib tursa bas, xonlik taxtini imperator undan boshqa kimga ham berardi?! Cherkasskiy shunday oʻylar ichra oʻtirar ekan, brigadir Grigoriy Volkov kirib keldi: – Janob Cherkasskiy, oromingizni buzganim uchun avf etsinlar, – dedi u. – Biz tomonga chamamda xivalik elchilar kelmoqda. Bu haqda sizga birinchi boʻlib xabar berishni lozim topdim. – Raxmat Grigoriy,– ddedi knyaz' Cherkasskiy.– Yur, harbiy majlislar oʻtkaziladigan chodirga boraylik. Brigadir Volkov uning ortidan ergashdi. Xiva ustidan qozonilgan dastlabki muvaffaqqiyatdan soʻng Cherkasskiyga hamma unga xushomad qilayotgandek tuyuldi. Yoʻqsa, mana bu brigadir Volkovga nima kerak?! Oʻzining ishini bilib qilib yuravermaydimi?! Hatto shu ham oʻzini Cherkasskiyga yaqin olishga urinyaptimi, boshqalarni qoʻyavering. Cherkasskiy harbiy majlislar chodiri oldiga yaqinlashgach, brigadir Grigoriy Volkovga dedi: – Janob Volkov, barcha boshliqlarni harbiy majlislar chodiriga toʻplang. Chodir atrofida soldatlarni koʻpaytiring. – Xoʻp boʻladi, knyaz' Cherkasskiy, – dedi Volkov hamda yugurgilagancha, boshliqlarning xos chodirlari tomnga ketdi. Zum oʻtmay harbiy majlislar chodirida barcha harbiy boshliqlar navbatma-navbat kirib kela boshladi. Knyaz' Samonov va Grigoriy Volkov oxirida kirib keldi. Hamma kelgach, Cherkasskiy gap boshladi: – Sizlarga ma’lumki, – dedi u, – biz Xiva xonligi ustidan muvaffaqqiyat qozonish arafasida turibmiz. Brigadir Grigoriy Volkovning aytishicha, biz tomonga Xiva xonligiddan yangi elchilar kelayotgan emish. – Janob knyaz' ular allaqachon kelib boʻlishi, – luqma tashladi Grigoriy Volkov. – Hozir ular qorovul boʻlinmalarining komendanti huzurida. U yerda Mixail Karetov ham bor. – Shundaymi, – ta’ajjublandi knyaz' Cherkasskiy. – Biz hayotdan orqaga qolibmiz-ku?! Chodirda duv kulgi koʻtarildi. Grigoriy Volkov qovun tushirganidan boʻzararkan: – Knyaz' Cherkasskiy, avf etadilar, – dedi. Cherkasskiyning kayfiyati chogʻ boʻlgani uchun Grigoriy Volkovga hech qisi yoʻq degandek qoʻl silkib qoʻydi. Soʻng qorovul boʻlinmalari boshligʻiga: – Komendantingizga odam yuboring, – dedi. – Mixail Karetov bilan kelgan elchilarni bu yoqqa boshlab kelishsin. Qorovul boʻlinmalari boshligʻiCherkasskiyning buyrugʻini bajo keltirish uchun chodirni tark etdi. Cherkasskiy chodirning toʻrida qoʻyilgan oʻz kursisida joylashib olarkan Mixail Samonovga: – Janob Samonov, siz aytganingizdek xivaliklarni ta’qib qilmasak ham, ularning oʻzlari endi magʻlubiyatlarini tushunib yetishdi, – dedi. Soʻng boshqalarga: – Shundaymasmi, janoblar,– deb murojat qildi. – Albatta shunday,  – uzuq-yuluq ovozlar eshitildi chodirdan. – Toʻgʻri aytasiz, – tan oldi Samonovning oʻzi ham. Knyaz' Cherkasskiy ichida gʻurur tuydi. Shu payt chodirga qorovul boʻlinmalari boshligʻi kirib, chodir ortida Mixail Karetov bilan birga xonning elchisi Eshonxoʻja hamda Shergʻozixonning lashkarboshilari Qulunbek va Nazarxoʻjalar turganligini aytadi. Cherkasskiy oʻzini salkam poshodek tutarkan: – Ayting, kirishsin, – deddi qorovul boʻlinmalari boshligʻiga. Ichkariga qorovul boʻlinmalari boshligʻi ortidan avval novcha Mixail Karetov, soʻng choponlik va salla oʻragan Eshonxoʻja kirdi. Ularning ortidan sovut kiygan Qulunbek va Nazarxoʻjalar koʻrindi. Cherkasskiy kelgan mehmonlarni xushkayfiyat bilan kutib olarkan: – Sizlarni koʻrganimdan bagʻoyat xursandman, – dedi. – Bu chodir garchi xoningiz Shergʻozixonning saroyi oldida odmi va joʻn bir katalakdek koʻrinsa ham, sizlarni bu yerda kutib olganimizdan xafa boʻlmaysiz degan umiddamiz. – Aslo janob Bekovich-Cherkasskiy, – dedi soqollariga oq oralay boshlagan Eshonxoʻja. – Biz sizning holatingizni toʻgʻri tushunamiz. Aslida siz mehmonlarga xush keladigan joyni biz hozirlab berishimiz lozim edi. Ammo orada bu taxlit sovuqchilik tushgani bizga xalal berdi. Elchining soʻzamolligidan hayron boʻlgan Cherkasskiy ularni oʻtirishga taklif qilarkan, xonning lashkarboshilari Qulunbek va Nazarxoʻjalar bilan ham yaxshiroq tanishib oldi. Shergʻozixon huzurida boʻlib qaytib kelgan Mixail Karetov ham Cherkasskiyga xivaliklar haqida iliq fikrlar bildirdi. Knyaz' Mixail Samonov, brigadir Grigoriy Volkov va boshqalar ham xivalik a’yonlar bilan iliq munosabatda boʻlishdi. Ayniqsa Eshonxoʻjaning muomilasi va oʻzini tutishi Cherkasskiy va boshqa rus zodogonlariga ayricha ta’assurot qoldirdi. Eshonxoʻja knyaz' Cherkasskiyga: – Marhamatli knyaz', – dedi. – Men xonimizning sizga va ekspeditsiyangizga yetkazib qoʻyishim lozim boʻlgan bir gapni aytishni istardim. – Xoʻsh, qanaqa gap ekan? – qoshlari chimirildi Cherkasskiyning. – Xonimiz Shergʻozixon orada boʻlib oʻtgan koʻngilsizliklarni unutgan holda sulhga kelishimizni istaydi. – Yaxshi,– dedi Cherkasskiy. – Bu sulhning shartlari sizningcha qanaqa ekan?.. – Oddiy, – dedi Eshonxoʻja oʻzini dadil tutib. – Ya’ni, bundan buyogʻiga bir-birimizga hujum qilmaslikka kelishib olsak. Shuning uchun biz xonimizning lashkarboshilarini ham huzuringizga olib keldik. – Janob Qulunbek, – dedi kutilmaganda Cherkasskiy. – Siz janob Eshonxoʻjaning fikrlariga nima deysiz?.. – Biz Nazarxoʻja ikalamiz rostdan ham shunday sulhga erishish uchun bu yerga kelganmiz. – Shunday, – Nazarxoʻja ham Qulunbekning soʻzlarini tasdiqladi.– Bizning maqsadimiz faqat shu. Shergʻozixon hazratlari ham tinchlik va doʻstlik sulhiga erishishni juda-juda istamoqda. – Buni biz ham istaymiz, – dedi kutilmaganda  Bekovich-Cherkasskiy. – Janob knyaz', – dedi bundan norozi boʻlgan Mixail Samonov. – Knyaz' Samonov,  soʻzimni boʻlmang, – e’tiroz bildiri Bekovich-Cherkasskiy. – Ammo, – ogʻiz juftladi yana Samonov. – Qarorni men qabul qilaman, siz emas, – choʻrt kesdi – Mening ham birdan-bir niyatim Xiva xonligi bilan tinchlik va doʻstlik aloqalarini oʻrnatish. – Siz janobi oliylarining bu soʻzlaridan boshimiz osmonga yetdi, – koʻnglidagini yashirib oʻtirmadi Qulunbek. Elchi Eshonxoʻja va lashkarboshi Nazarxoʻjalar ham Bekovich-Cherkasskiyning qaroridan xursand ekanliklarini izhor etishdi. Shergʻozixon huzurida boʻlib qaytgan Mixail Karetov ham bunday bitimga kelinganligini xushkayfiyat bilan qarshi oldi. Ammo Cherkasskiyning bu fikrlariga qoʻshilmaganlar ham talaygina edi. Knyaz' Mixail Samonov va boshqa koʻplab qoʻshin komandirlari va ayrim navigatorlarning qovogʻidan qor yogʻayotganligidan ham buni payqab olish mumkin edi. Biroq Cherkasskiydek uzoqni koʻzlagan kishi uchun ularning bunday hatti-harakatlari jahlga berilib aqli ketgan kishilarning qiligʻini eslatardi. Harbiy diplomatiyani tushunmaydigan bunday boshliqlarni oʻziga qolsa shu bugunoq ekspeditsiya tarkibidan haydab yuborardi. Ammo ularning koʻplari shaxsan imperatorga yaqin odamlar, podshoning ishonchli va xufiya mulozimlari. Shu boisdan ham ular bilan kelishish lozim. Biroq Shergʻozixonning odamlari koʻz oʻngida bunday qilish ham bir qarashda yaramaydi. Mayli, ular tinchlik va doʻstlik sulhi tuzishganiga ishonishsin. Xivaliklarning harbiy va ruhiy tayyorgarligi biroz boʻlsa ham susaysin. Ana oʻshanda Xivani Cherkasskiy yanada osonroq qoʻlga kiritadi. Axir deyarli qon toʻkmay butun bir xonlikni egallash har qanday fotihning ham qoʻlidan kelavermaydi. Knyaz' Cherkasskiy mana nimalarni oʻylamoqda edi. U mana shuning uchun ham xonning elchisi Eshonxoʻja va lashkarboshilari Qulunbek va Nazarxoʻjalarning tinchlik va doʻstlik sulhiga erishish haqidagi taklifiga labbay deb javob bergandi… Elchilar bilan harbiy majlislar chodirida boʻlgan suhbatdan soʻng Bekovich-Cherkasskiy Shergʻozixon tomonidan kelgan kishilar sharafiga bazm uyushtirdi. Mehmonlarni dudlama baliq va rus arogʻi bilan xushnud etdi. Hammaning kayfiyati chogʻ, vaqti mazmunli oʻtayotgandi. Knyaz' Cherkasskiy ham oʻziga yoʻq xursand edi. Shu payt qorovul boʻlinmalari boshligʻi uning oldiga kelib: – Janob Cherkasskiy, qaynotaniz knyaz' Golitsinning chopari siz bilan zudlik bilan uchrashmoqchi, – dedi.– Biz, hozir janob knyaz' band deganimizga qaramay, u uchrashtiringlar deb qistamoqda. – Yaxshi, – dedi Cherkasskiy koʻngli allanimalarni sezib. – U bilan hoziroq uchrashaman. Cherkasskiy davra ahlidan uzr soʻrab, qorovul boʻlinmalari boshligʻini ortidan mehmonxona uchun ajratilgan chodirdan tashqariga chiqdi. Qorovul boʻlinmalari boshligʻi soqchilardan biriga: – Knyaz' Golitsin nomidan kelgan choparni buyoqqa boshlab keling, – dedi. Ammo Cherkasskiyning oʻz chodiri tomon qayrilib ketayotganligini koʻrib dedi: – Janob, uni chodiringizga yuboraman. Cherkasskiy qorovul boʻlinmalari boshligʻiga bosh irgʻab qoʻydi. Birpasdan soʻng soqchilardan biri kirib Cherkasskiyga: – U keldi, – dedi. – Ayting kirsin, – dedi Cherkasskiy. Soqchi tashqariga chiqqach, ichkariga knyaz' Golitsinning chopari kirdi. U Bekovich-Cherkasskiy bilan harbiychasiga salomlasharkan: – Janob, men knyaz' Golitsinning topshirigʻiga koʻra huzuringizga kelgandim, – deb gap boshladi. – Xabarim bor. Nima gap oʻzi?– xavotirlanib unga qaradi Cherkasskiy.  – Janob, ming afsuski, sizga mash’um xabar keltirdim, – dedi knyaz' Golitsinning chopari. – Rafiqangiz Mariya va qizingiz Volga daryosiga choʻkib ketdi… Cherkasskiy yalt etib choparning koʻzlariga qaradi. Uning bu qarashida achchiq haqiqatni hazm qilayotgan insonning mungli va nazarkarda koʻzlari zuhur etardi. U shu kuyi bir muddat merovlanib turarkan, gʻamgin tovush bilan asta soʻradi: – Ular oʻldimi?.. – Afsuski, ha janob, – bosh silkidi chopar.– Knyaz' Golitsin sizni bu fojeadan xabaror boʻlishingizni istab meni yubordi. Cherkasskiy burqsitib tamaki chekarkan, choparga nima deyishni ham bilmasdi. Uning koʻzlaridan oʻzi ham sezmagan holda gʻiltillab yosh oqardi. Chopar Cherkasskiyning holatini darhol payqadi. – Janob, ruxsatingiz bilan sizni yolgʻiz qoldiraman, – dedi. Bekovich-Cherkasskiy churq etib ogʻiz ochmadi. Chopar uni chodirda yolgʻiz qoldirib tashqariga chiqdi. Ichkarida esa Cherkasskiyning hoʻngrab yigʻlagani eshitilardi… V XotiniMariyavaqizinivafotinieshitganknyaz'Bekovich-Cherkasskiyoʻshakunikechgaqadarhechkimniqabulqilmadi. Jondanortiqkoʻrganayolivaqizidanayrilganiknyazningkoʻngligasigʻmas, utinimsiztamakichekarvayuraginingtub-tublaridanazoblanardi.Uuchunendidunyoboʻm-boʻshboʻlibqolgan, anashuboʻshliqqoʻynidakattaorzulariniyuragidadafnqilganCherkasskiyarmonikezibyurardi. Uchodiridashundayyolgʻizlikbodasiningachchiqtalxinisimirarkan, qorovulboʻlinmalariboshligʻiuninghuzurigaShergʻozixonningelchisiEshonxoʻjakirmoqchiekanliginiaytdi. – Elchijanoblaribilangaplashaolarmikanman? – savolomuzqorovulboʻlinmalariboshligʻigaqaradiCherkasskiy. Ammo undan hech gap ololmasligini bilgach dedi: – Mayli, elchini kiriting. Ichkariga soqollariga oq oralagan, yuzlari janub oftobidan qoraygan oʻsha sallali chol Eshonxoʻja kirdi. – Avf etadilar janob Cherkasskiy, – dedi u kirgan zahoti. – Qizingiz va zaifangizning mungligʻ kechmishini eshitdim. Sizga tangridan sabr tilayman. – Raxmat, – dedi Cherkasskiy Eshonxoʻjaga minnatdorona qarab qoʻyarkan. – Taqdirimda bor ekan, nima ham qilardim. – Biz qaytish uchun sizdan ruxsat olmoqchi edik. Sarkardalarimiz Qulunbek va Nazarxoʻjalar ham sizga oʻz ta’ziyalarini bildirib yubordilar. Endi biz qaytsak. Shergʻozixon hazratlarini mahtal qilmaylik. Sizni ham shunday ogʻir damda bezovta qilishni istamasdik. – Hammasi uchun sizga raxmat elchi janoblari, – Cherkasskiy ogʻir soʻlish oldi. – Shergʻozixon hazratlariga mening nomimdan katta salomlar yoʻllang. Biz sizlar bilan tinchlik va doʻstlik sulhiga albatta erishgaymiz. Xon hazratlariga bu soʻzlarimni yetkazing. – Xoʻp boʻladi janob Cherkasskiy, – qulluq qilib bosh egdi Xiva elchisi. – Sizning ezgu istaklaringizni xonimizga albatta yetkazaman. Darvoqe, sizga xonimizning yana bir iltimosini yetkazmoqchiman. – Qanaqa iltimos? – hayron boʻlib Eshonxoʻjaga qaradi Cherkasskiy. Soʻng sharqona lutf bilan dedi: – Xon hazratlari biz faqirdan qanday iltimos qilmish?.. – Shergʻozixon hazratlari sizni oʻz saroyiga mehmonga taklif etadilar hamda, siz va odamlaringizga mehmonnavozlik roʻyini koʻrguzishni oʻzlarining oliy maqsadi deb bilmoqdalar. – Rostdan aytayapsizmi? – Cherkasskiy koʻz qirini Eshonxoʻjaga qaratdi. – Albatta janob, – dedi Eshonxoʻja. – Koʻpchilikning ichida koʻrishganimizda buning mavridi boʻlmagandi. Ammo ketish oldidan xonimizning bu taklifini sizga yetkazib qoʻyay degandim. Xonimizning iltimosini yerda qoldirmaysiz degan umiddaman. – Xotiringiz jam boʻlsin Eshonxoʻja janoblari, – elchiga tik boqdi Cherkasskiy. – Shergʻozixon hazratlari bizni mehmonnavozlik bilan siylamoqchi ekan, biz albatta yaqin kunlarda saroyga tashrif buyuramiz. – Janob Cherkasskiy, – dedi elchi. – Endi bizga ruxsat bersangiz. – Mayli, sizlarga ruxsat. Qulunbek va Nazarxoʻjalarga ham mening minnatorlik tuygʻularimni yetkazing. Afsus, hozirgi holatimda sizlarni kuzatishga chiqolmayman. Ekspeditsiyadagilar meni bunday abgordiyda koʻrishlarini istamayman. Xoningizga mening nomiman quyuq salomlaringizni yetkazing. Eshonxoʻja Cherkasskiy bilan xayrlashib tashqariga chiqdi. Knyaz' Bekovich-Cherkasskiy qorovul boʻlinmalari boshligʻini chaqirtirib Xiva elchilarini izzat-ikrom bilan kuzatib qoʻyishni buyurdi. Chodirda yolgʻiz qolarkan, xotini Mariya va qizi yana yodiga tushdi. Endi Mariyani boshqa koʻrmasligini oʻylarkan, yuragi battar koni talx boʻlardi. Toʻgʻri u Mariyagacha ham koʻp ayollarni koʻrgan ammo ularning hech qaysisini xotini bilan teng qoʻya olmasdi. Koʻz oʻngidan yoshligining hamrohi koʻzlarning yondiruvchi cherkas qizlari oʻtdi. U paytlar Iskandarbek boʻlgan Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy har kecha bitta cherkas qizning ogʻushini gullatardi. Qanday beboshlik davrlar edi-ya u paytlar. Hammasi qanday tez oʻtdi-ketdi. Keyin bu shuhratparast yigitcha Peterburgga keldi. Badavlat oʻziga toʻq bu yigit saroy hayotiga suqilib kirish uchun imperator a’yonlarining qizlarini koʻnglini ovlay boshladi. Va bir kuni bahaqqi kushod uning toʻriga knyaz' Golitsinning qizi Mariya ilindi. Uzun boʻyli, oqbadan, mallasoch jonon Iskandarbekning yuragini shunday oʻrtab yubordiki, buni soʻzlar bilan ta’riflab boʻlmasdi. Yoʻq, bu shunchaki xomtala muhabbat emas edi. Bu cherkas qizlarining ogʻushini yondirgan yigitning rosmana muhabbati edi. Sirasini aytganda, Mariyaga yetishganidan soʻng ham unga xiyonat qilishiga toʻgʻri kelgan. Ammo bu Mariyaning homiladorlik vaqtlarida, shunchaki, rus oyimchalarining ta’zirini berib qoʻyish uchun yoʻl-yoʻlakay qilingan hoyu-havaslar edi. Biroq tan olish kerakki, ularning hech qaysisi Mariyaning oʻgay tukiga ham arzimasdi. O, Yevropada harbiy bilimini oshirish uchun borganida ham Mariyani unutishiga qancha marotaba toʻgʻri kelgan. Bir gal biratoʻla ikkita qoramagʻiz golland qizlarini haqini berishga toʻgʻri kelgandi. Baliqday shaloplayverib juda holi-joniga qoʻymagandi qizi tushmagurlar. Fransuz oyimchalari ham unga qanday baxtiyor lahzalarni hadya etgandi. Ammo baribir Mariya boshqacha edi. Barcha polyankalar, nemkalar, italyankalar boringki u koʻrgan boshqa ayollar ichida unga teng keladiganini Cherkasskiy eslolmaydi. Balki xivalik goʻzallar ichida shunaqasi bordir. Shergʻozixon saroyida goʻzal oyimchalar qancha ekan-a?.. Qancha kanizaklaru malikalari bor ekan bu Shergʻozixonning, kim bilsin?.. O, men nimalarni oʻylayapman-a?.. Mening xotinim va qizim vafot etdi. Mening buzuq koʻnglimga shayton oralaganini qarang-a?.. Qanday vijdonsizlik?.. Meni oʻzi Xudo urgani shu boʻlsa kerak. Oʻz dinimdan chiqib nasroniylikni qabul qildim. Bu Xudoga xush yoqmagan koʻrinadi. Shuning uchun ham u meni jazoladi. Xotinim Mariya va qizimni mendan olib qoʻydi. Men choʻqintirilgan badbaxt oʻzim beimon boʻlganim yetmaganday, endi nasroniylarning yugurdagi boʻlib, musulmonlarning davlati va joniga qasd qilib ekspeditsiya niqobi ostida mening turkiy birodarlarim ustiga qoʻshin tortib kelibman. O, turkiylar – vaqtida birlasholmagan halqlar. Qoʻsh kallali kalxat Rossiya bizni bittama-bitta yeb kelmoqda. Qabardinlar, ingushlar, yoqutlar, chechinlar, tatlar, lezginlar, tatarlar, endi esa Oʻrta Osiyoliklar hamma-hammamizni bu qoʻshboshli burgut bir kun yeb qoʻyadi. Cherkasskiy boshi-keti yoʻq xayollar ichida adashar, qanday qilish, nima qilish kerakligini hech ham tagiga yetolmasdi… VI Tongning nurafshon yogʻdulari ona zaminga duraxshon nurlarini toʻkayotgan muazzin kunda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy butun qoʻshini bilan Xiva xonligi tomon yoʻlga tushdi. Chegaraga yaqin joyda ularni xonning tanish sarkardalari Qulunbek va Nazarxoʻjalar boshchiligidagi bir guruh xivalik a’yonlar kutib oldi. A’yonlar Cherkasskiyning as’asa va dabdaba bilan shahar tomonga boshlab borishdi. Xonlikning bosh shahri Xivaga yetishish joyida shaxsan Shergʻozixonning oʻzi Bekovich-Cherkasskiyni kutib oldi. Oq tulpor mingan, kelishgan, keng yagʻrinli, yoshi biroz oʻtinqiraganiga qaramay ancha dadil koʻrinadigan xonning oʻzi Bekovich-Cherkasskiyni otdan tushgan kuyi qarshi oldi. Cherkasskiy ham xonning hurmatiga yarasha mulozamat qilib navozishlar koʻrsatdi. Rus aslzodalari ham xivalik a’yonlar bilan oʻzaro salomlashuvdan soʻng Shergʻozixon Cherkasskiyga dedi: – Uzrxohligimizni qabul eting, janob Cherkasskiy, oʻzaro tushunmovchilik sabab, sizlarni mehmondek kutib ololmadik. – Hech qisi yoʻq, xon hazratlari, sizdek ulugʻ zotning men kabi bir musofir va uning odamlariga bunday shohona iltifotingiz hech bir ta’rifga sigʻmas. – Qani, Xivaga marhabo! – navozish koʻrsatdi xon. – Qulluq, xon hazratlari, – qoʻlini koʻksiga qoʻyib xon bilan birga yoʻl yura boshladi Cherkasskiy. – Darvoqe, xon hazratlari, – a’yonlar orasidan ajralib chiqqan Qulunbek Shergʻozixon va Cherkasskiy tomon yaqinlashdi.– Meni ma’zur tuting, bir istihola gapni shu yerda aytishni lozim topdim. – Xoʻsh, ne gap ekan? – hayron boʻlib unga qaradi xon. Cherkasskiy va uning ekspeditsiyasidagilar ham Qulunbekning ogʻziga qarashdi. – Xon hazratlari, bir qoshiq qonimdan kechsangiz, Cherkasskiy janoblarini oldida biroz uyalib qolmasak deb qoʻrqaman. – Nima uchun sarkarda? – xon Qulunbekni soʻroqqa tutdi. – Avf etadilar xon hazratlari, bizning saroyimiz, ya’ni, siz janobi oliylarining saroyi buncha mehmon borsa, torlik qilib qoladi. Cherkasskiy janoblari oldida uyatga qolmaylik. Shergʻozixon iljaydi. Soʻng Bekovich-Cherkasskiyga izoh berdi: – Sarkardamiz Qulunbek, juda xushyor odam-da, biz e’tibor qilmagan narsalarga bu kishining e’tibor qilganini qarang. Biz buni oʻylamagan ekanmiz.  – Nimani nazarda tutayapsiz, xon hazratlari? – soʻradi Cherkasskiy. – Gap shundaki janob Cherkasskiy, – javob berdi Shergʻozixon. – Xivada Peterburgdagi kabi katta mehmonxonalar yoʻq. Saroy ham buncha mehmonni oʻz bagʻriga sigʻdira olmaydi. Sarkarda Qulunbek shundan xavotirga tushmoqda. – Shunday, janob Cherkasskiy, – xonning fikrlarini qoʻllab-quvvatladi Qulunbek. – Nima deyishga ham hayronman, – xavotirlanib xon va Qulunbekka qaradi Cherkasskiy. – Ammo bu muammoni biz albatta hal qilamiz. – Qanday qilib axir xon hazratlari, – Cherkasskiyning dilidagini aytdi Qulunbek. – Cherkasskiy janoblari qarshi boʻlmasalar, mening bir taklifim bor, – dedi xon. – Qanday taklif, xon hazratlari? – soʻradi Cherkasskiy. – Biz oʻz imkoniyatlarimizdan kelib chiqib, sizning ekspeditsiyangizni olti guruhga ajratsak. Siz boshchiligingizdagi birinchi guruh bizning xonlik saroyimizga tashrif buyuradi. Qolgan beshta guruh esa, Xivaning eng hashamatli beshta mehmonxonasidan oʻrin egallaydi. Rus podshosi Pyotr I nomidan Xivaga yuborilgan ekspeitsiyaning har bir a’zosiga shohona iltifot koʻrsatiladi. Toki ular bizning davlatimiz hududida ekan ular mening soyayi davlatim panohida boʻlgay. – Himmatingiz benihoya keng, hazrati oliylari, – xonga qulluq qildi Cherkasskiy. – Taklifingiz chin yurakdan boʻlsa, siz janobi oliylarini noqulay ahvolga solmaslik uchun biz buni tashakkurona qabul qilgaymiz. – Sarkarda Qulunbek, – dedi xon namoyishkorona. – Qulogʻim sizda hazrati oliylari, – qoʻl qovushtirdi Qulunbek. – Siz sarkarda Nazarxoʻja bilan birgalikda, mehmonlarni joylashtirish ishlariga bosh-qosh boʻling. Men saroy a’yonlari bilan birgalikda janob Cherkasskiyni saroyga boshlab boramiz. Xonning shu taklifidan soʻng, Cherkasskiy ekspeditsiyasi olti guruhga boʻlindi. Birinchi guruhda Cherkasskiy bilan birgalikda boʻlgan uning tan soqchilari, Mixail Samonov, Mixail Karetov, Grigoriy Volkov, qorovul boʻlinmalari boshligʻi va komendantlar va yana bir qator taniqli kishilar bor edi. Qolgan guruhlarda esa navigatorlar, irrigatorlar, geologlar, geograflar, ijtimoiy antropologiya mutaxassislari va boshqalar joy olgandi. Guruhlar oltita tarafga boʻlingach, bir-birlaridan batamom uzoqlashib ketishdi. Yoʻq, Xiva mehmonxonalari bir-biridan koʻp ham uzoq mavzeda joylashmagan edi. Aksincha, bu Shergʻozixonning avvaldan oʻylab qoʻyilgan ayyorona siyosatining natijasi edi. Buni Cherkasskiy qolgan guruhlar uzoqlashib ketganidan soʻng, xonning lutfi oʻzgarib qolganligidan sezdi. Ammo endi kech boʻlgandi. – Bekovich-Cherkasskiy, – dedi xon. – Mening xufiyalarim sen haqingdagi barcha ma’lumotlarni menga yetkazishgan. Kimsan, qanday qilib Bekovich-Cherkasskiyga aylangansan, hammasi menga ma’lum. – Xon hazratlari, bunday takallufsizligingizni boisi nima? – soʻraddi Cherkasskiy. – Boisi shuki, – dedi xon. – Sen bizning yurtimizni tasarruf etishga kelgansan. Demakki, sen bizning gʻanimimizsan. Gʻanimga esa hech qachon takalluf qilinmaydi. – Soʻzlaringizni tushunolmadim, xon hazratlari, – Cherkasskiy qoʻlini qinidagi qilichga yubordi. – Qimirlama Cherkasskiy, – uning ortidan qilich tirgʻadi kimdir. U yoniga sekin oʻgrilib, xonning elchisi Eshonxoʻjani koʻrdi. – Askarlar, – dedi xon. – Bu betavfiqlarning barchasini oʻldiring! Bir zumda atrofni piltali miltiqlarning qasar-qusur tovushi-yu, qilichlarning jarangi tutib ketdi. Xonning tan soqchilari Shergʻozixonning atrofini zich oʻrab olishdi. Bir muddatlik jangu-jadaldan soʻng, ekspeditsiya a’zolaridan Cherkasskiy, Mixail Samonovdan boshqa barchaning mayiti zavol toʻshagiga bosh qoʻyganligini koʻrish mumkin edi. Cherkasskiy va Mixail Samonov Shergʻozixoning buyrugʻiga koʻra, saroyga olib ketildi. Ularning qoʻl-oyoqlariga gʻul solib zindonga tashlashdi… Ertasi kuni Shergʻozixon saroyda kengash oʻtkazarkan, asirlarning taqdirini hal qilish uchun ularni huzuriga keltirishni buyurdi. Saroy soqchilari asirlarni xon oʻtirgan oliy mashvaratga olib kirishdi. – Cherkasskiy janoblari, burungi Iskandarbek, – qah-qah otib uni qarshi oldi xon. – Men rus imperatori Pyotr I ning ishongan odamlaridanman, men bilan bu ohangda gaplashmang, xon, – Cherkasskiyning ichini otash yondirdi. – Ovozingni oʻchir murtad, – dedi sarkarda Nazarxoʻja. – Sening xonimizga poʻpisa qilishga haqqing qolmagan. – Bu ruslarning malayi turkiylarning nomini toptadi, – dedi Qulunbek. – Ha, u shunday qilgan. Oʻzi ham turkiy boʻla turib, turkiy xalqlar ustiga slavyanlarni boshlab keldi, – dedi kutilmaganda asirlarning boshqasi Mixail Samonov. – Agar meni ozod qilsangiz, sizlarga Pyotr I ning uni Xivaga nima uchun yuborganligini aytib beraman. – Hojati yoʻq, – dedi xon. – Sen forsning gunohing qanday boʻlsa, uniki ham shunday. Bizga ruslarning, jumladan, Pyotr I ning ham asl maqsadi ayon. Men Shergʻozixon, soʻzni choʻzib oʻtirmayman. Jallod, bu murtadlarni har ikalasini ham qatlga elting va oʻldiring. Oʻz eli va vatanini sotganlarning boshqa jazosi yoʻq… Cherkasskiy va Mixail Samonov dod solgancha, Shergʻozixondan avf soʻrashdi. Biroq xon oʻz qaroridan kechmadi. Jallod avval Mixail Samonovning kallasini oybolta bilan shartillatib chopib tashladi. Bekovich-Cherkasskiy taqdirga tan berdi va boshini jallod kundasiga qoʻydi. Uning koʻz oʻngida Volga daryosida choʻmilayotgan qizi va xotini Mariya koʻrindi. Ular Volganing tiniq shovvadek suvlari ostidan uni qoʻl choʻzgancha chorlashyotgandi. Cherkasskiy oyboltaning sharq etgan tovushini eshitdi. Koʻzlarini yumarkan, endi boshqa hech narsani sezmadi… ↑ Pyotr I ning Bekovich-Cherkasskiyga yoʻriqnomasining asl varianti Rossiya Federatsiyasi Markaziy Davlat harbiy-tarixiy arxivida saqlanmoqda. VUA-jamgʻarmasi, 35-ish, 57-varaq. ↑ Qalmoqlar xoni Ayukaning mazkur maktubi Moskvadagi Qadim Aktlar Davlat Markaziy Arxivida turibdi. SGADA, «Buxarskiye dela», kn.I, ch. II, 215-216-betlar.

Muallif: Sherzod Komil Xalil