Oʻtkan kunlar (II- boʻlim) [Abdulla Qodiriy]

Ikkinchi boʻlim
Azizbek Toshkanddan joʻnatildi. Uning eriga Qoʻqondan Normuhammad qushbegi belgulanib keldi.
Azizbekni qoʻlgʻa tushurib berish bilan qipchoqlar nazdida ham Yusufbek hojining qadru qiymati yuqorilangʻan edi. Ammo oʻzining mansab suymasligi vajhidan yana eskicha «Yusufbek hoji» boʻlib qola berdi. Shuning bilan birga Azizbek yonida qanday mavqiʼ tutkan boʻlsa, Nor- muhammad qushbegi oldida undan ham yuqoriroq va maʼnoliroq eʼtibor qozondi. Uning har bir raʼyiga Normuhammad qushbegi qonunan majbur boʻlmasa-da, ammo maʼnan bir majburiyat his etar edi: oʻrinsizga kishi oʻldirishlar, vaqtsiz ham oʻrinsiz soliq solishlar, behuda oʻrda usrofotlari, boʻlmagʻur taqiqlar va ortiqcha diniy takallufotlar bir muncha ebka olindilar.
Uch yillab Azizbek istibdodida ezilgan Toshkand xalqi erkin nafas oldi: savdo-sotiq, ekin-tikin va kasbikor koʻtarilib boshladi. Odamlar jonlangʻandek boʻlib bu holni:
«Zamon-zamon dorilamon, Normat toʻram boʻlsin eson!» — deb boshlagʻan ularning ashulalari ham ifoda qilar edi.

Ota-Ona Orzusi
Oʻzbek oyim elli besh yoshlar chamaliq, chala-dumbul tabiʼatlik bir xotin boʻlsa ham, ammo eriga oʻtkirligi bilan mashhur edi. Uning oʻtkirligi yolgʻiz erigagina emas, Toshkand xotinlarigʻa ham om edi. Oʻzga xotinlar uning soyasiga salom berib toʻylarida, azalarida, qisqasi, tiq etgan yigʻinlaridagʻi uylarining toʻrini Oʻzbek oyimgʻa atagʻan edilar. Bir bugina emas, qiz chiqaraturgʻan, oʻgʻul uylantiradirgʻan, sunnat toʻyi qila-dirgʻan xotinlar oʻz toʻylarini Oʻzbek oyim kengashidan tashqari joʻnata olmas edilar. Oʻzbek oyim aralashqan toʻylik xotinlarning koʻngillaridagi orzu havaslari ham erlari tomonidan kamchiliksiz bajarilar, chunki «Oʻzbek oyim shundogʻ buyurdilar» degan soʻz erlar uchun ham farz kabi eshitilib, Oʻzbek oyimning aytkanicha hozirlik koʻrila boshlanar edi. Bu tomondan qaragʻanda Oʻzbek oyimning oʻtkirligi erlar tomonidan ham tasdiq etilganligini iqror qilishgʻa toʻgʻri keladir.
Oʻzbek oyim uncha-muncha toʻyu azalarga «kavshim koʻchada qolgʻan emas» deb bormas edi. Shuning uchun xotinlar oʻz toʻylarini Oʻzbek oyim ishtiroki bilan oʻtkazib olsalar, oʻzlarini shaharning eng baxtlik xotinlaridan sanab «maning toʻyimni bek oyim oʻz qoʻllari bilan oʻtkazdilar» degan jumlani majlislarda iftixor oʻrnida soʻzlab yurar edilar. Oʻzbek oyimning obroʻsi yolgʻiz shular bilangina cheklanib qolmas, uni oʻrda xonimlari ham ehtirom qilib oʻzlarining «onaxonlari» deb bilar edilar. Shunga koʻra qaysi bir vaqtlarda oʻrda yasovullari Yusufbek hojining eshigiga arava koʻndalang qilib «oʻrda begi oyim buyurdilar», deb Oʻzbek oyimning yasanib chiqishini kutar edilar. Bu tomon bilan qaysi bir majlislarda Oʻzbek oyim xotinlarning eslarini ham chiqarib yuborar edi: «Kecha oʻrda bek oyimdan menga arava kelgan ekan, feʼlim aynab turgʻan edi, bormay aravadan boʻsh qaytardim... Bo xudo, oʻrda bekachi boʻlsa oʻziga, dedim» der edi. Ikkinchi vaqtda: «Oʻtkan kun oʻrdaga borgʻan edim; xonimlar yotib qolasiz deb qoʻymadilar, noiloj bir kecha yotib keldim», deb soʻz orasigʻa qistirib ketar edi.
Bu soʻzlarni eshitkuchi xotinlar oʻzlarining qandogʻ bir xotinning suhbatiga noil boʻlgʻanlarini oʻylab, Oʻzbek oyimning ehtiromini tagʻin ham kuchaytirar edilar.
Ul oʻz uyida oʻlturgʻanida ham ustidagi atlas koʻynak bilan adras mursakni, oq shohi dakana bilan kahrabo tasbihni qoʻymay, qish kunlari tanchadan par yostiqqa suyalib, yoz kunlari ayvonning toʻriga yoslanib Hasan-alining xotini boʻlgʻan Oybodoqqa, choʻri qiz Hanifaga xamirni achitmaslikni, palovni qirmoch oldirmasliqni tanbihlabkina oʻlturar edi.
Otabekning Margʻilondan uylanib qoʻyishi otasi uchun uncha rizosizlikka mujib boʻlmasa ham, ammo uning oʻgʻul toʻyisidan boshlab, Toshkand qizlarini ost-ust qilib u «buning qizi yaxshi boʻlsa ham, uy-joylari yaramas ekan; buning uy-joylari tuzik boʻlsa ham, qizi koʻrksiz ekan; buning qizida, uy-joylarida tuzik, biroq zoti pas ekan» deb qiz, quda, uy, joy, nasl va nasab tekshirib yurgʻuchi Oʻzbek oyimning Otabekni uylandirib buning orqasidan koʻraturgan orzu-havas, toʻyu tomoshalarini shartta kesib qoʻygʻan bu uylanishka nima deyishi va qanday qarashi albatta maʼlum edi. Bittayu bitta oʻgʻli Margʻilon degan joyda, allakimlarning qoʻlida, asli nomaʼlum kishilarning qizigʻa uylansin-da, bu kun-erta oʻgʻlumning orzu-havasini koʻraman, deb entikib oʻltirgʻan va oʻgʻul boqib katta qilgʻan ona — Oʻzbek oyim ikki qoʻlini burniga tiqib qarab qolabersin...
Bu xabarni Hasanalidan eshitkan kunlari ul bu ishka chidab turolmadi: «Endi menga mundogʻ oʻgʻul kerak emas... Oq sutimni oqqa, koʻk sutimni koʻkka sogʻdim... Endi Toshkandga kelmasin ul oʻzboshimcha betiyuq!» deb baqirib-chaqirib, yigʻlab-sixtab, dardu hasratni boshigʻa kiyib oldi.
Oradan oʻn besh kun oʻtar-oʻtmas Margʻilondan Otabek keldi. Uch oylab koʻrmagan oʻgʻlini quchogʻigʻa olib koʻrishmak oʻrniga undan yuzini oʻgurib, san kimsan, keldingmi, deb soʻramadi va salomiga alik ham olmadi. Goʻyo uxlamoqchi boʻlgʻan tovuqdek hurpayib oldi. Otabek onasining araziga al- laqachon tushungan, ham shu holni Margʻilondayoq kutkan edi. Bir-ikki qayta uzr aytib koʻrgandan soʻng Oʻzbek oyimning epaqagʻa kelishiga ishonmay qoldi va shuning uchun ul ham goʻyo bilmagan, tushunmagan kishidek yuriy berdi.
Turgʻan gap, Otabekning Margʻilongʻa uzoq bormay turishi mumkin emas edi. Oʻrtadan ikki hafta oʻtar-oʻtmas otasigʻa allaqanday bahona koʻrsatib, yoʻl hozir-ligʻini koʻra boshlaydir va onasigʻa bildirmayoq Mar-gʻilon joʻnaydir. Oʻzbek oyim oʻgʻlining «oʻlganni ustiga chiqib tepish» qabilidan boʻlgʻan bu harakatidan tutuni koʻkka chiqib, borliq qahru gʻazabini eri ustiga toʻkadir: «Siz qarib esingizni eb qolibsiz, oʻgʻlingizni margʻilonliqqa topshirib qoʻyib, yana el ichida boshingizni koʻtarib yurmakchi boʻlasizmi?..» deydir.
Yusufbek hojining qiziq bir tabiʼati bor: xotin bilan-gina emas, umuman uy ichisi bilan har qanday masala ustida boʻlsa boʻlsin uzoq soʻzlashib oʻlturmaydir. Otabekmi, onasimi, Hasanalimi, ishqilib uy ichidan birartasining soʻzlari va yo kengashlari boʻlsa, kelib hojining yuziga qaramasdan soʻzlab beradilar; maqsad aytib bitkandan soʻng sekingina koʻtarilib uning yuziga qaraydirlar. Hoji bir necha vaqt soʻzlagʻuchini oʻz ogʻzigʻa tikiltirib oʻlturgʻandan soʻng, agar maʼqul tushsa «xoʻb» deydir, gapka tushunmagan boʻlsa «xoʻsh» deydir, nomaʼqul boʻlsa «durust emas» deydir va juda ham oʻziga nomaʼqul gap boʻlsa bir iljayib qoʻyish bilan kifoyalanib, mundan boshqa soʻz aytmaydir va aytsa ham uch-toʻrt kalimadan nariga oshmaydir. Uy ichi uning bu feʼliga juda yaxshi tushunganliklaridan koʻpincha bir ogʻiz javob olish bilan kifoyalanadirlar. Ammo Otabek bilan birar toʻgʻrida soʻzlashmakchi boʻlsa, uni aksar mehmonxonaga chaqirib yoki chaqirtirib oladir. Oʻzbek oyim yuqoridagʻi oʻzining itob va xitobiga eridan bir iljayib qoʻyish javobini olib dami ichiga tushadilar va chor-nochor oʻttuz kunlab bir zamonni oʻzicha margʻilonliqni qargʻash bilan kechiradir. Otabek Toshkandga qaytib kelib, «endi araz bitkandir» degan oʻyda onasigʻa salom beradir. Araz bitish qaerda, Oʻz-bek oyimning oʻgʻligʻa qarshi kinasi tagʻin bir necha qat ortqan, ammo bu gal salom berguchiga bir qaraydir-da, «Oʻgʻlim, menga salom berib nima qilasan, margʻilonliq onangning duosini ol!» deb yuzini chetka oʻguradir. Ul onasining bu kinoyasini kulgulik bilan kechirib, yana eskicha arazda qolaveradirlar. Otabek yana oʻn besh kunni oʻtkazib, tagʻin bir nozik sababni oʻrtagʻa tashlab onasining ruxsatisiz Margʻilongʻa joʻnab soladir. Tagʻin Oʻzbek oyimning rangi oʻchkan, qoni qochqan: tovoqni kosaga, choʻmichni piyolaga urib dodi faryod: «Siz otamisiz, nimasiz axir, oʻgʻlingizni tiyib olish sira esingizga keladimi? Oʻgʻlingizning bu ishi bechiz emas:
margʻilonliq sihr qildimi, jodu qildimi, haytovur siz shu yoʻsunda yuruy bersangiz, erta- indin oʻgʻuldan ajralasiz. Bu kalvak oʻgʻlingiz margʻilonliqning eshigida qul boʻlib yotib oladir...» Ammo Yusufbek hoji xotinning soʻzini bu gal ham elamaydir, faqat: «Qoʻyaber, xotin, oʻzi sogʻ boʻlsa, bir kun esini topar», deb qoʻyadir. Bir yarim oylar vaqtni Margʻilonda oʻtkazib, tagʻin Otabek Toshkandga keladir. Tagʻin ona-bola oralarida kina-kudurat... Tagʻin araz... Oʻn besh kun oʻtmasdan yana Andijon safari, yana Oʻzbek oyimning figʻoni falakka...
Margʻilonliqning sihrchi-joduchisiga oʻlim tilash; meni oʻgʻlimdan ajratsa oʻzi ham suyganidan ajrasin, qargʻish...
Nihoyat oradan bir yil chamasi vaqt oʻtib Margʻi-longʻa qatnash etti-sakkizga etkach, Oʻzbek oyimning gʻidi-gʻidisi bilan boʻlsa kerak Yusufbek hojida ham bir oʻzgarish koʻrila boshlaydir.
Xotinining : «Oʻgʻul oʻsdirishni, oʻgʻul tiyishni bilmaysiz» deb shiltalashiga: «Nima qil, deysan endi?» deb soʻraydir.
— Biz Otabekni Toshkanddan uylandirib boshini bogʻlamasaq, kun sayin uning Margʻilon yugirishidan qutila olmasmiz. Toshkanddan uylansa suv quygʻandek tinar-qolar; Margʻilon balosini esidan ham chiqarar... — deydir Oʻzbek oyim. Yaʼni hamisha yuragini shopirtirib, miyasini mashgʻul qilgʻan muddaoni aytib solish fursatini qochirmaydir.
— Oʻgʻling qaytsin-chi, boʻlmasa...
Erining bu soʻziga Oʻzbek oyim ortiqcha qizishadir, labi-labiga tegmay bobillab beradir:
— Siz shu kungacha barcha ixtiyorni oʻgʻlingizga topshirib, bolani bola qilmadingiz, bir xudbin qildingiz... Oʻgʻul oʻsdirish bu turda boʻlmas; ul tilasin-tilamasin shartta-shartta tilaganingizcha qilingizda, qarab turaberingiz. Siz oʻzingizning shu «oʻgʻling bilar» degan gapingiz bilan qancha yaxshi joylardan qolib, nihoyat margʻilonliq balosigʻa yoʻliqdingiz...
Endiki ixtiyor manda: ul kelguncha bir yaxshi joyga unashayin-da, kelgandan soʻng toʻyni ham joʻnatib yuborayliq!
— Turatur-chi...
Hojining bunchalik boʻsh kelishi Oʻzbek oyimgʻa qanot-quyruq bergandek boʻldi va mundan soʻng tinib-tinchib turolmadi. Shu gapning ikkinchi kuni Hasanalini qoʻyarda-qoʻymay arava qoʻshdirib shaharning toʻrt tomonigʻa qiz koʻrish uchun yurib ketdi. Margʻilonliq kelinning taʼrifini Hasanalidan koʻb eshitkan edi. Otabekning koʻnglini oʻsha goʻzal margʻilonliqdan sovitish yoʻlida undan ham koʻhlik, undan ham suluk qiz topish koʻyiga tushdi. Shunga koʻra unga uncha- muncha qiz yoqmay, shahardagi koʻb eshiklarni sanashgʻa toʻgʻri keldi. Yettinchi martaba koʻchaga chiqishda Olim ponsad deganning qizi yoqa tushib hojiga arz qilindi. Hoji boshda xotinining bu gapiga kuldi, undan keyin «turatur, oʻgʻling kelsin», dedi. Oʻzbek oyimning bobillashi kuchayabergach: «Nima qilsang oʻzing bil, basharti oʻgʻling koʻnmasa men zoʻrlamayman!» dedi.
Oʻzbek oyim eriga yalinib boshladi:
— Bir soʻzligʻingizni qoʻying, er; oʻzi aslzoda, loaqal bir ogʻiz oʻgʻlingizga aytib oʻtishka vaʼda bering-chi,— dedi.
— Yaxshi. Vaʼda ham berayin, ammo san unashmay tur.
— Unashmayman, lekin oʻgʻlingizga unashdiq, deb eshitdirarmiz... Tuzikmi?
— Maʼqul.
Shu oʻlturishdan soʻng Oʻzbek oyim juda ham jonlanib ketdi va ertasiga Olim ponsadnikiga qarab yana arava qoʻshdirdi. Bu ikkinchi sovchiliqda goʻyo qudachalardek qarshi olindi. Olim ponsadboshilar: Yusufbek hojigʻa quda boʻlar ekanmiz, deb juda ham tipirlashib qolgʻan va izzat-ikromni haddan oshirgʻan edilar. Yegan ogʻiz uyalar qabilidan Oʻzbek oyim ham muomalani qudalarcha qildi, hatto: «Bek otangiz bilan men soʻzni bir joyiga qoʻydiq. Faqat ish Otabekning ke-lishiga qoldi» deb qoʻydi. Kechqurun uyga qaytib bu aytkan soʻzini hikoya qilgʻan edi, hoji labini tishlab qoldi va: «Sanga sira aql bitmay ketar ekan-da», dedi.
Bir oylab kechikkandan soʻng Otabek qaytib keldi va bu kelishining vijdon azobi va tilamagan bir taklifni eshitish uchungina emas, balki qabul qilish uchun boʻlgʻanligʻini payqadi. Ul bu gapni onasining ilgarigi achimsiq soʻzlarini va arazlarini tugalganidan va oʻrniga chuchuk soʻzlar, silliq muomalalar bitib «eson-sogʻ kel-dingmi, bolam»laridanoq sezgan edi. Bunday boʻlmagʻur taklifni eshitmas uchun oʻzini chetka olib, otasi, ayniqsa onasigʻa yoʻliqishdan qochib yurishka majbur boʻldi. Ikki oradagʻi bu qochish-quvish ishi uzoqqa choʻzilmay, bir kun mehmonxonada ota-oʻgʻul soʻzlashib oʻlturganning ustiga Oʻzbek oyim kelib kirdi va oʻlturmasdanoq hojiga imlab qoʻydi. Bu imqoʻqni Otabek payqamagʻan boʻlsa ham lekin anuv gapni aniq shu majlisda ochilishigʻa koʻzi etib, chiqib ketishning ilojini qilolmadi. Oʻzbek oyim kelib kirgandan soʻng Yusufbek hoji bir necha vaqt oʻylab qoldi. Oʻzbek oyim depsinib- depsinib eriga qarab olar edi. Anchagina soʻzsiz oʻlturgʻandan soʻng hoji muloyimona soʻz ochdi.
— Oʻgʻlim, hali san eshitdingmi, yoʻqmi haytovur biz saning ustingdan bir ish qilib qoʻydiq...
Otabek maʼlumki, ularning «qilib qoʻygan yoki qilmoqchi boʻlgʻan ishlarini» albatta bilar edi. Shundoq ham boʻlsa bilmaganga solindi:
— Aqllik kishilarning oʻgʻullari ustidan qilgʻan ishlari albatta nomaʼqul boʻlmas, — dedi.
Hoji oʻgʻlining bu javobidan erga qaradi va nima deb davom qilishni bilmay qoldi.
Istehzo aralash xotinigʻa qarab oldi. Yana oragʻa jimjitlik kirdi. Bu soʻzsizlik maʼnosigʻa Oʻzbek oyim tushuna olmagʻan edi. Bir oz qarab oʻlturgʻach, yuragi qaynab ketkandek boʻldi:
— Biz saning uchun Olim ponsadboshining qizigʻa unashib qoʻydiq... Endi san bilan toʻy maslahatini qi-lishmoqchi edik...
Otabek onasigʻa bir ogʻiz soʻz demay, maʼnolik qilib otasigʻa qarab oldi. Hoji uyatliksumon «shundogʻ» deb qoʻydi.
— Sizlarni ranjitib boʻlsa ham bir martaba uylangan edim-ku? Endi...
— San uylansang biz ranjirmidik? — dedi kulib hoji.
— Ranjimasalaringiz...
Hoji tuzuklanib oʻlturib oldi:
— Bu ranjishdan emas, hojatdan oʻgʻlim.
— Nima hojat?
—Hasanalining soʻziga qaragʻanda, qayin otang qizini Toshkandga yubormas ekan. Oʻgʻil oʻsdirib katta qilgʻan onangning boʻlsa oldigʻa kelin qoʻygʻusi keladir...
Otabek onasigʻa qaradi:
— Bu kungacha kelinsiz ham yashab keldingiz, bundan keyin ham shusiz turib boʻlardi-ku, — dedi.
Oʻzbek oyim margʻilonliq tomonidan sihrlangan oʻgʻligʻa qarshi qizishib ketdi. Bir yillardan beri ichiga yigʻib kelgan kinasini toʻkib berdi:
— Man sani bu umid bilan boqib katta qilmagʻan edim... San bizning naslimizni koʻtarish oʻrniga, erga urib bulgʻading. Biz sani Margʻilon andisiga bunchalik mukkadan ketishingni oʻylamagʻan edik, adabsiz... Oʻzingga qolsa shu margʻilonliqni xotingʻa hisoblab ketaberar ekansan-da, uyatsiz!..
Otabek ham qizishdi:
— Xotin boʻlmasa nima, axir?!
— Qoshliq, koʻzlik bir andi!
— Andi deganingiz nima oʻzi?
Yusufbek hoji oʻgʻlini bosish oʻrniga javob ber, degandek qilib iljaygan holda xotiniga qaradi. Oʻzbek oyim «andi» maʼnosini bildirib, andilarning sihrini rad qilish uchun bir oz tutiliqib qiynaldi:
— Andi... andi... Oʻzi xitoymi, nima balo... Oʻzi qalmoqdan tarqagʻan boʻladir... Tushunmagan boʻlsang, loʻlilarning bir toyifasi...
Bu javobga Yusufbek hoji oʻzini xaxolab kulishdan toʻxtata olmagʻanidek, Otabek ham kulib yubordi. Xotinining tirnoq ostidan kir izlab va daʼvosining isboti uchun gʻoʻldirashidan ortiqcha kulib kayflangan Yusufbek hoji koʻziga chiqgʻan yoshlarni artar ekan, jiddiyat bilan oʻgʻligʻa dedi:
— Oʻgʻlim, san onangning gapiga achchigʻlanma. Ul har narsa desa faqat Margʻilondan uylanganingga qarshiligʻidan aytadir. Ammo mendan soʻrasang, Margʻilondagʻi na qudamiz va na kelinimizni hech bir vajh bilan kamsita olmayman, balki bizga quda boʻlmoq-qa eng muvofiq kishilar edi, balli oʻgʻlim, deyman. Saning tinib-tinchishing, oʻsib-unishing uchun quvonmagʻan ota-ona sogʻqa hisoblanmaydir. San bunga yaxshi ishon. Ammo bizning hozirgi baʼzi bir raʼylari-miz sanga yotishib kelmas ekan, bunga haqqing ham bor, lekin ikkinchi tarafdan bizni ham haqsiz tashlab qoʻyma. Oʻgʻlim, bizning sandan boshqa umid nishonimiz, hayot quvonchimiz yoʻq. Dunyoda koʻrib oʻtaturgʻan barcha orzumiz, havasimiz faqat sangagina qarab qolgʻan. Biz xudoi taologʻa minglab shukur aytamizkim, san boshqalarning farzandidek eslik- hushlik boʻlding; kishilardek sen bilan iftixor qilolmasaq-da, san orqalik xijolat chekmasimizga ishondik. Ayniqsa onangning saning tufayli kechiraturgan umidlari tobora ortib bordi. Bu kun onang saning oldinggʻa tiz choʻkib va onang koʻngli uchun men ham oragʻa tushib sandan soʻraymiz: san oʻz xohishing yoʻlida uylangan ekansan, rafiqang sanga muborak boʻlsin. Eslilik daʼvosida yurgan ota-onang tilagi albatta shundan boshqa boʻlmas. Shu bilan birga sa-ning sababi vujuding boʻlgʻan bir kishi oʻz hayoti ichida bolasi orqaliq bir orzu-havas kechirmakchi... Uning bu orzusigʻa haq berasanmi, yoʻqmi yana ixtiyor oʻzingda...
Hojining bu soʻzi Oʻzbek oyimgʻa nechogʻliq yoqqan boʻlsa, Otabekni shu qadar erga qaratqan edi. Hoji oʻzidan oshirib soʻzlagʻan bu soʻzlarini shu gap bilan tamomladi:
— Bilgan topib soʻzlar, bilmagan qopib, deganla-ridek, onangning aytmakchi boʻlgʻan soʻzi faqat shu edi. Boyagʻi gaplari boʻlsa oʻz haqqini himoya yoʻlida uning popisalarigina boʻlib, mendan ham koʻra onangning feʼlini oʻzing yaxshi bilasan...
Otabek hamon sukutda, Oʻzbek oyim boʻlsa boshi bilan «shundogʻ» ishorasini berar edi.
Yusufbek hoji yuqorida oʻtkan gaplarni quruq va asossiz soʻzlamagʻan, balki shu turmushning rukn va asosini bir daraja aytib oʻtkan, Otabek esa buni shu muhitning bir oʻgʻli boʻlib eshitkan edi. Toʻgʻrisi ham ul dadasi tomonidan soʻzlangan haligi qonungʻa qarshi chiqish uchun lozim boʻlgʻan kuchka molik emas; bas, kuchsizlikning natijasi esa sukut edi. Ul bir tomondan shunday orzu-havas uchun bola oʻsdirgʻan ota-onani mukofotlandirmakchi va otasi aytkan xijolat chekdirmayturgʻan oʻgʻullardan boʻlmoq-chi edi ersa ham, ikkinchi yoqdan oʻzini asir etkan shahlo koʻzlar unga nafratlanib qaragʻandek boʻlurlar, goʻyoki vafosiz, vaʼdasiz, deb qichqirarlar edi. Toʻgʻrisi ham uni ota-ona mukofotiga qarshi oyoqlandirmoqchi boʻlgʻan narsa haligi koʻzlargina, ammo uning bu isyonnamo harakatidan boshqa unsurlar qidirish va chiqarish oʻrinsiz tushar edi. Ota-ona orzusini ifo etishdan bir soniya ham oʻzining koʻz oʻngidan xayoli ketmagan anuv ilohiy muhabbat uchun hech bir turlik kamchilik kelmasiga ishonsa ham hozir uning yuragini boshqa bir haqiqat tirnay boshlagʻan va vijdonini faqat shu masala-gina oʻrab olgʻan edi. Otabekcha eng nozik sanalgʻan bu masala qaroshidagʻi javob kutib oʻlturgʻuchilarni nihoyat zeriktirdi.
— Bizni kutdirma, oʻgʻlim.
Otabek magʻlub bir boqish bilan bu soʻzni aytkuchi otasigʻa qaradi va yalinchoq bir ohangda javob berdi:
— Men sizlarning orzularingizni bajarishka — agar xursandchiligʻingiz shu bilan boʻlsa — har vaqt hozirman. Ammo bir bechoraga koʻra-bila turib jabr ham xiyo-nat...
Hoji oʻgʻlining maqsadigʻa darrov tushuna olmadi va soʻradi:
— Kimga, xotininggʻami?
— Yoʻq, sizning oladirgʻan keliningizga. Oʻgʻlingiz-ning vujudi bilan orzuingizni qondirish oson boʻlsa ham keliningiz qarshisida meni bir jonsiz haykal oʻrnida tasavvur qilingiz.
Yusufbek hoji yalt etib xotinigʻa qaradi. Oʻzbek oyimning boʻlsa oladirgʻan keliniga eʼtimodi yuqo-riligʻidan oʻylab-netib turmadi:
— Mayli, bolam; buyoqni hozir san oʻylamay qoʻy,— dedi.
Otabek bir ogʻiz soʻz aytmay sukut qildi, Yusufbek hojining esa oʻgʻlining soʻzini toʻgʻriligʻigʻa, keyindan yuz koʻrsataturgʻan koʻngilsiz ishlarga aqli etsa ham, ammo bir mulohaza yuzasidan istiqbolning qorongʻi ishlarini hozir uncha mulohaza qilib koʻrmadi:
— Juda toʻgʻri aytasan, oʻgʻlim; biroq onangning bir mulohazasizligiga boshdayoq men labimni tishlab qolgʻan edim. Hozirda ham shu holda qolmoqqa majburman, — dedi va: — Biz hozir andi-shaning bandasi, men emas onang biravni ishondirib qoʻygʻan: biz-ning oiladan lafsizlik chiqishi menga maʼqul koʻrinmaydir.
Otabek ota-ona orzusigʻa oʻz taʼbiricha jonsiz haykal boʻlib rizoliq berdi. Ammo oʻz rizoligʻining sharti qilib toʻydan ilgari Margʻilon borib kelishni va bir daraja ularga aytib oʻtishni, shundan soʻng toʻy boshlashni ahd qildi. Ishning engil koʻchishiga soʻyingan ona Otabek-ning bu shartiga lom demasdan koʻndi va orzuliq toʻyni tez boshlash uchun oʻgʻlini Margʻilon ketmakka qistay boshladi.

Unutmaysizmi?..
Uning bu galgi Margʻilon yoʻliga qoʻzgʻalishi ortiqcha bir ogʻirliq bilan, ikkilanish bilan oʻralgʻan edi. Kumushbibi uchun dunyoga sigʻmasliq bir shodliqning, koʻrguchi koʻzlariga ishona olmasliq bir baxtning bu gal koʻtarib boʻlmayturgʻan bir qaygʻu, chidab boʻlmayturgʻan bir hasrat boʻlib borishini ul yaxshi tushunar edi. Har bir gal Margʻilon borgʻanida olib boraturgʻan nafis sovgʻalari bu gal juda zaharlik, ortiqcha alamlik bir sovgʻagʻa aylangan, Kumushbibi bu sovuq kundash sov-gʻasini koʻrganda ehtimol... nimalar boʻlar va qandogʻ hollarga tushar edi. Bu mudhish sovgʻani ehtimolki, uning ota-onalari ham qabul qilmaslar: birdan-bir yolgʻiz qizlari uchun bunday gapning yarashmasini aytib: «Sovgʻang ham kerak emas, oʻzing ham» degan javob bilan yuziga ham urarlar. Mana, uning bu galgi ogʻir harakati va qoʻzgʻalishigʻa nimalar sabab edi.
Bu ogʻriqqa orzu egalarining qistoqlari nihoyat berdi. Yaʼni chor-nochor bu tuturiqsiz sovgʻani koʻtarib yoʻlgʻa tushishka majbur boʻldi.
Otning boshini oʻz ixtiyoriga qoʻygʻan, ilgarigidek yurak oshiqishlari ichida otni tez yurishka qistamay suvga tushkan nondek boʻkib-boʻshashib, yuz xil sovuq, yaramas xayollar qoʻlida ezilib, oʻzining dunyoda bormi-yoʻqmiligʻigʻa ham tushunmay keta beradir.
Hozir koʻklam kunlari: qirlar, togʻlar, soylar; koʻk-qizil, oq-qora, sariq-zangor, pushti- goʻlas va tagʻin allaqancha ranglik chechaklar bilan ustlarini bejab, qishi bilan toʻnggib arang etishkan oshiqlarigʻa yangi hayot, yangi umid beradilar. Qish boʻyi alla qaysi goʻr ostlarida junjib chiqgʻan qush zotlari: chumchuqlar, chittaklar, toʻrgʻaylar, saʼvalar va boshqa allaqancha qush durkumlari oʻz toʻplari bilan vijir-vijir, chugʻur-chugʻur sayrab kuladirlar, er yuzini tutkan chechak gilamlari ustini oʻpib yalaydirlar, yotib choʻqiydirlar, sapchib uchadirlar... uzoq- uzoqdan kakku qush ham arzi vujud qiladir: «kakku-kakku».
Poyonsiz qirlarning nihoyatsiz bijir-bijir koʻrib toʻymasliq koʻk gilamlari va ularning dimogʻlargʻa majburiy iskatkan davo islari, yoqimliq hidlari har qandogʻ ishdan chiqayozgʻan hayot egasini ozgʻina boʻlsa ham epka ola biladirlar. Shuningdek, bu chechak qirlari oʻz bagʻrida suzib borgʻan Otabekni ham oʻziga qaratmay qoʻymaydir. Uning fikri anuv qorongʻuliqlar ichida suzma ham koʻzi chechak va sabzalar tomoshasida, dimogʻi hidlar istishmomida, qulogʻi qushlar nagʻmasida boʻladir. Nima boʻlsa ham tevaragidagi koʻklam bejaklarini koʻzdan kechira boradir.
Bora-bora fikri ham shu koʻrinishlardan hissa olmoqqa boshlaydir.
— Hov ana bir qaldirgʻoch, toʻgʻrigʻa qarab oʻqdek otilib boradir, uchkan yoʻlida vijir-vijir sayrab ham qoʻyadir. Qaldirgʻochning qaygʻusi yoʻq, suyganining oldigʻa tezroq etish uchun shoshadirgʻandir: sayrogʻi ham suyganining koʻrish shodligʻi uchundir... Baxtlik qaldirgʻoch: olgʻan sovgʻasi ham qoʻrqunch emasdir, ota-onasining ham orzu-havaslari yoʻqdir. Ularning turmush qonunlari juda engil, ikav-ikav, suygan-suyganni oladirlar-da togʻlarda, erlarda, koʻklarda uchib yuruyberadirlar. Men ham shu qaldirgʻochdek uning sari otilib, vijir-vijir sayrab uchar edim.
Uning qaldirgʻochliq qanoti ota-ona mukofoti bilan qayrilgʻan. Unga uchkali erk bermaydir-lar. Lekin hayvon uning qayrilgʻan qanotigʻa qaramasdan oʻzining eski adim tashlashida qirlar, togʻlar oshib suvlar kechadir; etti-sakkiz qayta borib kelgan tanish shahariga intilgandan intila beradir. Bu oshishlar, bu kechishlar oʻzga vaqtlarda Otabek uchun huzur va oshiqish bagʻishlagʻan boʻlsalar, bu gal uni nafratlandiradirlar, bormay qaytish fikri halidan-hali koʻngliga kelib turadir.
Uzoqda qoʻsh haydab yurgan yigitning ashulasi eshitiladir: «Ikki yorni ajratuvchi bu falakning gardishi!» Ruhlik, kuchlik koʻkrakdan chiqgʻan bu ashula tevarakni zir-r etdirib yuborgʻandek, Otabekka ham boshqacha bir taʼsir beradir. Goʻyo bu dehqon uning istiqbolidan hikoya qilgʻandek boʻladir. Bu bayt dehqonning ogʻzidan yana takrorlanib tagʻin tevarakni yongʻiratadir. Endi Otabekning koʻnglidan bir gap ham oʻtib ketadir: «Ikki yorni ajratquchi bu falakning gardishi emas, ota-onaning orzusi!» Oʻzining sirlik maʼnosigʻa Otabekning istiqbolini olib koʻringan bu bayt nihoyat uni yigʻlatadir. Koʻz yoshlari yuzi orqaliq egarining qoshigʻa va otining yoligʻa toma boshlaydir...

* * *
Margʻilongʻa toʻrt qoʻnib kirar edi, bu gal oltinchi qoʻnishda etdi. Tevarakdan asr azoni eshitilgan vaqtda otdan qoʻndi. Otini qutidorning yoʻlagiga etaklar ekan, negadir yuragi oʻynab ketdi. Bu gal oʻz odatidan oʻn kunlar chamasi kechikkani uchun «balki kutib oʻltur-gʻandir» deb oʻylab haligi yurak oʻynogʻisi tagʻin ham kuchaydi va yoʻlakdan mehmonxona havlisigʻa chiqgʻach, ixtiyorsiz otining boʻynigʻa suyalib toʻxta-moq-qa majbur boʻldi.
Chindan ham ul ayvonning oldida kutib oʻlturgan edi. Xayolot ichida Otabekning kelib kirganini sezmay ham qoldi. Nihoyat, qora ohu koʻzlarni toʻldirib bunga qaratib olgʻach, oʻrnidan turdi-da, ichkari havlisigʻa burilib keta berdi. Bu burilish maʼnosigʻa Otabek alla- qachon tushunib qolgʻan, bu oʻzining kechikib uni zoriqdirgʻani uchun... Kechikish uchun bunchalik araz qilgʻan bu goʻzalning kundash uchun qandogʻ holga tushmogʻi maʼlum edi. Otabek tamom bir esankirashda qoldi. Otini axtaxonagʻa bogʻlab, sovgʻa-salom toʻldirib kelgan ipak xurjinni koʻtarib ichkariga kirdi. Suyukli kuyavni yoʻlakda koʻrgan Oftob oyim qilib turgʻan yumishini uloqtirib Otabekning oldigʻa yugurdi, jonini ming tasadduq qilib koʻrishkach, kechikkani uchun nechogʻliq tashvishlar tortib va qandogʻ tushlar koʻrganini labi-labiga tegmay soʻzlay ketdi.
Allaqayoqlarda yurgan Toʻybeka ham yugura kelib soʻrashmoqqa uyalsa ham, ammo «chiroylik yigit»ning qoʻlidagʻi xurjinni oldi.
Oftob oyim yugura-yugura qat-qat koʻrpachalar solib, kuyavni oʻlturishka taklif qildi va qarshilashni har galgidan ham oshirib yubordi. Lekin Otabek bu qarshi olinishlargʻa juda ishonchsiz qarar, bu kun boʻlmasa ertaga «ota-ona orzusi» bilan bu siylanishlarni birdan oʻzgarib ketmagiga imon kelturib, qaysi yoʻsunda oʻlturib olgʻanini ham payqamas edi. Oftob oyimning bir qancha yaxshi tilaklar bilan boʻlgʻan duosiga ham ishonchsiz qoʻl koʻtardi va mashʼum «orzu»ning bundogʻ yaxshi duolarni ost-ust qilishini oʻyladi. Fotihadan keyin Oftob oyim tovoqni xurmaga, xurmani tovoqqa urushdirib kuyavga qatiq olib chiqdi va Otabekning ichmaganiga ham qoʻymay «ichingiz, yoʻl gʻuborini oladir» deb qistay boshladi. Soʻngra Toʻybekani choy qaynatishgʻa buyurib oʻzi kuyavi bilan soʻrashdi:
— Otangiz, onangiz salomatlarmi?
— Shukur, sizga salom aytdilar.
— Hasanali otam sogʻmi, nega siz bilan kelmadi?
— Shukur, sogʻ, baʼzi ishlar bilan boʻlib kelolmadi,— bu javobni berish homono koʻnglidan kechdi: «Nega yolgʻon gapirasan, Hasanali toʻy harakatlari bilan mashgʻul emasmi...» Otabekning kirib oʻlturganiga bir necha daqiqa fursat oʻtkan boʻlsa ham hamon Kumush uydan chiqmadida, arazini qattigʻ ushlagancha oʻlturib oldi. Oftob oyim kuyavi yuzida koʻrilgan oʻychanliqni Kumushning uydan chiqmagʻanligʻigʻa yoʻyib qizini chaqirdi:
— Kumush! Qalligʻing keldila-ya, chiqib soʻrashishni ham bilmaysan! Oftob oyimning shu yoʻsun chaqirishi uch-toʻrt qaytalab boʻlsa-da, Kumush eshitmaganga solinib arzimagan narsalar bilan shugʻullangʻan boʻlib chiqa bermadi. Otabekning yuzidagi oʻychanliqqa razm qoʻygʻan sayin Oftob oyimning haligi shubhasi ulgʻaya bordi, kuyavning koʻzini shamgʻalat qilib qizining oldigʻa kirdi va shivirlab Kumushni urisha boshladi: «Esingni edingmi qizim, ering sani deb Toshkand degan shahardan kelsayu, san kim keldi deb oldigʻa chiqmasang. Tur, chiqib soʻrash, arazlab ketib qolsa nima qilasan?» Oftob oyimning bu keyingi soʻzi chindan ham Kumushni oʻylatib qoʻydi: «...Ketib qolsa nima qilaman?» degan jumlani koʻnglidan kechirdi-da, onasidan ilgariroq goʻyoki, ayvon toqchasidan bir narsa oladirgʻandek boʻlib, oʻziga termulib turgʻan Otabekka er ostidan sekingina bir kulib boqdi va toqchadagʻi keraksiz boʻlgʻan bir piyolani olib, yana uyga kirib ketdi.
Oʻzbek oyimning sihirchi-joduchi deb qargʻashi ham hikmatsiz bir gap emas. Kumushbibining bu kulib qarashi Otabekka ajib bir inqilob yasagʻan edi. Undagi oniy bu oʻzgarish juda qiziq va sira ishonmasliq edi. Ul bu er tegidan bir kulib boqish taʼsiri bilan ustidagi togʻdek bosib yotqan «orzu»ni agʻdarib solgʻan va qushdek engil tortqan edi. Uning oniy bu oʻzgarishi shundan iborat edi: «Ularning orzu va rizoliqlari, bu rizoliq sharofati bilan topiladirgʻan savob, yurtning yuqori-quyi gaplari — barchasi ham Kumushning yolgʻiz shu birgina kulib qarashi oldidan oʻtabersin!» Oniy bu oʻzgarishdan soʻng taraddudsiz shu qarorni koʻnglidan kechirdi: «Ularning orzularini bularga soʻzlamayman-da, Toshkandlariga ham bormayman».
Undagi bu oʻzgarish oniy boʻlgʻanidek juda jiddiy ham edi. Koʻngliga necha kunlardan beri uzala tushib yotqan bu chigil «bir kulib boqish» sihri bilan eshilgan va Margʻilonda doimiy turgʻunliqqa deb tugilgan edi... Bu oʻzgarishdan keyin onadan tugʻma boʻlib engil tortdi, goʻyoki mundan soʻng oʻziniki boʻlgʻandek qilib ishonch va sokit koʻzlari bilan uyga qaradi. Shu vaqt uy ichidagi sitamgar pari oʻzining sihirlik koʻzlari bilan Otabekka yana kulib qarab turar edi- da, goʻyoki shu ku-lish bilan oʻz sihrining qaysi darajalarda kuchlik boʻlgʻanini soʻzlab faxrlanar edi.

* * *
Oʻrtadan oʻn besh kunlar vaqt oʻtdi. Kumushning qaytalab soʻrashigʻa:
— Chindan-chindan: mundan soʻng Toshkand bormayman, — degan javobni berar edi. Kumush bu gapka ajablanar, toʻgʻrisi, shodlanar edi.

* * *
Margʻilon kelganning yigirmanchi kuni. Otabek hozirgʻina qayoqqadir chiqib ketkan edi.
Qutidor odatigʻa qarshi bozordan kunduz soat uchlarda qaytib keldida, Otabekni soʻradi, yoʻqligʻini bilgandan soʻng xotinini mehmonxonagʻa boshlab chiqdi.
— Tinchlikmi? — deb soʻragʻuchi Oftob oyimgʻa soʻyinch va yo quvonchligʻi bilinmagan bir vaziyat bilan javob berdi:
— Tinchlik.
Mehmonxonada eru xotin yonma-yon oʻlturishdilar. Oftob oyim bu boshi-oyogʻi yoʻq ishdan yorilar darajasiga etayozgan edi.
— Otabekdan hech bir soʻz eshitdingmi? — deb soʻradi qutidor.
— Qanday soʻz eshitay, har qachon soʻzlaydir, albatta men eshitaman.
— Toshkand toʻgʻrisida hech gap aytmaydimi?
— Toshkandga bir gap boʻlgʻanmi?
— Toshkandga hech gap boʻlmagʻan, — deb kulimsiradi qutidor. — Manim muddaom boshqa toʻgʻrilarda. Qizingdan ham hech gap eshitmadingmi?
— Hech gap... Ha, aytkandek kecha, erining mundan keyin Toshkand bormasligʻini soʻzlagʻandek boʻlgʻan edi.
Qutidor bir ishka tushungandek koʻzini oʻynatib oldi va soʻradi:
— Endi Toshkand bormas emishmi?
— Bilmadim; chinmi, chin emasmi, haytovur qizingizdan eshitkandek boʻlgʻan edim. Nima, ota- onasi bilan urishib kelganmi?
— Yoʻq, — dedi qutidor va choʻntagidan bir narsani ola-ola aytdi, — men bu kun Toshkanddan qiziq bir xat oldim.
— Kimdan?
— Qudangdan, — dedi qutidor va xatni ocha-ocha,— shuni sanga oʻqub bermakchiman, — dedi.
— Axir oʻzi nima gap? — deb soʻradi Oftob oyim.
— Eshitsang bilasan.
«Qudamiz Mirzakarim qutidorgʻa va qudachamiz xo-nimgʻa etub maʼlum boʻlgʻaykim, bizlar munda sogʻ-salomatdirmiz va ul jonibdagi siz hurmatlik va izzatliklarni parvardigori olamdin sihhatlaringizni saloti xamsa oldida soʻrab turmoqdamiz. Baʼda maxfiy qolmagʻaykim, kuyav oʻgʻlingiz xizmatlariga yuborilgʻan edi. Inshoolloh, salomat etkan boʻlsa kerak. Ammo siz hurmatlularga maʼlumdir, bizning shul Otabekdan oʻzga farzandimiz boʻlmay, dun-yoda oʻzimizdan keyin qoldiraturgʻan tuyoqimiz va koʻz tikkan orzu-havasimiz, umid hadafimiz faqat shul Otabekdir. Muhtaram siz burodarimizning shul yagona oʻgʻlimizni farzandlikka qabul qilib, ammo bizning kelin bolamizni Toshkandga yubormagʻanlari bizning janobla-ridin boʻlgʻan minnatdorligʻimizni va yana oʻgʻlimizgʻa boʻlgʻan marhamatlarini bir oz tugallay olmadilar. Ammo kaminalari bu xususdagi aybni sizning ustingizga butunlay yuklay olmaymiz, zeroki, bizning boshimizda boʻlgʻan «yolgʻiz tuyoqliq» savdosi sizning ham boshingizda bordir. Nachukkim, Otabekning koʻp umri Margʻilonda oʻtib, bizlarni ham siz oʻylagʻan ogʻirliqqa solmoqdadir. Birodari aziz, siz manim bu soʻzlarimdin xafa boʻla koʻrmangiz, zeroki, faqiringiz bu soʻzlarni bir yoʻsin kelish vajhidin yozib oʻtdimiz. Dunyo orzu-havas uyi derlar. Yuqorida bayon qilingʻanidek va oʻzlari bilganlaridek, ayniqsa qudachalarining dunyoga kelib kutkani shu yolgʻiz oʻgʻulning orzu-havasidir. Janoblari bul ishka haq berurlarmi, yoʻqmi, ammo azizlarning ruxsatlarini olmasdanoq Otabekni Toshkanddan ham taalluqdor qilmoqchi boʻlib, bul maʼniga baʼzi harakatlarini qilib qoʻygan erdik. Ammo bizlarning bul raʼyimizga oʻgʻlingiz qarshi tushib harchand rad qilsa ham nihoyatida onasining soʻzini erda qoldirmasliq uchun qabul qilgʻan erdi. Ammo bul toʻgʻrisidagʻi siz janoblarining ruxsatlaringiz baʼdida javob bermakchi boʻlib, xizmatlariga ketkan erdi. Siz hurmatlular bul maʼnini savob toparsizlarmi-yoʻqmi, bu jihati yana marhamatlaringizga bogʻliqdir. Bu maktubni yozishdan qasdimiz shulkim, Otabekning u ikkinchi taalluqqa aslo raʼyi boʻlmay va yana sizlarga aytmay bul tarafda bizlarni xijolat chekdirib qoʻyarmi, deb oʻyladiq. Burodari kiromi, siz dunyo koʻrgan bir kishisiz, onasining bu talabini xoʻb mulohaza qilib koʻringiz, bu toʻgʻridagʻi raʼyi oʻgʻlingizga qaragʻanda ham faqirlaricha sizlarda boʻlgʻani vajhidin albatta koʻndirishka saʼy va koʻshish qilursiz, deb ishonamiz. Otabekning ikkinchi taalluqi toʻgʻrisida kelin bolamizgʻa bildirilmasa xoʻb erdi. Bizlarning xursandchiliklarimiz yoʻlida Otabek bilan birga Toshkand tushib, oʻz qoʻllari bilan toʻyimizni oʻtkazishingizga ishonib Yusufbek hoji va qudachalari. 17-nchi savr oyida 1265-inchi hijriyada yozildi».
Qutidor xatni oʻqub bitirdida, xotinigʻa qaradi. Oftob oyimgʻa bu xat muzlik suvga shoʻngʻutib olish taʼsirini bergan va oʻlturgan erida sirra boʻlib qotib qolgʻan edi. Otalar uchun bundogʻ gaplar unchalik yomon taʼsir bermasa-da, xotinlargʻa qanday asar qilishi bilgulukdir. Oftob oyim uchun goʻyoki qizining birar aybi uchun bu ishka majbur boʻlingʻandek, Kumush esa endi eriga suyumsiz, ishdan chiqgʻan va burchakka tiqilgʻan uvadadek boʻlib koʻrina boshlagʻan edi. Maktubni eshit-kan quloqlari yanglish eshitkandek boʻlar edi.
— Tagʻin oʻqub koʻringiz-chi...
Qutidor xotinining soʻzidan kuldi:
— Qaytarib oʻqishning foydasi yoʻq, xatning maqsadi san onglagʻandek, — dedi.
Oftob oyim boshi yanchilgʻan ilondek toʻlgʻandi:
— Qizim ustiga kundash?! Qutidor qafaska yangi solingʻan qushdek urinmakka olgʻan xotinini bosmoq boʻldi:
— Ortiqcha urinma, ilgari haqiqatka tushun-chi...
— Haqiqati nimasi?
— Bunda gap bor.
— Nima gap bor?
— Agar bu ishda kuyavingning ham izi sezilganda edi, san emas man ham bu gapka chidamas va qizim ustiga tushkan bu ogʻir masalani tinchlik bilan qarshi olmas edim. Ammo bunda kuyavingning ishtiroki koʻrilmay, shuning ila manim damim kesilib qoldi. Hali uning qizinggʻa: «Mundan keyin Toshkand bormayman», deb aytkanini soʻzlab eding-a?
— Yolgʻonmi, chinmi, — dedi Oftob oyim tilar-tilamas, — eshitkandek boʻlgʻan edim.
— Eshitkandek boʻlgʻan boʻlsang ham bu soʻz chindir, — dedi qutidor, — nega desang, xatining mazmunidan ham onglashiladirkim, bu ikkinchi uylanishka Otabek butunlay qarshi boʻlib, faqat bu gap qudala-ringninggina ishlaridir. Shuning uchun kuyavingning uylanishini qizing ustiga chin maʼnosi bilan kundash deb boʻlmaydir.
Oftob oyim kutmagan joyda qutidor tamoman Otabekni ikkinchi uylantirish tarafida turib soʻzlar va oʻlganning ustiga chiqib tepar edi.
— Agar Otabek bu ikkinchi uylanishka rizo boʻlsa edi, birinchidan ruxsat olish uchun Margʻilongʻa kelib yurmas...
— Shoshmang-chi, — dedi Oftob oyim, — Oʻzingizcha nimani soʻzlay yotibsiz?
— Bu ikkinchi uylanishda Otabekning rizosizligini.
— Kuyavingizning rizoligʻi boʻlmasa xudo xayrini bersin, vassalom.
— Gap unda emas-da, — dedi kulib qutidor.
— Nimada? — dedi qizishib Oftob oyim. — Qizingiz ustiga kundash balosini oʻz qoʻlingiz bilan yuklamakchi boʻlasiz shekillik! Qutidor sovuqina qilib kulib qoʻydi:
— Tushunmay yotibsan, xotin.
— Hamma gapka tushunib turibman.
— Tushungan boʻlsang bu xatka nima deb javob beramiz?
— Bizga maʼqul emas, deng.
— Maʼqul emas, deyish bilan ish bitmaydir, birarta dalil koʻrsatish kerak.
— Toparsiz, axir dalilni.
Qutidor tamoman toʻnni teskari kiyib olgʻan xotinigʻa qarab boshini qashib oldi:
— Xatda ikkinchi uylantirish uchun boʻlgʻan sababni qizimizni Toshkand yubormagʻanligʻimizda koʻrsatila-dir, — dedi qutidor. — San aytkancha kuyaving Toshkanddan ikkinchi uylanmasin-da, Kumushni qudalaring oldigʻa turgʻun qilib yuborayliq, tuzikmi?
— Nega men yolgʻiz qizimni Toshkandga yuboray, — dedi koʻzini olalandirib, — biz qizimizni berishda Margʻilondan tashqarigʻa olib ketmas vaʼdasi bilan berganmiz.
— Bu gaping toʻgʻri-ya, — dedi qutidor, — men ham Kumushni Toshkand yubormoqqa qarshiman.
Gap bu erda: biz Otabekdan bu vaʼdani olgʻan choqda, «Ota-onangʻdan kechasan, ikkinchi uylanmaysan» degan vaʼdani ham olgʻanmi edik?
— Bunday vaʼdani bergan boʻlsin-boʻlmasin, — dedi entikib, — suyub olgʻandan soʻng ikkinchi uylanish soʻzini ham ogʻzigʻa olmasin.
— Kim aytdi sanga, ogʻzigʻa oldi, deb?
— Hech kim aytmagan boʻlsa ham siz oragʻa tushmang deyman, oʻz oyogʻingizga oʻzingiz bolta qoʻymang, deyman.
— Pichoqni oʻzingga ur, ogʻrimasa boshqagʻa, degan bir gap bor, — dedi jiddiy vaziyatda, — mendan ham san yaxshiroq tushunib turibsanki, agarda bizning rizoligimiz boʻlmas ekan, Otabek sira ham ikkinchi uylanmaydir. Masalan, biz ikav — qudalarning oʻrnida boʻlib, yolgʻiz oʻgʻlimiz boshqa bir shaharda, biz tanimagʻan bir qizgʻa uylanib qolgʻanda — Oʻylab qara, chiday olurmi edik. Oʻgʻlimiz koʻnmaganda ham oʻz shahrimizdan ikkinchi uylantirishka kirishmasmi edik. Bu tilagimizga qarshi tushib oʻgʻlimizni oʻz shahri va oʻz uyida olib oʻlturgʻuchi qudalarimizgʻa laʼnat oʻqub oʻlim tilamasmi edik?
Bu soʻz Oftob oyimni bir oz oʻylatib qoʻydi. Lekin hali ham oyoq uzatmagʻan edi.
— Endi nima qilmoqchisiz?
— Nima qilar edim, — dedi qutidor, endi hamma ixtiyorni oʻz qoʻligʻa olib qoʻygʻan edi, — Otabek koʻnmaganda ham koʻndirib, oʻzim birgalashib Toshkand tushaman...
— Qizingiz bechoraga...
— Qizimga hech gap yoʻq. Hali ham izzati, hurmati oʻz qoʻlida.
— Qurib ketsin shu dunyoning ishlari!
— Qizingni Toshkand joʻnatishka koʻn boʻlmasa.
Oftob oyim javob berish oʻrniga oʻkrab-oʻkrab yigʻladi.

* * *
Qayin ota, qayin ona, kuyav... Bu uch burchaklik oʻlturmishdan Otabek koʻnglida necha turluk shubha tugʻilmoqda edi. Bu odatdan tashqari chaqiriq nega me-hmonxonagʻa boʻldi? Nega Kumush bu oʻlturishka chaqirilmadi? Qayin onasi nega unga termulib boqadir? Qutidor tomonidan shu orada ul kutmagan bir savol ham tashlanib qoʻyildi.
— Otabek, uyalmay, tortinmay javob beringiz; bu gal Toshkanddan chiqishingizdagi asl maqsadingiz nimaga edi?
Otabek tarafidan kutilmagan bu savol uni shoshirdi va nima deb javob berishni bilmay qoldi.
— Oʻzim... sizlarni koʻrish uchun.
— Toʻgʻrisini soʻzlangiz, bek, — qutidor bu gapni yarim jiddiy qilib kulib aytdi. Chunki Otabekni shu yoʻsun baʼzi yoqlardan taʼmin etmakchi va unga bu toʻgʻrida jasorat bermakchi edi.
— Aytdim-ku.
— Toʻgʻri aytmadingiz...
Otabek shoshqan holda edi:
— Toshkanddan chiqgʻanimdagi maqsadni soʻzlash sizlarga bir behuzurlik berganidek oʻzimga ham ogʻir... U toʻgʻrida qatʼiy bir qarorgʻa kelganim uchun sizlarga soʻzlab oʻlturish ham foydasiz, — dedi.
Oftob oyim eriga qarab oldi, qutidor yovoshqina bir tovush bilan soʻradi:
— Soʻzlash ogʻirmi?
— Mengagina emas, hammamizga ham ogʻir...
— Agarda biz rizoliq bersamiz-chi?
Erining bu jasoratiga qarshi Oftob oyimning yuziga rizosizliq belgusi chiqdi. Otabek ersa seskanib uyqudan uygʻongʻandek boʻldi va ikkilanib soʻradi:
— Siz nimaga rizoliq berasiz?
— Bu gal Toshkanddan nima maqsadda chiqgʻan boʻlsangiz — Oʻshanga.
Otabek xijolat bilan ter chiqardi:
— Toshkanddan nima maqsadda kelganimni bilasizmi?
— Bilamiz, — deb kuldi qutidor.
— Sizni bunday ishka rizoliq uchun kim va nima majbur etadir?
— Hech kim majbur qilmaydir, — dedi kulib qutidor,— majbur qilgʻan narsa: shunday kunlar uchun oʻgʻul oʻsdirgʻan ota-onaning rizoliqlarigʻina, balki sizni ham shu gap majbur qilar.
— Otam bilan onamning rizoliqlari uchun shundan boshqa sabab qurib qolgʻanigʻa nima deyishimni ham bilmayman. Garchi Toshkandda ekan chogʻimda bu rizoliq yoʻligʻa bel bogʻlangʻan boʻlsam ham, endi bu bel bogʻlashni butunlay oʻrinsiz boʻlgʻanigʻa tushundim...
Oftob oyim oz qoldiki, «toʻgʻri!» deb qichqirsin. Ammo qutidor xotinigʻa xoʻmrayib qaradi.
— Qisqaroq oʻylaysiz, Otabek, — dedi, — otangiz bizga murojaat qilmagʻanda edi, biz bu ishda betaraf qolsaq boʻlar edi. Hozirda biz ham sizning soʻzingizga qoʻshilsaq siz emas, yomon otliq biz boʻlamiz.
— Uning mulohazasini qilmang.
— Nega qilmayliq?
— Hamma aybni manim ustimga yuklab javob yozingiz.
Qutidor kuldi va soʻradi:
— Toshkandda ekan chogʻingizda otangizning taklifini qabul qilgʻan edingizmi?
— Qabul qilgʻan edim.
— Bizning ruxsatimizni olgʻali Margʻilongʻa ham kelgan edingiz, shundogʻmi?
— Shundogʻ...
— Barakalla, Margʻilongʻa kelib bu gapdan aynadingiz-a?
— Aynadim...
— Endi Toshkandga Margʻilondan aynab borasiz?
— ...
— Mana koʻrdingizmi, faqat bu ishda bizgina yomon otliq boʻlamiz. Oʻzingizning shu xatongiz uchun ham bu gapni qabul qilmoqqa majbursiz.
Otabek nima deb aytishdan ojiz qoldi va oʻzining bolaliq harakatidan seskandi va xijolat orasida soʻradi:
— Otam sizga qachon xat yozgʻan edi?
— Kecha oldim. Demak, koʻndingiz?
— Men bu gapka durustlab oʻylamasdan javob beralmayman.
— Qancha oʻylasangiz ham javobingiz birgina boʻlishi kerak; yaʼni rizoliq.
Qutidorning bu soʻzi juda ham qatʼiy edi. Bu qatʼi-yatni onglagʻuchi koʻngildan chiqarayozgʻan bu masalani chinlab oʻylamoqqa majbur edi. Nima boʻlgʻanda ham koʻnglining bir chekkasini kirlatib yotqan bu «ota-ona orzusi» bir tomondan qaralgʻanda juda engil koʻchkan edi. Ammo ikkinchi tomondan masalaning eshilmagan oʻrinlari ham bor edi.
— Yaxshi, — dedi, — men sizning taklifingizga koʻnayin, ammo koʻnishning va rizoliqning zaruri qizingizda emasmi?
Shu choqqacha munggʻayib oʻlturgan Oftob oyim yalt etib eriga boqdi, yana cheksiz bir mehribonchiliq nazari bilan Otabekka qaradi.
— Siz qizimizning andishasini qilib oʻlturmangiz, bek, — dedi qutidor, — bu ishni eng yaxshisi unga bildirmaslikdir, keyinroq oʻzi koʻnikib ketar, bu taraflardan tashvish lozim emas.
— Yoʻq, — dedi bek, — men bu ishka basharti koʻnganimda ham qizingizdan yashirmayman.
— Nega?
— Negaki uning rizoligʻini olmasdan turib, bu ishka oyogʻ qoʻyishim mumkin emas.
— Agar koʻnmasa-chi?
— Koʻnmasa, men ham koʻnmaslikka majburman.
Bu uzil-kesil soʻzdan qutidor oʻylab qoldi. Oftob oyim boʻlsa, qizining qadrini bunchalik arshlargacha koʻtarmakda boʻlgʻan yigitka oʻzida cheksiz muhabbat, poyonsiz ehtirom sezmakda va nima uchundir yigʻlagʻusi va kuyavi yuzidan oʻpkusi kelmakda edi.
— Tuzik, — dedi qutidor, — uning rizoligʻini oʻzingiz olmoqchimisiz?
— Yoʻq, negaki qizingiz uchun haqorat boʻlgʻan bu soʻzni aytish manim qoʻlimdan keladirgan ish emas, — dedi. Eru xotin bir-birlariga qarashib qoʻydilar. Keyingi soʻzni aytib bitirgach, Otabekning koʻziga yosh kelgan edi. Oʻzining holidan uyaldi shekillik, ularning oldidan turib tashqarigʻa chiqdi. Ul chiqgʻandan soʻng eru xotin yana yarim soatcha janjallashib oʻlturdilar.

* * *
Xuftan namozidan soʻng yangilangan tashvishlarni bir oz unutdirar umidi ila poychirogʻ yonigʻa oʻlturib, Fuzuliy devonini varaqlar edi. Ammo Fuzuliyning rang-barang sheʼrlari ustida qanoatlanib toʻxtamas, hamon varaqlagʻandan-varaqlar edi. Shoirning nafis sheʼrlari hozir uning uchun tuzsiz soʻzlar yigʻindisidan boshqa bir narsa ham emas edilar. Ul shu vaqt toʻsindan kitobni yopdi-da, ayvongʻa quloq soldi. Chunki hozirgina soʻzlashib oʻlturgan Kumush bilan onasining tovushlari oʻchkan edi. Ul bu holdan shakllandi. Ayvondan ona-bolaning qayoqqadir yoʻqolgʻanlarini payqagʻach, tusida oʻzgarish boʻlgʻani holda qaytib kelib oʻlturdi.
Nima uchundir hozir unda birar fojiʼaga tushkuchining holati bor edi. Kishi iztirobka tushkan kezlarda tilab emas, ixtiyorsiz baʼzi bir yoʻsunsiz ishlarga urinadir. Shuningdek, ul ham jiddiy bir ravishda Fuzuliy mutolaasiga berildi.
Ul oʻzining shubhasidagi gapka qoniʼ, oradan yarim soatlab emas, bir soatlab vaqt oʻtib borgʻan boʻlsa ham bu unga zerikarlik emas, tez kelgandan kelmagani yaxshi; yaxshiliqmi, yomonliqmi haytovur boʻladirgʻan koʻngilsiz gapni kechikkani yaxshi... Fuzuliyni yaxshilab oʻqush kerak. Shuning uchun ham maʼnolik sheʼrlardan boshini koʻtarmaydir-da, goʻyoki aytarsiz kitobka mixlangan...
Kumushning uyga kelib kirgani ham unga sezilmay qoldi. Ul qushlar kabi latif tovush chiqarmasliq qilib gilam ustidan yurib keldi-da, sekingina shamʼ yonigʻa — Otabek qarshisigʻa oʻlturdi. Uning koʻynagining chiqargʻan engilgina shamoli bilan yonib turgʻan shamʼ «lop» etdi- da, koʻrishkandek, oʻynashqandek boʻldi. Bu holdan kitob ustiga mukkadan ketib oʻlturgʻuchi choʻchib koʻtarilib qaradi. Qarshisida: Fuzuliy taʼbiricha sebi zanaxdoni negadir qizarib, novaki mijgoni koʻz yoshlari bilan juftlangan haligi pari edi... Birinchi qarashdayoq kutkan ishining toʻgʻriligʻigʻa inondi va osiylar kabi koʻzini erga tikdi. Ul Kumushdan itobomiz soʻzlar, achchigʻ xitoblar kutar; birinchi itobdayoq ota-ona gunohiga tavba qilishgʻa hozirlanar edi. Ammo ish ul kutkuncha chiqmadi. Kutilmagan joyda, goʻyoki uni bu ogʻir holdan qutqarmoqchi boʻlgʻandek:
— Fuzuliy yaxshi kitob, — dedi Kumush, — men ham yolgʻiz qolgʻan kezlarimda bu kitobdan boshimni ololmas edim, sizammi?
Bu oliyjanob goʻzalga nima deyishni bilmas, qaerdan soʻz boshlashqa hayron edi:
— Kim yigʻlatdi sizni?
— Yigʻlabmanmi?
— Koʻzingiz, kiprakingiz...
— Oʻzi shunaqa...
— Yigʻlatgʻan men emasmi?
— Kitobni nega yopdingiz? Ochib oʻqung, men eshitay.
— Ota-ona rizoligʻini bir tomchi koʻz yoshingizga arzitdimmi?
— Men rozi, men koʻndim, — dedi dafʼatan Kumush, bu soʻzni nimadandir qoʻrqgʻandek shoshib aytdi.
— Koʻndingiz... nega, a?
Otabek hayrat va taajjub ichida edi.
— Negaki, — dedi Kumush, — men sizga ishonaman...
— Shuning uchun...
— Shuning uchun koʻndim...
— Koʻnglingiz farishtalar koʻnglidek.
— Sizning ham koʻnglingiz...
Ikki jon, ikki yurak goʻyoki bittadek bir-birisini onglar, birisidan-birisiga oʻtib yurar edi shu vaqt.
— Boʻlmasa nega yigʻladingiz?
Bu savoldan Kumush bir muncha oʻnggʻaysizlanib, uyat aralash bir tabassum bilan:
— Oʻzim... — dedi va keyinidan oʻzining hamma tilak va shartlari maʼnosini jamʼi boʻlgʻan,
— menim unutmaysizmi? — degan soʻrogʻini berdi. Ul nima deb aytishka soʻz topolmay qoldi.
Chunki yurak sirini ifoda qilarliq jumla topish mumkin emas edi. Javob berish oʻrniga oʻzicha soʻzlandi:
«Ota-ona orzusi...»
— Bilaman, — dedi ovutquchi tovush bilan Kumush.
— Manim orzumni ham bilasizmi?
Kumush Otabek yaqinigʻa surildi va tirsaklari bilan uning tizzasiga yonboshlab erkalandi...

* * *
Qutidor tarafidan ertaga Toshkand joʻnash eʼloni berildi. Ikkisining hamma vaqtlari shamʼ yonida soʻzlashib kechdi...

Qovoq Devonaning Belbogʻi
Och qoringʻa salimsoq eb, koʻkchoy ichishdan zerikkan kishilar choyxonaga Qovoq devonaning kirishi bilan unga soʻz qota qoldilar:
— Keling-keling, devona!
— Bir kosa choylaring bormi, xoʻvari?
— Bor-bor, avliya, bitta bachcha boʻlsangiz idishi bilan sizniki.
Qovoq devona deganimiz oʻrta yosh, siyrak soqol, qotma, kun issigʻligʻigʻa qarshi oʻchakishkandek boshigʻa eski telpak, egniga paxtasidan boshqasi toʻzib ketkan guppi chopon kiyib, yangi boʻz belboqni besh-olti aylandirib bogʻlagʻan va unga besh-oltita chilim qovoqdan tortib to suvqovoq, nosqovoq va tomosha qovoq-largʻacha osqan; qovoqlarning ogʻirligʻidan arang harakat qiladirgʻan oʻz zamonasining mashhur bir devonasi edi. Bu devona Toshkandning barchasiga maʼlum; beklardan, boylardan; qisqasi, shaharning katta-kichigidan oʻziga ixlosmandlar ortdirgʻan va koʻblarning tarafidan qilgʻan karomatlari rivoyat etilgan bir majnun edi. Shahardagi har kim uning oshnasi, karomati bilan beparvo boʻlgʻanlar ham uning qiziq harakatlariga va tutal soʻzlariga qiziqar edi. Bu choyxonadagilar ham shu keyingi sinfdan edilar.
Birarta ixlosmand qoʻlidan boplab tomoq egan boʻlsa kerak, hozir oʻshaning chanqovini bosmoq fikrida edi.
— Bachchang kim, bachchang? Onam meni bachchalik uchun tugʻmagʻan... Choyingdan ber, cho-yingdan!
— Onangiz sizni nima uchun tuqqan?
— Xonning qoʻyini boqish uchun, qovoqlarni belga taqish uchun; choyingdan berchi, xoʻvari! Devonaga bir piyola choyni ichishka ham tinchlik bermadilar. Ulardan bittasi koʻzni shamgʻalat qildida, belidagi qovoqdan bittasini yulib ham qochdi. Ish yomonga aylandi. Quvlab tutolmadi. Soʻngra kelib yana bir kosa choyni ichdi va unga-bunga qovogʻi toʻgʻrisida iltimos qilib qaradi. Boʻlmagʻach, qovogʻini qoʻmsab hoʻngir-hoʻngir yigʻlamoqqa oldi. Ermakchilarning kutkani ham faqat uning yoshi mishigʻigʻa, mishigʻi tupugiga qoʻshilib yigʻlashi edi.
Qovoqni yulib qochqan tomdan kelib sufaning ustidagi soʻriga qovoqni osdi va oʻzi tushib devonaning yonigʻa keldi:
— Qovoq oʻgʻrisini ushladingizmi, devona?
— Yoʻq, uka! Qovogʻimdek shishib oʻlsin, qochqancha ketdi! Birav Eski Joʻvada koʻrganligini va qovoqqa minib ketayotqanini soʻzladi. Ikkinchisi «zap qovoq edi-da» degan edi, uchinchisi «attanga» deb qoʻydi. Devonaning oʻpkasi shishib ketdi.
Ermakchilar uning yuragiga galma-gal oʻt yoqar edilar.
— Qovogʻingizning oʻzi bu iqlimda yoʻq narsa edida,— dedi birav. Devona qovogʻining tarjumai holini soʻzlab berdi:
— Dadam musallas qovoq, oyim mosh qovoq, men bel qovoq... — dedi. Kulishdilar.
Ermakchilardan bittasi yuqorida osilgʻan qovoqni koʻrsatib ajablandi:
— Iyi-iyi, anuv kimning qovogʻi-ya?
Devona suyukli qovogʻini soʻrida koʻrib quvona ketdi:
— Voy xoʻvaringni... jinnilar, voy esi yoʻq xoʻvarilar! Qovogʻimni ber jinnilar!
— Tuzik-tuzik, avliya. Qovogʻingizni tushirib bersam nima berasiz?
— Soʻragʻaningni ol, jinni... Oyim qishlogʻigʻa bek boʻl, tentak: tilla jabduqliq ot min, jinni...
— Men Oyim qishlogʻining bekligi uhdasidan chiqolmayman. Qovoqlaringizning kasbini aytib bersangiz boʻladi manga. Devona bu shartka koʻndi, qovoq tushi-rilib, devonaning qoʻligʻa eson-omon tegdi. Mahbuba ortiqcha bir ehtiyot va eʼtibor bilan belga — boshqa yoʻldoshlari yonigʻa tugildi.
— Qani, endi boʻlsin, devona! Qovoq devona belidagi qovoqlardan bitta egri maymogʻini koʻrsatib: — Manov Musulmon choʻloq, — dedi, uning yonidagʻi kichkina tomosha qovoqni turtib: bunov, Xudoybachcha (Xudoyorbachcha), — dedi, suv qovogʻini erkalab «Nor kalla» (Normuhammad qushbegi), — dedi.
Qolgʻan ikkita silliq qovoqchalarni «nosqovoq, yupqa tomoq», deb qoʻydi. Ermakchilar ku- lishdilar. Bu qovoq oʻgʻrilari ichidan tezroq qochib quti-lish uchun ketishka intilgan edi, biravi ushlab qoldi.
— Toʻxtang hali, gap bor! — devona soʻkinib toʻxta-di.— Manavi belingizdagi belboqni qaerdan oʻgʻirlab oldingiz?
— Qoʻy, juvonmarg boʻgʻur!
— Oʻtkan kuni oʻgʻirlatqan belbogʻing shu emasmi, Karimqul? — deb yonidagʻigʻa qaradi ermakchi.
— Ha, ha, xudda oʻgʻirlatqan belbogʻim, tutdik oʻgʻ-rini! Qovoq devona xudda belbogʻidan ajrayturgʻandek ikki qoʻli bilan beliga yopishdi.
— Saniki bu emas, tentak!
— Yoʻq, xudda maniki shu, esh, boʻlmasa mirshab chaqiraman.
— Xoʻvaringni... nima deydi, bu!
— Toʻgʻri ayt, buni qaerdan oʻgʻirlading?! Devona belbogʻining tuguniga aztahidil yopishqani holda:
— Oʻgʻirlamadim, tentak, hoji pochchangni toʻyidan oldim, jinni! — dedi.
— Hoji pochchang kim? Yolgʻon soʻzlama, oʻgʻri!
— Hoji pochchangni tanimaysanmi, tentak?
— Toshkandda hoji pochchadan koʻpi bormi, oʻgʻri?
— Esing ketibdi, jinni... Yusufbe hojing-chi. Axir; toʻy boʻldi, bazm boʻldi, oʻgʻul uylandi...
qoʻy, juvonmarg, boʻgʻur! Devona ermakchilar qoʻlidan arang qutilib chiqdi. Ammo ularning ichidagi koʻzini bogʻlagʻan bir kishi nima uchundir devonaning orqasidan ergashdi. Choyxonadan anchagina uzoqlashqan edilar.
— Devona! — deb chaqirdi haligi ergashuvchi.
Devona oʻziga qarab kelguchi bu koʻz ogʻrigʻini tanidi. Suyukli qovoqlar ustiga kelgan balo boʻlmasin uchun, ketar ekan, qovoqlarini ehtiyotlab ushladi:
— Nima deysan, koʻz ogʻrigʻi?
— Qoʻrqmangiz, devona! — dedi koʻz ogʻrigʻi va adimlarini tezlatdi.
— Nima ishing bor?
— Toʻxtang.
Devona arang toʻxtadi. Koʻz ogʻrigʻi uni choʻchitmas uchun naridan turib yonchigʻini kavliy berdi.
— Sizga nazrim bor.
Bu soʻzni eshitib, devona yoʻlgʻa tushdi. Koʻz ogʻrigʻi uning ketidan yugirdi va:
— Mang! — deb pul koʻrsatdi. Devona iltifotsiz ketabergan edi: — Toʻxta deyman! — deb doʻq urdi. Devona narida toʻxtadi:
— Kelma, kelma, koʻz ogʻrigʻi! Koʻz ogʻrigʻi oʻn adimcha narida turdi:
— Hali, kim oʻgʻlini uylantirdi, deding?..
— Kim uylantirdi, deding?
— Aytding-ku choyxonada!..
— Aytding-ku choyxonada...
— Belboqni qaerdan olding?
— Buving berdi.
— Toʻgʻri ayt!
— Toʻyga keldingmi?
— Toʻyga keldim...
— Yusufbenikigami?
— Yusufbenikiga.
— Belbogʻing yoʻqmi?
— Yoʻq.
— Toʻy oʻtkanda kelibsan.
— Yusufbe qaysi oʻgʻlini uylantirdi?
— Nechta oʻgʻli bor?
— Nechta oʻgʻli bor!
— Bitta... Qorategindan keldingmi, opang omanmi?
— Omon... qachon uylantirdi?
— Oʻzing uylanganmisan?.. Qorategindan necha kunda kelding?
— Besh kunda. Qachon uylantirdi?
— Eshakka minibmi, yayov?
— Eshakka minib.
— Nashang bormi?
— Bor.
— Qitta ber-chi.
— Beraman, oldin ayt; qachon uylantirdi?
— Toʻy oʻtkanda kelibsan, tentak... Manga-chi, bir togʻora osh tegdi.
— Bozordan osh olib bersam eysanmi?
— Yuzingga qachon chechak chiqdi?
Koʻz ogʻrigʻi bu tutal soʻzlardan asabiylashib ketdi:
— Qachon uylantirdi deyman?
— Toʻy oʻtkanda kelibsan dedim-ku... Bir hafta boʻldi, oʻn kun boʻldi, bir oy boʻldi. Ha, ha, charlari endi boʻlar emish... charlarga bor. Qorategin.
— Toshkanddan uylantirdimi?
— Xi, xi, xi, ahmoq. Toshkanddan boʻlmay, Qorategindan uylantirsinmi?
Shundan keyin koʻz ogʻrigʻi choyxonaga qaytdi...

Jodugar Hindi
Qayin otasining ogʻrigʻan kasalidan tuzala olmay va yo tezroq oʻlib tiriklarni qutultirmay «charlar» balosi bilan oʻzini ipsiz bogʻlangʻani uchun soʻng chekda si-qilgʻan, shunga koʻra onasigʻa achitib soʻzlamakda edi:
— Oʻylab-boqing onajon! Bir bechora sizning orzuingizni deb, qizi ustiga kundash yukladi va birgalashib toʻyingizni oʻtquzishdi. Ish kuchidan qolib, oʻn kunlab Toshkandda yurdi. Nima boʻlgʻanda ham biravning yaxshiligʻini bilish kerak edi.
Oʻzbek oyim oʻzining bir haftalik soʻzini takrorlar edi:
— Endi nima qil deysan bolam, oʻtquzmay ketishing uyat.
— Uyat deysiz-da, uyatka oʻzingiz tushunmaysiz.
Oʻzbek oyim oʻgʻlining ters soʻzidan qizishdi.
— Juda hovliqa berma, oʻgʻlim. Charlar ham oʻtar, andining yuzini ham koʻrarsan!..
— Onajon, — dedi Otabek, — sizning zaharlik soʻzlaringizga nima deyishka ham hayronman... Billoki, maning hovliqishim siz aytkancha boʻlsa... xoti-nimnigʻina emas, uning ota-onalarini andishasida shoshaman. Ularning koʻngillariga gap kelmasin degan mulohazada hovliqaman. Men sizning orzungizga butunlay qarshi tushib, Toshkandingizni tilga olmasliqqacha borgʻanimda oʻsha bechoralar sizning rioyangiz bilan meni bu erga sudragʻandek qilib olib keldilar... Uyatni bilsangiz, eng ozi shuning andishasi kerak emasmi?
— Boʻlmasa charlarni kutmagin-da, yugira qol, — dedi Oʻzbek oyim, — margʻilonliqning oʻkchangdan urgʻanligʻi aniq ekan.
Otabek kamoli boʻgʻilgʻanidan sukut qilishgʻa majbur boʻldi, chunki bu orzu havas onasi yarani har zamon kattaroq ocha borishgʻa juda ham usta va bu ustaliq uning barcha kutkanlarining kundan-kunga boʻshka chiqa borgʻanligʻidan edi. Ayniqsa unga hozir butun maʼnosi bilan sir onglashilib, margʻilonliqning jodusini juda ham kuchlik ekaniga imon keltirdi. Oʻgʻlining orzu-havasini koʻrdi — koʻrish boʻlsa — orzulagʻandan ortiq. Biroq bu orzu-havas orqasidan kutilgan margʻilonliq balosidan oʻgʻlini qutqarish masalasi uning tilagicha boʻlib chiqmadi-da, yana margʻilonliqning sihri oʻtkirlik qildi... Nikoh kuni Otabekning kiyimlarini juhud domladan oʻqutishlar, margʻilonliqdan sovitib toshkandlikka isitishlar — barchasi ham hozir oʻz ajzlarini unga iqror qilar edilar. Keyingi «beshbosh» domlaning bergan tutatqi, ezib ichki, duo va tumorlari ham negadir taʼsir asarini sezdirmadilar...
Oʻzbek oyim margʻilonliqning domlasini kuchlik ekanida shubha qilmasa ham, ammo bir ishka juda hayron edi: juhudning qilgʻan jodusini — juhud, musulmon domlanikini — musulmon dafʼ qila olur edi; nega bular asar qilmaydi sira? — Hozir Oʻzbek oyim buning sirrini oʻylab topolmas edi. Bu boshi berk koʻchada ul uzoq qamalib qolmadi — buning sirrini dafʼatan topdi, ham juda toʻgʻri topdi: «Margʻilonliqning domlasi juhud ham emas, musulmon ham emas — hindi! Hindilarning ham hannosi: bas, hannosining sihrini na musulmon domlasi qaytarsinu, na juhud. Oʻshal hindining oʻzi qaytarmasa, oʻzga iloj yoʻq!» Nima qilmoq kerak? Toshkandda birarta hindi dom-lasi yoʻqki, ilojini qilib bersa...
Endi xotin boshi bilan margʻilongʻa murojaat qilsunmi?
Boshqa tushkanni koʻz koʻrar, degan soʻz bor. Oʻzbek oyim ham boshigʻa tushkan bu kulfatni koʻrishka majbur edi: «Shu galdan qoldirmay Otabekning yonigʻa Hasanalini qoʻshib Margʻilongʻa yuboraman, Hasanali u erdagi hindi domlagʻa uchrashib, Otabek ustidagi sihr-jodularni eshdirsin... Hindi har qancha olsa ham mayli, bisotdan u-buni sotib pul qilib beraman».
Otabek onasining qarshisida boyagʻi sukutka ketkanicha jim oʻlturar edi. Oʻzbek oyim haligi kashfi-yotdan qutilib bu toʻgʻrida soʻnggʻi qarorini ham berib boʻlgʻach, Otabekka dedi:
— Oʻgʻlim... yangi uylangan oting bor. Manim oldimda oʻlturib nima qilasan? Bechora yolgʻiz oʻlturibdir.
Otabek onasigʻa bir qarab oldi-da, javob bermadi.
— Bor, bolam, bor. Yaxshi emas bu ishing... — Oʻzbek oyim soʻzini boʻlib daricha yonigʻa kelib toʻxtagʻan Oybodoqqa qaradi.
— Sutchoy tayyor boʻldi, suzib kiraymi?
— Ikki kosani kelinlik uyga ber, men bilan Hasan-alinikini shu erga keltir.
Oybodoq keta boshlagʻan edi, Otabek uni toʻxtatdi:
— Manikini ham shu erga olib kir, — dedi. Oybodoq Oʻzbek oyimgʻa qaradi. Oʻzbek oyim oʻgʻligʻa xoʻmraydi. Otabek xoʻmrayishgʻa iltifot qilmay, Oybodoqqa «shundoq qil» ishorasini berdi.
— Boʻlmasa kelinnikini ham shu erga berib, oʻzini chaqir. Hasanali uyida ichsin, — dedi Oʻzbek oyim. Oybodoq ketkach, oʻgʻlidan soʻradi: — bu nima qiliq, bolam?
— Qiliq emas.
— Kelin bilan birga ichsang nima boʻlar edi? Biravning bolasini munchalik xorlash yaxshi emas.
— Bundan xorlagʻanliq chiqmaydir. Oʻzini shu erga chaqirdingiz — ish bitdi.
Oʻzbek oyim tagʻin nimadir aytmakchi edi, Oybodoq dasturxon koʻtarib kirib qoldi.
— Kelinga aytdingmi?
— Aytdim.
Dasturxon yozilib, tushlik choy keldi. Oʻzbek oyim kosasiga non tashlab koʻzi eshikda, yaʼni kelinni kutar edi. Kelin eshikdan koʻringach, oʻgʻligʻa «qarshi ol» degandek qilib qarab qoʻydi.
Oʻn etti yoshlar chamaliq, kulchalik yuzlik, oppoqqina, oʻrtacha husnlik Zaynab qayin onasining tilak va shaʼniga loyiq tavoziʼ — odoblar bilan bitta-bitta bosib dasturxon yonigʻa keldi.
Qayin ona tomonidan «oʻlturing» ruxsati berilganidan soʻng, qisilib-qimtinib tovush chiqarmaygʻina oʻlturdi. Oʻzbek oyimning koʻzi oʻgʻlida. Oʻgʻli boʻlsa choyga non hoʻllab emoqda edi.
Bir-ikki qayta xoʻmrayib-xoʻmrayib oʻgʻligʻa qaradi-da, uning koʻzini uchrashdira olmagʻandan keyin, unga soʻz qotishgʻa majbur boʻldi:
— Charlaring ham boʻla qolmadiki, qayin otangni borib koʻrsang. Yoki charlarsiz ham koʻra qolasanmi?
Zaynab koʻzini eriga tikib qoldi. Otabek salqingʻina onasigʻa javob berdi:
— Koʻrsam boʻladir... — dedi va kulimsiragansumon Zaynabka qaradi. Zaynab ham kulgan boʻldi. Shu kich-kinagina kulimsirash Oʻzbek oyimni ancha tinchitdi. Ammo musohaba shuning bilan toʻxtalib, oragʻa yana boyagʻi jimjitlik kirdi. Oʻgʻlining miridan sirini ajratib oʻlturgʻuchi ona yana olazarak ogʻrigʻigʻa yoʻliqdi. Zaynabning koʻzi tez-tez Otabekka tushar, u boʻlsa xoʻr-xoʻr choyni ichar edi. Bu holdan Oʻzbek oyim ich-etini eb, yutkan luqmasining mazasini ham bilmas, qisqasi oʻlturish soʻzsiz, goʻyo tuzsiz va maʼnosiz edi. Bu maʼnosizlik tadbirini koʻrish yana Oʻzbek oyim ustida:
— Kelin poshshogʻa tilla uzuk buyurdingmi?
— Buyurdim. Erta-indin bitib qolar. — Otabek soʻzni choʻzmoqqa yoʻl qoʻymadi. Ammo onasi gapdan gap chiqarib, soʻzga soʻz ulamoqchi edi:
— Tilla chochpopugingiz bor edimi?
Zaynab eriga qaradi va iymanibgina javob berdi:
— Yoʻq.
— Yoʻq boʻlsa olib beraman, — dedi Otabek. Oʻzbek oyim anchagina jonlanib oldi. Tagʻin undan-mundan soʻz urintirmoqchi boʻlgʻan edi, uncha muvaffaqiyatlik chiqmay boshladi. Sutchoydan soʻng qumgʻonda choy keldi. Zaynab birinchi piyolaga quyib oʻrnidan turdi va qayin onasigʻa ikki qoʻllab uzatdi, ikkinchi piyolani toʻl-dirib oʻrnidan turmoqchi boʻlgʻan edi, uni Otabek toʻxtatdi.
— Mundan keyin choy berishda oʻrningizdan turib oʻlturmang, — dedi. — Oʻlturgan eringizdan bersangiz ham boʻladir.
Lekin bu gap qayin onagʻa yoqmadi, eʼtiroz qildi:
— Nega undogʻ deysan, bola. Oʻrindan turib choy berish odamzodning ziynatidir, kelinlarning bor-yoʻgʻi kelinligi ham shunda-ku!
— Sizning uchun ham oʻlturib choy bersin, demayman; ammo bu takallufning menga keragi yoʻq, — dedi va qoʻlidagʻi choyni tez-tez ichib boʻshatdi. Fotiha oʻqub oʻrnidan turar ekan: — Albatta, sizga oʻrnidan turib choy berishi lozim... — dedi va chiqdi. Bu gapni Zaynab chinga hisoblagʻani uchun boshqa narsa payqamagʻan, ammo Oʻzbek oyim boʻzarib qolib darav esiga hindining jodusi kelib tushkan edi.
Shu oʻlturishdan bir soatcha keyin Oʻzbek oyim uyni xolilatib Hasanalini oʻz oldigʻa chaqirtirib kirdi. Hasanali bu chaqirtiriqdan bir narsa ham sezmagan, chunki, xoʻjabekasining ichki sirriga uncha oshno emas; charlar maslahatidir, deb oʻylamoqda edi. Oʻzbek oyim uyning eshigini beklab keldi-da, Hasanalining yaqin-rogʻigʻa oʻlturdi va yarim tovush bilan muddaoni ocha boshladi.
— Endi ish Toshkand domlalari bilan bitaturgʻanga oʻxshamaydi... Oʻylab qarasam, Margʻilonliqning domlasi hindi ekan. Shuning uchun noiloj sani oldimgʻa chaqirtirdim. San ham odamsumon gapimga tushunib, bu toʻgʻrida aqling etkancha zehningni yugirtirgin... Oʻzingga maʼlumki, kundan-kunga margʻilonliqni unutish oʻrniga har soat unga esi boradir. Bu hollarning barchasi oʻsha hindining jodusidan boʻlib, muakkillar Otabekning boʻynidan sirtmoq solib Margʻilongʻa tortadirlar...
Hasanali xoʻjabekasining koʻbdan beri domlaxoʻja bilan sargardon boʻlib yurishini bilsa- da, ammo uning «hindi, sirtmoq solib tortish» kabi soʻzlariga tushunmadi. Bekasining feʼli xoʻyini yaxshi bilgani uchun, yaʼni uning qargʻashidan qoʻrqib tushunmaganligini bildirmadi-da, «qani gapning tegi qaergʻa borar ekan», deb jim, quloq solgʻan boʻlib oʻltura bedi. Ammo Oʻzbek oyim soʻzini haligi erda toʻxtatib: «San shunga nima kengash berasan?» degan savolni berdi.
— Men nima der edim... Siz nimani maʼqul koʻrsangiz shuda, — dedi. Hasanalining tushunmaslik orqasida bergan bu javobi Oʻzbek oyimgʻa nihoyatda yotishib keldi:
— Barakalla, Hasan. Ana shuning ilojini oʻzing qilasan.
— Yaxshi...
— Erta-indin charlar boʻlib oʻtsa, albatta Otabek Margʻilongʻa yugiradir. Shu vaqtda san ham bir narsani bahona qilib birga Margʻilon borasan-da, qaerdan boʻlsa ham oʻsha hindini topasan va nazrini berib yaxshilab qaytartiriq qildirasan...
— Kimni?
— Kimni boʻlar edi, Otabekni-da.
— Nega?
— Tushunmadingmi?
— Tushunish boʻlsa — tushundim... Shunchaki aniqlab olmoqchiman-da.
— Margʻilonliq-ku Otabekni hindi domladan oʻziga bogʻlatib qoʻyibdir. Ana shuni san ham payqab yurgandirsan-ku?
— Payqamagʻan boʻlsam ham ammo maqsadingizga endi tushundim, — dedi kulib Hasanali. — Niyatingiz Otabekni margʻilonliq kelindan sovitish.
— Barakalla, — dedi Oʻzbek oyim, — sovitishgina emas, uning changalidan Otabekni uzil- kesil qutqarish.
Hasanali hayron boʻldi. Chunki xoʻjabekasining margʻilonliqqa munchalik adovati bor deb oʻylamas edi.
— Nega endi?
— Oʻgʻlimni margʻilonliqlarning qoʻligʻa berib qoʻy-mayman-da, axir. Burun Toshkandda xotini boʻlmagʻan boʻlsa — endi bor, mundan keyin andi kelinga bizning muhtojligimiz yoʻq...
— Xayr, endi nima qilmoqchisiz?
— Nima qilishim kundan ham ravshan, — dedi Oʻzbek oyim va tamom qanoat va ishonch bilan boyagʻi maqsadni takrorladi: — Oʻzingga aytkanimdek, Mar-gʻilondagʻi hindi domlaning oʻzidan bir martaba qaytariq qildirsaq margʻilonliqning sir-jodulari botil boʻlib, Otabek oʻz- oʻzidan andini taloq qilib yuboradir...
— Siz margʻilonliq hindi domlaning oʻgʻlingizga qilgan jodusini qaerdan bildingiz?
Oʻzbek oyim bu savol bilan oʻzining kashfidan bir oz shubhalandi-da, ishonchsizroq qilib:
— Oʻzim bildim, — dedi.
— Oʻzingiz qayoqdan bilasiz, axir birav aytkandir sizga?
— Oʻz aqlim bilan topdim.
Hasanali oʻzini tutolmay kulib yubordi:
— Lekin shunga qolgʻanda aqlingiz bir oz yanglishibdir...
— Nega?
— Negaki ikki oʻrtada sihirchi hindi ham yoʻq, sihir qildirgʻuchi margʻilonliq ham, Otabek ham sihirlangan emas.
— Nega boʻlmasa Otabek hadeb uylansa ham Mar-gʻilonga oshiqaberadir?
— Buning sababini hali ham bilmaysizmi?
— Bilaman, sihir-jodu quvvati.
— Joduni kim qildiradir?
— Qayin otasi, qayin onasi, qolabersa xotini.
— Yanglishasiz, oyi.
— Nega yanglishaman?
— Sihir-jodu qilishdan ularning maqsadi nima, deb bilasiz?
— Kalvak oʻgʻlimning aqlini oʻgʻirlab, pulini emakchilar.
— Pulini emakchilar? — deb kuldi Hasanali. — Margʻilonlik qudalaringizning davlati oldida biznikini yoʻq, desa boʻladir. Undan keyin men yaxshi bilamanki, ular Otabekka uch pullik ham roʻzgʻor qildirmaydirlar. Buni oʻzim yaxshi bilganimdek oʻgʻlingizning oʻzidan ham «ularning roʻzgʻor qildirmagʻanlaridan juda siqilaman» degan soʻzini necha qayta eshitdim.
Shuni ham yaxshi bilmoq kerakkim, oʻsha jodugor qudalaringiz yomon kishilar boʻlgʻanlarida Otabekni Toshkanddan uylantirish siz oʻylagʻancha qulay ish boʻlmas edi. Oʻgʻlingizning Margʻilon borgʻandan soʻng vaʼdasidan aynaganini albatta hojidan eshitkan boʻlsangiz kerak...
Oʻzbek oyim engilayozgan boʻlsa ham, ayniqsa Hasanalidan til qisib qolgʻusi kelmas edi.
Goʻyoki shuncha oʻtkan gaplarga qiymat bermagandek:
— Men buning sirrini endi xoʻb bilib oldim, — deb qoʻydi.
Hasanali kuldi.
— Bilsangiz ham yanglish onglabsiz, chunki buning sirri siz oʻylagʻancha emas.
— Qandogʻ?
— Oʻgʻlingizning har zamon Margʻilongʻa oshiqmogʻi... ayniqsa bu gal qayin ota, qayin onalaridan andisha qilibdir. Undan keyin...
— Undan keyin?
— Undan keyin katta keliningiz oʻgʻlingizning koʻz ochib koʻrgani.
— Koʻz ochib koʻrgani? — dedi Oʻzbek oyim va isteh-zolanib kuldi. — Zaynab oʻsha margʻilonliqcha boʻlmapti, degin?
— Men qayogʻdan bilay... Ehtimol oʻgʻlingizcha shundaydir...
— Oʻzing ularning ikkisini ham koʻrgansan, indallo soʻzla: ulardan qaysi birisining husni ortiq?
Hasanali bu savol qarshisida nima deb aytishka bilmay qoldi...
— Muhabbat degan narsa husnga qaramaydir.
— Qaraydirmi, yoʻqmi, sandan uni soʻrayotqanim yoʻq. Qaysi birisi koʻhlikrak deb soʻrayman?
Hasanali qiynaldi va gapni boshqagʻa chalgʻitish uchun:
— Endi maslahat nima boʻldi? — deb soʻradi.
— Oldin soʻzimga javob ber-chi, er yutkur!
— Savolingiz qiziq, nima deb javob berishga hayronman... Toʻgʻrisini aytaymi?
— Toʻgʻrisini!
— Toʻgʻrisini indallo soʻzlasam, — dedi va qiynalib toʻxtadi, — har bir gulning isi oʻz yoʻligʻa.
— Toʻgʻrisini deyman!
— Anuv keliningizning oʻlsa oʻligi ortiq...
— Gapirma-gapirma, — dedi Oʻzbek oyim, — boshda shu margʻilonliq balosiga oʻzing sababchi boʻlgʻanmisan, hali ham oʻshaning tomonini olib soʻzlaysan! Sandek soqoli uzun, aqli qisqadan kengash soʻrab oʻlturgʻan men ham ahmoq! Hasanalining chalgʻitishi va hayron boʻlishi Oʻzbek oyimning tabiʼatini yaxshi bilgani uchun edi. Ul oʻz xohishiga teskari kelgan haqiqatni koʻrmaydirgan qiziq bir tabiʼatka molik edi.
— Oʻzingiz toʻgʻrisini soʻzlatib, tagʻin nega mendan xafa boʻlasiz, oyi, — deb muqobala qila boshlagʻan edi, Oʻzbek oyim yana gurullab ketdi:
— Boʻldi-boʻldi... tuzingni ichib, tuzligʻingga tupurganni xudoy koʻtarsin, — dedi.
Hasanali xoʻjabekasining qargʻish va koyishi ostida kula-kula uydan chiqdi.
Bu musohaba koʻrinishda Oʻzbek oyimgʻa uncha oʻzgarish bermagandek sezilsa ham, lekin ruhan uni ancha boʻshashdirgʻan edi.

* * *
Shu gapdan bir hafta chamasi keyin va charlar kutishning oʻn beshinchi kunlari edi. Otabek meh-monxonada toqchadagʻi kitoblar orasidan qandaydir bir kitobni axtarar ekan, Hasanali uning yonigʻa kirdi.
— Panjshanba kun charlar emish, xabarini berib ketdi.
Otabek kitoblardan birini sugʻurib oldi va varaqlar ekan, «charlari ham qursin», deb qoʻydi. Koʻnglidan kechirdi: — «Bu kun dushanba boʻlsa, tagʻin orada toʻrt kun bor».
— Mana bu xat ham sizga emish, — dedi-da, Hasanali unga bir maktub uzatdi, — boya birav berib ketkan edi, — dedi va shoshib-pishib qazo boʻlayozgʻan asr namozini oʻqush uchun joynamoz yozdi. Otabek maktubning unvoniga koʻz tashladi: «Toshkandda... mahallasida turgʻuchi Otabek Yusufbek hoji oʻgʻligʻa tegsin». Kim tomondan yozilgʻanligi unga maʼlum boʻlib, qoʻlidagʻi kitobni toqchagʻa qoʻydi va shosha-pisha xatni ochdi.
Katta qogʻozda tussizroq siyoh bilan yozilgʻan uzun bir xat. Uning koʻzi yozuv ustida suzdi.
Suzgan sayin negadir uning tusida ulugʻ bir oʻzgarish, vujudida bir titroq voqiʼ edi. Bu xat unga soʻyinch berar edimi, dahshatmi oʻzidan boshqagʻa majhul edi. Shu majhul oʻzgarishlarning soʻng chekiga borib etkandan keyin xatdan koʻzini oldi va ixtiyorlikmi, ixtiyorsizmi, haytovur bor tovshicha «qoʻrqutmoqchi!» deb yubordi. Bu soʻz bilan Hasanali ham nari-beri namozini bitirdida, joynamozdan burilib qaradi:
— Nima gap?
— Hech gap yoʻq, — dedi Otabek va esankirash vaziyatida unga qaradi:
— Qoʻrtqutmoqchi, dedingiz-ku, xat kimdan?
— Xatmi? — dedi va shuning ila bir oz esini oʻziga yigʻib olgʻandek boʻldi, — xat keliningizdan... Qoʻr-qutmoqchi boʻlib baʼzi bir kinoyalarni yozibdir...
Bu gapni aytkandan soʻng xatni buklay berdi. Ha-sanali fotiha oʻqub Otabek yonigʻa keldi.
— Kinoyalar yozishi kechikkaningiz uchundir, — dedi. Otabek tasdiq ishorasini bergandek bosh silkib qoʻydi.
— Ayniqsa shu gal kechikishingiz bechora kelinga ogʻir tushib kinoyalar yozishgʻa majbur boʻlgʻan, — dedi Hasanali: — Anigʻi ham bechoraga juda ogʻir, «kundash— xotin zotining oʻlumi» deganlar. Endi, nima boʻlgʻanda ham orangizda oz qoldi, charlarni oʻtkaza joʻnaysiz-da. Otabek javob bermadi, chunki Hasanalining keyingi soʻzidan rizo boʻlmagʻan edi.
Hasanali uni tinchitish uchun: — Agar koʻnglingiz tinchimasa, — dedi kulib, — siz ham kinoyalik bir xat yozib beringiz. Xat keltirguchi ertaga xabar olib oʻtishini bildirgan edi.
Otabek bu soʻzdan bir oz jonlangʻandek boʻldi. Chunki uning koʻngliga bu kinoyalik maktubni joʻrttaga yozilgʻan boʻlgʻanligʻi kelib tushgan edi.
— Bu gap toʻgʻrimi? — deb soʻradi.
— Toʻgʻri. Ertaga erta bilan kelib, xat boʻlsa olib ketmakchi edi.
— Yaxshi, — deb kulimsiradi Otabek, — ertalab kelsa xat beraman.
Hasanali mehmonxonadan chiqgʻach, oʻzini toʻxta-tib olgʻani holda ikkinchi qayta xatni koʻzdan kechirdi:
«Vafosizga. Men oʻzimning bu maktubimni koʻz yoshlarim bilan yozaman. Negaki hozirda manim yolgʻiz koʻz yoshlarimgina emas, butun borligʻim siyohdir. Men endi ogʻizlardagʻi «vafo» soʻziga ishonmayman. Chunki men oʻzimning vafosiga ishongʻanim bir yigitdan ulugʻ vafosizlik koʻrdim.
Uyatimdan koʻzlarimni ocholmayman. Negaki eru koʻklar, togʻu toshlar va dunyodagi barcha narsalar manim aldangʻanim uchun kulib masxara qilgʻandek qaraydirlar... Bu kunimdan, bu hasratimdan qutilish uchun oʻzimga ajal chaqiraman. Lekin ajal ham men shoʻrlikdan nafratlangandek, goʻyo ul ham menga vafosizlik qiladir.
Begim, garchi achchigʻlansangiz ham aytishka majburman: sizda vijdon, insof, rahm, vaʼda, vafo, yaxshiliqni bilish, boring-chi, odamgarchilikdan hech gap yoʻq emish. Bilʼaks siz:
hiylakor bir tulki, ogʻzi qon bir boʻri, rahmsiz bir jallod, uyatsiz bir yigit! Sizni hiylakor dedim: esingizda bormi, sodda otamni, goʻl onamni qandogʻlar qilib aldadingiz? Yodingizda bormi, shamʼ yonida meni aldab aytkan soʻzlaringiz, bergan vaʼdalaringiz, «manim orzum» deb qilgʻan xitob-laringiz, toʻkkan koʻz yoshlaringiz?.. Bas, bu hiylalar, bu makrlar sizdan boshqa kimda topilsin?
Sizni ogʻzi qon bir boʻri dedim: chunki sizda rahm yoʻq. Siz oʻzingizning zaharlik tishlaringiz bilan mazlumlar koʻksini, bayovlar bagʻrini chok etasiz; yangi ochilgʻan gullarni, endi bosh tortqan lolalarni vaqtsiz soʻldirasiz, ochilib bitmay oʻldirasiz! Sizni uyatsiz dedim: ilgarigi vahshatingiz bilan oʻzingizning haqqingiz bitkanligini bilaturib ham yana uyalmay-qizarmay vijdonsizlar amrini berasiz va uyatsizligʻingizni yana bir qat ortdirasiz! Men sizning baʼzi bir daʼvolaringizga hayron qolaman: otam Toshkandda ekan chogʻda bu gapni aytishka uyalgʻan emishsiz... Goʻyo buning ila nomuslik boʻlib koʻrinmakchisiz shekillik?! Onam baʼzi vaqtlarda:
Yangi yor topqanda doʻstlar, eskidan kechmoq kerak, Eskini oʻlgan sanab, latta kafan bichmoq kerak baytini oʻqub qoʻyar, men boʻlsam ul vaqtlarda buning maʼnosiga tushunmas edim. Ammo... endi bu baytni kimga aytilganiga va uning maʼnolariga xoʻb tushunmakdaman. Tashlandiqliqning soʻng oʻtinchi qilib sizdan shuni soʻrayman: uchunchi yor topqanda ikkinchi bechoraga ham shunday uyatsizlik qilinmasa edi. Bu tilagim uchun ajablanmangiz, chunki, «pichoqni oʻzingga ur, ogʻrimasa oʻzgaga sol», deydirlar.
Sizga yangi yor, menga uyatsizlikning qurboni boʻlish muborak. Kumush emas, Tuproqbibi yozdim. 17-javzo, 1265-inchi yil Margʻilon».

Xiyonat
Qutidorning Toshkanddan yolgʻiz qaytib kelishi Kumushni ancha entikdirgan edi. Ammo Otabekka voqiʼ boʻlgʻan uzr masalasi bir qadar uni tinchitdi. Ishonar-ishonmas shubha va vasvasalardan bir oz aridi: «Ul meni unutmagan, vaʼdalari chin, soʻzlari toʻgʻri... Ul ham meni suyar ekan...» deb burungʻi odati bilan gohi eri-ning yoʻligʻa chiqib kutmakka ham boshladi.
Otasining kelishining sakkizinchi kuni edi. Ul bu kechasi koʻrgan baʼzi bir tushlarini uning bu kun ke-lishiga yoʻydi-da, ertalabdan turib sochlarini eshdi. Sochlari orasidagʻi chigillarini diqqat bilan tarab, jom yonigʻa oʻlturdi. Uning nafis qora sochlari orqa-oʻngiga toʻzgʻib ajib bir manzara berdilar. Sochini qatiqlab va sovunlab yuvgach, onasidan ikkita qilib oʻrdirdi. Oftob oyimning: «Nega qirq kokil qilmaysan?» deb soʻrashigʻa: «Qizingiz endi qizlik davridan oʻtib, kelinlik davriga kirdi. Qizingizning mundan soʻng kuyavingizdan boshqa sovchilari ham yoʻq», deb kuldi. Ammo bu ikki oʻrim soch qirq kokiliga qaragʻanda juda ham oʻziga kelishib tushib, unga yana bir qayta ulugʻvorliq va oliyliq bagʻishladilar. Sochini oʻrdirgʻandan keyin uyiga kirdi-da, ki-yimlar taxlangan toqcha yonigʻa toʻxtadi. Ravoqliq toqchada uning oʻn besh chamaliq asl koʻynaklari uyulgan edi. Sariq rupoh atlasini kiyishka chogʻlab koʻrgan boʻlsada, biroq koʻynakni olgʻan erida bu fikridan qaytdi. Qizilni... koʻkni...
olma gullini... qisqasi qaysi birisini kiyishka taraddudlandi. Koʻynaklar ichida oʻziga yarashmaydirgʻani yoʻq: oq olma uchun bargi ham, guli ham bir... Uning oʻziga sariq atlas xush kelsada, biroq hozir oʻz xohishini bir yoqqa qoʻyaturib Otabek koʻnglicha kiyinishka qaror berdi. Chunki Otabek koʻpincha qora koʻynak kiyishka qistar edi. Sovsar guli qora atlas koʻynagini kiyib, boshigʻa zangor shohi roʻymolini soldi va marvarid koʻzlik kichkina oltun halqani qutidan olib qulogʻigʻa taqdi. Shu soddagina yasanishdan soʻng, ikkinchi toqchada tirogʻliq turgʻan koʻzgi yonigʻa bordi. Koʻzgi ichidan toʻzgʻib, chuvalib koʻringan soch tolala-rini toʻgʻrilab oʻzini kuzatdi. Koʻzgi ichidan koʻringan malak oʻz egasini ham kayflandirib sekingina iljayib qoʻygan edi, narigi yoqdagʻi fitnai davron ham sadafdek oq tishlarini yoqut kabi irinlari orasidan koʻrsatkandek boʻldi. Bu husnga otaliq vazifasini oʻtagʻandek koʻringan latif burni yonidagʻi qora xolini tabiiyligʻigʻa ishonmagʻandek qashib koʻrdi va koʻzgi yonidan joʻnadi. Joʻnar ekan, «...chiroylik boʻlsa ham menikidek xoli yoʻqdir», deb koʻnglidan kechirdi.
Kechki olov vaqtida tashqari hovlisida u-buga ovora boʻlib yurar edi. Bu kungi koʻrgan tushi uni ortiq ishontirgan, shuning uchun Toʻybekaning tashqari havli-da qiladirgʻan yumishini ham oʻzi bajarmoqda, Toʻybekadan suv sepdirib oʻzi er supurar ekan, quloq-lari yoʻlak tomondan eshitiladirgan oyoq tovushlarida edi.
Havlidagi ikir-chikir ishlarni tamomlagʻach, ayvonning oldigʻa oʻlturib tuzatindi, tuzatinar ekan yoʻlakdan yurib kelmakda boʻlgʻan bir oyoq tovshini eshitib yuragi nima uchundir oshiqinib-shopirinib ketdi. Oyoq tovshi ichkariga yaqinlagʻan sayin ul oʻzida titroq aralash bir hol sezar edi. Nihoyat, yoʻlakdagi oyoq tovshi tugalib, Kumush kutmagan joyda paranjilik bir xotin kelib chiqdi. Kumush uzoq bir entikib qoʻydi.
Xotin Kumushka qarab kelar edi. Ul erdan bichib olgʻandek pak-pakana, burni yuzi bilan barobar deyarlik tep-tekis, koʻzi qoqqan qoziq oʻrnidek chup-chuqur, ogʻzi qulogʻi bilan qoshiq solishar darajada juda katta, yuzi qirq yillik ogʻriqlarnikidek sap-sariq, qirq besh yoshlar chamasida bir xotin edi. Kumushbibi oʻziga tomon kelguchi bu dahshatlik xotinni umrida birinchi martaba koʻrar edi. «Nima qilib yuribti bu och arvoh!» deb oʻyladi. Xotin oʻn adimlab uzoqdan yuziga sovuq va tushda qoʻrqarliq bir kulgi tusi berdi. Dimogʻi bilan «qix» etib qoʻydi.
— Xi-xi-xi, aylanay sizdan, poshsha qiz! Mirzakarimboyning havlilari shumi? — deb soʻradi. Kumush «shu» javobini bergandan soʻng oʻzi bilan koʻrishmakchi boʻlgʻan bu xotin oldigʻa ikki adim yurib tilar-tilamas elkasini tutdi. Uning toʻgʻri mavzun qomatiga erdan bichib olingʻan mudhish xotinning qoʻllari zoʻrgʻa etdi-da, «esonmisiz, poshsha qiz» deb soʻrashdi.
Xotin paranjasi bilan ayvonning oldigʻa oʻlturib olgʻach, «uff» deb chayqaldi va «ancha yoʻl ekan, tinkalarim qurib ketdi-ya?» deb shikoyatlandi.
— Mirzakarimboyning havlilari aniq shumi?
— Shu.
— Siz kimlari boʻlasiz boyning?
— Men, qizlari.
— Qix... sizga bersam ham boʻlar ekan, — dedi xotin va yonchigʻidan bir xat chiqardi. — Oʻgʻlim Toshkand bilan Margʻilon orasida qatnab oliq-sotiq qiladir. Bu gal Toshkanddan qaytishida birav unga shu xatni berib, Mirzakarimboyning havlilariga tez etkuzib berasiz, deb iltimos qilibdir. Qix, xi-xi, aylanay sizdan poshsha qiz, qix... Maxtangʻuliq boʻlmasin, oʻgʻlim ham oʻzimga oʻxshash biravning xizmati yoʻlida oʻlib qutiladir: bu kun tush vaqtida Toshkanddan keldi-da, onasi bilan soʻrashishni ham bilmay shu xatni qoʻlimgʻa tutqizdi. «Jon ona, oʻzim yoʻlda juda urinib keldim, sanga adabsizlik boʻlsa ham darrav Mirzakarimboynikini soʻrogʻlab shuni eltib ber, berguvchi tez berasiz deb oʻtingan edi», dedi. Men ham koʻngilchangman, aylanay poshsha qiz, kasaldan yaqinda turganim uchun bir qadam bosishgʻa toqatim boʻlmasa ham savobdan quruq qolmayin, deb surgala-surgala havlingizni soʻrogʻlay- soʻrogʻlay topqunimcha oʻlib boʻldim... qix... — dedi. Kumush xatni xotinning qoʻlidan olib rahmat aytdi va xatning unvoniga koʻz tashladi: «Margʻilon shahrida sokin Mirzakarim qutidor havlisigʻa».
— Yanglishmabsiz, oyi.
— Nega yanglishay aylanay sizdan, poshsha qiz. Ulugʻ dargohlaringizni koʻchadagi har kim bilar ekan, — dedi xotin va yaltoqlanib oʻrnidan turdi. — Endi men ketaqolay, bolagʻinam yoʻldan och kelib, bir qoshiq issiqqa zoriqib oʻlturgandir.
— Ichkariga kiring, choy qaynatayliq.
— Rahmat, poshsha qiz. Anchon icharmiz choy boʻlsa... qix. Bir koʻrgan bilish, ikki koʻrgan tanish, deydirlar...
Kumushbibi xotinni ortiqcha qistab oʻlturmadida, yoʻlakkacha kuzatib bordi. Xotin yoʻlakka burilar ekan qayrilib toʻxtadi:
— Bu dunyoda shunaqa hojat chiqarishlardan topqanmiz, agar Toshkandgami, Qoʻqongʻami otan- gizning xat-patlari boʻlsa oʻgʻlim bajonudil olib ketadi. Shu oʻrtalargʻa kelib qolsam xabar olib oʻtaymi? — deb soʻradi. Kumushning «yoʻq» deyishka ogʻzi bormay «maylingiz, ogʻir kelmasa» deb javob berdi. Xotin yoʻlakka burildi. Kumush ayvon tomongʻa qaytar ekan oshiqib xatni ochti. Xat kichikroq qogʻozda oʻlchavlik soʻzlardan iborat edi.
«Kumushbibi binti Mirzakarimboyga — zavji toshkandlik Otabek Yusufbek hoji oʻgʻlidan.
Otangiz Toshkandda ekan vaqtida men bu ishni ochmoqqa ogʻirsingʻan, toʻgʻrisi uyalgʻan edim.
Maʼlumingiz Toshkanddan uylanganimdan soʻng yolgʻiz boshimgʻa ham Toshkanddan, ham Margʻilondan ikki xotin ushlab turish ogʻirliq qila boshladi. Shuning uchun bu ikki xotinning birisidan kechishka toʻgʻri kelib, nihoyat turmishim uchun engil va orzumga muvofiq boʻlgʻan bir narsaga qaror berdim. Ul ham toshkandlik xotinim bilangina qolib, sizni taloq qilish edi.
Maktubni olgʻan kuningizdan boshlab oʻzingizni mendan begona va nikohimdan tashqari hisoblasangiz boʻladir. Manim bu taloq xatimni albatta shariat peshvolari sharʼiy hisoblab iddangiz bitish bilan sizga boshqa er qilmoqqa ixtiyor bersalar kerak. Otabek Yusufbek hoji oʻgʻli.
13-inchi javzo, 1265-inchi yil, Toshkand».
...Ul bu maktubni oʻzining soʻng tomchi kuchi bilan oʻqub tamom qildi-da, jonsoʻz bir tovush ila «uyatsiz!» deb qichqirdi va erga yiqilib oʻzidan ketdi... Yiqilishda qoʻlidan chiqgʻan qogʻoz parchasi shamol bilan uchib borib boshi yonigʻa tushdi. Yoʻlak panasidan mudhish bashara chiqib bir-ikki qayta unga kulib qaragʻach, yoʻqoldi...
Bozordan qaytqan qutidor erda hushsiz yotqan qizi ustiga dahshat ichida yugurib keldi.
Chakkasini zax erga berib yiqilgʻan va kesak kabi hissiz qizini jon holatda quchogʻigʻa oldi.
«Qizim... Kumush... koʻzingni och!» Ammo Kumushdan javob yoʻq edi. Dahshati yuz daraja ortqan holda Kumushni koʻtarib olib ichkariga yurdi. Uyda Oftob oyim bilan Toʻybeka qiychuv qoʻpordilar. Ayvongʻa yotqizgʻan boʻlsalar ham Kumushni oʻziga keltirish chorasini bilmay, toʻgʻrisi nima chora koʻrishni eslari topmas edi. Barakat bersinki, esi yarim boʻlsa ham Toʻybeka umrida birinchi ish qildi: sovuq suv keltirib Kumushning manglay va koʻksiga sepkan edi, seskanib oʻziga keldi. Hushdan ajralayozgʻan bechoralar bu holdan soʻng bir oz jonlangʻandek boʻldilar. Kumushni sovuq ter bosib bir necha vaqt jim yotdi, shundan keyin ohistagʻina oʻnglanib yotib olgʻach, koʻzini ochdi.
— Nima boʻldi qizim, koʻzingga bir narsa koʻrin-dimi?
Kumush koʻzini yumdi-da, entikib qoʻydi. Javob bermadi. Bu savol otasi tomonidan ham berilgandan soʻng:
— Meni tashqaridan kim olib keldi? — deb soʻradi.
— Men, qizim!
— Yonimda hech narsa koʻrmadingizmi?
Qutidor bu savoldan boshqa gap tushundi:
— Yoʻq, qizim, sen oʻzing yolgʻiz yotar eding.
— Shundoq yo... — dedi. Soʻzining soʻnggʻini aytalmadi.
— Gapur, gapur, qizim.
— Yonimda bir xat bor edi... meni bu holgʻa qoʻygʻuchi shu xatdir, — dedi, bu soʻzni nihoyatda kuchlanib aytdi.
Vaqt xuftanga yaqinlashgʻan edi. Qizining haligi javobi bilan sabrsizlikka tushkan qutidor qoʻligʻa shamʼ olib tashqarigʻa chiqdi va erdan xatni oldi. Qizini bunchalik falokatka solgʻan xatni olgʻan eridan qoʻzgʻalmayoq oʻqub chiqdi. Xat haqiqatan jonsoʻz edi. Qutidorning ham oz qoldikim, hushi boshidan uchsin... Soʻng chekda xoʻrlangʻan va favqulodda chayqalgʻan yuragi bilan ixtiyorsiz «makkor, insofsiz!» dedi. Koʻz oʻnglari qorongʻulanib bir necha vaqt serraygancha qoldi. Yana «yaxshiliqni bilmagan haromzoda» deb qoʻydi. Boya bu xatdan xabarsiz edi. Endi qizining oldigʻa kirib, uning betiga qarash unga juda ham ogʻirlashqan, chunki bu fojiʼaning bosh omili deb oʻzini tanigʻan edi. Borib ayvonning oldigʻa oʻlturdi va boshini qoʻllari orasigʻa oldi. Bu xoʻrlik, bu odatdan tashqari uyatsizlik bechora qutidorni juda ezgan; nima qilmoqgʻa, xoʻrlangʻan, tahqir etilgan qizini ne yoʻsunda yupatishka, bu qora kunlarni qandogʻ qilib oʻtkazishka bilmas edi. Shu holda ne vaqtgʻachadir qoldi. Erining kechikishidan xavfka tushib, Oftob oyim uning yonigʻa chiqqanda ham ul boyagʻi holda edi.
Eru xotin qizlarining yonigʻa kirdilar-da, uning oyoq tomonigʻa oʻtib sekin-sekin oʻlturishdilar. Anchagina bir-bilariga qarashib qolgʻach, Oftob oyim olgʻan taassurotini ichiga yutaberishka chidalmadi-da, yogʻmurdek koʻz yoshini toʻka berdi. Qutidor ham xotinini kutib turgandek koʻz yoshlari bilan soqolini yuvmakka oldi. Koʻzi yumuq boʻlsa ham ularning hozirgi hollarini sezib yotgʻan Kumushningda qaynab chiqgʻan koʻz yoshlari ikki chakkasidan yostiqgʻa oqib tusha boshladi. Shu choqda na uchundir toqchada yonib turgʻan shamʼ ham lip-lip qildi-da, oʻchdi...
Shuning ila bu havlini chin maʼnosi bilan qorongʻuliq bosdi.

* * *
Bu voqiʼaning uchunchi kuni Kumushbibi yillab yotgʻuchi ogʻriqlardek sargʻayib ozgʻan, endigina gʻunchadan chiqayozgan bu yosiman gulni xoin qoʻllarning zahri soʻlitkan, fasod oʻchogʻining uyatsiz mufsidlari husn bogʻining bu yangi erkasini ishongʻan va koʻz tikkan jihati ismidan tahqir qildirib umidsiz bir vujud yoki jonsiz bir haykal holigʻa qoʻygʻan edilar. Uning koʻzlarida doimiy bir maʼyusiyat, arimas bir huzn, har onda bir entikib chayqalish edi. Oftob oyim ham soʻng chekda xoʻrlangʻan esa-da, lekin unga bu xoʻrliqdan burun u-bu bilan qizini ovitish, uning koʻnglini ochib bu sovuq, uyat gapni unutdirish, har holda koʻzining oqu qorasi boʻlgʻan Kumushni birar kasalga chalinmasligʻi yoʻlida tirishish muhimroq edi. Va ikki gapning birida «Ortiq oʻylama, qizim... Esingdan chiqar, endi xafa boʻlgʻaning bilan sira foydasi yoʻq», der edi.
Kumush boʻlsa hushsizlarcha onasining ogʻzigʻa agʻrayar va har qachon maʼyus edi. Kumushning bu holi bechora onaning yuragini uzar, yuz xil vasvasalarga solar edi.
— Kumush, — dedi Oftob oyim tushlik choydan ke-yin, — qaytagʻa togʻangnikiga borib kelmaymizmi?
— Nima qilamiz togʻamnikida?
— Nima qilar edik. Oʻynab kulamiz, qaygʻularingni koʻchaga tashlaymiz.
Kumush onasining soʻziga nima uchundir kuldi va «mayli» dedi.
— Tur boʻlmasa, yuz-qoʻlingni yuvib otlan, xudo oʻlim bersin uyatsiz eringga.
Kumush muloyimgʻina qilib onasigʻa qarab oldi. Oʻrnidan turib Toʻybeka hozirlab bergan obdasta yonigʻa yuvinish uchun oʻlturdi.
Ular tamoman yoʻlgʻa hozirlangʻan edilar, yoʻlak tomondan oʻtkan kun xat keltirgan xotin koʻrindi. Kumushning koʻziga bu xotin ofat kabi koʻrinsa ham, ammo ikkinchi tarafdan ul soʻyindi. Onasini kelguchi xotin bilan tanishdirib, kim boʻlgʻanligʻini soʻzladi.
— Xi-xi, aylanay boyvuchchalardan... Shundogʻ qi-zimnikiga oʻtkan edim, qix ... alvaʼddayn, deb yoʻl ustidan burilib kirdim... deb puchuq xotin soʻzlanib kelar edi. Ona-bola qoʻlgʻa olgʻan paranjini erga qoʻyishgʻa majbur boʻldilar. Xotin Kumush bilan koʻrishkach, achingʻansumon soʻradi: — Ha, aylanay, poshsha qiz, sizga nima boʻldi, juda oʻzingizni oldirib qoʻyibsiz?
Puchuqqa joy koʻrsatib, Oftob oyim javob berdi:
— Bir-ikki kundan beri tobi yoʻq.
— Xudoy saqlasin, xudoy saqlasin, — dedi xotin, — qix... bevaqt kelib sizlarni yoʻldan toʻxtatdimmi... xayr, xudo singlimni yomon koʻzdan asrasin, — deb fotiha oʻqudi.
— Xush kelibsiz, — dedi Oftob oyim...
— Xushvaqt boʻlinglar, aylanay, qix... — dedi xotin va Kumushka qarab davom etdi, — anuv kungi soʻzingiz bilan yoʻldan qayrilib kirgan edim. Ertaga oʻgʻlim Toshkand joʻnamoqchi, otangizning xat-patlari boʻlsa... qix.
Kumush javob berish oʻrniga onasigʻa qaradi. Qizining qarashidagʻi maʼnoga tushungan Oftob oyim «yuboraturgʻan xatimiz yoʻqdir», deb javob bedi. Bu soʻz bilan puchuq xotin gʻilt etib Kumushka qarab qoʻydi. Kumush onasini unga xabarsiz koʻrsatib javob berdi:
— Otamning xatlari yoʻq, meniki bor, ozgʻina kutishka vaqtingiz boʻlsa, yozib berar edim.
Puchuqning kelishidan maqsadi faqat shu yozib beriladirgan xatgina edi. Kumushning oʻtinchi unga moy kabi yoqib tushdi:
— Yozib bering aylanay, poshsha qiz, boraturgʻan joyimdan kechiksam-da, savobi bor-ku, qix... — dedi. Kumush xotindan minnatdor boʻlib uyiga xat yozish uchun kirdi.

* * *
Yuqorida Otabek tomonidan olingʻan maktubning haqiqati mana shu yoʻsun xiyonatning natijasi edikim, biz endi xiyonat qahramonlari bilan oʻqugʻuchini ta-nishdiramiz.

Isitma Orasida
Saratonning ikkinchi kuni... Margʻilonning shimolida boʻlgʻan B... mahallasining kunchiqar tomonida janubga qarab burulgʻan tor koʻchaning yuqorigʻi burchagida otining tizginini ushlagani holda bir yigit kiyimiga oʻlturgan chang-toʻzonlarini qoqar edi. Yigitning uzoqqina yoʻldan kelganligi, uning kiprak va qoshlarigʻa, ham endigina chiqa boshlagʻan soqol-murtlariga oʻlturgʻan toʻzonlardan bilgulik edi. Yigirma ikki yoshlar chamasida boʻlgʻan bu yigit sariq tanlik, ukkining koʻzidek chaqchayib, oʻynab va yonib turgʻan qizil koʻzlik, yuziga parchinlangandek yuza (puchuq) burunlik, manglayi qancha tashqarigʻa oʻsib chiqgʻan boʻlsa, yuzi oʻshancha ichkariga ketkan, qisqasi vaqtsizroq yaratilib qolgʻan bir maxluq edi. Burchakda erdan ikki yarim gazlar yuksalikda kunbotishgʻa qaratib qurilgʻan ikkita koʻrimsiz bir betlik eshiklar yuzlariga yopiq holda edilar.
Maʼlum yigit boshidagʻi qalpogʻini qoʻligʻa oldida, haligi eshiklarning oʻng tomonidagʻisini ochib, oti bilan ichkariga yurdi. Eshik ortiqcha tor boʻlgʻani uchun ot siqilibkina oʻtdi-da, endi uzungʻina usti ochiq yoʻlak boshlandi. Yoʻlakdan soʻng havli edi. Havlining sharq va janub tomonlari buzilib-yorilib yotqan eski xaroba imoratlar boʻlib, havli yuzi turlik axlatlar bilan bulgʻanch, goʻyo yillardan beri tozalanmagʻan, supurgi koʻrmagandek edi. Havlining oʻrta erida pakanagina baliq tut oʻsib, ostigʻa kul va boshqa axlatlar toʻplangʻan edi. Havlining kunbotar tomonida xarobaliqdan ozgʻina berida boʻlgʻan, boyagʻi yoʻlakka tiraltirib solingʻan ikki darichalik bir uy, bu uy qatorida bir ayvon boʻlib, shu-ning ila bu havlining tikkaygan binosining hisobi tamom edi. Bu xonadonning oshxonasi boʻlmagʻani uchun boʻlsa kerak haligi ayvonning bir burchagiga oʻchoq qurulgʻan. Tutunlar bilan ayvon deganimiz qob-qora is, goʻyo ayvon boʻlgʻanigʻa ond ichmakda. Buning ustiga oʻchoq boshidagʻi tovoq-qoshiqlar, togʻora va qozonlar tartibsiz ravishda iflos yotarlar, qozon tevaragida uymalashmakda boʻlgʻan uch-toʻrtta tovuqlar mundagi ifloslikni yana bir qat oshirmoqda edilar. Ayvonning narigi yonidagʻi daricha orqaliq uyga kirilur edi. Uyning yarmisi quruq er — qora shibdan iborat boʻlsada, ammo toʻrida chaqich bogʻlab yiltiramakda boʻlgʻan — kir, yulduz kabi ilma-teshuk jafokash oq kiyiz, ham taxmondagʻi eski sandiq ustiga yigʻib qoʻyulgʻan bir toʻda paxtasi chiqgʻan uvadalar koʻrpa-yostiq otini oʻz ustila-riga olur edilar. Bitta toqchadagʻi cheti uchkan, qoni qochqan uch toʻrtta piyola va bir qora qumgʻonni, ikkinchi toqchadagʻi umrida yuvinib koʻrmagan qora mis barkashni, boʻsh qoziqlar koʻngli uchun osilgʻan bittagina kir dasturxonni tilga olish bilan bu havlining butun jihoz-amloki roʻzgʻorini yozib chiqilgʻan boʻlinur, burchakdagi toqchada qattigʻ non mujib oʻlturgʻuchi sich-qonni koʻrsatib oʻtilmasa, bu uyda boshqa jonliq zot ham koʻrinmas edi. Qarshidagʻi boʻgʻoti tushib oʻrtasi emirilgan, devorlaridan baqa sallasi unib chiqgʻan xaroba binolarning oʻnda-soʻnda koʻrilmada boʻlgʻan eski naqshlaridan va sirlaridan bu oilaning ilgarida davlatlik bir xonadon boʻlgʻanligʻi, ammo bu kunda ortiqcha faqirlikda yashagʻanligʻi onglashilur edi.
Yigit otini tut yogʻochigʻa bogʻlab, uyga tomon yurgan ham edi, burchakdagi xaroba uydan oʻzini tuzatib oʻqugʻuchining qutidor havlisida koʻrgani pakana xotin goʻyo onalarning «ziyondosh albasti»laridek xunuk qi-yofada yigitka qarab yugirib kela boshladi. Xotin yigit bilan eson-sogʻliq soʻrashqach, ikkisi uyga kirdilar. Yigit toʻnini eshib uyning toʻriga irgʻitdi, boshidan qalpogʻini olib qoziqqa ildi. Shundan soʻng, ikkisi ham oʻlturishdilar.
— Qalay, — deb soʻradi xotin, — ishing oʻngidanmi?
— Chakki emas.
— Oʻzi hozir shu erda edi. Eblab kelsa shu edi, deb tashvishlanib oʻlturdi. San kelur oldingdagʻina chiqub ketkan edi.
— Uyga ketdimi?
— Bilmadim, kelib qolsa kerak. Oʻzi ham qatnay-qatnay oʻlayotibdir, kecha qayta kelib- ketdi, qix...
— Nimadan tashvishlanadir?
— Ishni aytkanimdek qilolmasa, hamma mehnat toʻrt pul, deydir.
Yigit kulimsirab olgʻach, soʻradi:
— Oʻzimizning ishlar qalay?
Bu savoldan xotinning yuziga umidsizlik tusi kirdi:
— Bilmadim, doʻstdanmi, dushmandanmi haytovur olding ochilmay turadir, sovchiliqqa chiqmagʻan kunim yoʻq, qix... Yomon qoʻshnini er yutsin; Marayim ku-dingchi boʻshashqandek boʻlgʻan edi, uni ham qoʻshnilar oʻlgur aynatibdilar... Homidboy boʻlsa bu kun unashsalaring ertaga toʻyni boshlaymiz deydir, qix... — Bu soʻzdan yigitning koʻzlari olayib allanechuk tuska kirdi.
— Qaysi qoʻshni ekan, u?
— Qurib ketsin, yomon qoʻshnilar, qix... Man sanga qaysi bir qoʻshnini tutib beray, hammasi ham aynatar emish.
— San manga oʻsha... ni koʻrsatib ber, tobini olib qoʻyay oʻsha onangni...
Ikkisi shu mojaroda edilar. Yoʻlakdan kirishdayoq tutka bogʻlangʻan oʻzining otidan odamning kelganini bilgan Homid ayvondan aylanib kirishka sabri chidamay, darichadan oshib uyga kirdida, yigit bilan quchoqlashib koʻrisha ketdi. Oʻlturar-oʻlturmas Homid undan soʻray boshladi:
— Xoʻ-oʻ-oʻsh, Sodiq polvon, ishlar qanaqa, Toshkandda nima gaplar bor?
— Nima gaplar boʻlsin. Toshkandda tinchlik. Bahona bilan Toshkandni ham koʻrib oldiq.
— Eshigini topa oldingizmi?
— Topdim. Aytkaningizdek, uning eshigini Toshkandda har kim bilur ekan.
— Bulmasa, xatni ham topshirgʻandirsiz?
— Topshirdim.
— Bali sher, xatni qoʻlingizdan kim oldi?
— Bir chol.
— Yuzi choʻziqroq, chakkasi siqiqroq choldir.
— Xuddi oʻzi.
— Xatini ham ololdingizmi? — dedi va sabrsizlanib Sodiqning ogʻzigʻa tikildi. Sodiq yuziga magʻrur bir tus va ovozigʻa muzaffariyat ohangi berib «xatini ham oldim», javobini aytdi. Bu javobdan soʻng Homidning ogʻzining tanobi juda ham qochqan va Sodiqning elkasiga qoqa boshlagʻan edi. Sodiq qoʻynidagʻi xatni olur ekan, ishlatkan hiylasini hikoya qildi:
— Xatni cholgʻa berdim-da, ertaga Margʻilon ketaman, xat bersalaringiz bemalol, dedim.
Chol bir oz oʻylab olgʻandan keyin, hozirgʻa xatimiz yoʻq, sizga malol kelmasa erta bilan bir xabar olib ketmaysizmi, oʻzingiz hozirda qaerda turibsiz, deb soʻradi. Man ogʻir-singʻansumon oʻylanib oldim va xoʻb, dedim, qoʻshxonam uzoq boʻlsa ham bir xabar olib oʻtarman, dedim.
Ishning oʻnglanishiga quvonib, bir kechani choyxonada kechirib, ertasiga vaʼda vaqtigʻa yana bordim, imon topkur otam xatni muzdek qilib tayyorlatib qoʻygʻan ekan, Margʻilon qaerdasan, deb bir ot, bir qamchi joʻnay soldim.
Homid xatni olur ekan, Sodiqning elkasiga qoqib «rahmat, rahmat», deb qoʻydi va: «Biz ham sizning harakatingizda», degan soʻzni ham qoʻshib qoʻydi. Xatni ochar ekan, Homidning yuzida quvonch aralash bir jiddiyat mushohada etilar edi.
«Umidim yulduzi, orzum chechagi, hayotim tiragi Kumushimga! Kinoya va achchigʻlar bilan toʻliq boʻlgʻan maktubingizni oldim. Xatni yozgʻan chogʻingizda tamom bir oʻt ichida, gʻazab dengizida suzgʻanligʻingiz gavdalanib koʻz oʻngimdan oʻtdilar. Oʻtdilargina emas, hatto menga shunchaliq taʼsir etdilarkim, goʻyo malikasining gʻazabiga uchragʻan qul qay darajada es-hushidan ayrilsa, qilar ishidan, oʻylar oʻyidan yanglishsa, maning-da hozirgi holim buning yuz daraja yuqorisigʻa etdi. Toʻgʻrisi zahar olud maktubingizga odamlarcha tushuna olmadim va tushunishka ham luzum koʻrmadim, chunki gʻazab ustida aytilgan soʻzlar aqlli kishilarcha loyiqi muhokama va mutolaa boʻlolmas, gulxandan soʻng alanga hisobini hech bir vaqtda olinmas. Lekin maktubingizning bir oʻrniga nima maʼno berish uchun tamoman ojiz qoldim: «Ilgarigi soʻzingiz bilan oʻzingizning haqqingiz bitkanligini bilaturib ham yana uyalmay, qizarmay vijdonsizlar amrini berib qoʻyasiz-da, uyatsizligʻingizni yana bir qat oshirasiz...» va «Otam Toshkanda ekan kezda bu gapni aytishka uyalgʻan emishsiz», «goʻyo buning bilan nomuslik, uyatchan bir yigit boʻlib koʻrinmakchisiz shekillik?!» Bu soʻzlaringiz bilan nima demakchi boʻlasiz, taningiz sogʻmi? Durust, man otangizga birga ketalmasligimni, charlarni uch-toʻrt kun kutib qolishimni bir necha vaqt aytalmay yurdim va nihoyat otangiz ketishka ruxsat soʻray boshlagʻach, otam orqaliq uzrimni aytirdim, bas, bunda qanday uyatsizlik boʻlsin, gumonimcha isitmangiz qattigʻ ushlagʻan koʻrinadir va bu telbalarcha maktubingizni isitma orasida yozgʻon oʻxshaysiz...» Homid maktubning bu oʻrniga etkanda ixtiyorsiz xaxolab yubordi-da, «voy ahmoq» deb qoʻydi.
Puchuq xotin bilan Sodiq kulib unga qarasalar ham ul iltifotsiz oʻqushida davom etdi:
«Maktubni isitma orasida yozgʻaningizgʻa tamoman qanoat qildim. Shuning uchun sizni ayblashka haqqim yoʻq, ham siz maʼzursiz. Bu kinoya va zaharlik maktubni yozishgʻa sizni majbur etkan, meni hiylakor tulki, ogʻzi qon boʻri, uyatsiz yigit... va tagʻin alla qancha martabalarga mindirilishlarimning bosh omili albatta otangizdan ham eshitkan boʻlsangiz kerak, shu kungacha charlar balosi bilan tutqun boʻlishim orzu-havas qayin otasining ogʻrib yotish shumligidir. Nihoyat sizning achchigʻ xatingiz barakasida bu kun charlar xabari ham kelib qoldi. Siz maning bu xatimni oʻqub, gunohlarimni yarlaqab turgʻan kezlaringizda, albatta man Margʻilon yoʻlida boʻlsam kerak. Onangizning oʻquyturgʻan bayti maning shaʼnimga tamoman teskari, chunki ota-ona orzusi hech bir vaqt yangi yorlik vazifasini oʻtay olmas va hamisha boshqalar-ning orzu-havasi boʻlib qola berar. Siz oʻzingizni tuproq bilan tenglashdirmakchi boʻlgʻansiz, lekin man hozir Kumushka ham qanoatlanmay Oltinbibi deb atamoq fik-riga tushdim...
Borligʻim muhabbatingiz alangasi bilan tutashqani holda zavjingiz Otabek. 26 javzo, 1265-nchi yil. Toshkand».
Maktubning bosh tomonini oʻqugʻanda Homidning yuzida koʻrilgan shodlik oʻzgarishlari xatning oxiri bilan negadir yuvilgʻandek va shodliq oʻrnini chuqur bir mulohaza olgʻandek boʻldi. Bir-ikki daqiqaliq fikrdan soʻng Otabekning «Siz maning bu xatimni oʻqub gunohlarimni yarlaqab turgʻan kezlaringizda, albatta man Margʻilon yoʻlida boʻlsam kerak...» jumlasini koʻzidan oʻtkazdi-da, Sodiqdan soʻradi:
— Toshkanddan chiqgʻaningizga necha kun boʻldi?
— Olti kun.
Sodiqning javobi uning ustidagi yukni tagʻin ham ogʻirlashtirgʻandek sezilib ul boshini quyiga engashtirdi va chuvoq soqolini tuzatib fikrda qoldi. Homiddagi keyingi oʻzgarishdan xabarsiz taxmondagʻi uvadalarni tuzatish bilan ovora boʻlib yurgan puchuq xotin Homidning yonigʻa oʻlturib, xunuk bir iljayish orasida soʻradi:
— Qalay, Homidboy, ishlar oʻngdanmi? Poshshanisaga endi sovchiliqqa boraveramizmi?
Homid umidsizcha boshini chayqadi va salmoqqina qilib javob berdi:
— Ishimiz hali u darajaga etkan emas, biz hozir faqat sovchining yoʻlidagʻi birinchi gʻovnigʻina buzdiq.
Homid puchuq xotin orqaliq Kumushning xatini oldirish bilan oʻzining birinchi martaba yuborgʻan xiyo-natnomasini favqulodda bir muvaffaqiyat bilan natijalanganligini sezib, Otabek koʻkragiga ham qoʻl solib koʻrmak va uning Kumushbibiga boʻlgʻan munosabatini bilib, ham shunga qarab ish yuritmak uchun Kumushning maktubini Sodiq orqaliq Toshkandga yuborgʻan, Sodiq esa oʻqugʻuchigʻa maʼlum maktubni Otabekka topshirib, Otabekning Kumushka yozgʻan maktubini ham olib kelgan ediki, yuqorida bu xat Homid tomonidan oʻqulib oʻtdi.
Otabekning bu maktubi ortigʻi bilan oʻzining Kumushka boʻlgʻan munosabatining hamon eski holida boqiyligʻini eʼlon qilar va oʻzining osonliq bilan raqibka berilmasligini soʻzlar edi. Bu yoʻlda birinchi qadamini muvaffaqiyat bilan bosqan Homid keyingilarini birin- chidek ketishi uchun qaygʻulanar edi. Bu kun-erta Otabek kelar-da, Kumush bilan topishar.
Xiyonat-nomaning oʻziniki boʻlmagʻanligʻini isbot etib, Homidning oʻylagʻan ishini yana keyinga siltar yoki butunlayga Homidning umidini uzar — mana bu ochiq, koʻrinib turgan ehtimol emas, haqiqat oldida ul hayron va bunga qarshi tadbir oʻylash bilan garang edi. Ul bu toʻgʻrida uzoq oʻylab turmadi, bir narsaga qaror qoʻygʻan kabi fikrdan koʻzini ochdi va puchuq xotingʻa dedi:
— Jannat opa, bir chilim beringiz-chi, — Jannat opa chilim solish uchun qoʻzgʻalgʻach, Sodiqqa dedi: — Inim Sodiqboy, ishimiz juda xom hali.
Sodiqning qizil ukki koʻzlari oʻynab javob berdi:
— Gʻam emang, aka, xom boʻlsa oʻbdan pishitarmiz, oʻlmasak.
Sodiqning bu javobi Homidning ishonchini moyla-gʻandek boʻldi, toʻppisini boshidan olib namatka tashlagʻach, minnatdorlik ohangi bilan:
— San bilan Jannat opam tirik boʻlsalaringiz pishitarmiz, albatta! — dedi va Jannat opa qoʻlidagʻi chilimni olib takir-tukir qilib pishitdi va shi-gʻ-gʻ-gʻ etdirib sar-xonani sindirib yuborar darajada ichiga tortgʻach, ogʻzidan chiqgʻan pagʻa-pagʻa tutunlar orasida chilimni Sodiqqa uzatib, Jannat opagʻa dedi: — Opa, siz tagʻin bir martaba qutidorning uyiga xat olib boraturgʻan boʻldingiz...
— Qix, jonim bilan aylanay. Sodiq olib kelgan xatnimi?
Homid kuldi.
— Yoʻq, opa, agar bu xatni olib borsangiz, shunchalik qilgʻan ishlarimiz birpul degan gap boʻladir. Ilgarigi gal yozdirib berganimdek oʻz rejamizga muvofiqlab Otabek tilidan yana birini oʻmartirib beraman.
— Xi-xi-xi, aylanay, qix... Man bu ishlarni qayoqdan bilay, Homidjon.
— Albatta bilmaysiz. Lekin mundan soʻng yaxshi bilmogʻingiz kerak, ozgʻina yanglishib ketsangiz ham hamma qilgʻanlarimiz shamolgʻa uchadir, undan soʻng...— toʻsatdan bu oʻrinda Homidning esiga oʻzi-ning bir xatosi kelib tushdi: birinchi gal Otabek tilidan yozgʻan soxta xatini uning qoʻl yozuvini mulohaza qilmasdan yuborgʻan va bu kungacha bu sirni qutidor, Kumushbibilar tomonidan sezilib qolishidan qoʻrqib kelmakda edi. Endi bu ikkinchi soxta xatni yozdirishda garchi hozir Otabekning qoʻlyozmasi oʻz qoʻlida boʻlsa ham yana qoʻrqunchi yoʻq emas edi. Endigi xatni niho-yatda ehtiyot bilan nusxaga qarab yozdirishni koʻnglidan oʻtkazdi- da, yana qaysi toʻgʻridadir uzoq oʻylab olgʻach, Sodiqqa dedi:
— Inim Sodiqboy, sizga ham yana katta bir xizmat bor, basharti...
— Kishining xizmatidan qochqan yigit emasman! Homid Sodiq bilan Jannat opagʻa qarab oldi va: — Shundoqmi? — deb ishonmagʻansumon takror soʻradi, undan ijobiy javob olgʻach, yonini kavlashdira berib: — Jannat opa, — dedi Sodiq horib qorni ochib kelgan koʻrinadir, man ham ertadan beri tomoq egan emasman, biz Sodiq bilan soʻzlashib oʻltursak-da, siz mana shu pulga guzardan chiqib bir chorak et keltirib, shoʻrba qilib bersangiz. — Jannat opa paranjisini yopinib etka ketdi, soʻngra Homid Sodiqdan takror soʻradi:
— Kishining xizmatidan qochqan yigit emasman, deng-chi? — negadir Homid Sodiqning takror-takror: «qochqon odam emasman, sinamasdan xizmatini aytabering», deyishiga ishonmas edi. Nihoyat:
— Basharti sizga buyuradirgʻan xizmatim bu kungacha qilgʻan ishlaringizdan tamoman boshqa va ogʻir boʻlsa-chi», — dedi. Sodiq Homidning maqsadigʻa tushungandek boʻldi va oʻylab turmay:
— Odam oʻldirishmi? — deb soʻradi. Homid Sodiqqa ishonmagʻani holda bir daqiqa chamasi qarab turdi, soʻngra tevaragiga alangʻlab olgʻach, hazil tariqasida:
— Basharti odam oʻldirish boʻlsa-chi? — deb soʻradi.
— Bu kungacha ikkitasini joylashdirdim, uchunchiga oʻtsa nima qiladi? — dedi Sodiq va magʻrur kulib qoʻydi. Bu soʻzdan soʻng Homid ustidagi yukni otqandek soʻlish olib qoʻygʻan edi.
— Man kishining xizmatini unutaturgʻan yigit emasman, — dedi Homid va davom qildi, — Oʻgʻul bola uchun oʻgʻul bolaligʻim, yomon uchun yomonligʻim bor, basharti shu xizmatni bajarib berishni boʻyningga olsang, ond bilan aytamanki, davlatimning yarmisi saniki boʻlsin! Sodiq oʻlturgan joydan qoʻlini Homidga uzatib «qaytmaysizmi?» deb soʻradi. Homid qoʻlini olib «soʻz ham bir, xudo ham bir» javobini berdi.
Shu kunning ertasidan boshlab, Sodiq qutidorning eshik oldi tevaragida Otabekni kutmakchi, ul kelib yoʻlakka kirdi deguncha orqadan borib uning ishini saranjomlamoqchi edi.
Sodiqning fikricha, bu ishni darbozadan tashqarida bajarish muvofiq boʻlsa ham, nima uchundir Homid bunga koʻnmay qutidorning uzun qorongʻi yoʻlagini qulay bilmish edi. Sodiqning «qay vaqtda kelar ekan?» savoliga:
— Albatta, shaharning darbozasi ertalab ochilib, shom bilan yopiladir, gumonimcha ertalab Qoʻqondan chiqsa, asr vaqtlarida Margʻilongʻa kiradir, — dedi va soʻz oxirida orada soʻzlanib oʻtilgan shartni yana taʼkidladi.
— Yaxshi oʻyla, Sodiq. Olam hodis qoʻlgʻa tushib qolsang, soʻroq kezida aybni faqat oʻz boʻyningga olib, oragʻa meni qotishtirmaysan.
— Xotirjamʼ boʻling, Sodiq deganingiz bunday xumsalikni jallodning qoʻlida ham qilmas, azbaroyi xudo.
— Undan soʻng ikkinchi shart: bu sir faqat ikkimiz-ning oramizdagʻina qoladir, oʻzing ham sezgan boʻlsang kerakkim, Jannat opani etka ovora qilishim uni ham bu sirdan tashqarida tutish uchun edi.
— Koʻnglingizni mendan juda toʻq tutabering, aka! Avgʻoni xanjaringizni beraman degan edingiz-a?
— Shoʻrba pishguncha kelturaman, — dedi Homid va ketdi.

Quvlanish
Uchinchi kundan buyoqqa qutidorning eshigi tevaragidan Sodiq ayrilmas edi... hozir kechki soat ettilar boʻlib qolgʻani uchun bu kun ham uning kelmasligiga qaror bergan va ketishni chogʻlar edi, lekin uzoqdan kelguchi birar otliqni koʻrsa balki shu boʻlmasin, deb yana kutib qolar edi. Ahvol bilish uchun boʻlsa kerak, Homid ham otiga qiyshiq minib oʻtib ketdi. Savol nazari bilan qaragʻan edi, Sodiq boshini chayqab javob berdi. Nihoyat qutidor ham kundagi vaqtda bozordan qaytib uyiga kirdi. Vaqt shomgʻa yaqinlashib qolgʻanliqdan bitta-yarimta doʻkonlar ham yopilib, oʻtkunchilar ham siyraksib qoldilar. Shuncha kutkanning oʻn daqiqasi deb boʻlsa kerak, ul hamon shu oʻrtada aylanib yurar edi.
Poyafzal rastasining sharqqa qarab tortilgʻan koʻchasi boshidan bir toʻda yigitlar munga qarab kelar edilar. Boshda ul kelguchilarni tanimagʻan edi, yigitlar yaqinlashib kelgach, oʻzining oʻrtoqlari ekanini bilib oʻnggʻaysizlana boshladi. Oʻzini ulardan yashirish uchun qutidorning yoʻlagini joʻblagʻan ham edi, yigitlardan bittasi: «Bu erda Sodiq nima qilib yuribdir» deb yubordi, ikkinchi yigit «Sodiqboy, Sodiqboy!» bilan chaqirishgʻa tutinib, shuning ila Sodiq burilgʻan joyida toʻxtab qo-lishgʻa majbur boʻldi.
— Nega bu erda tegirmonchining ishsiz qolgʻan eshagidek junjayib oʻlturibsan, Sodiq? — dedi bir yigit. Boshqalar buning soʻziga kulishdilar. Sodiq ham kulgiga ishtirok qilib, yigitlarning yaqinigʻa keldi.
— Biravda ishim bor edi, shuni kutib oʻlturibman.
— Sodiq dedi haligi yigit va Sodiqdan «ha» javobini olgʻach, — burningmi Risolat xolamning rapidasi? — dedi. Yigitlar tagʻin koʻchani koʻtarib kulishib yubordilar.
— Jur, bazmga!
— Qanaqa bazmga?
— Shamshodbekning bazmiga, hali Shamshodbek-ning toʻyidan xabaring yoʻqmi? Jur, Sodiq jiyanim, basharangmi, doʻlda qolgʻan tappimi?
Sodiq ikkilanib javob berdi:
— Man keyinroq boraman.
— Eh xumsa, — dedi yigit va ariqdan sakrab So-diqning yonigʻa oʻtdi. Andijondagi Qaymoqxon ham kelibti, bazmi jamshid desang-chi, jur! — Yigit Sodiqni sudray boshladi.
Boshqalar ham uning orqasidan itara ketdilar. Sodiq oʻrtoqlarining jabri ostida ilojsizgina borsa ham, lekin ikkinchi tomondan kutkanini bu kun ham kelmasligiga qarori ham yoʻq emas edi. Oʻn-oʻn besh otlamdan soʻng oʻrtoqlarigʻa itartirib oʻlturmasdan oʻz ixtiyoricha yuriy boshladi. Koʻchaning janubiga qarab borar edilar. Oradagʻi gʻarbgʻa qarab tortilgʻan koʻchani ham bosib toʻgʻrigʻa oʻta boshlagʻan edilar, uzoq-dan ot eldirib toʻgʻrigʻa kelguchi otliqni koʻrgan Sodiq koʻchaning oʻrtasida toʻxtadi. Haligi mushtumzoʻr yigit uni bir turtdi-da: — «Yur, yur, itbachcha, jinni-minni boʻldingmi?» deb sudray boshladi, boshqalar ham unga toʻrt tomondan chugʻurchiqdek yopishdilar. Shunday qilib «bechora» Sodiqni oʻz xoligʻa qoʻymay koʻchadan anchagina nariga surgab ketdilar. Ular bu koʻchadan oʻttuz-qirq adimlab uzoqlashgʻan ham edilar, haligi uzoqda koʻrilgan otliq toʻriq yoʻrgʻasini qarsillatib katta koʻchaga chiqdi va yigitlar kelgan tomongʻa — shimolga burildi. Sodiq ketar ekan, otliqqa burilib qaradi. Hasanalidan xat olgʻani borgʻanida otxonada koʻrgan qora toʻriq otni tanigʻani on qoʻltugʻigʻa kirib olgʻan roʻdapodan qutilishgʻa tirishib boqdi, lekin uhdasidan chiqolmagʻach, koʻzini yirtqichlarcha chaxchaytirib «it emgan daʼyus!» dedi qoʻltugʻidagʻi jonlik kishanga...

* * *
Uyoq-buyoqdan shom azoni eshitila boshlagʻan edi. Maʼlum otliq qutidorning darbozasida otini toʻxtatdida, oʻng oyogʻini uzangudan uzdi. Shu vaqtda shom namozidan qolmas uchun shoshilishib qutidor ham yoʻlakdan chiqib keldi. Otini koʻchaning oʻrtasida qoldirib, qayin otasi bilan koʻrishmak uchun yugirgan kuyavi oldida namozini ham unutkan qutidor dagʻ-dagʻ titrab toʻxtagʻan edi. Koʻrishmak uchun oʻziga uzatilgʻan qoʻlni boʻsh havoda qoldirib, darbozasi yonigʻa bordi. Bunday muomala oldida Otabekning qanday holda qo-lishi izohka uncha muhtoj boʻlmasa kerak. Ul turgan joyida qoziqdek qoqilib qolgʻan edi. Qutidorning oldigʻa yurishnida bilmas, soʻzlashka ham tili kelmas edi.
— Bu qanday harakat, ota?
Qutidor titroq va hayajonli bir tovush bilan:
— Uyatsizga maning uyimdan oʻrin yoʻq, uyatsiz bilan soʻzlashishka ham toqatim yoʻq...
Boringiz, ma-ning eshigim yonida toʻxtamangiz! — dedi-da, oʻzini ichkariga oldi va darbozani yopib shildir-shildir zanjirini bogʻlay boshladi...
Otabek esini boshigʻa yigʻib, mixlangʻan eridan qoʻzgʻalgʻanda shom namozi oʻqulib bitkan, kishilar uylariga qayta boshlagʻanlar edi. Ul moshinavori kelib otigʻa mindi va «chuh» dedi, lekin ot qoʻzgʻalmadi. Ikki-uch qamchidan soʻng tolgʻa bogʻlangʻan tizgin shart etib uzilib ketkach, boya yurib ketkan otini oʻtkunchilardan bittasining bogʻlab turgʻanini esladi. «Chuh» dedi. Ot koʻchaning sharqigʻa qarab ketdi.
Bu ketishda uning hushi oʻzida deb aytish qiyin, shuning uchun otning boshini qayoqqa qarab solgʻani ham belgulik emas, ehtimolki unga hozir ot yursa bas boʻlgʻay. Ot koʻchaning ayrilishigʻa etib «endi qayoqqa yuramiz» degandek toʻxtagʻan edi, egasi yana «chuh» deb javob berdi. Ot shimolga qarab burildi. Bu koʻcha bilan uzoq yurgach, oltinchi faslda oʻqugʻuchi bilan ta- nishdirilgʻan B... mahallasiga chiqib, ot yana qay tomonga yurishni soʻrab toʻxtadi.
— Chuh.
Ot koʻchaning sharqigʻa yurib oʻqugʻuchigʻa maʼlum burchakdagi ikkita eshikdan ham yana shimolga burib, tor koʻcha boʻylab uzoq ketdi. Vaqt xuftanga yaqinlashib qolgʻanliqdan qorongʻi oʻbdan tushkan edi. Ot oʻzining bu galgi toʻxtashida egasining chuh-chuhiga ham sirt berib turib oldi va Otabek koʻzini ochib yoʻl qarashgʻa majbur boʻldi. Otning tor koʻchaning nihoyatiga etib yoʻlsizlikdan toʻxtalgʻanini onglagʻach, oʻtkan ishlardan oʻziga hisob bera boshladi. Qayin otasi eshigida otini yoʻlga solgʻanini bir oz eslasa ham boshqasini bilmas edi. Har holda Margʻilonning chetrogʻidagi boshi berk koʻchada va katta bir darboza yonida turgʻanligʻini tushundi. Otning boshini burishni-da, burmasni-da bilmay bir oz oʻylab toʻxtadi. Ul oʻylab turgʻanda darboza ichkarisidan ikki kishining xayrlashib ajralishqanlari sezilar edi.
Ichkaridagi oyoq tovushi darbozaga yaqinlasha bergach, ul chiqgʻuchigʻa xalaqit bermas uchun otining boshini chetka burdi. Otabek toʻxtagʻan oʻrin toʻrt tomondagʻi imoratlar bilan oʻbdan qorongʻi, shuning uchun darbozadan chiqgʻuchining faqat boshidagʻi oq sallasidan oʻzgasi koʻzga ilinmas edi.
Chiqgʻuchi darboza yonida turgʻan otliqdan choʻchibmi va yo oʻzichami soʻradi:
— Kim otda turgʻan?
— Man, — dedi Otabek va oʻzining mantiqsiz javobidan oʻngʻaysizlanib tuzik javob berishka ogʻzini joʻblagʻan ham edi, chiqgʻuchi «siz kimsiz?» degan savol bilan uni toʻxtatib qoʻydi.
— Man... bir musofir gʻarib, — deb javob berdi-da, negadir tomishka intilgan koʻz yoshisini kuch bilan toʻxtatib qoldi. — Margʻilongʻa shom vaqtida kirgan edim, koʻzlagan joyimni topolmay adashdim...
— Qani boʻlmasa, juring biznikiga, mehmon, — aytkuchining soʻz ohangidan oʻrtoqliq boʻyi kelib Otabekning dimogʻiga ursa ham:
— Rahmat sizga, aka, — dedi, lekin uning bu soʻzi ham oʻrinsiz ketkan edi.
— Oʻzingiz adashdim, dedingiz-ku, tagʻin qayoqqa bormoqchi boʻlasiz?
— Sizga ogʻir kelmasa...
— Ogʻirligʻi yoʻq, yuringiz, — dedi va oldingʻa tushib Otabekka yoʻl boshladi: — Man ham sizga oʻxshagan bir gʻarib.
Otabek kishi orqasidan ketdi, oldinma-keyin soʻzlashmasdangina koʻchaning oyogʻigʻa qarab borar edilar. Anchagina yurgach, boshlovchi «otingizga ham joy bor», deb qoʻydi. Otabek javob bermadi. Shu koʻyi soʻzsizgina koʻchaning burilishiga etdilar-da, kishi Otabekni toʻxtashgʻa buyurdi, oʻzi shoshilib oʻqugʻuchigʻa maʼlum Jannat opa eshigining chap tomonidagʻi ikkinchi eshikni ochish uchun qulfni timiskiladi. Eshikni ochishi bilan:
— Otdan qoʻningiz, mehmon, — dedi otni Otabek qoʻlidan olgʻach, — siz xurjiningizni olib yoʻlakdan toʻgʻrigʻa kiraberingiz, — dedi. Otabek xurjinni koʻtarib eshikka kirdi, usti yopiq qop-qorongʻi yoʻlakdan oʻtib kattagina bir havliga chiqdi va xurjunni havlining oʻrtasigʻa eltib qoʻydi. Kishi otni burchakdagi usti yopiq oxirgʻami, sufagami bogʻlagʻach, kelib xurjinini oldi.
— Qani ayvongʻa, — deb yoʻl boshladi. Kishi Otabekni oʻtquzgʻach, tokchadan sopol lagan bilan qovuqni olib chaqmoq surtdi. Shamʼ yoqildi. Bu kishi qirq yoshlar chamaliq, qonsiz yuzlik, siyrakkina soqollik, qoʻy koʻz, koʻb vaqt madrasa riyozatini chekkannamo, qotma, uzun boʻylik bir odam edi. Ayvonning polos va asboblarida uncha boyliq koʻrilmasa ham puxta, ozoda, chirk yuqturilmagʻan yoʻsunda yigʻishtiril-gʻanligʻidan egasining rind tabiʼatlik ekaniga shahodat bermakda edi. Ayvonning soʻl tomonida koʻrilgan bir eshik ila uymi, hujrami, borligʻi bilinar edi.
Uy egasi Otabekni yaxshilab koʻz ostidan oʻtquzgʻach, soʻradi:
— Qorningiz albatta ochdir, mehmon? — Otabekdan javob kutib turmay oʻzi hukum ham berib qoʻydi. — Yoʻl bilan albatta ochiqqansiz, savzi-piyoz va goʻshtlarim hammasi tayyor, faqat oʻchoqqa olov yoqsam, xolos, oʻzim ham hali xoʻrak qilgʻanim yoʻq, koʻb emas ozgʻina, bir chimdimgina qilaman. — Otabekning uzriga quloq bermay oshgʻa urnashka oldi. Otabek endi oʻtkan ishlarni koʻz oʻngidan oʻtkuza boshlagʻan edi. Bu kungi besh daqiqa orasida boʻlib oʻtkan voqiʼani hech bir yoʻsun bilan miyasiga sigʻdira olmas, chindan boʻlgʻan ish deb oʻylashgʻa aqli bovar qilmas edi.
Lekin quloqlari ostida hozirgʻina aytilgan «Uyatsizga maning uyimdan oʻrin yoʻq... Boringiz, eshigim yonida toʻxtamangiz!» soʻzining sadosi qanday boʻlsa ham unga bir haqiqatni ochiq soʻzlar va nafsida sezilgan xoʻrlanish va hayajon buni tasdiqlar, bugina emas yuziga yopilgʻan darboza- ning, shildir-shildir qilib bogʻlangan zanjirning sadosi ham bu haqiqatni taʼkidlar edi.
Bundan soʻng Kumushning zaharlik muammo maktubi bir sidira koʻz oʻngidan oʻtib ketdi.
Maktubdagi tushunishi qiyin boʻlgʻan nukta va ishoratlar yana bir qayta zahar sochib oʻtkandek boʻldilar. Lekin bularning barchasini yigʻib ochiq-oydin bir natija chiqarish kuchidan ojiz, goʻyo isitma vaqtida boʻlaturgʻan tuturiqsiz, bogʻlanishsiz alji-bilji holatni kechirib, ishni bir-birisiga bogʻlay bilmas edi. Ammo hozirgi daqiqada unga eng ochiq taʼsir etkan narsa:
«Boringiz, eshigim yonida toʻxtamangiz!» jumlasi boʻlib, toʻlqinlangʻan izzati nafsi hamisha «qora ohu koʻzlarni» koʻrishka oʻrganmish yurak koʻzini xoʻrlik pardasi bilan yashirishgʻa tirishar edi. Voqiaʼn tugʻilib erkalikdagina oʻskan, hayotning dagʻal muomalasidan begona, faqat uning chuchuk soʻzlarinigina tinglab kelgan Otabekka bu xoʻrlik turmishdan birinchi zarba edi.
Shuning uchun Kumushka bagʻishlangʻan yurak tugunini eshilgʻan holda koʻrar, goʻyo marvarid tugilgan harir roʻymol oʻgʻirliqdan soʻng oyoq ostlarida boʻm-boʻsh yotqandek va egasi shu oʻgʻirlangʻan javohirotining alamini chekib turgʻandek edi.
Uy egasi oshgʻa savzi bosib, Otabek yonigʻa keldi, ul boshqa hissiyot va fikrlarini vaqtinchagʻa unutib, oʻzini tetiklikka oldi. Uy egasi Otabek yonigʻa oʻlturar ekan, soʻradi:
— Sizniki qaerda, mehmon?
— Toshkanddan, mulla aka.
— Ismingiz?
Otabek manglayini qashib olgʻach, javob berdi:
— Shokirbek...
— Margʻilongʻa birinchi kelishingizmi?
— Birinchi kelishim...
— Savdo vajhi bilan kelgandirsiz? — uy egasi Otabekning qiyofat va ust-boshidan savdogarga oʻxshat-qan edi.
— Yoʻq... Man asli Qoʻqongʻa kelgan edim, ammo Margʻilonda otam tanishlaridan bittasida ozroq olasimiz boʻlib, shu kishiga uchrashib ketayin, deb Margʻilongʻa oʻtkan edim, — Otabek oʻzining yolgʻon-lashidan oʻngʻaysizlanib bir oz toʻxtab oldi: — bu kishining qaer-da turishi manga ochiq maʼlum emas edi va Margʻilonda boshqa tanishim boʻlmagʻanliqdan va vaqtning kechligidan adashib qoldim...
Uy egasi kuldi:
— Nasibdan qochib boʻlmaydi, Shokirbek; bu kun kechasi menga mehmon boʻlishingiz bor ekan.
Uchra-shaturgʻan kishingizning oti nima?
— Komilboy...
Uy egasi oʻylab turdi-da:
— Bizning bu yaqinlarda bunday kishi yoʻq, ehtimol nariga dahadadir, — dedi va turib oshigʻa qarab ketdi. Otabek oʻzining qip-qizil yolgʻonlashidan vijdoni oldida qizarindi. Ammo ul bir tomondan bunga majbur ham edi, chunki uning qutidor bilan qamalish va oʻlumga hukm etilish tarixi butun Margʻilongʻa mashhur boʻlib, haqiqiy ismini yashirmay aytkanda, ehtimolki boshqa sirlarni ham ochmoqqa toʻgʻri kelar edi. Uy egasi qozon yonigʻa ketkach, ul ham oʻrnidan turib havligʻa tushdi. Ayvonning narigi yoni bilan sharqqa qarab kirilaturgan bir yoʻlak orqaliq bir boqchagʻami, maydongami chiqi-lishini bilib shu yoqqa yurdi va kichikrak bir mevazorga chiqdi. Kechaning qorongʻiligʻi ustiga mevalarning quyuq yaproqlari qoʻshilishib, bu maydon ayniqsa Ota-bekning hozirgi koʻngliga yaqinlashib kelar edi. Uning koʻngil mevasi bu kungi qora voqiʼa bilan qanday oʻralib, yoʻqolib ketgan boʻlsa, bundagi daraxtlar ham oʻz mevalarini kecha rangi bilan boʻyab, yashil yaproqlari ila koʻmgan edilar, yaʼni bunda oʻskan daraxtlar qanday meva beradir — ajratish qiyin edi. Ul shu qorongʻizor bilan qoʻshilishib ketkandek va qorongʻiliqning quchogʻiga kira borgʻandek mevazorning ichkarisiga yuriy bordi.
Va nihoyat butoqlari bagʻrigʻa solinib tush-kan bir daraxtning ostigʻa oʻlturdi va bu oʻlturishda uzoq fursat qotib qolgʻandek harakatsiz edi. Oʻn besh daqiqalardan soʻng ichiga el qamalgʻan puvvakdek ufff etib yuborgach, oʻrnidan turdi. Boqchaning kunbotari bilan xarobazor imoratlarni yonlab yurdi.
Otabek ayvongʻa qaytib kelganda, uy egasi oshni damlab boʻlib ayvonda kutib oʻltirmakda edi.
— Otingizga ozroq johori berib qoʻydim.
— Rahmat, mulla aka, — dedi Otabek, uy egasi nimadir soʻzlamakchi boʻlsa ham oʻnggʻaysizlangʻan sumol Otabekka tikilib-tikilib qoʻymoqda edi.
— Kasbim toʻqugʻuchiliq, Shokirbek, — dedi uy egasi. Otabek soʻzni tugalmaganligini bilib, uning ogʻzigʻa qarab turar edi:
— Doim zaxda oʻlturib ishlaganimdanmi yoki oʻzimning tabiʼatimda zaiflik bormi, ish qilib nima boʻlsa ham koʻp vaqtdan beri bedarmon tortib yuribman,— dedi va davom etdi, — goho koʻkrak ham ogʻrib qoʻyadir. Yaqinlarda tabiblarga koʻrsatkan edim, qoningiz oz, qimiz iching, xoʻrak oldidan maviz istiʼmol qiling, deb kengash berdilar. Ularning kengashi boʻyun- cha uch-toʻrt kun qimiz va maviz isteʼmol qilib boqqan edim, voqiʼan bir muncha foydasi ham maʼlum boʻldi. Sizga buni soʻzlab shuni aytmakchimanki, osh oldidan bir-ikki piyola maviz ichib yuborsam, albatta bunga siz-ning qarshiligʻingiz boʻlmas-a? — dedi va kuldi.
— Qanday qarshiligʻim boʻlsin, siz maʼzursiz.
Uy egasi iljaygan holda hujraga kirib, oʻzining taʼbiricha may emas, bir koʻvacha mavizni olib chiqdi, toqchadan piyola olgʻach, kelib Otabekning yonigʻa oʻlturdi. Mavizni piyolaga chulduratib quyar ekan, mehmonga er ostidan moʻralab kulimsirab qoʻydi.
— Sizning ham ichkaningiz bormi?
— Yoʻq.
Toʻgʻrisi ham Otabek ichkulukdan qattigʻ hazar qilar va bu kungacha mayni oʻziga dushman kabi koʻrib kelar edi. Uy egasi quygan piyolasini simirib yuborgʻach, sezdirmaslik qilib seskanib qoʻydi va:
— Aniq ichmaganmisiz? — deb yana soʻragʻan edi, Otabek boshni chayqash bilan kifoyalandi.
— Qattigʻ uzr boʻlmagʻanda ichmagan ham maʼ-qul,— dedi va ikkinchi piyolani toʻldirar ekan, davom qildi,— lekin bu narsa bir tomondan kishining salomatligiga foyda bersa, ikkinchi jihatdan tiriklikning qaygʻu va alamlarini-da unutdirib turar ekan. Boshimgʻa oʻlguncha unuta olmasliq qaygʻu-hasratlar tushdi, Shokirbek. Ayniqsa keyingi yillarda oʻzimga hech bir qaerdan ovinchoq topolmay, nihoyat shu achchigʻ suv bilan ovinaturgʻan xolgʻa kelib qoldim, — dedi va uzoq tin olib toʻlgʻizgʻan piyolasini oldigʻa qoʻydi. Ikkisi ham bir necha vaqt sukutda qoldilar. Ul ikkinchi piyolani ichkach, Otabekni diqqat bilan kuzatib chiqdi.
— Agar yanglishmasam, siz ham bir oz qaygʻuliroq koʻrinasiz mehmon, bir piyolani ichib yubormaysizmi?
— Rahmat, mulla aka, — dedi Otabek, ammo oʻzida taʼrifi soʻzlanib oʻtilgan narsaga bir ehtiyoj seza boshlagʻan va oʻzini ham maʼzurlar qatorigʻa qoʻyayozgan edi. Uning bu holini uy egasi sezdimi yoki sinab koʻrmakchi boʻldimi, haytovur, uchunchi piyolani toʻldirib Otabekka uzatdi:
— Qoʻlimni qaytarmang, mehmon. Ikkimiz ham maʼzur koʻrinamiz.
Otabek uzrini aytib, piyolani olmay turgʻan edi, ul ham piyolani uzatqancha kulib turaberdi.
— Man mavizni tamom sharʼiy qilib tayyorlayman, tunov kun mahallamizning oxunlari ham halolligʻiga fatvo berib ketdilar.
Otabek piyolani olishgʻa majbur boʻldi. Uy egasining aytkanidek maviz juda ham tiniq, yaxshi chiqgʻan koʻkchoy kabi musaffo edi. Piyolaga uzoq qarab turmay ichib ham yubordi. Och qoringʻa tushkan oʻtkir may vijj etdirib meʼdani qaynatdi-da, tomoq ostini lovullatmoq-qa oldi. Otabekka birinchi piyolani ichirgʻandan soʻng, uy egasi oshni suzishka ketdi.

Baxt Va Baxtsizlik
Oshni suzib keltirgach, mehmonni oshgʻa taklif qi-lishdan burun yana toqchadagi koʻvachani olib bir pi-yolani toʻldirdi va Otabekka uzatdi.
— Iching buni ham, soʻngra oshni eymiz, — dedi. Bu gal uncha qistatishqa toʻgʻri kelmadi, birinchi piyola bilan uning koʻz oʻnglari jimirlashmakka va oʻzida bir engillik his etmakka boshlagʻan va bu ikkinchi piyola goʻyo «meni ichsang tagʻin ham engil tortasan», der edi.
Otabekning ikkinchi piyolasidan soʻng oshgʻa oʻlturdilar. Bitta «don» hazmini ham tasavvur qilmagʻan uning meʼdasi ketma-ket tushib turgʻan luqmalarni eʼtirozsiz qabul qilmoqda edi.
Bunday ishtihoni, ehtimolki, ul oʻz umrida birinchi martaba koʻrgandir. Tomoq orasida uy egasining bergan savollariga yaxshi javob berganidek, oʻzi ham baʼzi soʻzlarni toʻqib yubormoqda, boyagʻi oz soʻzliliklar oʻrnini ezmalik boʻlmasa ham moʻʼtadil bir hol olgʻan edi.
Oshdan soʻng lagan va dasturxonni yigʻishtirib olgʻuchi uy egasiga sarxush va qizargʻan koʻzlari bilan uzoq qarab qoʻydi. Bu qarash unga minnatdorliq va tashakkur qarashi edi. Uy egasi Otabekning yonigʻa ikkita yostiq olib qoʻydi va bittani oʻz yonboshigʻa ham oldi.
— Yonboshlangiz bek, — dedi, boshlab oʻzi yonboshladi. Otabek ham unga ergashdi. Ikkisining orasidagʻi shamʼ el bilan oʻynashibgʻina nur separ, ikkisi ham soʻz qoʻyishqandek shamʼga koʻz tikib qanday oʻygʻadir berilgandek koʻrinar edilar. Bir necha vaqtdan soʻng uy egasi koʻzini shamʼdan oldi va er ostidan Otabekni kuzatkach, soʻradi:
— Uylanganmisiz, bek?
Otabekning kayfi kuchlikmi edi yoki soʻzni onglamay qoldimi, haytovur shu onda javob berolmadi.
— Uylanganman.
Soʻragʻuchi bir oz toʻxtab olgʻach, yana soʻradi:
— Xotiningizga muhabbatingiz bormi?
Otabek bu savol qarshisida garangsib qolgʻandek boʻldi, voqiʼan oragʻa ogʻir savol tushkan edi, bilintirmaslik qilib uflab oldi.
— Muhabbatim yoʻq.
— Yaxshi ekan, — dedi uy egasi. Otabek uning bu soʻziga tushuna olmay, «nega?» degandek qarab turar edi.
— Soʻzimga ajablandingiz shekillik?
— Yoʻq, — dedi Otabek, lekin uning taajjubi uy egasiga ochiq koʻrinib turar edi.
— Balki muhabbat baxtlik kishilar uchun yaxshidir, lekin oʻz tajribamcha, baxtsiz kishi uchun badbaxtlikdir. Masalan, siz agar chindan ham xotiningizgʻa muhabbatsiz boʻlsangiz, oʻzingiz ham iqror qila olasiz: uyga kirsangiz xotiningiz bordek, koʻchaga chiqsangiz yoʻqdek, bas, sizga xotinning ogʻirlik va engilligi birdak. Shundoq emasmi?
— Shundoq, — dedi Otabek, ammo muhabbat toʻgʻrisida soʻzlangan bu soʻzlar uning kayflik koʻzini ocha yozdilar.
Uy egasi davom qildi:
— Men bu soʻzlarni oʻz holimdan chogʻlab aytaman, ehtimolki men yanglisharman, — dedi va uzoq tin olgʻach, soʻradi: — Siz uylanganda oʻzingiz yoqtirib uylandingizmi yoki oradagʻilarning yoqtirishlari bilanmi?
Otabek soʻragʻuchining qanday muddaosi borligʻigʻa tushunmay qoldi.
— Onamning yoqtirishi bilan.
— Barakalla, — dedi uy egasi va, — manimcha, hamma balo oʻzing koʻrib, suyib uylanishda, — dedi va eshitkuchisi kutmagan joyda sukutka ketdi. Otabek bir koʻynakni oʻzidan burun yirtkan kishi toʻgʻrisida goʻyo oʻz sarguzashtining eski tarixini mulohaza qila bosh-lagʻan, qarshisida oʻlturgʻuchini-da, qayin ota eshigidan quvlangʻan kishi deb bilgan edi. Qayin otang sani ham quvladimi, deb aytmasa ham shunga yaqin boʻlgʻan «suygan xotiningiz sizni tashlab ketdimi?» degan savolni berdi. Uy egasi boshini chayqadi:
— Tashlab ketishka — ketdi, lekin oʻz ixtiyoricha emas, — dedi. Otabek bu soʻzdan soʻng buning ham qayin otasi yoki qayin onasi tomonidan zulm koʻrganiga ishongʻan edi.
— Yomon odamning yuzi qursin, — deb qoʻydi, bu soʻz uy egasiga tushunarlik boʻlmadi shekillik, Otabekka savol nazari bilan qarab oldi.
— Ezmalik boʻlsa ham boshimdan oʻtkanlarni soʻzlab beraymi, mehmon? — dedi.
Oʻz sarguzashti bilan farqsizgʻa oʻxshab koʻringan bu hikoyani eshitishka uning ishtiyoqi ortqan edi:
— Siz soʻzlamasangiz-da, men soʻzlatmoqchi boʻlib turar edim.
— Manim sarguzashtimda siz kutkan qiziqliq yoʻq. Lekin shunday boʻlsa ham soʻzlab berayin,
— dedi va yostiqni koʻkragiga qoʻyib olgʻach, hikoyasini boshladi:
— Men oʻzim asli qoʻqonliqman. Ota-onamdan yoshliqda yatim boʻlib, togʻamning qoʻlida oʻsdim.
Yoshim 17—18 larga borgʻandan soʻng oʻz kunim oʻzimga qolib, bir oʻrtogʻimning kengashi bilan bundan yigirma yillar burun Margʻilongʻa kelib, bu kungi ustakorimning otasigʻa toʻquvchiliq hunariga shogird tushdim. Toʻrt yil chamasi qilgʻan xizmatimdan soʻng haligi ustakorga xalfa boʻlib ishlay boshladim. Boshqa yigitlardek ortiqcha oʻrinsiz sarflarim boʻlmagʻani uchun oz zamon ichida uch-toʻrt tilla pullik ham boʻldim. Ishimga ixlos bilan qaragʻanim uchun maning toʻqugʻan ishlarim oʻzgalarnikidan qadrlik yurar va xalq orasida ham otim «usta Alim kichkina» boʻlib shuhratlangan edi. Maʼlumki, bofandalar oldigʻa koʻpincha xotin-qizlar kelib, yangi nusxa qidirib yuriydirlar. Maning toʻqugʻan ishlarim va chiqargʻan nusxalarim hammaga maqbul, ayniqsa xotin-qizlar uchun mashhur boʻlib, har doim toʻquv doʻkonim yonidan xotin-qizlar ayrilmas edilar.
Kunlardan bir kun hali kishidan qochar darajaga etmagan oʻn uch-oʻn toʻrt yoshlar chamaliq doʻndiqqina bir qiz kelib, men chiqargʻan yangi nusxa shohidan soʻradi. Qizning soʻragʻan nusxasi toʻqilib va sotilib ketkan edi. Shuning uchun «yoʻq» deb javob berdim. Qiz koʻzini jovdiratib turib, «maning uchun toʻqib berolmaysizmi?» deb soʻradi. Men qizning yuziga qarab, «mumkin emas opa, bir kiyimlik shohi deb nusxa boʻyash ogʻir», dedim. Qiz soʻzni aylantirib mendan vaʼda olishgʻa tirishar edi. Men soʻz orasida yana unga qarab oldim. Yonimdagʻi xalfalardan bittasi qizgʻa oʻla, «toʻqib bering, usta, opani xafa qilmang!» deb qoʻydi. Uchunchi qarashda oʻzimda qizgʻa qarshi bir yaqinliq his etkan, unga uzoqqina qarab qolishgʻa majbur boʻlgʻan edim.
Garchi qiz aytkan nusxani tayyorlash ogʻir boʻlsa ham qandaydir bir kuch taʼsirida haligi qizgʻa vaʼda berib yuboribman. Ul chiqib ketkach, qanday vaʼda berganimni oʻylab koʻrib, vaʼda kuni kelsa toʻquy olmadim derman, degan soʻzni koʻnglimdan oʻtquzdim, lekin qizning gunohsiz oʻynab turgʻan qora koʻzlari, qizil olmadek taram-taram yuzlari hamon koʻz oʻngimda koʻrinib turar edilar va «maning uchun toʻqib berolmaysizmi?» soʻzi quloq ostimda takror aytilgandek boʻlar edilar.
Bir necha kun shu yoʻsun ikkilanib yurgʻach, niho-yat oʻzimga tushunilmagan bir savq ostida vaʼdamni ifoga ham boshlabman, bir kiyim shohi, deb oʻttuz kiyim boʻlaturgʻan ipakni boʻyash, tanda, arqoq, goʻla mashaq-qatlari koʻzimga hech koʻrinibdir. Vaʼdamdan ikki kun ilgariyoq shohini toʻqib, uning kelar yoʻlini poylar edim, ul kelmas edi. Nihoyat vaʼda kuni ham kelib oʻtdi, kel-madi. Sizga shuni ham aytib qoʻyayki, bir koʻrgan kishingizning tusini albatta uzoq fursat xotiringizda tutolmaysiz, lekin bu qiz toʻgʻrisida man tamom boshqacha holatda boʻldim:
shundoqki, uning qoshini, koʻzini, tusini, qoʻgʻurchoqdek qaddini koʻz oʻngimda tuta-tuta tamom bir yillik bilishlardek boʻlib qolibman. Uning tovush ohanglari qulogʻim xotirasida u daraja yaxshi saqlanmagʻan boʻlsa-da, ammo «maning uchun toʻqib berolmaysizmi?» soʻzini hozirgʻina eshitkandek boʻlar edim.
Vaʼda kunidan uch-toʻrt kun oʻtib ketkan boʻlsa ham hanuz ul kelmas edi. Men uning koʻchasini soʻrab qolmagʻanimdan xafa boʻlar edim. Chunki, shohini oʻzim eltib berishka ham endi hozirlanib qolgʻan edim. Bu kutish kunlarimda na uchundir yonimdagʻi xalfa shogirdlar bilan boʻlaturgʻan muomalalarim ham oʻzgara boshlagʻan, yaʼni soʻzlarim dagʻal va tundlikka aylangan, goʻyo buning ila Alining kekini Validan olar edim.
Nihoyat vaʼdaning beshinchi kuni qiz keldi. Qizni koʻrish bilan men borliq-yoʻqliq holatda qolgʻan, bir necha zamon maning uchun soʻz topish ham qiyinlashqan edi. Qiz shohini soʻramay menga termulib turar edi. Uning minnatdorchiligini faqat shohi bilan olmoq-chi boʻlgʻanim uchun bu hol menga ogʻir keldi. «Nega vaʼdaga kelmadingiz?» dedim. Qiz oʻngʻaysizlanib, gunohkorlarcha koʻzini erga tikkani holda soʻradi:
— Shohini sotib yubordingizmi?
Yonimgʻa qoʻyib oʻlturgʻan shohini qizgʻa uzatdim. Ul shohining orqa-oʻngini agʻdarib koʻrdi va:
«Yaxshi toʻqibsiz», deb menga umidsizcha qarab qoʻydi. Shohini menga berib qoʻlidagi mayda chaqalarni oldimgʻa toʻkdi.
— Shohingiz qancha pullik?
Men javob oʻrniga chaqalarni sanab chiqdim, bitta oltmish pullik tangasidan boshqasi bir pullik, besh pullik zang bosqan chaqalar boʻlib, koʻp vaqtlardan beri yigʻilib kelganligi maʼlum edi. Bergan puli shohining yarim bahosini qoplar-qoplamas boʻlgʻanligʻini aytdim.
— Tagʻin qancha kerak? — deb soʻradi.
— Uch tanga, — dedim. Qizning oʻychan yuzini yana qaygʻu bosdi. Men uning yuzidan katta husndor qizlarda koʻriladigan bir ulugʻliq tomosha qilar edim va uning oʻz vaʼdasiga kela olmagʻanligʻi sirrini onglar edim. Bu yosh farishtani bu holda qoldirishgʻa koʻnglim boʻlmadi va dedim:
— Qolgʻanini qachon olib kelasiz? — Bunga ham tez javob bermadi va javobsizlik bilan yana oʻz holini menga arz qilgʻandek boʻldi.
— Pul topqanda keltirasizmi? — dedim-da, uning javobini kutmay qoʻliga shohini tutqazdim. Qiz menga ishonmay boshlagʻan edi:
— Menga ishonasizmi?
Men ishonch bildirib oʻlturmadim:
— Uyingiz qaerda?
— Ch... mahallasida.
— Kimning qizisiz?
— Sharif miltiqchining qiziman.
— Otangiz qarib qolgʻanmi?
— Oʻlgan. Onam bor.
— Akangiz yoʻqmi?
— Yoʻq. Bitta kichkina oʻgʻul ukam bor.
— Ismingiz nima?
— Saodat.
Shundan soʻng Saodatni shohi bilan joʻnatib yubordim. Saodat maning bu ishimga ishonmaygʻina chiqib ketdi. Xalva shogirdlar: «Tuziksiz-ku usta», deb menga piching otishdilar. Ammo men Saodat uchun har bir ogʻirliqni koʻtargundek koʻrinar edim...
Uy egasi boʻlgʻan usta Alim hikoyasini toʻxtatib, Otabekdan soʻradi:
— Hikoyam uzayib ketdi shekillik, zerikdingizmi?
Otabek uni ortiqcha bir eʼtibor bilan eshitar edi, sarxushchasiga:
— Soʻzlay beringiz, — dedi.
Usta Alim davom etdi:
— Menga uch tanganing ahamiyati yoʻq edi. Ammo Saodat bilan bogʻlanib turishim uchun bu uch tanga ming tanganing ishini qilar edi. Oradan oʻn kunni oʻtkuzib, uch tanga bahonasi bilan Saodatning uyiga bordim. Saodat xolasining uyiga ketkan ekan, onasigʻa oʻzimni tanitib, devor orqaliq anchagina soʻzlashdik: eri oʻlib erkaksiz qolgʻandan, ip yigirib ovqat oʻtkarganidan va qizining kengashmasdan shohi buyurgʻanidan hasrat qilib ketdi; soʻzining oxirida yana bir hafta kutib tu-rishimni iltimos qildi. Bir haftadan soʻng aloqani uzib qoʻyish maning tinkamni quritaturgʻan boʻlgʻani uchun ishni boshqa rejada yurgizmakchi boʻlib aytdim: — Oʻzingiz ip yigirib, kun koʻrib turgan boʻlsangiz, sizga uch tanga emas, uch pul berish ham ogʻir ekan, agarda sizga maʼqul boʻlsa koʻnglimga bir gap keladir, shundoq-ki, siz erkaksiz boʻlgʻaningizdak, men ota-onasiz yolgʻiz yigitman.. Koʻpincha kir yuvdirish va yirtiq-yamoq vajhlaridan qiynalaman. Oʻsha sizdagi pul evaziga bir necha vaqt kir-pirimga qarab, yirtiq- yamogʻimni yamab bersangiz, qandoq boʻlar ekan... Kampir bu soʻzimni mamnuniyat bilan qabul qildi va ertasi kunga kirlarimni olib kelish uchun Saodatni yubormoqchi boʻldi. Shundoq qilib bu kun bogʻlanishni yaxshi asoska qurib qaytdim. Ertasiga Saodat kelib kirlarimni olib ketdi. Uch kundan soʻng yuvilgan kirlarni keltirib, toʻquv doʻko-nimning yonida anchagina qarab oʻlturdi. Men uning kelishi uchun har hafta panjshanba kunini belguladim. Kundan-kun Saodatka qattigʻroq bogʻlana borgʻanimni onglar edim, panjshanbani hayit singari qarshilar edim. Oradan uch-toʻrt hafta oʻtkandan soʻng qoʻligʻa «oyingga eltib ber» deb yigirma-oʻttiz chaqa pul ham berdim. Saodat bilan aloqa qilgʻanimning toʻrtinchi oyida ramazon hayiti keldi.
Fitir roʻza bahonasi bilan Saodat uchun sakkiz tepki xon atlas, onasi bilan ukasiga boʻz koʻynak qilib, Saodatlarning uyiga oʻzim chaqirib bordim. Saodat meni yoʻlakdan qarshiladi va gunohsizcha qoʻlimdan tutib ichkariga boshladi. Men: — Saodat, esingni e-dingmi, onang mendan qochmaydimi?— dedim. Saodat tortishida davom etib:
— Qochmaydi, oʻzi menga ustakang kelsa qochmayman, degan.
Men Saodatning yoʻlboshchiligʻi bilan ichkariga kirdim. Ayvonning oldida Saodatning onasi ip yigirib oʻlturar ekan, qizining qoʻlida begona yigitni koʻrgach, hayron boʻlib qolgʻan edi.
Saodat meni havlining oʻrtasida qoʻyib onasining oldigʻa yugurdi va:
— Ustakam-ku! — dedi. Onasi nari-berida dakanasini tuzatib oʻrnidan turdi. Salom- alikdan soʻng soʻrashdiq. Saodat tegimga koʻrpacha yozdi, men qoʻynimdagʻini olib oʻrtaga qoʻydim.
Fotihadan soʻng bir oz yotsirashib, uyalishib ochilisholmay qoldiq. Soʻngra kampir Saodatning manim toʻgʻrimda aytaturgan soʻzlaridan muqaddima qilib dedi:
— Saodat sizni xudda oʻz akasidek yaxshi koʻradir, tunov kun iroqi sobun olgʻil, deb oʻttuz pul bergan ekansiz. Sobunni olib kelgach, yotib uyqusi kelmadi, voy ustakamdan aylanay, voy ustakamning umrini xudo baxtimga uzun qilsin, deb butun tongni tong otdirib duo qilib chiqdi.
Bu soʻzni kampir soʻzlar ekan, men oʻngʻaysizlanib ketib er ostidan Saodatka qarab qoʻydim.
Saodat qizarib-boʻzarib chetka burilib olgʻan edi. Kampir davom etdi: — Munchalik bizning holimizgʻa qayish-gʻaningiz uchun besh vaqt namozning oldida men ham haqqingizga duo qilishni unutmayman va hafta sayin qilib turgʻan marhamatingizni koʻrib oʻylayman: xudo bandasiga mehribon, holimizning rahmini eb saxovatlik bu yigitni bizga uchratdi deb, koʻnglingizdagi har na tilagingiz oʻziga ayyondir. Siz yatimlarning rahmini esangiz, sizning gʻamingizni oʻzi esin. Kampir bir uflab olgʻach, dedi: — Manglayim shoʻrlik ekan, bolam, Saodatning Qayumjon otliq bir akasi bor edi, yoshi ettiga chiqib, otasi rahmatlik endigina toʻy qilaman deb turgʻanda, qizamiq degan bir falakat kasal bilan ogʻrib dunyodan oʻtdi, buning ustiga Saodatning otasi ham marhum boʻlib bizlarni ora yoʻlda qoldirib ketdi. Loaqal shu bola boʻlgʻanda ham edi, biz bu yoʻsun ogʻir kunlarga qolmasmi edik, deb oʻylayman, — koʻz yoshisini artib soʻzini bitirdi. — Bandasining qoʻlidan kelaturgani oh-vohdan nariga oʻta olmas ekan, bolam!..
Men koʻngil koʻtargan boʻldim:
— Oldingizda yosh boʻlsalar ham qizingiz va oʻgʻlingiz bor ekan, bu kun boʻlmasa ertaga axir siz ham yorugʻliq kunga chiqib qolarsiz, ona, — dedim va kelturgan narsamni kampirning oldigʻa surib: — Shu arzi-magʻan narsani Saodat bilan ukasiga hayitlikka olib kelgan edim, bu aybim uchun albatta mendan koyimassiz, dedim.
— Odamgarchiligʻingizdan oʻrgulay, — dedi kampir va ogʻzigʻa kelgan soʻzlar bilan duo minnatdorchilik qila boshladi. Boyagʻi soʻzdan keyin uyalgʻanicha bizdan uzoq-roqda oʻlturgan Saodat sekingina bizning yongʻa keldi va qogʻozgʻa oʻralgʻan kiyimlikni ochib atlasni oldi. «Bu mengami?» deb mendan soʻradi va javobimni kutib ham turmay yoʻllik boʻzni oldi. «Bu Sayfiga», dedi. Uning orasidagʻi odimi boʻzni koʻrub: «Bu oyimga», dedi. Saodat bu narsalarni juda oddiy qilib koʻrdi va soddacha haligi soʻzlarni aytib qoʻydi. Goʻyo bu narsalarni ilgaridan kutkan edi. Atlasni yaxshilab koʻrib chiqgʻach, yoqtirgʻandek boʻldi, bir menga va bir atlaska qarab turib nimadir aytmakchi boʻlsa ham aytalmadi. Men nima demakchi boʻlgʻanligʻini sezgan edim. Bu orada biz kampir bilan hasratlashib turgʻan edik, ul kelib soʻzni boʻldi:
— Ustaka, — dedi, men qaradim. — Roʻzamisiz?
— Roʻzaman.
— Roʻza boʻlmasangiz choy qaynatar edim, — dedi. Onasi kuldi.
— Choyni hayitda kelganimda qaynatib berarsan, — dedim.
— Hayitda kelsangiz osh ham qilib berar edim, — dedi va onasigʻa qaradi.
— Akangga har narsa qilsang ham arziydir, qizim,— dedi kampir va na uchundir koʻziga yosh oldi, men ham arang koʻz yoshimni toʻxtatib qoldim.
— Boʻlmasa bu kun iftor qilaqoling. — Saodatning bu soʻziga onasi ham qoʻshilishdi. Men uzr aytdim. Lekin haqiqatda esa, Saodat bilan birga oʻlturib iftor qi-lishni koʻngil istay boshlagʻan edi. Uzoq soʻzlashib oʻlturdim, bu uydan chiqib ketkim kelmas, bir soat orasida tamoman ochilib-sochilib ketkan Saodatning bolalarcha qiligʻini koʻrib toʻymas edim. Saodat goh men bilan, goh atlas bilan mashgʻul, boyagʻi uyalib turishini bir yoqqa yigʻishdirib qoʻygʻan, onasi bilan meni kuldirib, ancha-gina koʻtarilib qolgʻan latif koʻkragi ustiga «senginadan aylaniy!» deb atlasni bosib quchoqlar edi. Men boʻlsa goʻyo atlas emas, quchoqlangʻuchi oʻzim boʻlgʻandek kayflanar edim.
Men kampir bilan xayrlashib chiqa boshlagʻan edim, Saodat «Panjshanba kun boraymi», deb soʻradi. Men kampirning oldigʻa qaytib bordim-da, aytdim:— Saodatingizning boʻyi choʻzilib qolgʻan koʻrinadir, mundan soʻng maktabdan boʻshagʻan vaqtida Sayfini yuborsangiz qalay boʻlar ekan va qoʻlim boʻshagʻan kezlarda oʻzim ham kelib turarman, — dedim. Goʻyo kampir ham mendan shu soʻzni kutib turgʻan ekan, hamiyatimga va aqlimga tahsin oʻqudi va qizigʻa qaradi. «Ana, eshitdingmi ustakangning soʻzini, endi vaqt-bevaqt koʻchaga ham chiqaberma!» dedi. Men chiqaturib Saodatka qaragʻan edim, mendan oʻpkalagansumon koʻrindi. Ammo maning bu soʻzim bekorga emas, balki xalfa shogirdlardan baʼzilarining unga yomon koʻz bilan qaragʻanlarini payqagʻanim uchun edi.
Shu yoʻsunda Saodatning onasi ham mendan qochmay qoʻyib, aloqamiz tagʻin ham qattigʻlashdi.
Kutmagan bu muvaffaqiyatim bir necha kungacha koʻzimdagi uyquni ham qochirib qoʻydi. Uch-toʻrt kun goʻyo bu kun-erta Saodatka uylanaturgʻan kabi hovliqib ham yurdim.
Uncha-muncha narsani ayamagʻanim uchun boʻlsa kerak, tez zamonda goʻyo Saodatlar oilasining boshligʻi holini olib qoldim. Jumʼa kunlari masalligʻni koʻtarib Saodatlarnikiga borar, Saodatning qoʻlidan osh qildirib eb qaytar edim. Saodat kundan-kunga oʻsib borar, shu nusbatda husniga husn qoʻshilar va men battar uning maftuni kesilar edim. Shu holda oradan ikki yil chamasi fursat oʻtib ketib, Saodat ham oʻn olti yoshlargʻa etib qoldi. Endi maning oshiqona termulishlarim maʼnosini ongliy boshlagʻan, negadir «aka» deb qilaturgʻan xitob- larnida tark etkan edi. Ikki yildan beri kampirning oldigʻa sovchi kirguzishni oʻylab kelgan boʻlsam-da, ammo nima uchundir Saodatdek qizgʻa uylanish baxtiga erishmakni oʻzimga tasavvur qilolmas edim. Bu toʻgʻrida boʻlgan hamma umidim Saodatning onasidan edi, balki oʻzi soʻz ochar va yokim oragʻa kishi qoʻyar, deb kutar edi. Oragʻa boshlab oʻzim sovchi qoʻyishdan oʻnggʻay-siz- lanar, toʻgʻrisi oʻzimga tushunilmagan bir xavf ostida bu jasoratdan mahrum edim.
Bir kun odatimcha Saodatlar uyiga borgʻan edim. Osh-suvdan keyin kampir Saodatni oʻchoqboshi yumishiga yuborib, menga qarab kuldi:
— Saodatka bir yaxshi joydan kuyav chiqib qoldi. Kecha unashsak unashkundek ham boʻlgʻan edik, biroq sizning maslahatingizni olayin, deb sovchilarni qay-tardim, — demasinmi, ustimdan bir chelak sovuq suv quygʻandek entikdim, qanday javob berishka tilim kelmay qoldi. Uzoq vaqt kesak kabi harakatsiz qolgʻach, kuch orqasida tilimni bazoʻr shu soʻzga harakatlantirdim:
— Joyi yaxshi boʻlsa, oʻylab koʻrish kerak...
Kuyavning kimning oʻgʻli boʻlgʻanligʻini va qanday kasb qilishini sharh qila boshlagʻan edi, sabrim tamom bitdi:
— Undogʻ boʻlsa, kecha sovchilarni bekor qaytaribsiz,— dedim. Kampir manim bu kinoyamga tushunmagʻan edi:
— Kuyavning tegi-taxti menga maʼqul boʻlishka boʻldi-ya, faqat endi ish sizning kengashingizga qarab qoldi, siz Saodatka ota boʻlmasangiz ham lekin otaliqdan yuqori ishlarni qilib kelasiz. Endilikda Saodatni uzatishda ham otaligʻingizni ayamangiz, — dedi.
Bu soʻz bilan yana oʻlganning ustiga chiqib tepilgandek boʻldim.Chayon kabi meni zaharlamakda boʻlgʻan kampirning toʻgʻri soʻzini eshitib turishka ortiq toʻzalmadim-da, ertagacha oʻylab javob berishni aytib kampirning oldidan chiqdim.
Chiqgʻach, oyogʻi kuygan tovuqdek toʻrt tomongʻa yugura boshladim. Epaqalik bir gap esimga kelmas edi. Nihoyat, aqlimni boshimgʻa yigʻib, sirrimdan voqif bir oshnamgʻa kengash soldim.
Ul uzoq oʻylab turmay, ertasi kunga tomonimdan sovchi boʻlib kampirning oldigʻa bormoqchi boʻldi. Lekin butun tuni bilan koʻzimga uyqu kelmay, tikanga agʻnagʻan kabi azoblanar edim va sustligim uchun oʻz-oʻzimni soʻkar edim...
Usta Alim hikoyasini bu erga etkuzgach, shamʼ-ning soʻxtasini miqroziladi va ogʻzini poylab turgʻuchi Otabekdan «zerikmadingizmi?» deb soʻrab olib, davom etdi:
— Sovchini yuborib tinchiy olmadim, ishka qoʻlim bormas va bir joyda toʻxtab turolmas, u erdan turib bu erga oʻlturar, ming turlik xayol bilan dovdir sifatiga kirgan edim. Yuborgan kishim tezda qayta bermagach, bir-ikki bora Saodatlar eshigi yonigʻa borib keldim. Nihoyat, miyam shishib Saodatning uyi yaqinida boʻlgʻan bir yongʻoqning soyasida oʻlturgʻan edim, sovchim chiqib qoldi-ku: yuragim orqamgʻa tortib ketdi. Va oldingʻa tushib yuriy berdim, chunki sovchigʻa uchrashib haqiqatni onglash ham menga dushvor mushkul kelgan edi.
— Shoshma-shoshma, ho, kuyav! — dedi sovchim. Hazilmand boʻlgʻani uchun ishning chappa ketkaniga ishongʻan, uning bu «kuyav» degan soʻzini kinoyaga yoʻygʻan edim, ketaberdim. Ul orqamdan tez yurib etdi:
— Qani, toʻnni esh! — dedi va toʻnimni oʻziga torta boshladi.
— Yuragim yorilishgʻa etdi, hazillashma! — dedim.
Haqiqatan soʻzi chin ekan, ogʻzidan oʻpdim. Jiq toʻlgʻan koʻz yoshimdan ham uyalib turmadim. Sov- chim yoʻl boʻylab kampir bilan boʻlgʻan hikoyasini soʻzlab ketdi: Saodatka bir yildan beri har kun deyarlik sovchilar qatnar, kampir hammasiga ham boshi bogʻliq, deb javob berib kelar ekan. Shuning barobarida maning ogʻzimni poylar yoki kishi qoʻyishimni kutar ekan. Nihoyat, bir tarafini chin va bir tarafini soʻz olish muddaosi bilan kechagi soʻzni menga aytgan va shunga qarab ish qilmoqchi boʻlgʻan. Uzun soʻzning qisqasi kampir-ning javobi: bir qizim emas, yuz qizim boʻlgʻanda ham usta Alimga nazir tortdim — boʻlibdir.
Terimga sigʻmas edim; ikki yillik yurak dardim nihoyat hoziqini topqan edi. Bir necha kun uyalib kampirning oldigʻa bormay yurgan edim, oʻgʻli orqaliq yoʻqlatdi. Bordim. Lekin borishimdagʻi sezgularimni sizga bu til bilan tushuntirolmayman. Men borliq yoʻqliq eshikdan kirganimda, Saodat kir yoyar edi. Meni koʻrgach, qizarinib ketdi va yoyilgʻan kir ortigʻa yashirinar ekan, shahlo koʻzlaridagi sezilar-sezilmas tabassumning farqigʻa bordim.
Kampir bilan uyalishibkina toʻy toʻgʻrilarini soʻz-lashdik. Kampir ortiqcha takalluflar qilishgʻa yoʻl qoʻymasa ham, ammo oʻzim Saodatning koʻngli oʻksimasin uchun toʻyni katta qilishgʻa tarafdor edim. Kampir bilan toʻy va nikoh kunlarini muqim qilgʻach, men ketishka turdim.
Saodat kir yonida menga bir koʻringandan soʻng, qaytib koʻrinmagan edi. A, men boʻlsam yana uni bir koʻrmakchi va oʻziga bir-ikki ogʻiz soʻz aytmakchi edim. Oʻchoqboshida qozon yuvar ekan, toʻgʻri oldigʻa yurib bordim. Ul meni sezmadimi yoki sezsa ham bilmaganga solindimi, haytovur orqasi oʻgurugʻliq engashkan holda ishka mashgʻul edi. Bir oʻrim boʻlib tushkan uzun qoʻngʻur sochi uning harakati bilan qoʻltugʻi ostida oʻynoqlar edi. Anchagina orqasidan tamosho qilib turgʻach:
— Saodat, — dedim. Qaradi. Oʻchoqda yongʻan olov issigʻidanmi yoki uyatidanmi uning yuzi qip- qizil olma edi. Qoʻlidagi sochigʻi bilan oldimgʻa yaqin kelib toʻxtadi. — Eshitdingmi, — dedim.
Yerga qaradi. Uni ortiqcha uyaltirmas uchun eshikka qarab yuriy boshladim-da: — Maylimi? — deb soʻradim. Javob oʻrniga:
— Osh emay ketasizmi? — dedi. Bu uning ikkinchi turlik qilib aytilgan «mayli» javobi edi. Bir bugina emas, qirq yillik qadrdon xotin tomonidan eriga qilinaturgʻan mehribonchiliqning eng lazzatlisi edi. Chiqar ekanman, «Osh emay ketasizmi?» soʻzining kayfiga tamom mas boʻlgʻan edim.
Usta Alim shu soʻnggʻi soʻzlarini aytib bitirar ekan, Otabekning qoshlari chimirilib, goʻyo oʻzining ham shu yoʻsun xotiralarining abadiy qaytib kelmaslik — yoʻqliqgʻa chiqqanligʻini yana bir karra onglar edi. Usta Alim davom etdi:
— Oʻn kun orasida hozirlikni bitirib toʻy qildiq. Nihoyat, Saodat meniki boʻlib, saodatlik kunlarim boshlandi. Saodatka boʻlgʻan muhabbatim bir daraja sizga maʼlum boʻlgʻanliqdan u kunlardagi masʼudiyatimni ham shu oʻlchavgʻa solib bila olasiz.
Rafiqam Saodat chin saʼida edi. Bu yil oʻzimga kutmagan darajada bir kuch va istiqomat ortdirib, toʻy bilan tugalgan boyligʻimni qaytargʻan edim. Turishka Saodatlar uyi ortiq torliq qila boshlagʻanliqdan shu havlini (Jannat opa havlisigʻa ishora qilib) hozirgʻi qoʻshnimizdan sotib olishgʻa muvaffaq ham boʻldim. Qayin onam, qaynim va eru xotin shu havligʻa koʻchib kelib tura boshladiq. Kundan-kunga Saodatka boʻlgʻan muhabbatim oshqandek kasbim ham unumlik boʻla boshlagʻan, uylanishim-ning ikkinchi yili haligi qoʻshnimizdan oʻzingiz koʻrgan boqchani ham sotib olgʻan edim. Uylanishimning uchunchi yili Saodat yuklik boʻldi. Eru xotin birimiz ota va birimiz ona boʻlmogʻimizni oʻylab quvonar edik. Kechalari yotib uyqumiz kelmas edi. Nihoyat, Saodatning oy-kuni yaqinlashdi... — Usta Alim uzoq tin olishdan soʻng davom etdi: — ... yaqinlashdi... lekin abadiy baxtsizlik kunlarim, manhus soatlarim ham yaqinlashdi... — dedi va soʻzdan toʻxtadi.
— Davom qilingiz, — dedi Otabek, usta Alim bir uflab olgʻach:
— Saodat boladan qiynalib uch kungacha azoblandida, toʻrtinchi kuni oʻldi, — dedi.
Otabekning kayfi tarqagʻandek boʻlib, koʻzlarini zoʻraytirib ochdi va oʻzini yostiqdan olib oʻlturgʻach, soʻradi:
— Oʻldi?! Usta Alim koʻz yoshisini artib:
— Oʻldi, — dedi va davom etdi: — dunyogʻa kelib koʻrgan birdan-bir quvonchimdan ayrilgʻan edim. Hayotning hamma umrimga kifoya qilarliq mudhish zarbasini shodliq ichida qarshilagʻan edim. Oylar boʻyincha koʻz yoshimni yomgʻur kabi toʻkdim. Chunki menga bundan boshqa bir ovinchoq qolmagʻan edi. Koʻz yoshlarimning tiyilmagʻanini koʻrgan qayin onam Saodatning vafotining ikkinchi yili meni zoʻrlab uylantirdi. Lekin bu ikkinchi xotin menga Saodat boʻlolmadi.
Haqiqatan saodatim koʻmilgan edi. Keyingi yillarda futurdan keta boshlagʻan qayin onam qizidan yigirma oy soʻng, oʻn bir yoshliq oʻgʻlini menga tashlab dunyodan oʻtdi. Qayin onamning vafotidan soʻng, biylik oʻz qoʻligʻa qolgʻan keyingi xotinim fahsh suratda roʻzgʻorimni toʻzita bosh-ladi. Oʻgʻriliqcha va toʻgʻriliqcha qimorboz akasiga inʼom qilishgʻa kirishdi. Kundan-kunga ishim keyin ketib, ishlaganim roʻzgʻorga uchurvoq ham boʻlmay boshladi. Yomon xotinning shum qadami bilan uyimdan baraka koʻtarilganligini va barcha barakalarimni rafiqam Saodat bilan birga koʻmilganligini onglab, keyingi xoti-nimni taloq qildim. Endi uchunchi yildirki, xotinsiz yashayman va uylanishni ham oʻylab koʻrmayman. Chunki marhuma Saodat bilan kechirgan kunlarimning totli xotiralari menga abadiy lazzat bagʻishlagʻanlaridek, ham achchigʻ-achchigʻ yigʻlatadirlar. Uylanishimga kengash berguchi oʻrtoqlarimgʻa: — Men endi dunyodan oʻtkan kishi, bu kun boʻlmasa ertaga yor qabri ustida yongʻan shamʼda oʻzini halok qilgʻuchi bir parvona, — deyman.
Endigi oʻylagʻanim faqat qaynimni uylantirish, soʻngra... soʻngra yuzni yoruq qilib Saodat quchogʻiga kirish... — dedi va darmonsizlangʻan kabi yostiqqa yonboshladi. Ustaning bu soʻnggʻi soʻzi Otabekni ortiq asarlantirgan, koʻz chuquri bir-ikki qayta yosh suvi bilan toʻlib chiqgʻan edi.
Ikkisi ham uzoq jim qoldilar. Otabek oʻz qaygʻusini butunlay deyarlik unutib qoʻygʻan, qarshisidagʻi erga singibkina yotqan mujassam ishqdan koʻz uzolmay boshladi. Ustaning moziysida emas, holida ulugʻ bir maʼno koʻrar edi. Ammo uning istiqbolida bir boʻshliqdan oʻzga hech gap uchrata olmasa-da, yana ulugʻ bir maʼno koʻrgandek boʻlar edi. Oʻz istiqbolini ham shu ustaniki qabilidan koʻrmakchi boʻlsa-da, buning uchun bir narsa kamdek, etishmagʻandek kelar, ikkinchi usta Alim boʻlish uchun bir «oʻldi» soʻzigina oradan topolmas edi. Keyinroq bu «oʻldi» soʻzini qoʻshqan bilan ham usta Alim boʻlish qiyinligʻini onglay boshladi, chunki Otabek Kumush tomonidan soʻkilgan va tashlangʻan edi. Holbuki, Saodat soʻkmagan va tashlamagʻan, balki eri-ning bir gunohi sababidan yosh umrini xazon qilgʻan va usta Alim qayin otasi tomonidan hayvoncha quvlanmagʻan... va qayin ota tomonidan kuyav yoʻligʻa tuzoq qoʻyilib, Saodatni chiqarib olish fikriga tushilmagan, yaʼni oragʻa shaytanat oralamagʻan... Bu soʻnggʻi fikrni ul oʻylamagʻan joydan ilhom qabilidan toʻqib olgʻan edi, yaʼni oʻzining Toshkanddan uylanishiga qutidor tomonidan rizoliq berilishini, hatto uning toʻyni oʻz qoʻli bilan oʻtkazib kelishini ilgaridan hozirlanib kelingan tuzoq, deb tushungan edi. Muhokamasi shu ergacha kelib etkach, usta Alim darajasiga etish uchun oʻzida hech bir munosabat koʻrmadi... Usta Alim yozib bergan oʻringa kirib yotar ekan, oʻz-oʻziga aytar edi: «Quvlanishgʻa, tahqir etilishka loyiq koʻrilgan Otabek usta Alim boʻlishgʻa ham sazovor emas!» Ul uyqugʻa ketar ekan, yuragi bolalarini uchurib ketkan karrukning uyasidek boʻm-boʻsh edi.

* * *
Otabek ertagi namozga turgʻanda koʻzi Shamshodbekning bazmidan azonda qaytib kelib, dong qotib uxlab yotqan Sayfiga tushdi. Oʻn besh yoshlar chamasida boʻlgʻan bu yigit oʻzining oʻtkur husni bilan Saodatdan xabar berar edi.
Bir-ikki piyola choy ichkan boʻldi-da, usta Alim bilan xayrlashdi.

Unutolmasa Nima Qilsin?
Bu gal Otabekning kutilmagan ravishda Margʻilon-dan tez qaytib kelishini Oʻzbek oyim oʻzining juhud domladan qildirgʻan jodusining hind sihrini engganligi, deb soʻyingan edi.
Biroq Otabekning koʻpisincha mehmonxonada yotib qolishi uni bu toʻgʻrida shubhaga tushurib qoʻygʻan va bunda qanday hikmat borligʻini bevosita bilib olish uchun birarta romchi domlagʻa bo-rish fikriga tushkan edi. Yusufbek hojining boʻlsa bunday mayda ishlarni tekshirib yurish uchun fursati ham yoʻq, uning Normuhammad qushbegi yonidan boʻshagʻan vaqti ponsad va beklarnikida kengash va ziyofatlar bilan tugalar edi. Uning diqqatini jalb etkan narsa boʻlsa, ul ham Otabekning tadbirsiz siyosat va ahmoq boshliqlar mavzuʼidan olib qilaturgʻan shikoyat va hasratini keyingi kunlarda jim-jit boʻlib ketkanligi edi. Bu kunlarda Otabekka eng yaqin turgʻan kishi Hasanali ota edi. Chunki Otabek bu keyingi kunlarini mehmonxonada oʻtkazganlikdan Hasanaliga ham uning yonigʻa kirishka va bir muncha soʻzlashib oʻlturishka toʻgʻri kela boshlagʻan edi. Shuning uchun Otabekning qaygʻulik hollari, uyqusiz mutolaada oʻtkan tunlari va umuman undagi oʻzgarishlar bu toʻgʻrida Hasanalini oʻylatsa-da, sababini soʻrashgʻa botirligʻi etmas va soʻrashni ham foydasiz deb bilar edi. Chunki ul Otabekdagi bu hollarning sirrini bilgandek, muhabbati orasigʻa choʻb boʻlib tushkan keyingi uylanishi alamidan deb qaror qoʻygʻan edi.
Otabekning orzuliq kelin oldigʻa kirmasligi vajhidan Oʻzbek oyim achchigʻlandi, nihoyat achchigʻigʻa chiday olmagʻan bir kuni mehmonxonada Otabek yotar oʻrnini yozib turgʻan choqda kirib keldi va yozilgʻan oʻrinni buzib yigʻib tashladi va:
— Mehmonxonada yotaberib nima qilasan, ichkariga kirib yot! — deb jekirdi. Lekin oʻgʻli endi ilgarigi Otabek emas edi, onasining jekirugʻigʻa quloq solmadi-da, qaytadan oʻrinni yozib boshladi. Oʻzbek oyimning gʻazabi tagʻin ham alanga oldi:
— Soʻzimni eshitasanmi, kar?! Otabek sovuqqina qilib javob berdi:
— Kar emasman, lekin sizning bu taklifingiz oldida ham kar, ham koʻrman. Bu toʻgʻrida siz endi ortiqcha bosh ogʻritmang!
— Insofsiz, adolatsiz! Otabek zaharxanda bilan soʻradi:
— Men boshda sizga nima degan edim?
— Nima degan eding?
— Keliningiz mendan yaxshiliq koʻrmas, demaganmi edim? Siz bilan otam bunga koʻnmaganmi edingiz, siz buni inkor qilasizmi?
— Ota-onamdan vaʼda olgʻanman, deb shunday xo-tingʻa jabr qilib yura berasanmi?
— Keliningizga jabrni xohlamasangiz va oʻzingiz aytkan insofka qaytsangiz, eng oson bir yoʻl bor, — dedi va onasidan maʼlum «nima?» deb bilaturgan savolni kutib toʻxtadi. Ammo Oʻzbek oyim soʻroq oʻrniga labini tishlab boshini ikki elkasiga tebratdi. — Siz soʻrashni tilamasan-giz-da, men aytay: keliningizga jabrni xohlamasangiz mendan taloq qildiringiz va bir bechoraga bu yoʻsun azob berib yurmangiz! — dedi va bir oz toʻxtab davom etdi. — Siz bilgan insofni men ham bilaman. Bir bechorani faqat sizning kayfingiz uchun azob emas, chekkan xoʻrligʻini oʻylab har kuni bir qat etdan tushaman... Agar oʻz kayfingizdan kechsangiz, yaxshi bilingizkim, bir emas ikki jonni azobdan qutqargʻan boʻlasiz, onajon! — dedi.
Oʻzbek oyim oʻgʻlining bunchalik qatʼiy ketishini kutmagan edi va bu yoʻsun qattigʻ muomalani-da Otabekdan birinchi martaba koʻrar edi. Soʻz qaytarishgʻa oʻrin topolmadimi va yo janjalning ulgʻayishidan qoʻrqdimi, haytovur uzoqqina istehzolanib qarab turgʻach, «esingni ebsan, bolam», dedi-da, mehmon-xonadan chiqdi.
Otabek yolgʻiz mehmonxonada yotib kun kechirish bilangina qolmadi. Kechalari allaqayoqlargʻa ketib, yoʻqolaturgʻan odatlar ham chiqardi va bir-ikki qayta ortiqcha mast boʻlgʻan holda qaytib, Hasanalini tamom hayratda qoldirdi. Ul Otabekka nasihat qilishni ham bilmas va bu sirni biravga aytish uchun ham hayron edi.
Bir kun kechasi ul yangi odati boʻyicha allaqayoqqa ketkan edi. Hasanalining koʻngli bu kun ham bir ishka guvohlik bergandek boʻlib, ichkarida yotkusi kelmadi, oʻrinni mehmonxonagʻa yozib, darbozani zanjirlab keldi. Agar bu kun ham ul oʻsha holda qaytsa, bir narsa demakchi, yaʼni qoʻlidan kelgan nasihatni qilmoqchi edi. Uxlamay kutib oʻlturdi. Ammo ul tungi soat oʻn bir boʻlsa ham kelmas, oʻn ikkida ham daraksiz edi. Nihoyat, kuta-kuta uyqusi tang qilgʻach, oʻrniga choʻzilib kipragini kipragiga ulab yotdi va uxlab ketganini oʻzi ham sezmay qoldi.
Oradan nomaʼlum bir muddat oʻtib darbozaning soʻnaqasiz taqillashidan choʻchib uygʻondi va yoʻlakka yugurdi. Qorongʻuda zanjirni timiskilar ekan, «kim?» deb soʻradi va javobigʻa «mmmman» degan sarxush tovushni eshitdi. Bu tovush uning yuragini uyushdirib yuborgʻan va «bu kun ham shunaqa» degan soʻzni koʻnglidan oʻtquzgʻan edi. Zanjirni tushurib, darbozaning bir tabaqasini ochishi hamono shu tabaqagʻa suyalib turgan Otabek Hasanalining oyogʻi ostigʻa yiqilib tushdi. Hasanali bu kungi kayfning oʻtacha ketkanligini payqagʻan, yoʻlakni tutib ketgan ichkulik isidan oʻqchiyozgʻan edi. Otabekni suyab mehmon-xonagʻa kelturar ekan, ikki koʻzi ichkari havlining eshigida, chunki Yusufbek hojining tunlari tashqarigʻa chiqaturgʻan odatining shu vaqtgʻa toʻgʻri kelib qolishidan yuragi taka-puka edi. Otabekni eshintirar ekan, rizosiz bir ohangda dedi:
— Oʻgʻlim, sizga shu shaytoni ishning nima zarurati bor?
Otabek mastlarcha kuldi:
— Mmmenga zarurati boʻlmasa kkkimga bor?!
— Nima boʻlgʻanda ham men bu ishingizdan rozi emasman, — dedi Hasanali va qanday javob eshitishini kutib turdi. Otabek oʻrniga yotib olgʻach, kuchlik qilib bir uflab oldi. Hasanali undan javob kutar ekan, bir ozdan soʻng javob oʻrniga xurrak tovshini eshitdi... Otabekning kutilmaganda bu yangligʻ yaramas koʻchalarga kirib ketishiga hech bir turlik maʼno beralmay boshi qotsa ham, ammo uning koʻz oʻngidan ignaga zoʻrlab taqilgʻan ip nariga ketmas edi. Undan soʻng, ikki oylardan beri Margʻilonni tilga olmasliqda uni bir oz shubhaga tushirib, «oralaridan birar sovuqchiliq oʻtdimi ekan», deb ham koʻnglidan kechirdi. Otabek bilan birga choy ichish maqsadida ertalab Oybodoqning damlagʻan choyigʻa bormay, Otabekning uygʻonishini kutib yurdi. Otabek tushka yaqin uygʻongʻach, Hasanali choy hozirladi. Dasturxon yozib oʻzini kutib oʻlturgan Hasanali yonigʻa qisinib-qimtinib Otabek keldi. Tundagi holi esiga tushib boʻlsa kerak, boshini erdan koʻtarib Hasanaliga qaramas va bir ogʻiz boʻlsin soʻz aytmas edi.
Otabekning bu holi Hasanalining nichka yuragiga qattigʻ taʼsir etkan va oʻylab qoʻygʻan nasihatlarni unutib, bekzodani bu ogʻir holdan qutqazish fikrigagina tushkan edi.
— Yoshlik — beboshlik, degan ekan mashoyixlar, — deb kulib qoʻydi Hasanali va: — uy ichidan bitta-yarimtasi sezib qolmagʻay deb juda xavotirda boʻldim... Haytovur hech kim payqamapti, — dedi. Otabek tashakkur etkansumon Hasanaliga kulib qaradi va oʻzi-ning bu ketishidan rizosizlik bildirgan kabi entikib tin oldi. Hasanali soʻzni urintirib Otabekni oʻz holigʻa qoʻymas edi. Unar-unmasdan bahs qilib, nihoyat, bu unar-unmasning oxirigʻa shu savolni ham ulab yubordi:
— Bu gal Margʻilongʻa kechikdingizmi?
Biz yuqorida ham turtib oʻtkan edikkim, Otabek na Yusufbek hojigʻa, na Oʻzbek oyimgʻa va na Hasanaliga Margʻilondan tez qaytib kelish sababini aytmagan, Margʻilon bilan uzil-kesil aloqasi uzilganligini churq etib soʻzlamagan, soʻralmagʻan soʻzga javob berilmas qabilidan jim-jit alamini ichkulukdan olibgʻina yurgan edi. Ikki oydan beri birinchi martaba Margʻilon toʻgʻrisidan soʻralgʻan savol ham faqat shu Hasanalining keyingi soʻzi boʻlib, sirni ochish oʻnqovida kelgandek edi. Lekin javob tamom haqiqatka mugʻoyir va kishini hayratka solarliq boʻldi:
— Bu kun joʻnamoqchi boʻlib turibman, — dedi.
Hasanalining shubhasi boʻshka chiqdi. Choydan soʻng ul oʻzining soʻzini amalda koʻrsatib, otasidan ham ruxsat olib qoʻydi va peshindan keyin yoʻlgʻa chiqish uchun hozirlik ham koʻra boshladi. Uning sirrini bilguchi va «Endi Margʻilonda nima qilasan?» deb soʻragʻuchi orada boʻlmagʻanidek, ul bu soʻroqni oʻz-oʻziga ham berib qaramagʻan edi. Goʻyo burungʻidek Margʻilon yoʻligʻa oshiqib hozirlanar edi...
Yigirma kun oʻtar-oʻtmas Margʻilondan qaytib keldi. Bu borishdan birar ish chiqara oldimi- yoʻqmi, bu toʻgʻrini biz kelasi fasllarning biridan oʻrganarmiz.
Kelib Toshkandda bir hafta chamasi turdi, soʻngra yonigʻa Hasanalini olib Oqmasjid shahriga joʻnadi. Ul ikki yildan beri toʻxtab qolgʻan savdogarchilik ishini qaytadan boshlamoqchi edi...

Bizda Kim Koʻp Yigʻlaydir?
Gʻayri mashruʼ taloq xati tekkaniga olti oylarcha fursat oʻtib ketkan edi. Kumushning goʻzallik taʼrifini gʻoyibona eshitib, ogʻzining suvi kelguchi xotinliq va xotinsiz orzumandlar «yotib qolgʻuncha, otib qol!» soʻziga amal qilib, qutidornikiga sovchilarni turna- qator yubora boshlagʻan edilar.
Albatta, bunda shubha yoʻqdirkim, Kumushning erdan chiqgʻan xabarini Kumushning oʻzidan ham ilgari tushungan va Otabekdan ham ilgari sezgan Homidning sovchisi boshqa sovchilarning muqaddimasi, yoz boshida kelaturgan qaldirgʻochlarning yoʻlboshchisi edi. Homidning sovchisi bir martaba kelish bilangina qanoatlanmadi, uch-toʻrt qaytalab kelib qutidorgʻa Homidning kuyav oʻgʻul boʻlish niyatida ekanligini arzu-niyoz qila boshladi. Natijada Homidboyning sovchisigʻa berilgan javob shu boʻldi: «Biz Homidboyni oʻzimizga kuyav oʻgʻul qilishdan hech bir moneʼlik koʻrmaymiz. Ammo qizimiz mundan soʻng er qilmasgʻa qattigʻ isror etadir. Shunga koʻra Homidboy bizni kechirsin». Boshqa sovchilargʻa ham javob shu edi. Qutidor bilan Oftob oyimning bu javoblari oʻzlaricha emas, balki Kumushning koʻngliga qarab berilar edi.
Biroq Kumushbibining «Man endi er qilib boʻldim, mundan soʻng erga ehtiyojim yoʻq», degan qatʼiy javobigʻa ular uzoq quloq solib turolmadilar, chunki uning bu isrorini «chidamasning soʻzi» deb onglar va tuzukrak joyi chiqgʻanda, erga berishka ham hisoblari yoʻq emas edi. Shunga koʻra, kelgan sovchilarning oʻzlariga yoqmagʻanigʻa gunohning barini Kumushning boʻyniga agʻdarib javob berar, ammo ikkinchi yoqdan tuzukrak joyini koʻzlar edilar.
Kutilmagan erga shaharning eng oldingʻi aʼyon va sarvatdorlaridan boʻlgan Salim sharbatdor deganning Komilbek ismlik oʻgʻlidan sovchilar kelib qoldi.
Ota-otaning kutkanlari shunday tegu taxtlik kuyav boʻlgʻani uchun birinchi martaba sovchilarni yaxshi soʻzlar va quyuq-suyuq oshlar bilan joʻnatib, ikkinchi kelishka oʻylashib javob beraturgan boʻldilar. Eru xotin uzoq oʻylashib turmay (chunki oʻylashturgʻan joy emas edi) sovchining ikkinchi kelishida javob berishka qaror qoʻydilar. Kumushning qarshi tushmagi toʻgʻrisida, albatta, ularning shubhalari yoʻq edi. Shuning bilan birga ota-onaning soʻzini erda qoldiradi, deb ham oʻylamas edilar.

* * *
Kuz kunlarining oyogʻi va qish kunlarining boshi edi. Daraxtlardagi sariq barglar toʻkilib tugalgan, er yuzi oʻzining qishqi sariq kiyimini kiygan edi. Toʻrt tomoni-ning oʻralgʻanligʻi soyasida yaproqlarini toʻkilishdan saqlab qolgʻan bu gilos yogʻochlari ham bu kun tungi qora sovuqqa chidalmay, elning ozgʻina harakati bilan-da barglarini shirt-shirt uzib tashlamoqda edilar. Havo ochiq boʻlib, quyosh tuzukkina koʻtarilgan, ammo uning oʻzi ham bu kun uncha taʼsiri yoʻq, bu kungi qora sovuq quyosh kuchini-da keskan edi.
Oʻrta eshikdan Kumushbibi koʻrindi. Burungʻi toʻla-ligʻi ketib ozgʻinlangʻan va lekin bu ozgʻinliq uning husniga kamchilik bermay, bilʼaks yuqorilatqanlar. Kamon qoshlari ortiq mavj urib oʻzini koʻrsatkan, bir oz bota tushkan shahlo koʻzlar tagʻin ham tim qoraliq, tagʻin ham nurlilik kasb etkan edilar. Bu kungi sovuqqa qarshi kiyib olgʻan sovsar poʻstinining yoqaligʻi kishining hasadini ortdirib, nafis bagʻbaqalarni oʻpib yotar edilar. Biroq unda bir kamchilik bordek koʻrinar edi: shahlo koʻzlar burungʻidek oʻynab turmas va soʻng chekdagi bir ogʻirliq bilan harakatlanar edi. Bir tomondan qaragʻanda bu ogʻirliq-da unga bir oliylik, ulugʻvorliq bagʻishlagʻandek. Kelib ayvon muyishigʻa oʻlturdi-da, koʻzlarini ogʻirgʻina harakatlandirib, ketma-ket chip-chip etib toʻkilmakda boʻlgʻan hazonlargʻa qaradi va har bir yaproqni yuqoridan kuzatib erga qoʻya bordi. Ul erga tushkan har bir yaproqda oʻzining tarjumai holini oʻqur, oʻzini-da mavqiʼidan ayrilib, hechka chiqib turgʻan shu xazonlardan ayira bilmas edi. Ayira bilmadi-da, latif koʻkragini toʻrt enlik koʻtarib tin oldi va koʻzlari jiq yoshgʻa toʻldi. Yeng ichidan bir-birisiga oʻtquzilgʻan ikki qoʻlini barobar koʻtarib koʻz yoshini artar ekan, ichkari havlidan Oftob oyim chiqib kelar edi. Ul er ostidan qizigʻa koʻz qirini tashlab mehmonxona eshigini ochishgʻa tutindi. Oftob oyimning orqasidan Oyshabibi ham koʻrindi, kelib Kumush yonida toʻxtab soʻradi:
— Nima qilib tashqarida oʻlturibsan?
— Oʻzim, — dedi Kumush qoshlarini chimirib, chetka yuzini oʻgirdi.
— Mehmonxonaga kirsang, sen bilan ikki ogʻiz maslahatimiz bor edi.
— Nima maslahatingiz bor?
— Oldin kir, bolam, — dedi kampir va Kumushning elkasiga qoqib turgʻizdi. Ular ichkaridagi sovchi xotinlarni yolgʻiz qoldirib, Kumushning soʻzini olish uchun tashqarigʻa chiqgʻan edilar. Ammo Kumush boʻlsa sov-chilarning oldidan rizosizligʻini onglatqandek bir namoyish bilan ketkan edi. Ul mehmonxonagʻa kirgandan soʻng ham tersayib tokchalardan nedir axtargʻandek yurina boshladi.
— Tokchada san qidirgʻan narsa yoʻq, kelib yonimizgʻa oʻltur, — dedi Oftob oyim.
— Oʻlturganimdan sizga bir pullik foyda yoʻq, sov-chingizga oʻzingiz bilgan javobni beravering! Oyshabibi qizigʻa maʼnolik qilib bir qarab oldi:
— Bolam, axir ikki ogʻiz gap eshit-chi oldin! — dedi.
Kumush oʻltura bermagach, Oftob oyim qizishdi.
— Qizim, saning bu qarshiligʻingdan muddaong nima?!
— Siz bilan otamgʻa muddaomni necha qaytalab aytdim-ku: mundan soʻng bu ishni xohlamayman.
— Dunyodan toq oʻtasanmi?
— Toq oʻtamanmi, yoʻqmi, buni tangri biladir.
— Man saning hali ham oʻsha uyatsiz eringdan koʻngil uzolmagʻaningni bilaman. Saning bu xomtamaʼligʻing koni bolaligʻingdir. San yaxshi bilki, mundan soʻng otang ul uyatsizga oʻz uyidan joy bermaganidek, uyatsizning oʻzi ham uzil-kesil sani tashlagʻandir. Agar soʻzimga ishonmasang mana buni oʻqub qara, dedi-da, Kumushka bir qogʻoz uzatdi va davom etdi. — Biz buni san unga xat yozgʻaningdan soʻng javob oʻrnida olgʻan edik. Biroq oʻsha vaqtda bu uyatsizning birinchi taloq xatisi ham sanga etib ortqanliqdan bunisini sandan yashirgʻan edik. Hamon-da saning umiding kesilmagani uchun bu xatni ham koʻrsatmakchi boʻldim! — dedi. Kumush qogʻozni onasidan oldi:
«Matluqam Kumushbibiga. Manim birinchi xatim bilan sizning menga qilaturgʻan erkaliklaringizga bir chek qoʻyilgʻan kabi edi. Lekin bunga tushunmabsizmi va yo tushunishka tilamabsizmi, haytovur yana ham eski erkaliklaringizni tark etmabsiz. Xatingizni oʻqur va oʻzimni kulgidan toʻxtata olmas edim. Orzuga ayb yoʻq, deydirlar. Chekdan oshib qilgʻan hujumlaringiz eski qadrdonligʻingiz otigʻa kechiriladir. Endilikda sizga mendek vafosiz va hiylagar boʻlmagʻan yangi er topilgʻay edi, deb addoi Otabek Yusufbek hoji oʻgʻli, 26 javzo, 1265-nchi yil, Toshkand».
Maktub uning yurak jarohatini qaytadan tirnab tashlagʻan edi. Koʻz yoshini duv-duv toʻkib, xatni oʻz taxigʻa soldi va oʻzidan javob kutib turgʻan achasi bilan onasigʻa dedi:
— Men bu uyatsiz yirtqich bilan yarashmoq uchun umid tutmayman, shuning bilan birga er ham qilmayman!
— Nega? — deb soʻradi onasi.
— Negami? — dedi Kumush va yigʻlagʻan koʻyi javob berib boshladi: — Negaki men oʻzimning suygan va muhabbat qoʻygʻan erimdan buncha uyatsizlik, bu yangligʻ vafosizlik koʻrdim. Endi er degan shu boʻlibdimi? Mundan koʻra dunyodan toq oʻtkan yaxshiroq, yolgʻiz yurgan tinchroqdir.
Shuning uchun qizingizgʻa er otidan soʻzlamang-da, yafroq kabi titrayturgʻan yuragiga dahshat ham solmang! Bu soʻzdan soʻng Oftob oyimning onaliq koʻngli erib ketkan, ichkarida javob kutib oʻlturgʻuchi sovchilargʻa qanday bahona topib kirishni-da oʻylab ulgurmagʻan edi:
— Yigʻlama, — dedi. Kumushni mehmonxonada qoldirib onasi bilan chiqdi.

* * *
Salim sharbatdorniki qutidorgʻa nihoyatda maʼqul tushib qolgʻan edi. Shuning uchun xotini va qizidan soʻrab oʻlturmay bir kun doʻkonidan erkak sovchilar bilan bitishib ham keldi va xotinigʻa «men bu kun fotiha qilib keldim, nima boʻlgʻanda ham endi qizingni koʻndirmasang boʻlmaydir», dedi. Ammo Oftob oyim-ning er otini eshitkanda titray boshlayturgʻan qizi bilan uchrashmoqqa aslo toqati yoʻq, erining bu soʻzini eshitkanda tamom oʻzini yoʻqotqan edi.
Ul qizini koʻndirish uchun qutidorgʻa vaʼda berganda oʻz holini ikki yoqdan oʻqtanilgʻan xanjar orasida qolgʻuchigʻa oʻxshatar, qaysi tomongʻa qimirlasa ham muhlik yara olishini aniq bilar edi. Shu kundan soʻng bechora ona-ning ogʻir kunlari boshlandi. Eriga bergan vaʼdasini aslo bajara bilmas, bul haqda qizigʻa ogʻiz ochib soʻzlay olmas edi. Har kun bozordan qaytib kelib birinchi soʻzi «koʻndirdingmi?» boʻlib qolgʻan eridan tuni bilan koyish eshitar va kunduzlari Kumushka ogʻiz ochishgʻa yuraksina olmay azoblanar edi.
Bir necha kundan soʻng qutidor ham endi oʻz xatosini onglagʻan, chunki har kun deyarlik Salim sharbatdornikidan kelib toʻy kunini soʻragʻuchi kishiga turlik-turlik bahonalar ayta berib zerikkan va uyatidan doʻkonga tushishni-da tark qilish fikriga kelayozgan edi. Bir kun doʻkondan nihoyatda achchigʻlanib qaytdi va Oftob oyimni umrida eshitmagan soʻkishlar bilan soʻkdi: «Qizingni deb shaharda bosh koʻtarib yurolmayturgʻan boʻldim. Koʻndirsang koʻndir, boʻlmasa mendan umi-dingni uz, men endi sanlarning dastingdan shahardan qochib ketmasam boʻlmaydirgʻan darajaga etdim!» dedi. Ertasi kun bechora ona qizigʻa mashʼum mavzuʼdan soʻz ochishgʻa majbur boʻldi. Qizining yonigʻa oʻlturib soʻzlash oʻrniga yum-yum yigʻlay boshladi. Kumush esa onasini bu holgʻa solgʻan sirdan voqif, shuning uchun yigʻi sababini soʻrab oʻlturmay, ul ham koʻz yoshisi bilan yuzini yuvmakka tutindi. Ona-bola uzoq yigʻlashdilar, koʻz yoshlari bitkuncha boʻzlashdilar.
— Bu kunlardan koʻra dunyogʻa kelmagan boʻlsam edi. Bu tirikligimdan koʻra, oʻlib ketkan boʻlsam edi! — dedi oxirda Oftob oyim.
— Yanglish soʻzlaysiz, onajon! — dedi Kumush va: — Siz dunyoda turishka loyiq edingiz, lekin sizning dunyo-dan toʻyishingizga va qon-qon yigʻlashingizga sababchi men boʻldim. Men siyoh baxt dunyogʻa kelmagan boʻlsam edi, sizga munchalik kulfatlar, munchalik an-duhlar ham yoʻq edi.
Shuning uchun siz tangridan soʻrangkim, tezroq men mashʼumani mahv etib, sizga uch-toʻrt kun tinchlik bersin, onajon! Sizni bu holda koʻrishka va oʻz tilagim yoʻlida sizni qurbon etishka ortiq toqatim bitdi. Tashlandiq bu qizingiz, qoʻlma-qoʻl yurgʻuchi bu oʻyinchiq qizingiz kimu, sizdek bir mehribon onani qon yigʻlatish kim? Yigʻlamangiz, ona. Sizning toʻkib kelgan koʻz yoshlaringizning bir tom-chisigʻa ham bu tashlandiq qizingiz arzimas, siz otamgʻa maning rizoligʻimni tashvishlanmay bildiraveringiz. Ul ham kishilar oldida bu baxtsiz qizining taʼnasiga qolmasin. Siz manim yuzimga ezilib qaramangiz, oʻylamay-netmay rizoligʻimni bildiraveringiz! — dedi va yuziga toʻzgʻib tushkan sochini toʻgʻrilab olgʻach, davom etdi:— Agar siz menga ortiq achinsangiz, rizoligʻimning bir sharti qilib toʻyni kelasi kuzga boʻlishini aytib oʻtingiz, agarda otam baxtsiz qizining bu tilagini qabul etsa-etsun, boʻlmasa manim bu tilagim ham sizning bir tomchi koʻz yoshingizga arzimas, onajon, sizning shodligʻingiz yoʻlida har bir ogʻirliqlargʻa bu baxti qaro qizingiz rozidir, onajon! Oftob oyim Kumushning bu soʻzlariga toʻzib turolmay, qizini bagʻrigʻa bosib quchoqladi, ona- bola tagʻin shiddatlik ravishda koʻz yoshigʻa koʻmildilar...

* * *
Oftob oyimning qatʼiy isroriga binoan qutidor ham qizining shartini qabul etkan.
Qudalar ham kelasi kuzgacha kutishka rozi boʻlgʻan edilar. Demak, kelasi kuzga qutidor Salim sharbatdor kabi bir kishiga qudalashib olgʻanidek, Kumushbibi ham Otabek oʻrniga Komilbekni almashdirar edi.

«Navo» Kuyi
Xalqimiz taʼbiricha, bu zamonlar «musulmonobod» boʻlsa-da, biroq bu tantanalik taʼbirni buzib qoʻya-turgʻan ishlar ham yoʻq emas edi. Xon musulmon, bek musulmon, xalq musulmon, buning ustiga yurish-turish ham musulmoncha, hukmlar ham shariʼatcha edi. Oʻgʻirliq qilgʻan uchun qoʻl kesiladir va yo dorgʻa osiladir. Zoni bilan zoniyalar ham peshtoqdan tashlanadirlar, ichkulik ichkan uchun qirq darra uriladir. Rais afandi mulozimlariga darra koʻtartirib, namoz- sizlarni tekshiradir, farzi ayn bilmaganlarni urdiradir edi. Ish shunchalik nozik boʻlaturib ham oʻgʻrilar oʻz tirikliklari orqasidan qolmaydirlar. Esh aka bilan Tosh aka-ning uylari orqasidan teshilib mollari oʻgʻirlana beradir, peshtoqdan qopqa boʻgʻilib tashlanmoq uchun fohishalar ham etishib turadirlar. Butun umrida peshonasi sajda koʻrmaganlar ham koʻb, ammo farzi aynning bosh tomonidan toʻrt-besh jumlani har kim qiynalmasdan sayriy olar edi. Koʻb kishilarning uylarida musallas bilan boʻzalar xumlab qaynab yotsa, ikkinchi tomonda rasmiy suratda ichkulik sotish bilan tiriklik qilgʻuchilar ham yoʻq emas edilar. Toshkandning Chuqur qishloq degan erida qozoqlar tomonidan ochilgʻan va hamisha rustamnamo kishilar bilan ayqirib yotqan boʻzaxonalar ham yoʻq emas edi.
Besh oylab Oq masjid safarida yurib ketkach, Otabek toʻgʻri shu Chuqur qishloq boʻzaxonalaridan biriga kelib tushkandek boʻldi. Uni kunduz kunlari boʻzaxonada uchratib boʻlmasa-da, ammo boʻzaxonagʻa kelmagan kechasi juda oz edi. Boʻzagar Otabekning kim bolasi ekanligini yaxshi bilgani uchun hamma ishni uning tilagiga qarab qilar, ul keldi deguncha oddiy boʻzaxoʻrlar yonigʻa oʻtquzmay oʻzining maxsus hujrasiga olib kirar, boshqalargʻa berilaturgan loyqa boʻzadan bermay, boʻza-ning guli bilan mehmon qilar edi.
Hozir ham ul shu boʻzaxonada edi. Endi uchunchi kuvachani tugatib, toʻrtinchini chaqirgʻan edi.
Boʻzagar kirdi:
— Boʻza beraymi, bek? — deb soʻradi.
— Bering, — dedi va: — mashshogʻingizni ham kirgizing! Vaqt yarim kechadan ham ogʻqan, kunduz kunidan beri ichishib charchagʻan xoʻrandalar baqirishib-chaqirishib tarqalishqan edilar. Boʻzaxona tinchigan edi. Qoʻlma-qoʻl yurib charchagʻan mashshoq ham boʻshab, Otabekdan katta-katta ehsonlar koʻrgani uchun, vaqtning kechligiga ham eʼtibor qilmay kirgan edi. Mashshoq Otabekning sarxush qoʻlidan bir piyola boʻzani ichkach, dutorini chertib soʻradi:
— Qanday kuyni chalay, bek aka?
Otabek sarxush tovush bilan jiddiygina qilib javob berdi:
— Bilsangiz, haydalish kuyini chalingiz, ajralish kuyini chalingiz! Mashshoq ajabsingʻan edi:
— Dunyoda bunday kuylar borligʻini umrimda bi-rinchi martaba eshitaman, bek aka!
— Dunyoda bunday kuy yoʻq deb oʻylaysizmi, siz eshitmagan boʻlsangiz maning eshitkanim bor... Bilmasangiz, bilgan kuyingizni chalingiz! Mashshoq dutorini sozlar ekan, yana soʻradi:
— Bu kuylar yangi chiqgʻanmi?
— Yangi chiqgʻan.
— Qaerda eshitdingiz?
Otabekning kayfi tarqagʻandek boʻlib, mashshoqqa qaradi:
— Bu kuylarni Fargʻonaning Margʻilonida eshitdim...— dedi.
Dutorni sozlash uchun reza kuylardangina olib turgʻan mashshoq, Otabek kutmagan joyda «Navo»dan boshlab yuborgʻan edi. Kuyning boshlanishi bilanoq uning vujudi zirr etib ketkandek boʻlib keyingi piyolasini boʻshatdi va ixtiyorsiz ravishda dutorning munglik tovshigʻa berildi. Dutor tovshi qandaydir oʻzining bir hasratini soʻzlagʻandek, hikoya qilgʻandek boʻlib eshitilar edi. Yoʻq, bu hasratni ul oʻz tilidan soʻzlamas edi — Otabek tilidan soʻzlar edi... Otabekning koʻz oʻngidan oʻtkan kunlari birma-bir oʻtib boshladilar-da, nihoyat «anuv» xotiralari, «anuv» hangomalari ham koʻrinish berib oʻtdilar... Yoʻq, oʻtmadilar... uning koʻz oʻngida kelib toʻxtadilarda, shu koʻyi turaberdilar... Dutor bu koʻrinishni uning koʻz oʻngiga keltirib toʻxtatqach, bu fojiʼaga oʻzi ham chidab turolmagʻandek yigʻliy boshladi... Dutor quruqqina yigʻlamas edi, balki butun koinotni zirr etdirib va xasta yuraklarni dirr silkitib yigʻlar edi... Otabek ortiq chidab turolmadi-da, roʻymoli bilan koʻzini yashirib yigʻlamoqqa kirishdi... Ul koʻz yoshlarini toʻxtatmoqchi boʻlar edi. Biroq hozirgi ixtiyor oʻzida emas edi — hamma ixtiyor dutorning hazin «Navo»sida, toqatsiz yigʻisida edi...
Dutorning nozik torlaridan, tilsimlik yuraklaridan chiqgʻan «Navo» kuyi oʻz nolasiga tushunguchi Otabekdek yigitlarga juda muhtoj edi. Oʻz dardiga tushungan bu yigitka borgʻan sayin dardini ochib soʻzlar, yigʻlab va ingrab soʻzlar edi... Eshitkuchi esa dunyosini unutib yigʻlar, kuchini yigʻishtirib yigʻlar va hasratu alamini koʻz yoshisi bilan toʻkib yigʻlar edi...
Nihoyat «Navo» kuyi uning butun tanidagi suvlarini koʻzi orqaliq toʻkdirdi-da, falakning teskari harakatidan shikoyat etib qoʻydi va dunyoda yolgʻiz hasratkina boʻlmagʻanligini bildirgandek oʻzining «savt» kuyini er yuziga shodliq va soʻyinch yogʻdirib arz eta boshladi.
«Navo»ning sihirlik «savt»i Otabekning koʻz yoshlarini quritdi-da, bir engillik bagʻishladi.
«Navo» bilan yuvilib ketkan uning umid gulzorida yangi chechaklar unib chiqdi...

* * *
Bu oʻlturishdan soʻng ul bir oylab boʻzaxonagʻa kelmay ketdi. Margʻilondan qaytib kelgach, yana eski odatida davom eta boshladi...

* * *
Otabekning oʻsha voqiʼadan soʻnggʻi Margʻilon qatnashlari faqat natijasiz quruqqina bir qatnash edi. Bu qatnashning har birisida usta Alimnikiga tushar, ammo hanuz undan oʻzining sirrini yashirib, Andijondan qaytib kelishini va yo borishini va yoʻl ustidan koʻrib ketish uchun kirganini aytib usta Alimni minnatdor qilar edi. Ul Margʻilonda koʻb toʻxtamas, bir kun, uzoqqa tortilsa ikki-uch kun turib qaytar, baʼzi vaqtlarda yoʻl ustidan «Xoʻja Maʼoz» mozorini ham tunab ketar edi. Uning oʻn kunlab yoʻl mashaqqatini oʻz ustiga olib, Margʻilonda qilaturgʻan ishi shu mashaqqatlar evaziga arzugʻuliq edimi, yoʻqmi, oʻqugʻuchi buni quyidan onglar:
Margʻilondan natijasiz, tamoman boʻshka qaytib Toshkand kelgach, Kumushni unutkandek boʻlib uch-toʻrt kun u-bu bilan ovinib yurar, soʻngra hafta, oʻn kundan soʻng yana Margʻilon toʻgʻrisida oʻylab boshlar, oʻylab oʻyining tegiga eta olmagʻach, oʻzini qayoqqa urishini bilmay qolar, shundan soʻng hamma alamini Chuqur qishloqqa havola qilib, oʻn-oʻn besh kun bosim ichkanidan soʻng ichkulukdan ham lazzatlanmay qolar va shuning yonida uning koʻngli bir narsaning boʻyini olgʻandek sezinar, goʻyo Margʻilon borsa bir gap boʻlaturgʻandek, bormay qolsa keyinchalikda oʻzi oʻkinaturgʻandek... Shundan soʻng toʻsatdan Margʻilon yoʻligʻa tushib qolar, yoʻlda borar ekan, oʻzini toʻrt koʻz bilan kutib turgʻandek sezilgan Margʻilongʻa har nimadir, bir soat ilgariroq etish uchun oshiqar edi. Le-kin... lekin Margʻilon darbozasidan kirishi ila uning holi oʻzgarib boshlar, yuragi qinidan chiqar darajada oʻynamoqqa olur, ayniqsa poyafzal rastasiga yaqinlashgach, uning bu iztirobi shiddatlanur, poyafzal rastasining yaqini bilan bunchalik oʻzgarishda qolgʻan Otabek rastaning oʻzida qanday holgʻa tushmogʻini tasavvurdan ojiz kelur va rasta koʻrindi deguncha otining boshini chapka burib yuborar va orqasidan kimningdir «...boringiz, eshigim yonida toʻxtamangiz... uyatsiz!» tovshi eshitilgandek boʻlar edi... Oʻz-oʻziga «haqiqatan men uyatsiz», deb qoʻyar va shuning ila hamma kutilgan-kuzatilgan gaplar, besh kunlik yoʻl mashaqqatlari havogʻa ketar, hatto xayolda emas, haqiqatda oʻylab qoʻygʻan qayin otasi bilan xotinini shariʼatka chaqirish fikri ham unutilar va yoʻqolur, «hiylagarning yuzini qozixonada koʻraymi, oʻzi ham qursin, yuzi ham!» der edi-da, otini toʻgʻri usta Alimnikiga qarab solar edi.
Otabek usta Alimni juda yuqori darajaga qoʻygʻa-nidek, uning majlisi bilan ham ancha engillashar, oʻn yillardin beri usta Alim yuragida saqlangʻan va qabrgʻa ham birga ketishi kutilgan ishq tarixini qayta-qayta eshitkusi kelaberar, usta Alim ham oʻzining oʻlgan Saodati toʻgʻrisidagʻi ipidan-ignasigacha boʻlgʻan xotiralarini takror-takror hikoya qilib, hikoyasi oxirida: «Peshonamga sigʻmadi-da, oʻldi», deb qoʻyar, bu soʻz Otabekning ham yuragiga sovuq suv sepkan taʼsirini berib, ul ham koʻnglidan: «Manim ham peshonamga sigʻmadi-da, tiriklayin oʻldi» degan soʻzni oʻtquzar edi. Shu holda ikki-uch kun usta Alimnikida turgʻach, eng soʻnggʻi martaba Margʻilon bilan xayrlashkan kabi shaharning har bir narsasiga alvido nazari bilan boqar va boshi ogʻqan tomongʻa ketkandek Margʻilonning oʻngʻay kelgan darbozasigʻa qarab yoʻl olur edi. Qoʻqonda bir-ikki kun, Kirovchida uch-toʻrt kun, Qurama, Telov va shuningdek, qishloqlarda ham bir necha kunlab qoʻna-qoʻna nihoyat, Toshkandga kelib etar yana... yana...
Otabekning Margʻilongʻa borib kelishi shu yoʻsunda edi. Uning sirri oʻzidan boshqa hech kimga maʼlum boʻlmagʻanliqdan, orada uning holigʻa kulguchi va undan hisob olgʻuchi birav ham yoʻq, faqat ul hamma hisobni oʻz yuragidan olib, oʻz yuragiga berar edi. Shu yoʻsun oromsizlik va besaranjomlik ichida uning oy-kunlari oʻtib turar edi.

Jonsoʻz Bir Xabar Va Qoʻrqunch Bir Kech
Agar olgʻan hisobimiz toʻgʻri chiqsa, bu gal uning Margʻilongʻa quruq qatnab yurishining ettinchi qaytasi edi. 1267-inchi yilning kuzi — bu voqiʼagʻa oʻn sakkiz, oʻn toʻqquz oylar oʻtib ketkan edi.
Ertalabki choydan soʻng, usta Alim oʻzining qaynisi bilan oshxonasi yonigʻa yangigina qurgʻan toʻquv doʻkonlari yonida ipakka ohor berish ila ovora edi. Ammo ul boʻlsa, doʻkonxonaning ustuniga suyalgan koʻyi qandaydir bir oʻy bilan mashgʻuldek koʻrinar, ustaning Toshkand toʻgʻrilarida bergan savollariga «shundoq, ha, yoʻq, albatta» kabi qisqa javoblar bilan qarshi turar edi. Ul shu koʻyi yarim soatlar chamasi soʻzsizlik soʻnggida, soʻzsizgina koʻcha eshik tomongʻa chiqib keta boshladi, usta Alim koʻzini ishidan uzib soʻradi:
— Yoʻl boʻlsin, Shokirbek?
Otabek yoʻlak yonidan javob berdi:
— Shaharni bir aylanib kelmakchiman.
— Juda yaxshi, — dedi usta va: — ammo peshindan kechka qolmang, men oshni damlab sizni kutib oʻlturaman, tuzikmi?
— Tuzik, — dedi Otabek va yoʻlakdan oʻtib eshik oldigʻa — koʻchaga chiqdi. Chiqishi bilan narigi eshikdan Sodiq ham koʻrinib qoldi-da, Otabek bilan toʻqnash keldi. Sodiq iltifotsizgina unga qarab olgʻach, shosha-shosha oʻngdagi tor koʻchaga yurib ketdi. A Otabek toʻgʻrigʻa, katta koʻchaga qarab yurdi. Havo bulut edi.Oq bulutlar boʻlgʻanliqdan quyoshning nuri uncha kesilmagan, quyosh toʻr roʻymol ichida oʻlturgʻan kelinlar kabi er yuziga suzilib qarar edi.
Bulutlarning ohistagina say-ridan sezilar-sezilmas hafif bir shamol yurib, engilgina bir izgʻiriq ham yuzga kelib toʻqunar, bu izgʻiriq kishiga uncha rohatsizlik bermasa-da, lekin qaerdadir dogʻ qi-lin--moqda boʻlgʻan zigʻir moyining achchigʻ isini dimogʻqa kelturib urishidan kishiga bir behuzurlik hosil boʻlar edi. Otabek yoʻlning ayrilishigʻa borib toʻxtagʻan edi.
Yuzidan ikkilanish holati sezilar edi. Bu holat ikki yoʻl ustida voqiʼ boʻlgʻanliqdan onglanmogʻi engil, chunki bir tomonda poyafzal rastasining yoʻli, ikkinchi yoqda toʻgʻri koʻcha edi.
Uzoq toʻxtab turmay sobit va kuchlik adimlar bilan poyafzal rastasiga yurdi. Garchi bu koʻcha uning yuziga qizarib-oqarish va boʻzarib-sar-gʻayish tuslari berar edi, yana har holda ul sobitqadam edi, oʻsha voqiʼadan soʻng, onalar taʼbiricha, «ilon chiqgʻan» bu koʻchaga birinchi kirishi, birinchi jasorati edi. Koʻchaning burilishida yana bir oz uning adimlari sekinlashsa ham, lekin oldinlashini qoʻymay boraverdi. Uzoqdan qutidorning tilsimlik darbozasi koʻrinib turar edi... Darboza yonidagʻi mashʼum tol daraxti ham nomuborak bir ishka guvohlik bergan kabi boʻlar edi. Borliq kuchini asabiyat markaziga yigʻib, tagʻin bir qayta darbozaga qarab oldi. Bu qarashida butun oʻtkan kunla-rini yana bir qayta xotirlagʻandek boʻldi va ihtizozot orasida uflab yubordi. Koʻringan gilos yogʻochlarining ostida bir vaqtlarda kimdir birav uni kutib olar edi, endi-chi... Endi kimni kutar ekan?— degan savol miyasini shipirib ketdi... Ul Kumushni tamoman oʻz muhabbatida boqiy deb bilar va otasining zulmiga mahkum, deb tushunar edi. Shuning uchun koʻringan gilos yogʻochi-ning kuz bilan sargʻaygʻan bargidek Kumushning zaʼfaron yuzini koʻrdi, oʻzi uchun emas, uning qalbi parchalangʻandek boʻldi. Hozir ul kutilmagan bir jasoratka molik boʻlgʻan kabi edi. Kiraymi, deb oʻyladi, bevosita oʻzi bilan onglashaymi, deb jasoratlandi... Lekin... lekin darbozaning qarshisidagʻi mashʼum tol yogʻochi unga qarab kulgandek boʻlar edi: «Boringiz, eshigim yonida toʻxtamangiz, orsiz...» Ul darbozaga yaqinlashayozgan edi, nimadandir choʻchib chetka burildi. Chunki darbozadan chiqib qolgʻan ikki kishini koʻrib, bularning birini qayin otasi boʻlib chiqmogʻidan hurkkan edi. Haytovur chiqgʻuchilar begona odamlar boʻlib, oldinga toba yuriy boshladilar. Boyagʻi «...orsiz» jumlasi bilan uning kirish fikri tamoman soʻngan edi. Ammo «biravlar» toʻgʻrisida nima boʻlganda ham bir gap eshitmak havasi tugʻilgʻan edi. Bu chiqgʻuchilar garchi qutidorning iti haqida boʻlsa-da, bir maʼlumot beralar-ku, deb oʻyladi va ularga etib olish uchun adimlarini kengaytirdi. Ulardan uch-toʻrt adim berida borar edi. Baxtka qarshi ular churq etmaygina ketar edilar. Nihoyat, yuz adimcha borgandan soʻng, ulardan soʻz eshitishka toʻgʻri keldi; birisi ikkinchisiga dedi:
— Toʻy bilan nikohni bu kunga qilgʻanimiz yaxshi boʻldi.
— Nima, juvonga ham toʻy boshqa, nikoh boshqa boʻlarmidi? Bordi-keldi bitta juvon qizi bor-ku, munga toʻyni boshqa, nikohni boshqa qilamiz deganiga hayronman.
— Axir qutidor ham boobroʻ odam-da, — dedi bi-rinchi kishi.
Jonsoʻz bu xabarni eshitkan Otabeknnig hushi boshidan uchkan kabi boʻldi-da, adim uzgan joyida mixlangandek qotib qoldi. Goʻyo ustidan bir chelak qaynagʻan suvni agʻdargʻan edilar-da, butun terisi oyogʻiga sidirilib tushkan edi... Besh daqiqalab yoʻl ustida esankiragan, hushsizlangan koʻyi qotib turgʻach, moshinavori birdan yurib ketdi... «Kishining xotinini taloqsiz chiqarib ol-da, bu kun erga ber», dedi va telbalarcha nima uchundir kulib qoʻydi, oʻz- oʻziga soʻzlanib Margʻilon koʻchalarida tentaklarcha yugura boshladi. Uning bu kungi holigʻa qarash yuraklarni yorgʻanidek tasvirga ham qalam kuchi ojizdir...

* * *
Oyning oʻn beshlari boʻlsa-da, havoning bulutligʻi bilan oy koʻrinmas, chin maʼnosi bilan qorongʻi kuzning qorongʻi bir tuni edi. Bir necha yuz yillardan beri yashab favqulodda zoʻrayib ketkan «Xoʻja Maʼoz» mozorining chakalagi bu qorongʻiliqqa bir manbaʼ kabi edi. Kuchlik bir el turgʻan, qandaydir bir ishka hozirlangʻan kabi toʻrt tomongʻa yugurib yurar edi. Mozor chakalagining bir burchagida tutab yotgʻan toʻnka yonida sochlari oʻsib soqoligʻa qoʻshilib ketkan bir devona bu mudhish qorongʻiliqqa qarshi kurashkan kabi gulxanni yondirishgʻa tirishar, gulxan tavaragidan aylanib qoʻlidagʻi kasavi bilan toʻrt tomonidan kovlar edi. Yel borgʻan sayin kuchlana bordi, chakalak tartibsiz holgʻa kirib ketdi, bitta-yarimta toʻkilmay qolgʻan yaproqlar shitir-shitir toʻkilishka oldilar, qargʻa va zogʻchalar ayni uyqu zamonida tinchsizlagani uchun elga qarshi na-moyish qilgʻandek gʻo-gʻu bilan chakalak ustidan aylana boshladilar. Yel kuchaygandan kuchayib borar va shu nusbatda mozor ichi ham yana bir qat qoʻrqunch holgʻa kirar edi, el ketma-ket boʻkurar, bunga chiday olmagʻan shox-shabbalar qars-qurs sinar, keksa yogʻochlar gʻiyq-gʻiyq etib yolborish tovshi chiqarar edilar. Yel ortiqcha bir gʻazab ustida edi, er yuzidagi tikkaygan narsani bukib-yanchib tashlamoqchi boʻlgʻandek pishqirar edi.
Chinorlardan birisini erni titratib yiqitdi, devonaning gulxanini ham toʻnka-poʻnkasi bilan koʻtarib chakalakning ichiga otdi. Butun mozor ichini oʻt uchquni ila toʻldirib, yana koʻrinishka boshqacha bir tus berdi. Mozorni bu holgʻa solgʻandan soʻng goʻyo shuning uchun gʻayratlangandek bir oz pasaya tushdi, och qolgʻan sher kabi pishqirib boʻkirishlari bosilgʻandek boʻldi. Yarim soat chamasi jonsarakka uchrab uchib yurishka majbur boʻlgʻan qargʻalar elning gʻazabi bosilgʻanini bir-birlariga xabar bergandek gʻo-gʻu bilan eski oʻrinlariga qoʻna boshladilar. Koʻkni oʻrab olgʻan qora bulutlar ham toʻs-toʻska boʻlinib, oy ham qora parda ichidan yarim yuzini ochib er yuziga moʻralab qoʻydi. Gumbazning qarshisidagʻi ikki tup keksa chinorning iskelet kabi quruq shoxlarigʻa el bilan allaqayoqlargʻa uchub ketkan boyqushlar toʻpi ham kelib qoʻna boshladilar. Oy parchalangʻan qora bulutlar bilan bekinmachoq oʻynagʻan kabi hali koʻrinib, hali yashirinar edi. Ul er yuziga kulib qaragʻanda mozorning chakalak qismiga aytarlik oʻzgarish bera olmasa-da goʻriston qismidagi doʻmboq qabrlarni va ularning ustidagi marmar qabr toshlarini chuqur bir sukut ichida ekan, taqdim qilar edi. Boyqushlar uyasi boʻlgʻan ikki tup chinorning qarshisida gunbazga roʻbaroʻ qilib so-lingʻan ayvon-ziyoratxona bor, ammo oy tik koʻtarilganlikdan ziyoratxona ichi qop-qorongʻi edi. Chinor shoxlari tasbeh kabi chizilgʻan boyqushlar bilan toʻlgʻan. Ular oy nuridan uncha xursand emaslar, chunki oy er yuziga kulib qaray boshlasa, ular boshlarini kaftlari ichiga oladirlarda, dum-dumaloq boʻlib siqilib ketadirlar. Oy bulutlar ostigʻa kirsa, ular rohatlangʻan kabi chigʻ-chigʻ-chigʻ, ki-ki-ki qilib sayrab ham yuboradirlar. Bu vaqt shu boyqushlar sayrogʻi ichidan ingranish kabi bir tovish ham eshitilgandek boʻladir.
Masjid manorasidan ruhoniyyat yogʻdirib munglik azon tovshi eshitildi-da, uyqu quchogʻida yotqan tabiʼat uygʻonib javob bergan kabi jongʻirab ketdi. «Ollohu akbar»ning soʻnggʻi takrorida Otabek ziyoratxona ayvonidan tushdi-da, shildirab oqib turgʻan ariq yonida tahorat olishka oʻlturdi...

Kulib Qaramagʻan Baxt
Endi uning umidi ortigʻi bilan uzilgʻan esa-da, yuragining yonishi bosilurliq emas edi.
Ilon chaqqan kishidek dovdir va besaranjom koʻzlari bilan tevarakka bejo-bejo nazar tashlar edi. «Nihoyat, otasi oʻz muddaosiga etdi, qizini yangi kuyavga topshirib tinchlandi, kecha kechasi u...» der edi-da, mundan keyingi ogʻulik haqiqatini bir turlik ham oʻziga singdira olmas va buni oʻylamaslikka tirishib va oʻzini alaxsitmoqqa oʻla tevaragiga bejo-bejo nazar tashlar edi.
Endi Margʻilon qatnab yurishlargʻa xotima berilgandek va Margʻilon ham undan «tagʻin mendan nima ilinjing bor?» deb soʻragʻandek boʻlar edi. Ul «Xoʻja Maʼoz»dan chiqib toʻgʻri usta Alimnikiga qarab borar edi va u erdan otini minib umrlikka Margʻilon bilan vidolashmoqchi edi esa-da, oshna bir kimsa uning koʻz oʻngiga koʻringandek va begona rahmsiz bir yigitning quchogʻidan qutilish uchun undan imdod soʻragʻandek boʻlar edi.
Usta Alim eshigiga etayozdi. Tom bir maʼyusiyat ichida boshini quyi solgʻan edi, oʻtib turgʻuchlarni payqamas, laxja choʻgʻ kabi yonib turgʻan yurak oʻti bilan sarxushdek edi. Qarshidagʻi Sodiqning eshigidan chiqgʻuchini ham payqamay qoldi va bir qarab olsa ham tanimagʻan edi.
Otabek usta Alimnikiga kelib kirgach, Sodiqnikidan chiqgʻuchi Homid uning orqasidan qarab yoʻl ustida qotib qoldi...

* * *
Shokirbekning kecha ertalab chiqgʻanidan beri daraksiz ketishiga tashvishlanib oʻlturgan usta Alim uni yoʻlakda koʻrishi bilanoq soʻradi:
— Eyyy, barakalla sizga, Shokirbek, qayogʻlarda qolib ketdingiz? Juda ham tashvishlandim- da oʻzim... Nega bir kunda bunchalik oʻzingizni oldirib qoʻydingiz?
Chindan ham ul oʻzini tanilmaslik darajada oldir-gʻan, oʻlat tekkan kishilardek koʻzlari ichiga choʻkib ketkan edi. Kirtaygan koʻziga kuch bilan kulgi tusi berdi.
— «Xoʻja Maʼoz»ga borgʻan edim...
— Nima uchun?
— Tunashka.
Usta Alim taajjub ichida yana bir qat uni kuzatib chiqdi:
— Tunadingiz?..
Otabek ayvon peshonasiga oʻlturar ekan, ustani shubhada qoldirmas uchun dedi:
— Koʻbdan beri bir tunasam, degan xayolim bor edi.
— Buzrukdan soʻrayturgʻan tilaklaringiz bor ekanda,— dedi usta Alim va kuldi. Bu vaqt ikkisi ham yoʻlakda yurib kelgan oyoq tovishigʻa qaradilar. Qoʻpol qilib boshigʻa salla oʻragan, ustagʻa oʻxshash rangsizgina bir yigit kirib kelar edi. Usta Alim kelgʻuchining istiqboli uchun oʻrnidan turdi: «Eyy, usta Farfi, keling-keling, bormisiz!» dedi. Usta Farfi salom berib, usta Alim bilan koʻrishdi. Otabek koʻrishishga hozirlanmagan ham edi, ammo kelguchining oʻzi qoʻl uzatdida, «salomatmisiz, mehmon» deb koʻrishib oldi. Ayvongʻa oʻlturgach, fotiha oʻquldi.
Usta Alim kelguchini xush omadi qilar ekan:
— Siz ham kelar ekansiz-a, usta Farfi, — deb pi-ching otib qoʻydi. Sogʻu salomatlik soʻralib boʻlingʻandan soʻng usta Farfi qarshidagʻi yangi qurilgʻan toʻquv doʻkonlariga ishorat qilib dedi:
— Ishlar katta-ku, usta. Doʻkonlarni ham qurib yuboribsiz.
— Doʻkonni qurgʻanimizgʻa endi oʻn besh kuncha boʻlib qoldi. Fotiha oʻqishgʻa kelarmisiz, deb kutdim, shu choqgʻacha daragingiz boʻlmadi.
— Oʻzingizning boshingizdan oʻtkan, usta, — dedi biravning kafilini olgʻandan soʻng ishni tashlab chiqish qiyin, jumʼaning sharofatlari bilan oshna-ogʻaynilarnikiga borilmasa boshqa iloji yoʻq, axir oʻzingizning ham boshingizdan oʻtkan-ku.
— Yoʻq-yoʻq, — deb kuldi usta Alim, — men sizga oʻxshab doʻkonning ustida sira tuxum bosqan emasman, simkorni koʻzim qiymaydir desangiz, men ishonar edim.
— Bu gapingiz toʻgʻri, — dedi kulib usta Farfi, — joʻjalari tushkir yildan-yilga koʻpayib boradirlar, qozonni suvga tashlagʻan kunimiz janjal.
Usta Alim dasturxon yozish uchun hujrasiga kirganda usta Farfi Otabekka qaradi.
— Sizniki qaerdan, mehmon?
— Toshkanddan.
— Juda yaxshi, qani yuqoriga chiqing, mehmon, — dedi. Otabek rahmat aytib joyidan qoʻzgʻalmadi. Usta Farfi uni yana bir qat koʻzdan kechirib olgʻach, choʻk-kalashini buzib chordana qurib oldi. Dasturxon yozilib, ertangi nonishta uchun damlab qoʻyilgʻan choy olinib kelindi.
Usta Alim Shokirbekni yuqorigʻa chiqishgʻa qistasa ham ul kavshini eshmay eskicha oʻltura berdi.
Un-dan-bundan soʻzlashib choy ichishka boshladilar. Usta Alim bilan usta Farfining soʻzlaridan ilgarida bir ustakor-nikida ishlaganliklari, mundan yigirma kunlar burun usta Alimning ustakor bilan nima uchundir urishkanligi va shundan soʻng oʻz uyiga doʻkon qurib oʻzicha ishlay boshlagʻanligʻi onglashilar edi. Usta Farfi undan achchigʻlanish sababini soʻrasa ham ul qanoatlandirarlik javob bermas, faqat «yomon odam ekan, toʻngʻiz» bilan kifoyalanar edi. Shu vaqt Otabek qoʻlidagʻi piyolasini boʻshatdi-da, usta Alimga dedi:
— Endi menga ruxsat berasiz, usta. Men joʻnayman.
Usta Alim ajabsinib unga qaradi va:
— Nega tagʻin ketmakchi boʻlib qoldingiz? Uch-toʻrt kun turmoqchi emasmi edingiz? — deb soʻradi.
— Margʻilondagʻi ishlarim bitib qoldi, oʻzim ham zerikib boshladim...
— Boʻlmasa choy tugalsin, shundan soʻng sizga ruxsat,— dedi usta Alim va bir piyola choy toʻldirib berdi. Otabekning izn soʻrashi bilan boʻlinib qolgʻan savolini usta Farfi davom etdirdi:
— Toʻgʻrisini aytingiz-chi, usta, nima uchun ustakor bilan achigʻlashdingiz?
— U sizga aniq aytmadimi?
— Aytmadi. Soʻrasam, gapni boshqa tarafka chalgʻi-tadi.
— Imonsiz, aytishka uyalgʻan, — dedi usta Alim va kimgadir nafratlanib qaragʻandek bujmayib qoʻydi.
— Haytovur siz bilan achchigʻlashqan sababini soʻra-sam, gapni chetka buradi.
Usta Alim qoʻlidagʻi piyolasini qult etib boʻshatdi-da, ustakori bilan achchigʻlashish sababini soʻzlab berdi:
— Men Homidning qaynim Sayfiga yomon koʻz bilan qarab yurganini sal-pal sezib yurar edim... Urisha-turgʻon kunimizning ertalabida Sayfini ilgariroq ishka joʻnatdim-da, oʻzim nimagadir urinib kechroq qolib bordim. Darbozadan kirishim bilan ishxona ichidan kim- ningdir yigʻlab-yolborgʻan tovshini eshitib ajabsindim va ishxona eshigini ochib kirsam, imonsiz Homid qay-nimgʻa zoʻrliq qilib turgʻan ekan. Eshik ochilish bilan choʻchib Sayfini boʻshatdi-da, menga qaradi. Men achchigʻimdan nima deyishni bilmay qolgʻan edim. Toʻngʻuz ishxonadan chiqib boshlagʻan edi: «Sen bilan otanggʻa yigirma yillab xizmat qilib, nihoyat sendan koʻrgan yaxshiligʻim shu boʻldimi?» dedim. Churq etmay chiqib ketdi. Nimagadir, siz, Karim va Ortiqboylar ham ishxonaga kelmagan ekansizlar. Toʻngʻuz vaqtdan foydalanib Sayfiga yopishqan ekan. Mana, oramizdan oʻtkani shul. Uning orqasidan men ham Sayfini olib chiqib keldim-da, ikkinchi uchrashmay uyga doʻkon qurish harakatiga tushdim, — dedi. Usta Farfi ham ustakorning bu qiligʻidan nafratlangan edi:
— Oʻbba padarlaʼnati, hali shunaqa ish qildi deng-chi? Oʻzi odam emas, hali bu uning hunarlarining eng pachogʻi, — dedi va tovshini sekinlatib davom etdi: — badbaxt, aqllar ishonmasliq darajada boʻlgan har bir yomonliqlarni qilar ekanki, biz bilmas ekanmiz.
Otabek usta Alimning hikoyasini iltifot bilan eshitkan edi. Shuning uchun undan soʻradi:
— Bu qanday Homid, qora choʻtir kishi emasmi? Men hali uni qoʻshningiz uyidan chiqgʻan holda koʻrgan edim.
Usta Alim ajabsinib Otabekka qaradi:
— Oʻsha-oʻsha, siz uni qayoqdan taniysiz?
— Uning bilan allaqaerda soʻzlashkanim bor edi.
Usta Farfi Otabekka kulgi aralash qarab olib dedi:
— Boʻlmasa, uning qoʻlansa soʻzlariga xoʻb zavqlan-gʻandirsiz.
Otabek maʼnolik qilib iljaydi. Ularning soʻzi shu erga etkanda roʻymolda tugiglik bir narsa koʻtargani holda Sayfi kirib keldi, salomdan soʻng usta Farfi bilan koʻrishdi va Otabekka qarab dedi:
— Kecha sizni kuta-kuta oshlarimiz sovib qoldi, bek aka.
— Men bu kungami, deb oʻylabman, — dedi kulib Otabek.
Sayfi hovliqib bir narsa deyishka hozirlanar edi:
— Bu kun kechasi hammomning ogʻilida biravni oʻldirib ketibdirlar, — dedi.
— Kimni? — deb soʻradi usta Alim.
— Kim ekanini bilmadim.
Usta Farfi javob berdi:
— Kelishimda qoʻrboshilar boshliq oʻlukni aravaga ortar ekanlar, oʻldirilgan Salim sharbatdorning oʻgʻli bechora Komilbek.
— Tavba, — deb qoʻydi usta Alim va soʻradi: — Oʻldurgʻuchi ushlanganmi?
— Ushlanish qayogʻda, oʻlukning oʻzini qidira-qidira zoʻrgʻa yarim kechada topqanlar, — dedi usta Farfi. Otabek bu xabarni sovuqqina eshitib oʻlturar edi va fotiha oʻqub turishka hozirlanar edi.
— Gumondor bormi? — dedi usta.
— Gumondor-ku yoʻq, ammo bechoraning oʻlumi juda qiziq kunga toʻgʻri kelishi ajib, — dedi usta Farfi va davom etdi: — Kecha Komilbekning Mirzakarim aka-ning qizi bilan nikohlari boʻlmoqchi ekan. Bechora nikohdan ikki soat chamasi ilgariroq yonigʻa bir oʻrtogʻini olib hammomga borgʻan va bir onda hammom ichidan yoʻqolgʻan, hatto uning yonidagʻi kishi ham qayoqqa ketkanini sezmay qolgʻan. Qiznikida hamma tajammulni tayyorlab, Komilbekning otasidan tortib nikoh qila-turgʻan qoziyu quzzotlargʻacha kuyavni kutib oʻlturar ekanlar. Bir vaqtda haligi birgalashib hammomga tushkan yigit hovliqib qiznikiga kelgan, kuyav kutib oʻltirganlar kuyavdan darak soʻrasalar, ul ulardan kuyavni soʻragʻan va voqiʼani aytib, hammomda kiyimlarini ham qoldirib bir onda yoʻqolgʻanini xabar bergan. Shundan soʻng nikoh- nikohda, osh-oshda qolib kuyavni qidirib ketkanlar. Nihoyat, yarim kechada hammomning tahoratxonasi yonidagʻi bir ogʻilning oxiridan qonigʻa belashib yotqani holda topqanlar.
Bechora tahorat uchun ogʻilgʻa kirganda tovush chiqarmasliq eriga xanjar urib, oxirgʻa tiqib ketkan ekanlar. Juda qiziq gap... Kim oʻldirgʻan va nima uchun oʻldirilgan hech kim bilmaydir,— dedi.
Otabek tamom onglashilmagʻan bir holatda qolgʻan edi. Bu xabardan quvonishgʻa-da bilmas va xafalanishgʻa ham yoʻl topmas edi. Raqibning oʻldirilishi uning tamom soʻnib bitkan umidini yana qaytargʻandek boʻlsa ham, nima uchundir ul bu ishdan oʻziga tinchlik ortdira olmagʻan, aksincha tinchsizlana boshlagʻan edi. Bu fojiʼadan ortiqcha asarlangan usta Alim «voy bechora- bechora», der edi.
— Birarta dushmani borligʻi maʼlumdir, axir? — deb soʻrab qoʻydi.
— Albatta bordir, — dedi usta Farfi va Otabekka qarab qoʻydi. Bu qarashdan Otabek borliq-yoʻqliq holgʻa kirgan edi. Usta Farfi davom etdi: — Dunyoda qanday odam yoʻq, deb oʻylaysiz, kishining rizqigʻa tupurganlar, oxiratini oʻylamagʻanlar hamma yoqda ham toʻlib yotibdir, — dedi, yana Otabekka qarab oldi... Otabek yorilish darajasiga borib qaytdi... Usta Farfining bu keyingi qarashini usta Alim payqagʻan edi va usta Farfining bu toʻgʻrida bir narsa bilib-da, soʻzlashka Otabekdan mulohaza qilib toʻxtadimi, deb oʻylagʻan edi:
— Soʻzlay beringiz Farfiboy, bu kishi oʻzimizniki-dir,— dedi.
— Nimani soʻzlay berayin?
— Komilbekning dushmani toʻgʻrisida bilganingizni.
— Men sizga bir narsani bilaman, dedimmi? — dedi va kulib Otabekka qaradi: — bu odamning oʻsmoqchilashini qarang-a?
Bu soʻz bilan Otabek bir oz engillashdi.
— Menga bir-ikki qayta qarab olgʻaningiz uchun bilsangiz ham soʻzlashka mendan yotsindingizmi, deb usta oʻyladilar shekilli, — dedi Otabek.
— Toʻgʻrisini aytsam, siz bu toʻgʻrida bir narsa bilasiz, lekin soʻzlashka Shokirbekdan choʻchib turasiz, — dedi usta.
— Quruq tuhmatni qoʻying-chi, — dedi usta Farfi.
— Quruq tuhmat emas, bilib tuhmat, — dedi usta va:— Shokirbek siz oʻylagan kishilardan emas, aslo tap tortmay soʻzlay bering, — dedi.
— Astagʻfirulloh, — deb kulib qoʻydi usta Farfi va bir oz oʻylab olgʻach dedi: — Siz bilan menga shu narsa-ning nima zarurati bor, usta!
— Avvalo soʻzlamayturgʻan boʻlgʻandan soʻng puk berish kerak emas, tildan ilingandan keyin bizga zarurati boʻlmasa ham bilganni aytish kerak, — dedi usta Alim.
Ayniqsa ustadan koʻra ham Otabek sabrsizlana boshlagʻan edi. Hozirgina oʻylab turgʻan joʻnash masalasi ham uning esidan chiqgʻan, chunki raqibining qotili kim ekanligini bilib olish hammadan ham unga qiziq va ahamiyatli edi.
Usta Farfi endi aytmasa boʻlmasligʻini ongladi, shu-ning uchun Sayfiga ishonmagʻansumon qaradi:
— Jiyan, sen yoshsan hali, sening ogʻzingga ishonch yoʻq, — dedi va: — bir oz doʻkoningga borib tur, achchigʻing chiqsa ham.
Usta Alim ham qaynisini turishka ishorat qildi va oʻradan savzi olib toʻgʻrashga buyurdi.
Bola ketgach, usta Farfi ohistagina dedi:
— Agar gumonim toʻgʻri boʻlsa, Komilbekning qotili Homiddir.
Bu soʻz Otabekni ajabsintirgʻandek, usta Alimga ham gʻarib eshitilgan edi.
— Homid deysizmi?! — deb soʻradi usta Alim.
— Homid, — dedi, yana sekingina usta Alimdan soʻradi: — siz Umarbekni Homidgʻa yaqin doʻst ekanligini bilarsiz, albatta?
— Bilaman, hamma vaqt yurish-turishi oʻshaning bilan edi.
— Bali, — dedi usta Farfi, — Oʻsha Umarbek bilan oralarigʻa yaqinda bir sovuqliq tushdi- da, mundan oʻn kuncha ilgari Homidning bir mudhish vahshati toʻgʻrisida Umarbekdan bir sir eshitdim. Homid Komilbekni oʻldirganda ustida boʻlmagʻan boʻlsam ham, ammo haligi eshitkan sirimnnig dalolatiga qarab albatta Komilbekning qotili Homid degan fikrga tushdim... Siz mundan uch yilcha ilgari Margʻilon kelib Mirzakarim akaning qizigʻa uylangan Otabek ismlik toshkandlik bir yigitni haligi qayin ota boʻlmish Mirzakarim aka bilan qamalib, osilishgʻa hukm qilingʻanlarida dor ostidan qutqarilish voqiʼalarini xotirlaysizmi?.. Albatta yodingizda boʻlsa kerak, hov, biz Sariboyning doʻkonida choy ichishib oʻlturgʻan edik-ku, yodingizga tushdimi?
— Esimda bor, esimda bor, — dedi usta Alim va Otabekdan soʻradi, — balki siz tanirsiz, Toshkandda mashhur boʻlgʻan Yusufbek hoji deganning oʻgʻli.
— Taniyman, — dedi Otabek va hikoyani buncha uzoqdan solgʻani va oʻz ustida gap yurgizgani uchun tong ajab ichida usta Farfining ogʻzigʻa qarab qotqan edi.
Usta Farfi yarim-yarim tovishda davom etdi:
— Ana shu yigitning olgʻan xotini juda ham nozanin bir qiz boʻlib, bu qizgʻa bizning Homid ham xaridor ekan. Haligʻi Otabek qizgʻa uylanib qoʻygʻach, bizning Homid tikanga agʻnab, oradan Otabek bilan Mirzakarim akani koʻtarish fikriga tushkan va boʻlmagʻan chaqimchiliqlar bilan ularni dor ostigʻacha tortishgʻa muvaffaq boʻlgʻan... (Soʻz bu erga etkanda, Otabek bilintirmaslik qilib bir entikib qoʻydi). Usta Farfi davom etib dedi: — Ammo xudoning haqini nohaq qilmasligʻi so-yasida bir maktub sababi bilan kutmagan joyda dor ostidan najotka chiqgʻanlar. Bular oqlangʻach, Homidning oʻzi qamalaturgʻon boʻlib ammo qoʻrboshining yordami orqasida Qoʻqongʻa qochib qutilgʻan va ul erda ham tinch yotmay Oʻtabboy qushbegini poraxoʻrlikda ayblab, Musulmon choʻloqqa ariza bergan, — dedi va soʻzini bu erda toʻxtatib ustadan soʻradi: — Oʻzingiz ham bilsan-giz kerak, Homid bir kecha yoʻqolib, uch oylab bedarak ketkan va uni qoʻrboshi yigitlari qidirib yurgan edilar.
Usta Alim tasdiq ishorasini berib:
— Soʻzlay beringiz, — dedi. Ammo Otabek bu dahshatlik haqiqatni eshitmakda boʻlgʻan quloqlarigʻa ishonmas va oʻzini kuch orqasida tutib turar edi.
Usta Farfi tovshini sekinlatib davom etdi:
— Homidning Musulmon choʻloqqa bergan arizasidan soʻng Otabek bilan Oʻtabboy qushbegi Qoʻqongʻa chaqiriladirlar-da, soʻroqdan soʻng yana oqliqqa chiqadirlar.
Ammo Homid uch oylab Margʻilon kelalmay yurgach, nihoyat yana qoʻrboshining yordami bilan kelishka ham muvaffaq boʻladir. Biroq Homid hanuz tinch yotolmaydir. Fursati kelishi bilan yana bir yomonliq qilmoqqa, qutidorning qizini oʻziniki etishka oʻylab yuradir. Toʻngʻizning baxtiga bu fursat ham toʻgʻri kelib, yana yomonliqqa yuz qoʻyadir. Shundoqki, Otabekning Toshkanddan ham uylanganini bilib, uning tilidan bir taloq xati yozdiradi-da, Mirzakarim akanikiga kirguzadir.
Otabek oʻzini nechogʻliq bosib ushlab kelgan boʻlsa ham, lekin endi ichidan qaynab toshib ketkan hissiyo-tini bosolmadi — «vijdonsiz, toʻngʻuz!» dedi-da, ixti-yorsiz oʻrnidan turib ketdi. Usta Alim ham oʻzini tinch tutolmadi, «Badbaxt, kofir!» deb qoʻydi. Otabekning oʻzgarishidan usta Farfi shubhaga tushayozgʻan boʻlsa-da, lekin usta Alimning ham unga qoʻshilishi uni oʻyla-tib turmadi, Otabek qaytib oʻrniga oʻlturgʻach, ul davom etdi:
— Bu soxta taloq xati toʻgʻrisida Otabekning nima qilgʻanligʻi Homidga ham maʼlum boʻlmaydir. Lekin ish Homidning oʻylagʻanicha natijalanib, bir necha vaqtdan soʻng Mirzakarim akaning qizini taloq qilinishi xabari chiqib qoladir. Oradan uch-toʻrt oyni oʻtkazub, bizning Homid Mirzakarim akanikiga sovchi kirguzadir. Ammo Mirzakarim aka uning sovchilarini quruq qaytaradir. Bir necha vaqtdan soʻng, Homidning soxta taloq xatisi bilan eridan chiqgʻan qiz Komilbekka beriladir va nima uchundir toʻylari bir necha vaqtka kechikib qoladir-da, oradan birar yilni oʻtkazib, nihoyat , kecha ularning toʻy va nikoh kunlari ekanki, Komilbekning hammomda oʻldirilgan xabarini eshitib turibmiz. Mana men yuqoridagʻi sabablarga binoan Komilbekni oʻldirguchi aniq Homid, deb oʻylayman, — dedi.
Usta Alim boshini chayqab:
— Bundan shubha yoʻq, nax Homidning oʻzi, — dedi va oʻzicha: — Eh, essiz musulmonchiliq, shunchalik ham insofsizlik boʻladimi, oʻzingning bir emas ikkita xotining boʻlaturib, tagʻin bir yigitning haloliga koʻz olaytirish... Yana oʻzingning boʻying etmasligini bilaturib ham, ikki orada bir gunohsizning qonini toʻkish — eh, shayton bolasi! — deb qoʻydi.
— Bu bir it! — dedi usta Farfi, tomdagi luqmani oʻzi ham eyolmaydir, boshqagʻa ham edirmaydir, nax itning oʻzi! Otabek oʻz hayotidagi fojiʼalarning manbaʼi boʻlgʻan bir habisni nihoyat birinchi martaba tanib turar edi. Bu palid dushmanga qarshi oʻzida qoʻzgʻalgʻan bitmas-tuganmas nafrat va gʻazab hissiyotini sirining fosh boʻlishidan qoʻrqib ichiga yutishka majbur edi. Shundoq boʻlsa ham ichda qaynagʻan hissiyot oʻz sharpasini uning yuziga ochiq tashlab turmoqda, koʻzi oʻt kabi yonar va yuzi yuz xil tuska kirar edi.
Anchagina oradan soʻz kesilib qolgʻandan soʻng usta Farfi dedi:
— Siz bilan men shu choqgʻacha Homidning bunday ishlari bor ekanidan xabarsiz yurganimizga hayron qolaman.
— Hayron qolishgʻa oʻrin yoʻq, — dedi usta Alim, — siz-ku yaqinda kirib ishlay boshladingiz.
Ammo men yigirma yillab shuning uyida qolib sira ham Homidning ichidagiga tushuna olmas edim va hamisha koʻzimga dimlangan qorongʻu oʻradek qoʻrqunch koʻrinar edi, — dedi va bir oz toʻxtab olgʻach, bir narsa topqandek harakat yasadi.— Bu gaplarning bosh omili albatta Homid boʻlsa ham, lekin bunda uning boshqa yordamchilari ham bor koʻrinadir, yodingizda bormi, koʻpincha chaxchaygʻan koʻzlik bir yigit ishxonamizga uni soʻrab borar edi?
— Bilaman, bu kunda ham Homid bilan sermuomala, oti Sodiq boʻlib, sizning qoʻshningiz emasmi?
— Otangga rahmat! Ana shu yigit bilan uning onasi bu ishda Homidning eng ishonchlik yordamchilari boʻlsa kerakki, ul ikki yildan beri shu qoʻshnimnikiga hamisha qatnab qolgʻon edi.
Sodiqlar oʻz ovqatlarini ham oʻtquzolmagʻan holda faqirlikda yashab yil sayin menga oz-oz erlaridan sotib tiriklik qilar edilar. Bir yilcha boʻldi, birdan suv olib qoldilar va Sodiq uylanib ham qoʻydi. Men haytovur bechora yoʻlini topib oldiyov deb yurar edim. Endi bilsam, Sodiqni uylantirguchi ham shu Homid ekan, — dedi va Otabekdan soʻradi: — Siz hali Homidning qoʻshnimnikidan chiqib ketkanligini soʻzlab edingizmi? — Otabek tasdiq ishorasini bergach, negadir bir entikib qoʻydi. Haqiqatan usta Alimning bu keyingi soʻrogʻi uni entiktirarlik edi. Oʻtkan kunlarini zahar bilan bulgʻab kelgan bu mudhish dushmaniga qaysi yoʻsun bilan javob qaytarish yoʻllarini izlab turgʻan choqda bu savol berilib, Homid bilan boyagʻi uchrashishini unga xotirlatqan va endi ham kulib qaramagʻan baxtigʻa laʼnat oʻqutqan edi. Ul oʻzining hozirgi hayotini-da ulugʻ tahlika ostida boʻlgʻanligʻini va bu tahlikaning oʻtkandagilarga qaragʻanda tamoman boshqacha bir dahshatda boʻlishini onglar edi.
Usta Alim oshxonagʻa borib osh qilish harakatiga tushkan edi. Otabekning toʻsatdan ketish harakatiga tushib qolgʻanini koʻrib:
— Bek, shuncha oʻlturganning qatorida yana yarim soatka tahammul qilsangiz, oshni eb yoʻlgʻa tushasiz. Mana men, savzini ham bosdim, — dedi.
Otabek qaytib oʻlturmadi va havlining oʻrtasidan turib uzr aytdi:
— Rahmat, usta, men bu kun oshigʻich yurib, erta-lab joʻnab ketgan yuklarning ketidan etib olmasam boʻl-maydir.
— Oshni tashlab ketsangiz xafa boʻlaman, qirqqa chidagan qirq biriga ham chiday oladir.
— Oʻlturing-oʻlturing, mehmon, — dedi usta Farfi.— Oshgʻa savzi bosildi — pishdi!
— Men ustaning oshini birinchi martaba eb yot-qanim yoʻq, agar savdogarchilik omon boʻlsa, har oʻn besh kunda bir kelib ustaning jonigʻa ham tegaman, — dedi Otabek va boqchagʻa qarab yuriy berdi.
Usta Alim oshgʻa savzi bosish bilan ovora edi:
— Men sizni zoʻrlamayman, lekin yoʻl ustida qorningiz ochib qolsa, oʻzingizdan oʻpkalang, — dedi.
Otabek maydonda otini supirib egarlar ekan, maydonning gʻarbidagi xaroba uyning devoridan bir bosh koʻtarilib munga qarab turar edi. Mundan uning xabari bormidi, yoʻqmi, lekin ul bu tomongʻa qaramasdan otini egarlash bilan mashgʻul edi. Ul egarlanib boʻlingʻan otini havligʻa qarab etaklay boshlagʻanda, havliga qarab turgʻan bosh ham devordan quyigʻa tushib yoʻqoldi. Ul otini havlining oʻrtasigʻa qantarib qoʻyib ayvondagʻi xurjun va poʻstunini olar ekan, usta Farfi bilan xayrlashdi. Otni Sayfi etaklagani holda usta Alim Otabekni koʻchaga uzatib chiqdi va uning qoʻltugʻidan olib otka mindirar ekan, oʻpkalash ohangida dedi:
— Oshni tashlab ketkaningizni unutmang, bek.
Otabek egarga oʻlturib olgʻach soʻradi:
— Xafa boʻldingizmi?
— Nega xafa boʻlayin, ammo yoʻlda ochiqib qo-lishingiz uchun sizga achinayotibman.
— Tayyor oshni tashlab ketib, yoʻlda ochliqdan qiynalishimni oʻzim ham tushunib turibman, usta, — dedi Otabek va, — biroq tuyakashlar bilan Andijonda bu kunga uchrashish uchun vaʼdalashkan edim, ularga etib olib yoʻl xarajatlar uchun bir oz aqcha bermasam, yaʼni oʻz rohatimni koʻzlab sizni oshingizni kutib qolsam, besh kishini koʻra-bila turib och qoʻygʻan boʻlaman.
Usta Alim otning jilovidan qoʻlini olib soʻradi:
— Andijon oʻtkan kezlaringizda yoʻl ustidan kirib turishka vaʼda berasizmi?
— Boʻlmasa-chi, — dedi Otabek, — shu oʻn besh kunning ichida sakkiz tepki atlasdan loaqal ikki koʻra yigʻib qoʻyingiz, yodingizdan chiqarmangiz!
— Yodimda bor, xotirjamʼ boʻlingiz!
— Xayr, xoʻsh!
— Yaxshi qol, Sayfi! Saman yoʻrgʻa yoʻlga tushdi, chovigʻa odatdan tashqari bir-ikki qayta kelib tushkan achchigʻ qamchi zarbi bilan bir onda koʻzdan gʻoyib boʻlib ketdi. Otabekni uzoqlatib usta Alim uyga kirgan ham edi, Jannat opaning eshigi ochildi-da, Sodiq ot etaklagan holda chiqib keldi. Ul otqa minar ekan, eshik ichida koʻringan Homid — «tezroq!» — degan amrni berdi. Sodiq ham Otabek izicha otini haydab yubordi...
Usta Alim Otabekni kuzatib kelib, ayvon peshonasiga oʻlturar ekan:
— Tabiʼati juda qiziq yigit-da, — deb qoʻydi.
Usta Farfi soʻradi:
— Bu yigit bilan qanday oshnaligʻingiz bor?
— Men sizga oʻzogʻi yili bir yigitning Homidning darbozasida adashib yurganligini va men bilan birga havligʻa kelib bir kun yotib ketkanligini soʻzlab edim shekillik?
— Ha, ha, hali oʻsha yigit shumi?
— Shu. Shundan beri har bir Margʻilon kelganida va Andijon oʻtkanida maning oldimgʻa kirmasdan ketmaydir. Oʻzi juda ogʻir va aqllik yigit, buning ustiga qiziq tabiʼati ham bor,
— dedi.
— Qizigʻi qanaqa, — deb soʻradi usta Farfi.
— Juda qiziq, — dedi usta va kechagi voqiʼani soʻzlab chiqdi. — Kecha ertalab shaharni bir aylanib kelayin deb chiqib ketkan va tushlik oshka etib kelish uchun vaʼda ham bergan edi.
Men vaʼda vaqtigʻa oshni damlab oʻlturibman-oʻlturibman, sira kelsa-chi! Nihoyat, sizdan sal ilgariroq kelib turgʻan edi. Soʻrasam: «Xoʻja Maʼoz»ni tunab qoldim, deydir. Koʻzi uyqusizliqdan bir qarich ichiga tushib ketibdir. Juda ham tabiʼati qiziq yigit.
— Yaxshi yigit ekan, — deb qoʻydi usta Farfi.
Oshni eb boʻlgʻanlarida u yoq-bu yoqdan jumʼa tovshi kela boshlagʻan edi. Shuning uchun choy ichib oʻlturishka toʻgʻri kelmay usta Farfi usta Alimdan ilgariroq namozi jumʼaga qoʻzgʻaldi va eshikdan chiqishi bilan oʻz uyidan kelayotqandek koʻringan Homidga uchrashdi.
— Ha, usta Farfi, baxay? — dedi Homid.
— Usta Alimnikiga kelgan edim.
— Boʻlmasa ziyofat quyuq ekan-da!
— Quyuq! — dedi kulib usta Farfi, — usta Alim oʻz uyiga doʻkon qurgʻan ekan, gilalab yurmasin deb fotihaga kelgan edim.
— Shundoqmi! — deb qoʻydi Homid. Birgalashib keta boshladilar.
— Boʻlmasa usta Alim oʻz uyiga doʻkon quribdir, deng-chi!
— Doʻkon quribdir.
— Arvoh piri bermasdan-a?
— Qishda arvoh piri qilib bermoqchi! — dedi usta Farfi. Yana bir necha daqiqagʻa oradan soʻz kesilib qoldi.
— Osh qilib bergandir?
— Albatta.
— Boshqa mehmon ham bor ekanmi? — deb soʻrab qoʻydi Homid. Usta Farfi Otabekning Homid bilan uchrashgʻanini xotirlagʻan edi.
— Toshkandlik bir savdogar mehmoni ham bor ekan,— dedi. Masjidga yaqinlashib qolgʻan edilar. Homid yana nimanidir soʻramoqchi boʻlsa ham, usta Farfi shoshib masjidga burildi.

Raqib Izidan
Oʻn olti-oʻn etti kunlik oy oq bulut ichidan qoʻtoslanib koʻrinar edi. Hamma xuftan namoziga kirib ketkan, koʻchalar suv quygʻandek tinch edi. Koʻchaning bu tinch paytidan foydalangʻan kabi usta Alimning eshigi yonigʻa kelib toʻxtagʻan kimsaning kim ekanligini bi-lish uchun oy yoruqligʻigʻa qarshi tushkan boʻgʻot xalal berar edi. Boʻgʻot panasida va eshik halqasida qadalib bir muncha vaqt nimanidir kutib turgʻan bu kishi nihoyat, avaylabgina eshikni ochib oʻzini yoʻlakka oldi. Tagʻin anchagina eshikning ichkarigi qismida turgʻach, ochishidagʻi ehtiyot bilan eshikni yopdi.
Oy yoruqligʻi uch burchak ravishda yoʻlakka tushib turar edi. Bu nomaʼlum kimsa oyoq uchi bilan yurib keldi-da, moʻralab ayvongʻa qaradi. Ayvonning tokchasida shamʼ yonib, Sayfi oʻrin yozish bilan ovora edi. Nomaʼlum kimsa yoʻlakning qorongʻi qismigʻa oʻzini olib, koʻzini Sayfidan uzmay tura boshladi, Sayfi oʻrnini toʻshab boʻlgʻandan soʻng ayvonning peshonasida yozilib yotqan dasturxon va laganni koʻtarib hujraga kirdi. Yoʻlakdagi majhul kimarsa goʻyo shuni kutib turgʻandek oyogʻ uchini onda-sonda tashlab oʻzini maydon ichiga oldi...
Bargi toʻkilib quruq shoxlari bilan qolgʻan maydon ichi tumanlik oydin, majhul kishi yuzini oydingʻa berib, xaroba uy ostida qadalib turgʻanliqdan uning kim ekanligini tanish oson edi. Bu alamzada, zulmdiyda yuz eng soʻnggʻi kurashka hozirlangʻan bir yigit edi...
Otabek xaroba uy devori yonida soʻng chekdagi bir eʼtibor bilan ichkariga quloq solmoqda edi. Ichkaridan oʻtin yorib oʻchoqqa oʻt qalash harakatlari eshitilar, gohi xotin kishining tovshi ham kelib qoʻyar edi. Ul bir-ikki qayta ohista adimlar bilan xaroba uylarning u boshi bilan bu boshigʻa borib keldi, yaʼni ichkariga oshib tushmak uchun qulayroq oʻrin chogʻlar edi. Xaroba imoratlarning oʻrta bir eridagi raxnadan oshib tushish qulayroq boʻlgʻani uchun shuning ostigʻa shumshayib oʻlturdi. Oʻlturishi hamono qayoqdandir oyoq tovshi eshitkandek boʻldi-da, sekingina oʻlturgan joyigʻa erga singgandek qilib yotib oldi. Oyoq tovshi toʻxtab narigi yoqdan usta Alimning tovshi keldi. Usta Alimning xuftandan qaytib kelganligini ongladi va uning maydonga kirish ehtimoli boʻlgʻanliqdan shu koʻyi yotaberdi.
Vaqt juda sekin harakat qilar edi. Ul oʻzining har bir yurak tepishini sanagʻandek oʻtkuzar edi. Kuzning yoqimsiz shamoli oʻpkani qichitib, yoʻtalni qistatar, ul chalqancha yotqan koʻyi ogʻzini oʻramlab koʻmak kutkan kabi koʻkka koʻzini tikkan edi.
Oradan bir-bir yarim soatlar chamasi vaqt oʻtib ketdi. Tevarakdan «jannat qushlari»ning birinchi tovshi qichqirilib oʻtdi, shu kezda xaroba havli tomondan bir necha oyoq tovushlari eshitildi-da, ul oʻrnidan turib quloq solishgʻa majbur boʻldi. Bir muncha vaqt onglashilmagʻan soʻzlashish tovushlari kelib turgach, darichaning gʻiyq etib ochilishidan soʻng, bu tovushlar yana ham uzoqlashdilar. Otabek devorgʻa intildi va sekingina yuqorigʻa koʻtarildi. Buzuq uyning darichasi-dan narigi qatordagʻi ayvon va undagi oʻchoqda yonib turgʻan oʻt koʻrindi. Ammo ochiqqina boʻlib uy ichidan kishilar tovshi kelar edi. Ul oʻmarilmasliq etib devor ustiga mindi va osongʻina xaroba uy ichiga oʻzini oldi. Chunki uy tomi oʻpirilib ostigʻa bosqanliqdan uyning sahni juda ham yuza edi. Avaylab uch-toʻrt adim bosdi-da, uyning buzuq darichasi yonigʻa kelib toʻxtadi va moʻralabqina havli yuziga qaradi. Qarshidagʻi uyning har ikki darichasi ham yopiq, ammo tirqishlaridan shamʼ yoruqligʻi koʻrinar va boyagʻigʻa qaragʻanda sekinroq bir tovushda gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir soʻzlashish eshitilar edi. Oradan oʻn besh daqiqa chamasi fursat oʻtib tovushlar bir oz yuqorilashib kelmakka boshladi. Bu orada uydan qoʻligʻa lagan ushlagan bir xotin chiqdi-da, qozondan laganga bir narsani koʻtara berdi. Otabek goʻyo shuni kutib turgʻandek uzoq bir tin oldi va oʻzini chetka burdi. Xotin lagan bilan uyga kirib ketkach, ichidan taqingʻan xanjarini qinidan sugʻurib oldi-da, damini oydingʻa solib boqdi va xanjarining uchini yonboshidan orqasigʻa oʻtquzib ushladi, yana uyni kutib toʻxtadi. Xotin yana chiqgʻan va toboqlargʻa shoʻrba suza boshlagʻan edi. Uyga bir-ikki qatnab suzilgan shoʻrbalarni tashib bitirgan, uyning eshigini bekladi-da, kirib ketdi.
Otabek havlining oʻrtasigʻa, tut yogʻochining yonigʻa kelib toʻxtagʻan va janubda kishi yoʻqmi, deb alangʻlar edi. Ul bu toʻgʻrida bir qanoat hosil etkach, bitta-bitta bosib kishilik uyning yoʻlak tomonidagʻi darichasi yonigʻa etdi va oʻzini soʻng chekda ehtiyotlab daricha ostigʻa oʻlturdi.
Oʻlturishi hamono dimogʻigʻa ichkulik bilan shoʻrba isi kelib urdi. Uydagilarning soʻzlarinigina emas, hatto tomoq chaynashlarini ham eshitsa boʻlar edi. Ichkaridan kimdir birav shap-shap etib chaynab der edi:
— Endi menga berma, Sodiq, Mutal polvongʻa beraver! Otabek bu tovushning kimniki boʻlgʻanligʻini bilgan edi.
— Hadeb menga beraverasanlarmi, oralatib Jannat opamga ham berib qoʻy, xa-xa-xa!
— Bizning kampirga bersang qaytarmasdan icha beradir!
— Bersa ichaberaman, qix... Oʻzim xotin boʻlsam ham Mutal polvonlarning oʻnini qochiraman, qix...
Bu soʻzdan soʻng, uy ichini kuchlik bir kulgi tovshi qopladi. Kulgi bosilgʻach, soʻz boshlandi:
— Endi shuni ichasiz, Homid aka!
— Yoʻq, Sodiqboy inim, men juda ham boʻlib qoldim, oʻzi ham juda kuchlik chiqgʻan ekan.
— Ichmasangiz qoʻymayman, nekin...
— Mutal polvonga ber! Siz oling-chi shuni!
— Aniq ichmaysizmi? Kumush opamning salomatligiga ham ichmaysizmi?
Bu soʻzni eshitkan Otabek ixtiyorsiz oʻrnidan turib ketdi. Jannat opaning xi-xi-xi qilib kulgan tovshi eshitildi.
— Oragʻa nozik bir ismni kelturib solmasang, xudo haqqi ichmas edim. Qani, boʻlmasa ber- chi, Kumush apangning salomatligi hammadan ham menga kerakdir.
— Xa-xa-xa, nozik joydan ushladimmi?
Otabek bu soʻzlarni eshitar ekan, zoʻrgʻa-zoʻrgʻa oʻzini darichaga hujum qilishdan bosib qolgʻan edi. Orada bir muncha mayda soʻzlar soʻzlangach, kim-ningdir ufff, deb yuborgʻani eshitildi.
— Tagʻin nima boʻldi, Homid aka?
— Bu kungi gap juda ham meni choʻchitib qoʻydi-da, Sodiqboy!
— Maning gapimga nima uchun ishonmaysiz, axir! Yuz martaba sizga aytib yotibman-ku, xumsani darbozadan chiqardim, tagʻin qanchagʻacha orqasidan borib to karvonlarga qoʻshilib ketkuncha kutdim, soʻngra qaytib keldim, deb. Agar oʻsha ketishi boʻlsa, bu kun xudda Qoʻqongʻa borib etkan.
— Ey, san bilmaysan, uka!
— Nekin manga qolsa, shu ishdan hech bir qoʻrqa--turgʻan gap yoʻq, usta bilan tanishligʻi boʻlsa, uning uyiga mehmon boʻlgʻandir, savdogarchiligʻi boʻlsa Margʻilongʻa kelgandir, axir ketib turgʻandagʻi soʻzini oʻz qulogʻingiz bilan eshitdingiz-ku!
— Bu mulohazang tuzik-ku, biroq men bilan achchigʻlashqan bir kishinikida mehmon boʻlishi boshni qotiradir, tagʻin sizlarning havlilaringiz yonida...
— Agar sirringizdan usta Alimning xabari boʻlsa, ul vaqtda qoʻrqsangiz ham arziydir.
Ammo menga qolsa u xumpar (Otabekni aytadir) Margʻilonda xotini borligʻini ham unitib yuborgʻan, deb oʻylayman.
— Maning bu sirrimni sizdan boshqa hech kim bilmaydir. Umarbek bilan bir oz nari-beri boʻlib qolgʻan edik, haytovur tagʻin orani ochib yubordiq.
— Undoq boʻlsa tagʻin nimadan qoʻrqasiz?
— Men uning Toshkand ketishini koʻz boʻyash uchun boʻlgʻan hiylami, deb qoʻrqaman.
— Xayr, ketmagan ham boʻlsun: ul holda oʻzingiz aytkandek qilib toʻppa-toʻgʻri ertaga Salim sharbatdor-ning oldigʻa boraman-da, oʻgʻlingni Mirzakarim akaning ilgarigi toshkandlik kuyavi oʻldirdi, men oʻz koʻzim bilan koʻrdim, deyman. Ana undan soʻng xumsaning holigʻa maymunlar yigʻlasin! Agar ul sirringizni bilgan boʻlgʻanda ham allaqachon kelaturgan ishka tushunib olib, Margʻilondan dumini xoda qildi, desangiz-chi!
— Qix... Sodiqning gapi joʻyalik, — deb qoʻydi Jannat opa.
Otabek bu soʻz dahshatidan titrab ketkan edi. Sodiq davom etdi:
— Endi ishning boʻladirgʻanini oʻylash kerak, sizning qoʻrqoqligʻingizni koʻrib, mana Mutal polvon ham uxlab boshlabdir.
— Uxlagʻanim yoʻq, hez, doringdan quy-chi!
— Mutalboy oʻrtoq, — dedi Homid, — biz biravning yaxshiligʻini unutaturgʻan kishi emasmiz.
Oʻrtogʻingiz Sodiqboy men bilan birgalashib kamlik koʻrmadi, avvali xudo, qolabersa men uni uylantirib qoʻydim... Men birav bilan oshnachiliq qilsam, hatto, undan jonimni ham ayamay, koʻnglini olmoqgʻa tirishaman.
Sodiq:
— Mutalboy sizni oʻbdan yaxshi biladir, Homid aka! Sizning qanday xizmatingiz borligʻigʻa ham qongʻan... Ammo uning sizdan bir iltimosi bor ekan.
Homid:
— Nima iltimosingiz bor, Mutalboy?
Mutal (sarxush):
— Bitta ya-ya-ya -rimtadan uch-toʻrt t-t-tanga q-q-qarz-larim bor edi, Homid aka.
Homid:
— Oshnaliq degan uch-toʻrt tanga bilan bogʻlana olmaydir, Mutalboy! Men sizga hali aytib qoʻydim: ma-ning oshnaligʻim oshnadan jonni ham ayamasliq bilan boʻladir. Uch-toʻrt tanga emas, muhtoj boʻlsangiz oʻttuz-qirq tanga ham soʻray bering! Jannat opa:
— Ilohi Homidboy murod-maqsadigʻa etsin, qix. Oshna-ogʻaynidan dunyo ayamaydir! Bir oz vaqt tanga tovshi eshitilib turgʻach, Homidning ovozi keldi:
— Mana, Mutal polvon, hozirga oz boʻlsa ham shuni olib turarsiz, ammo xizmat haqingiz oʻz yoʻligʻa boʻ-ladir.
Sarxush:
— R-rahmat, H-homid aka, siz j-jonni ayamasangiz, m-men ham yoʻlingizga boshimni tikdim, jamshidning arvoyi! Sodiq:
— Bizning Mutalboy ham quruq yigit emas! Homid:
— Dasturxonni yigʻishtirib olingiz-chi, Jannat opa! Lagan-tovoqning bir-birisiga tekkan tovshi eshitilib, Otabek oʻzini ohistagina yoʻlakka oldi. Oʻchoq boshida bir-ikki daqiqa chamasi tovoq-qoshiq va oyoq tovshi eshitilib turgʻach, Jannat opa havligʻa tushib keldi va qoʻlidagʻi dasturxonni tut ostigʻa qoqib ketdi. Otabek qaytib kelib daricha ostigʻa oʻlturgan ham edi, Homidning shu soʻzini eshitib qoldi.
— Eshikning zanjiriga bir qarab kelingiz-chi, imon topkur Jannat opa! Sodiq:
— Qoʻrqasiz-da, Homid aka, eshikni oʻzim zanjirlaganman.
Homid:
— San hali yoshsan, inim Sodiqboy, siz chiqabe-ringiz, Jannat opa! Otabek uchun vaqt ortiq tang va qoʻrqunch edi. Xaroba uyga boray desa, Jannat opaning koʻrib qolishi aniq edi. Eshikni ochib chiqib ketay desa, oʻlturishning maqsadi hali ochilmagʻan boʻlib, butun mashaqqati shamolgʻa ketar edi. Joni halqumigʻa tiqilib tevaragiga alangʻladi va yoʻlakdan nariroqda usta Alimning devorigʻa suyogʻliq turgʻan zanbilga koʻzi tushdi. Zanbilning ostigʻa yashirinish juda ham xavfli edi esa-da, ammo oʻlturishning maqsadigʻa qonmay ketish undan ham xatarlik edi. Sir fosh boʻla qolsa, uch dushmanga barobar hujum qilishni boʻyniga olib qoʻydi. Uy eshigi ochila boshlagʻanda zanbilning ostigʻa kirib olgʻan edi. Oʻzini nechogʻliq siqib gʻujanak qilgʻan boʻlsa ham, ammo bir qarash bilan zanbil ostida kishi borligʻini bi-lish uncha qiyin emas edi. Zanbil ostida xanjarini qisimlab, goʻyo sichqonni poylagʻan mushukdek hujumga hozirlanib yotar edi.
Jannat opa yoʻlakka tomon yurib keldi-da, zanbil ostidagʻini payqamay yoʻlakka burildi.
Oydindan eshik-ning zanjirligi aniq koʻrinib turar edi. Shuning uchun eshik yonigʻa borib oʻlturmay yoʻlakning yarmidan qaytdi. Qaytishi hamono yuqoridan uchib oʻtkan bir-ikki moshak qushning chev-chev-chev degan tovshini eshitib koʻkka qaradi. Shimol-sharqigʻa toʻgʻri otilib oʻqdek uchib borgʻan moshak qushlargʻa qaragʻanicha yoʻlak-dan uy tomonigʻa qayrilib ketkanini oʻzi ham sezmay qoldi. Jannat opa ayvongʻa chiqqanda, Otabek ustidagi zanbil toʻrt enlik yuqorigʻa koʻtarilib, tagʻin sekingina uni bosib tushkan edi. Jannat opa eshikni ochib, uyga kirganda, ul ohistagina zanbil ostidan chiqdi, uning yurak tepishi hali ham shiddatlik edi. Daricha yonigʻa yurib keldi-da, hamon hujumga hozirlangʻandek ichkariga quloq solib turdi. Jannat opaning «eshik zanjir» degan tovshini eshitkach, rohat tin oldi va daricha yonigʻa choʻnqaydi.
Homid:
— Boʻlmasa, dushanba kuni kechasiga boʻlsin! Sodiq:
— Biz qaysi kunga desangiz ham hozirmiz! Mutal:
— Menga qolsa, shu topta borsaq deyman! Homid:
— Yaxshisi dushanba kun, undan nariga oʻtkani ham yaramagʻandek, berisi ham foydasiz boʻladir, chunki bir-ikki kun bunga hozirlik ham kerak.
Sodiq:
— Tagʻin qanaqa hozirligi bor?
Homid:
— Olib chiqgʻandan soʻng, uni Margʻilon ichida olib turib boʻlmaydir: to rom qilgʻuncha birarta qishloqgʻa yuborishka toʻgʻri keladir. Olib chiqishimiz dushanba kechasining qaysi paytiga toʻgʻri kelishini ham hozirdan aytib boʻlmaydir. Olib chiqgʻan zamon Margʻilondan chiqarilib yuborilmasa, kunduz kuni chiqarish tagʻin xavflik. Kechasi maʼlum, Margʻilon darbozalari yopiq boʻladir. Shuning uchun birarta darbozabonni qoʻlga olib qoʻymogʻimiz, albatta, kerak...
Sodiq:
— Yaxshi maslahat, qutidornikiga qanaqa qilib tushamiz?
Homid:
— Masalaning bu yogʻini ham oʻylashimiz kerak ekan hali! Sodiq:
— Eng yaxshisi darbozasidan kirish! Mutal:
— Darbozasidan kirib boʻlmasa, tomidan oshib tushamiz! Sodiq:
— Ha-ha-ha, balli, Mutal toʻram! Mutal:
— Kulishingni bejo qilma, hez Abdikarim! San hali dunyogʻa kelib nimani koʻrding-ku, sanga kulish tushib qoldi! Bu bosh dunyoga kelib nimalarni koʻrmadi-a? Bunaqanggi qochiriq ishlarni endi qilib turipti, deb oʻylaysanmi? Eyxa-x-x, Mutal akang nimalarni qilmadi? Xa-xa-xa...
Musulmonsan otangning arvoyi, Homid aka! Bir kuni Jonkeldiboy hasratini qilib Hotam toʻraning oʻgʻlini yaxshi koʻrganligini, diydoriga toʻyolmay besar boʻlgʻanini arz qilib qoldi-ku, yonimda Qalandar polvon bor edi, Jonkeldiga, boʻlmasa oʻn oqta ber bizga, biz Qalandar bilan birga doʻndiqchangni muhayyo qilib beraylik, dedim. Jonkeldi oʻlib turgʻan ekan, quloq qoqmay xoʻb, dedi. Biz qalandar bilan tunni yarim qildiq-da, Hotam toʻraning havlisiga keldik.
Ishning ebini joʻblab qarasaq juda kashal, devor — tosh hamin! Oshib tushishning sira oʻnqovi yoʻq. Bu ishkalni koʻrgan Qalandarning tarbuzi qoʻltugʻidan tushib «besh oqtani qaytarish uvol- ku?!» dedi. Oʻzimning sal shunaqanggi kayfim balandroq edi, xanjarchamni qinidan sugʻurib oldim-da, toʻgʻri Hotam toʻraning darbozasigʻa borib chaqira boshladim. Bu ishimdan jon-poni chiqib ketkan Qalandar yonimgʻa kelib turta boshladi: «Hoy, Mutal, sanga nima boʻldi?» Men Hotam toʻrani chaqira berib «tovshingni chiqarma, xotingʻa oʻxshagʻan yigit», dedim. Qalandar yonimda turolmadi, meni yolgʻuz qoldirib ura qochdi. Bir vaqtda haligi Hotam toʻra darboza orqasigʻa kelib «kim» dedi. Men tovshimga shoshilishqan tus berib «Men, men, oching tezroq!» dedim. Bechora goʻl toʻra darbozani ochib yuborishi bormi, lip etib oʻzimni ichkariga oldim va Hotam toʻrani qoʻlidan ushlab havligʻa boshladim. Bechora endi meni tanigʻan, avzogʻimning buzuqligʻini ham payqagʻan edi. Ke-kirdagiga xanjarimni tirab: «Joningdan umiding bormi, yoʻqmi, noinsof!» dedim. Juda tili shishib qolgʻan edi xumsaning — «bovv-bovv» deb gʻoʻldirab javob berardi... «Bir bechora oʻgʻlingni deb koʻkragini zaxka berib yotsin-da, san tinchkina oʻgʻlingni olib yot!.. Qani oʻgʻling, yotqan joyini koʻrsat!» dedim. Hotam toʻra dir-dir qaltirar edi, shu koʻyi uni ayvongʻa oʻzim etaklab bordim-da, oʻgʻlini koʻrsatdi. Bolani uyqu aralash turgʻuzib kiyintira boshlagʻan edim, bir tomondan ona-si dodlab qoldi-ku, xanjarimni olib unga yugirdim. «Tovshingni oʻchir, mochaxar... Oʻgʻlingni oʻlimgʻa olib borayotqanim yoʻq, nihoyati bir piyola choy ichadi-ku keladi!» dedim. Qisqasi, ilgari dahshat berib, keyinidan yaxshi gaplar bilan ularni ishontirib, bolani olib chiqdim va Jonkeldiga topshirib ketdim...
Baxtimga oʻsha kuni bitta ham mirshab yoʻliqmadi. Ey-y, Sodiqcha, san hali nimani koʻrding-ku, nimangga ishonding, buzoq boʻgʻuzlagʻandek qilib bir-ikkitani soʻygan bilan odam boʻlding- qoʻydingmi? Gap bilan boʻlib zangʻar kayf ham tarqab ketdi, qani, quy-chi bir-ikkini! Homid:
— Sizga qoyilman, Mutal polvon, sizning shuna-qangi ishlaringizni bilib yurganim uchun bu erga chaqirtirib keldim-da! Mutal:
— Shuni bilgan boʻlsangiz bas, bu ishni menga topshirib qoʻyabering! Homid:
— Sodiq aytkandek darbozadan kirishni xohlamayman, chunki mirshablarning oyogʻ usti.
Mutal:
— Boʻlmasa havlining orqasidan tushamiz! Homid:
— Orqasi havlidir?
Jannat opa:
— Qix, haligi oti qursin... Malikboyning maydoni-da! Homid:
— Juda yaxshi ekan. Boʻlmasa tomigʻa shoti etarmikin?
Jannat opa:
— Qix, juda balan.
Mutal:
— Balan boʻlsa, zarari yoʻq, osoni uyning tegidan teshamiz, qoʻyamiz! Homid:
— Qiyin boʻlmasmikin?
Mutal:
— Hammadan ham osoni teshish, moʻljalini yaxshi olsaq bas.
Homid:
— Bir-ikki soatda uni teshib boʻlarmidi?
Mutal:
— Oʻzi maydonmi, axir?
Jannat:
— Maydon, qix.
Mutal:
— Yaqinida odam yoʻqmi?
Jannat:
— Yoʻq, qix.
Mutal:
— Bali, moʻljalni olib bersalaring, ertadan boshlab qazigʻanim boʻlsin.
Homid, Sodiq:
— Bali, rahmat, polvon! Majlisning soʻzi shu erga etkanda Otabek oʻrnidan turib yoʻlakka keldi. Eshik zanjiriga qoʻlini olib borgʻani holda oʻylanib toʻxtadi va eshikni ochmay orqasigʻa qaytdi. Xaroba uy orqaliq usta Alimnikiga chiqib ayvon yonida toʻxtadi, ularning xurrak va pishillashlariga qanoat hosil etkach, oyogʻ uchi bilan yoʻlakka oʻtdi va eshikni ochib chiqdi...

* * *
Oʻz ogʻzidan eshitkanimizdek Sodiq uni, Homidning taʼlimoticha Qoʻqon darbozasidan chiqarib to karvonlarga qoʻshilib olgʻuncha taʼqib etib borgan edi. Otabek bu taʼqibni juda yaxshi sezganlikdan Sodiq yoʻlda qolgʻandan soʻng ham yana bir bekat oldingʻa borgʻan va ikkinchi bekatdan yoʻlni chaplab, Toshloq darbozasi orqaliq yana qaytib Margʻilongʻa kirgan edi.
Usta Farfining Homid va oʻzi toʻgʻrilaridagʻi mudhish hikoyasini eshitkach, Margʻilonda qolish va qayin otasining uyiga borib onglashish oʻrniga juda oshigʻichliq bilan Margʻilondan joʻnab ketkan boʻlib koʻrinishi albatta oʻrinsizga emas edi. Chunki Komilbek oʻldirilgan bir kunda Homidning koʻz oʻngida qolishi, bilaturib, oʻz-oʻziga qabr qazish, qabrgʻina emas nomusni barbod berish va qotilliq ismini olib xalq oldida sharmanda boʻlish boʻlur edi, nuchukkim, biz yuqorida Sodiq ogʻzidan eshitkanimizdek Homid bu tuhmatdan ham qaytmas va oʻz tuhmatini mahkama oldida mantiqiy ra-vishda isbot ham qila olur edi. Mana ul shu mudhish, boshqa tushmogʻi aniq turgʻan halokatning dafʼi uchun Margʻilondan oshigʻich chiqib joʻnagʻan edi.
Orqasidan qilingʻan taʼqibni payqashi esa avvalo bu uning bir mulohazasi boʻlgʻan edi, ikkinchi, otini egarlar ekan, devordan oʻzigʻa qaragʻan bosh bilan bu mulohazasini chinga chiqishini bilgan edi. Uchunchi, koʻchada usta Alim bilan xayrlashar ekan, qoʻshnining yoʻlagida koʻringan kishi koʻlagasi yana taʼqib etilishini taʼkidlagan edi.
Margʻilondan ikkinchi bekatka qoʻnib, choyxonada bir-ikki choydish choy ichib uzoq oʻylagʻan va Margʻi-longʻa qaytish quruq tuhmatka qolish bilan farqsiz ekanligini yana bir qat tushungan edi esa-da, Homidni maydonda muzaffar holda qoldirib ketishni hech bir turlik yuragiga sigʻdira olmagʻan, gʻayri rasmiy yashirinib boʻlsa ham Margʻilonda turishka va turib Homidning mundan soʻnggi rejalarini oʻrganishka va shunga qarab kurash boshlashgʻa qaror bergan, shom bilan asr orala-rida Margʻilongʻa kirgan edi. Kelib birinchi kelishida tushkan saroyga joylashqan va joylashib tinchiy olmagʻan, yaʼni taʼqibini bu kundanoq boshlashgʻa qaror bergan. Homidning yomonliq korxonasi usta Alimning qoʻshnisinikida boʻlgʻanligʻi uchun hech bir taraddudsiz yoʻlni toʻgʻrilab Sodiqnikiga solgʻan ediki, biz mundan keyingi gaplarni yuqorida koʻrib oʻtdik.
Usta Alimning eshigini ochib chiqgʻach, Sodiqning yoʻlagiga quloq solib gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir kelgan tovushni eshitdi va sekin-sekin yoʻlgʻa tushdi.
Dushman bilan betma-bet uchrashmoq kuni belgulanganlikdan oʻzining bu kungi kutilmagan muvaffaqi-yati toʻgʻrisida hech bir taajjublanmas, faqat dushanba kun kechasi bilan miyasi mashgʻul edi. Dushanba kun kechasi bir emas, uch dushman bilan kurash toʻgʻrisidagʻina oʻylar edi.
Bu birga uch masalasi bir oz uning miyasini qotirgʻan; kishilar yollash, hukumatka bildirish, qutidorni xabardor qilib qoʻyish mulohazala-rigacha kelib etkan boʻlsa ham, ammo izzati nafsi bu qoʻrqoqliqqa tamoman zid turar edi. Bora-bora bu mulohazasini tamoman koʻnglidan chiqarib tashladi; na kishilar yollayturgʻan, na hukumatka bildiraturgan va na qutidorni xabardor qilaturgʻan boʻldi. Chunki raqib bilan dildorning uyi orqasida tanho olishmoq, yor oyogʻi ostida qonlik tuproqqa qorishmoq — uning uchun juda lazzatlik va shoirona tuyila boshlagʻan edi. Saroyga kirar ekan oʻzicha: — Shirin oʻlim, — deb qoʻydi.
Garchi kechagi tun «Xoʻja Maʼoz»ni tunab uyqudan qolgʻan edi, ammo uzoq vaqt bu kungi gaplarni oʻylab yotdi. Ul uxlab ketar ekan, oʻzini goh qongʻa belanib yotqan holda, goh Kumushni erkalab turgʻan holda koʻrar edi.

Dushanba Kun Kechasi
Bu kungi kech Otabek bilan Homidning hayot va mamot masalalarini oʻzining qora quchogʻigʻa olgʻan qorongʻi bir tun edi va bulardan qaysi birlarining soʻng soatlari etkanligi shu qorongʻi tun kabi qorongʻi edi. Otabek bu ikki holdan tabiʼiy birisini bu soat oʻzining koʻz oʻngida koʻrar va shunga hozirlanar edi esa-da, ammo Homidning xayoli faqat gulgina iskar, gul sayriga oshiqinar edi...
Olti qarich kenglikda uzundan-uzoq tor koʻcha, tor koʻcha boshida kichkinagina bir eshikcha edi.
Shom bilan xuftan oʻrtasida bu koʻcha boshigʻa bir yigit kelib toʻxtadi-da, tevaragiga kishi bilmas qilib razm soldi. Koʻchada hech kim qolmagʻan, yoʻl oyogʻi bosilgʻan edi esa-da, ul uzoqqina qarshisidagʻi darboza ichlarini, tom ustlarini, devor raxnalarini kuzatdi va qanoat hosil etib tor koʻchaga ohista-ohista yoʻl oldi. Tor koʻchaning yarmisigʻa etkach, toʻsatdan orqasigʻa qayrilib qaradi... Uning harakati bir narsadan shubhalanib emas, ammo orqadan dushman taʼqibi boʻlmadimi uchun edi. Kichkina eshikcha yonigʻa etkanda tagʻin haligidek orqasigʻa qarab qoʻydi. Bir oz oʻylab toʻxtagʻach, eshik-ning oʻng tomonidagʻi devorning buzuq eridan sekin-gina koʻtarilib maydongʻa moʻraladi. Eshikning qulf va zanjiri boʻlmay yuziga yopiq holda turgʻan boʻlsa ham ul eshikka taqilmadi, mashaqqatlanib devorga mindi. Oy shom eb yaxshigʻina qorongʻi tushkan boʻlsa ham maydon ichining daraxtsizligi uchun tikkaygan choʻb ham ajraturliq edi.
Maydonni kishidan xoli bilgach, sekingina devordan oʻzini maydonga oldi.
Maydon ikki tanob kenglikda boʻlib, janubi qutidor va qoʻshnisining imoratlari orqasidan va boshqa uch jihati ham shunga oʻxshash binolardan iborat edi. Maydonga yozda nimadir ekilgan, chuqur-chuqur joʻyaklar tortilgʻan va er yomgʻur bilan ivib, boʻkib oyoq koʻtarib bosishgʻa imkon bermas, har bir oyoq uzgʻanda uch chorak loy barobar koʻtarilur edi. Qiynala- qiynala maydonning janubiga oʻtdi. Uning chap qoʻli tomonida bir uyning orqa devori bir boʻyra eni kesib tushirilgan boʻlib qorayib koʻrinar edi. Ul bu kesilgan oʻrinni oʻtkan kun kechasi kelib koʻrib ketkani uchun qaytadan qarab turmadi esa-da, lekin uning bu binogʻa iltifotsiz qarashi mumkin emas edi. Bu tegi kesilgan bino Kumushning oʻz uyi boʻlib, bu uy ichida Otabekning saodatlik kunlarining shirin xotiralari saqlanar va shu daqiqada ham uning hayot tiragi boʻlgʻan Kumushbibi oʻlturar edi. Otabek koʻzini toʻldirib binogʻa qaradi, goʻyo bu qarashda ul dunyo malaki bilan vidolashar edi. Uzoqqina binogʻa qarab olgʻach, qoʻynigʻa qoʻl solib bir qogʻoz oldi, xayol ichida qogʻozning taxlarini tuzikladi-da, qaytarib yana qoʻynigʻa tiqdi. Shundan soʻng binogʻa yana bir koʻz tashlagʻach, maydonning kunbotarigʻa yurib, oʻn besh adimlab haligi joydan yiroqlashdi. Tom shuvogʻigʻa loy olingʻan zovur shekillik oʻrinni kechagi kelishida biqinish uchun belgulab ketkan edi, kelib shunga tushdi-da, qoʻlini chakkasiga qoʻyib yoni bilan yotib oldi. Garchi osti kesilgan bino bilan Otabek tushib yotqan loyxona bir- birisiga roʻbaroʻ edi. Ammo imoratlarning koʻlagasi va kechaning oʻtacha qorongʻiligʻi orqasida loyxonada kishi boʻlgʻanligʻini payqash qiyin edi.

* * *
Tun yarim boʻlib, oldingʻi uxlagʻanlar endi bir uyquni olgʻan edilar. Maydon eshigi ochildi.
Biri orqasidan biri yurib ikki koʻlaga maydonga kirdi. Buni payqagʻan Otabek xanjarini qinidan chiqarib qoʻligʻa ushlagʻach, yuz tuban erga uzandi... Ikki koʻlaga soʻzsizgina osti kesilgan bino yonigʻa kelib toʻxtadilar. Kelguchilarning biri Sodiq va ikkinchisi Mutal edi.
Tumshugʻini erga tirab yotqan mushukdek boʻlib Otabek ularni kuzatar edi.
Toʻxtagʻach, shivirlab Sodiq soʻradi:
— Teshilayozgʻanmikin?
— Ozgʻina qolgʻandir, deb oʻylayman, negaki, paxsaning enidan bir gaz chamasi joy ochilgʻan! Mutal tovshini baralla qoʻyib soʻzlar edi, shuning uchun Sodiq dedi:
— Tovshingni sekinroq chiqarsang-chi! Mutal belidan teshasini olar ekan, unga javob berdi:
— Hali shundan ham qoʻrqasanmi, balki hali ashulamni ham aytib yuborarman!
— Jinniligʻingni qoʻy, Mutal aka! Men ham yoningda turaymi?
— Turasanmi, yoʻqmi — ixtiyor oʻzingda! Mutal kovakka kirib kovlashka tutindi.
— Teshani qattigʻ solma, — dedi Sodiq.
— Menga oʻrgatma, oʻzim bilaman.
Sodiq Mutalning ehtiyotsizligidan qoʻrqdi shekillik, bir oz Mutalning ishiga qarab turgʻach, dedi:
— Boʻlmasa, men eshik yonigʻa borib turay, teshildi deguncha hushtak ber.
— Tuzik, hali Homid kuyaving qayogʻda qoldi?
— Koʻchaning boshida poylab oʻlturgandir. Hush-tagingni eshitkach, uni ham chaqiraymi?
— Chaqir, — dedi Mutal va shitir-shitir kesak tushira berdi.
Sodiq eshikdan chiqgʻan ham edi, Otabek sekingina boshini koʻtardi-da, Mutal sari shuviy boshladi. Mutal esa emirilib tushkan kesaklarni tashqarigʻa surish bilan ovora edi... Shu vaqt uning qoʻltugʻi ostidan uzatilgʻan qoʻl hiqildogʻidan ombir kabi siqib oldi... Mutal kuchli edi, ammo Otabek undan ham kuchlik edi. Sapchib hiqildogʻini ajratish uchun boʻlgʻan Mutalning birinchi harakati boʻshka ketdi-da, chap biqinigʻa oʻtkir xanjar gʻachcha botirildi... Ammo ul hamon boʻshalishgʻa kuchanar edi va kuchli qoʻl battarroq uni siqar edi. Uch daqiqalik kurashdan soʻng Mutal boʻshashdi, ilgarigi kuchanishlardan qoldi va bir-ikki dafʼa toʻlgʻanib jimgina jon berdi. Otabek eshik tomondan koʻzini uzmagʻani holda Mutalni sudrab oʻzi biqingʻan loyxonagʻa olib bordi va qoʻrqibqina hiqildoqdan qoʻlini oldi. Mutalning boshi shilq etib loyxonagʻa tushdi-da, mangulik uyquga ketkanligi maʼlum boʻldi... Otabek bitta-bitta teshilgan bino yonigʻa kelib eshik tomongʻa hushtak berdi, javob hushtagi eshitilgach, teshuk ichiga kirib oʻlturdi. Teshukning yuqorisidan bir oz tuynuk ochilgan boʻlgʻani uchun ichkaridan quloqqa engilcha pishillash eshitilar edi... Sodiq yaqin etkan edi, kesmadan uzoqroqda turib shivirladi:
— Teshdingmi, Mutal?
— Teshdim, beri kel.
Sodiq kesma yonigʻa kelib engashdi. Engashishi hamono qoʻl hiqildoqqa toʻgʻri kelgan edi va xanjar qornigʻa botirilgan edi... Sodiq qoʻlidagʻi xanjarini bir-ikki qayta solib koʻrsa ham tegdirish uchun kesmaning tubanligʻi xalal berdi, lekin oʻzi tetuk edi. Otabek sapchib kesmadan chiqdi va bor kuchi bilan Sodiqni bosib tushdi... Bosib tushishi hamono allaqaysi eri achishkandek sezildi... Soʻl qoʻli Sodiqning hiqil-dogʻida, xanjarlik qoʻli Sodiqning xanjarlik qoʻlida edi... Bir oz kuchini yigʻib olgʻach, hiqildoqni bor kuchi bilan siqa boshladi.
Sodiq xirillar, shunday boʻlsa ham qoʻlidagʻi xanjarni boʻshatmas edi. Eshik tomondan Homid ham koʻrinib qoldi... Vaqt tang kelgan edi... Sodiqning koʻkragini qochirib xanjarlik qoʻlini boʻshatdi va Sodiqning koʻkragiga soldi. Sodiqning xanjari bir-ikki qayta uning orqasiga kuchsiz-kuchsiz kelib tekkan edi. Xanjarini ikkinchi urishda Sodiq boʻshashdi va qoʻlidan xanjari tushdi.
— Homid akangga juda ham mehribon ekansan, Sodiq! — dedi bosib yotqan joyidan Otabek.
— Joning -ni ham unga qurbon qilding! Sodiq ingranib qoʻydi.
— Kim xirillaydir? — dedi yaqinlashib kelgan Homid.
— Tezroq keling, Homid aka, Otabekni oʻldirdik! — dedi shoshib Otabek.
— Ah! — deb yurib keldi Homid.
Otabek Sodiqni qoldirib, Homidning xanjarlik qoʻlini ushlab oldi:
— Mutal oʻldi. Sodiq ham oʻlim yoqasida. Enda siz bilan ikkimizgina qoldiq! Homid qoʻlini boʻshatishka tirishar ekan, Otabek salmoqqina qilib dedi:
— Ortiqcha oshiqmangiz, Homidboy, men sizning xanjarlik qoʻlingizni boʻshataman hozir, ammo shungacha siz bilan ikki ogʻiz soʻzim bor! Homid hanuz qoʻlini boʻshatishgʻa kuchanar edi.
— Kuchanmangiz, Homidboy!
— Mard yigit boʻlsang, qoʻlimni qoʻy!
— Oshiqma, qoʻyaman, — dedi Otabek. Shu choqda oyogʻ ostida yotqan Sodiq koʻtarilib-koʻtarilib oʻzini ot-moqda edi. Otabek Sodiqdan nariroqqa Homidni boshladi. Homid tigʻizliq bilan surildi. Xanjarlik qoʻli bilan tuynukka ishorat qilib, Otabek soʻz boshladi:
— Siz mendan ham yaxshiroq bilasizki, shu uyda sizni allaqancha mashaqqatlargʻa solgʻan, cheksiz joni-vorliqlar ishlatkan va hisobsiz tillalar toʻkdirgan, niho-yat, shu daqiqagʻa keltirib toʻxtatqan birav uxlaydir. Agarda sizning manim tilimdan yozib bergan taloq xatingiz durust hisoblanmasa, bu uxlagʻuchi manim halol rafiqam boʻlib, ikki yildan beri men ham uning koʻyida sargardonman. Demak, siz bilan maning oramizda shu birav uchun kurash boradir. Lekin siz shu choqqacha manim ustimdan muvaffaqiyat qozonib keldingiz: qora choponchi, deb dor ostilarigʻacha olib bordingiz, Musulmonqul qoʻligʻa topshirdingiz, bu ishlaringiz foydasiz chiqgʻach, ismimdan taloqnoma yozib, ikki yillab rafiqamdan ayirib turishka muvaffaq boʻldingiz, bu orada gunohsiz bir yigitni ham oʻldirdingiz. Nihoyat, oʻgʻriliq yoʻligʻa tushib ikki yigitingizni manim qoʻlimda halok qildingiz... Endi menga javob beringiz-chi: bu yomonliqlaringizda siz haqlimi edingiz?
— Haqli edim! — dedi Homid va siltab xanjarlik qoʻlini boʻshatib chalqancha yiqildi. Ul qoʻlini boʻshatqan choqdayoq Otabek ishini toʻgʻrilagʻan, yaʼni Homidning qornini shir etdirib yorib yuborgʻan edi. Homid holsizlanib yotar ekan, uni besh qadam naridan kuzatib tek turgʻuchi Otabek zaharxanda ichida «haqlimi eding?» deb soʻradi. Kuchanib «haqli edim!» dedi Homid va qoʻlidagʻi xanjarni Otabekka otdi, xanjar Otabekning yonigʻa kelib tushdi...
Otabek kushxona oʻrnidan eshikka qarab qoʻzgʻalgʻan edi, Homiddan besh-olti qadam narida yotqan Sodiqning «hmmm» degan tovshi eshitildi. Otabek koʻngli allanechuklangani holda maydondan chiqdi...

Oʻzni Tanitish
Ertasi kun butun Margʻilon deyarlik Malikboyning maydonida voqiʼ boʻlgʻan ishka juda hayron edi:

— Mutal bilan Sodiq boʻlsa shaharning tomteshar yigitlaridan, ular qutidornikiga oʻgʻriliq uchun borgʻan boʻlsalar borgʻandirlar... Lekin shaharning katta boylaridan hisoblangʻan Homidning ishi qiziq. Xayr, Homidning oʻgʻriliq hunari ham bor boʻlsin, bularni kim oʻldirgan? Qutidor boʻlsa ertalab uyqudan turgʻach, bu hangamani bilibdir, juda ajoyib! * * *
Kuch choshkohga etkanda Otabek saroy darbozasidan chiqdi. Ul oʻzining soʻl qoʻlini doka bilan oʻrab bogʻlagʻan va koʻkragiga koʻtarib ushlagan edi. Kecha Homid xanjarlik qoʻlini siltab tortqanda, xanjar uning bosh barmogʻi orasini suyakka etkuncha shipirib ketkan edi. Uning oyogʻ olishida ham bir oz oqsoqlanish sezilar edi.
Saroydan ancha uzoqlashqan edi, qarshidan oʻziga qarab kelguchi Rahmatni koʻrdi va chor-nochor soʻrash-moqqa toʻgʻri keldi:
— Ha, mulla Rahmat, salomatmisiz?
Rahmat oshiqibgʻina uning bilan koʻrishdi:
— Qachon keldingiz, bek aka?
— Kelganimga bir-ikki kun boʻldi... Nega xafa koʻrinasiz, mulla Rahmat?
Rahmat uflab oldi:
— Eyyy, bek aka, bizning boshka tushkanni dushmaningizga ham koʻrsatmasin! Otabek ajabsinish tusi koʻrsatib soʻradi:
— Nima boʻldi, uy-ichingiz bilan salomatmisiz?
— Oʻzingiz bilasiz, bultur padar marhum boʻlgʻan edilar, bu kun yana boshimizgʻa oʻlim tushaturgʻan boʻlib qoldi, togʻam Homidni allakimlar chavogʻlab ketibdirlar.
Otabek koʻzini olalantirgʻan boʻldi:
— Qaerda, kimlar, yarasi qoʻrqunch emasmi?
Rahmat voqiʼani qaerda boʻlgʻanligʻini soʻzlab turmadi:
— Yarasi yomon, hushsiz holda hiqillab yotibdir. Qornini tikdirmakchi boʻlgʻan edim, jarroh boʻlmaydir, dedi.
—Chavogʻlagʻuchini aytmadimi?
— Til boʻlsa aytadi-da, — dedi Rahmat, — ul yiqi-lib yotqan joyda yana ikki yigitning oʻlugi bor ekan... Shulardan zarb olgʻanmi deb oʻylayman.
— Xudo shifo bersin! — dedi Otabek.
Ajralishdilar.
Otabek usta Alimning koʻchasiga burilgʻach, Sodiq eshigida uch-toʻrtta bel bogʻlagʻan kishilarni tobut yasash bilan mashgʻul koʻrib tinchsizlanib ketdi. Usta Alimning yoʻlagiga kirar ekan, Jannat opa bilan yana bir xotinning yigʻi tovushlarini eshitdi...
Janozaga tahorat olish uchun obdasta yonigʻa oʻlturgan usta Alim Toshkand joʻnab ketkan Shokirbekni oradan uch-toʻrt kun oʻtmay qaytib kelishiga ajabsingan edi:
— Keling-keling, Shokirbek... Toshkand joʻna-magʻanmi edingiz?! Otabek ayvonning oldigʻa oʻlturar ekan, kuldi:
— Toshkandga borib keldim...
Usta Alim uning hazilini fahmladi-da, tahorat ola-ola qiziq voqiʼadan soʻz ochdi:
— Margʻilondan ketmagan boʻlsangiz, oʻzingiz ham eshitkandirsiz Shokirbek, siz bilan menga tarjimai hollari maʼlum boʻlgʻan Homid bilan Sodiqni va tagʻin Mutal degan yana bir yigitni Mirzakarim akaning havlisi orqasida oʻldirib ketibdirlar. Yomonlar oʻz jazalarini to- pibdirlar.
— Eshitdim, — dedi Otabek va tagʻin kulib qoʻydi.
Usta Alim uning bu kulgisiga eʼtibor qilmagʻan edi, soʻzida davom etib soʻradi:
— Siz bularni kim oʻldirgan deb oʻylaysiz?
— Siz-chi? — dedi Otabek va tagʻin iljayib qoʻydi.
— Menga qolsa, — dedi usta Alim, — Oʻldirguchi albatta Mirzakarim akaning kuyavi Otabekdir... zap ish qilgʻan-da, men unga qoyilman. Men uning Oʻtabboy qushbegiga qilgʻan muomalasini eshitib, yuragiga bali degan edim... zap yigit ekan-da! Otabek oʻngʻaysizlanib ketdi. Usta Alim yuz-koʻzini artib Otabekning qoʻlini olib koʻrishmakchi boʻlgʻan edi, koʻzi oʻralgʻan dokaga tushdi:
— Qoʻlingizga nima qildi, Shokirbek?
— Pichaq kesib ketdi...
— Yomon kesdimi?
— Sal.
Usta Alim Otabekning yonigʻa oʻlturdi va:
— Nega Toshkand joʻnamadingiz, birarta moneʼ chiqib qoldimi? — deb soʻradi.
— Moneʼ chiqib qoldi...
— Qanday moneʼ? — dedi usta.
— Moneʼmi? — dedi Otabek va kulimsirab: — Men sizga bir katta gunoh qilib ketkan edim... Yoʻlda boraturib gunohimdan oʻkindim-da, sizga tavba qilgʻali Qoʻqondan qaytdim... Agar siz gunohimni kechirsangiz, men shu daqiqada Toshkand joʻnayman.
Usta Alim ajablanib Otabekka qaradi:
— Hazillashasiz...
— Hazillashmayman, agar siz kechiraturgan boʻlsangiz, gunohimni ham hozir iqror qilaman.
Usta Alim kulimsirab soʻradi:
— Qani iqror qilingiz boʻlmasa.
— Ilgari kechirishka vaʼda berib qoʻyingiz.
— Menga qolsa sizning hech gunohingiz yoʻq... Menga nomaʼlum gunohingiz boʻlsa kechirdim.
— Rahmat, — dedi Otabek va soʻradi: — men kim?
— Sizmi, siz Shokirbek! Otabek uyat aralash kulib qoʻyib dedi:
— Ana usta, manim borliq gunohim sizning shu kungacha meni Shokirbek, deb bilishingizdagina!
— Boʻlmasa, siz kim?
— Gunohimni kechirgansiz-a?
— Kechirganman.
— Men siz bilgan Shokirbek emas, toshkandlik Yusufbek hojining oʻgʻli va margʻilonliq Mirzakarim akaning kuyavi — Otabek! Usta Alim bir oz oʻzini keyinga tashladi va koʻziga jiq yosh chiqardi.
— Siz-a? — dedi. Kelib Otabekni quchoqladi... Bu favqulodda holgʻa tushuna olmay qolgʻan Sayfi ishini toʻxtatib doʻkonxonadan qarab turar edi. Usta yigʻlagʻan holda Otabekni quchoqlab oʻpdi-da, ayvonga koʻrpacha sola boshladi.
— Nima qilmoqchi boʻlasiz, usta? — deb Otabek soʻradi.
— Men oʻzimning yangi mehmonimni koʻrpachaga oʻtquzmoqchi boʻlaman, — dedi kulib usta Alim.
— Men sizning koʻrpachangizga koʻb oʻlturganman, endi menga ortiqcha takallufingizning hojati yoʻq.
— Toʻgʻri soʻzlamaysiz, Otabek, bu kungacha manim koʻrpachamda oʻlturib yurgan Shokirbek otliq bir yigit edi. Endi men oʻzimning yangi mehmonim boʻlgʻan Otabekni siylamoqchi boʻlaman...
Qani, Otabek, koʻrpachaga chiqingiz! Otabek ustaning latifasiga kuldi-da, koʻrpachaga chiqib oʻlturdi. Bu vaqt Jannat opaning «shahid oʻlgan bolam» deb yigʻlagʻan tovushi eshitildi-da, Otabek gunohkor bir yuz bilan usta Alimga qaradi. Ul esa Otabekning bu qarashidagʻi maʼnoni sezgan edi:
— Zap qilgʻansiz, Otabek, — dedi usta, — yomonlarning jazosi shunday boʻladir... Yoningizda kishilaringiz bor edimi?
— Yoʻq.
Usta Alim Otabekka tushuna olmay qarab turgʻach, soʻradi:
— Uch dushmanga qarshi yolgʻiz oʻzingiz?
— Yolgʻiz oʻzim! Xudo yomongʻa jazo beraturgan boʻlsa, shundoq boʻlar ekan.
Usta Alim tamom ajabda qolgʻan edi:
— Subhonolloh! Qanday yuragingiz bor ekan, Otabek! Qoʻlingizdan boshqa eringizda jarohat yoʻqmi?
— Yoʻq. Boʻksam ustiga bir oz xanjar uchi tegib oʻtkan boʻlsa ham ahamiyatsiz.
— Xudoga shukur, Otabek! Sizning bu ishingizdan qayin otangizning xabari bor edimi?
— Yoʻq edi. Bu ishni hozirgʻacha bir oʻzim va bir tangri bildi. Endi bu sirni bilguchilarning uchunchisi siz boʻldingiz!
— Astagʻfirulloh! — deb qoʻydi usta Alim, — raqibingiz Homidni birinchi martaba usta Farfi orqaliq tanigʻaningizmi?
— Birinchi martaba tanishim, — dedi uflab olib Otabek, — bunga ham sizning bilan boʻlgʻan oshnaligʻim koʻmak berganlikdan sizga minnatdorlik qilishdan ojizdirman.
— Sizning aqllar ishonmaslik qahramonligʻingizgʻa yuragim qinidan chiqish darajasiga etdi! Otabek, Homidning bu keyingi rejasini qaerdan bildingiz?
Otabek kuldi.
— Xudogʻa shukurlar boʻlsunki, manim tortqan ohlarimni quriqqa yubormay, kutmagan erdan sirni bildirdi. Men sizga hikoyamni boshidan soʻzlab beraymi va yo Homidning rejasini bilishimniginami?
— Boshidan soʻzlangiz, Otabek! — dedi hovliqib usta Alim va ish toʻqish ila mashgʻul Sayfini savzi toʻgʻrashqa buyurdi.
Usta Alimni hikoya tinglamak uchun hozirlangʻan koʻrgach, Otabek dedi:
— Tahoratning sababi yodingizdan koʻtarildi shekillik!
— Koʻtarilgani yoʻq, Otabek, yomonning janozasidan yaxshining hikoyasi foydalik koʻrinadir... Qani, soʻzdan keling! Otabek oʻzining chin doʻstigʻa birinchi marta Margʻi-lon kelishidan tortib hikoyasini soʻzlab ketdi. Uning uch yil ichida boshidan oʻtkanlarini bir soatlik vaqtga choʻzilib, Sayfi oshni suzib kelganda yoʻlda uchrashqan Rahmat bilan hikoyasini tugatdi. Usta Alim Otabekning elkasiga qoqib der erdi: — Sizda chin yurak bor, doʻstim. Bu yurakingiz bilan hech vaqt dard qolmaysiz, Otabek! Ammo mendan chin ismingizni yashirib kelganingiz uchun sizni ayblay olmayman. Biroq jumʼa kun kechasi Homid izidan manim havlimga kirib, menga oʻzingizni bildirmay ketkaningizga xafa boʻlaman, xudoy koʻrsatmasin bir falokat yuz berganda nima boʻlar edi?
Oshdan soʻng usta Alim shunday fotiha oʻqudi:
— Dushmanlaringizning yoʻq boʻlgʻanlari chin boʻl-sin, suyganingiz bilan endi masʼud yashang! Otabek tashakkur etdi. Tagʻin bir oz choy ichib soʻz-lashqandan soʻng, Otabek daftaridan ikkita xat chiqarib dedi:
— Sizga ogʻir kelmasa, bir xizmat topshirmoqchi-man, usta!
— Buyuringiz! Otabek qoʻlidagʻi xatlarni uzatib:
— Men shu soatning ichida Toshkand joʻnashgʻa majburman. Shuning uchun siz bu xatlarni qayin otamnikiga oʻz qoʻlingiz bilan eltib berasiz.
Usta uning bu gapiga tushunolmay qoldi:
— Nega endi Toshkand joʻnaysiz, oʻzingiz...
— Oʻzimga mumkin emas, chunki... ikki tomongʻa ham oʻnggʻaysiz. Men hozir ketishka majburman, balki oʻzingiz ham onglarsiz.
— Ongladim, — dedi usta va: — gap-soʻz bosila-yozgʻach, kelmakchimisiz?
— Balki... — deb toʻxtadi Otabek, — xatlarning birisi qayin otamgʻa, ikkinchisi unga, — dedi.
— Xoʻb.
— Qayin otamgʻa yozgʻanim qisqa boʻlgʻani uchun siz unga mendan eshitkanlaringizni soʻzlab qondirarsiz. Qutidor bilan ishingizni tugatib qaytishingizda uning xatini berarsiz, tuzikmi?
— Maʼqul.
— Uchrashqaningiz toʻgʻrisida menga maʼlumot yozsangiz, tagʻin minnatdor qilar edingiz...
— Bosh ustiga.
Shundan soʻng ikkisi quchoqlashib koʻrishkach, vidolashdilar.
Otabek eshikdan chiqgʻanda Sodiqni koʻmib kelgan kishilar qurʼon oʻqub tarqalmoqda edilar.

Xayrixoh Qotil
Mirshablar tomonidan qoʻrboshi mahkamasiga soʻ-roqqa olib ketilgan qutidor qaytib yoʻlakdan kirishi bilan ming xil tashvishda oʻlturgʻuchi Oftob oyim bilan Kumushka qaytib jon kirgan kabi boʻldi. Kumush otasining oldigʻa qanot yozgʻan kabi yugirib, uning soqolini silar ekan, soʻradi:
— Sizga zarar bermadilarmi, otajon?
— Yoʻq, qizim.
Oftob oyim erining bu soʻzini eshitishi bilan Xoʻja Bahovaddin yoʻligʻa oʻgurib qoʻygʻan etti tanga pulini Toʻybekaga berib, darrov eshonnikiga joʻnatdi va shundan soʻng eridan soʻradi:
— Sizga ayb qoʻya olmadilarmi?
— Xudoygʻa shukur, oqlandim, — dedi qutidor. — Chindan ham menda qanday ayb boʻlsunki, oʻzimiz ham bu hangamani uyqudan turib payqagʻan boʻlsaq. Uyimiz ostini yomonlar teshkan boʻlsalar ham ammo kishi sigʻmasliq boʻlgʻanligʻi meni oqliqqa chiqardi. Lekin kishi sigʻaturgʻan boʻlib teshilganda ham meni ayblay olmas edilar, zeroki, uyimiz ostini teshkan muttahamlar albatta yaxshi niyat bilan teshmagan boʻlib, molimiz va jonimiz qasdida ekanliklari maʼlum edi. Basharti qotil men boʻlib koʻringanimda ham molim va jonim qurugʻida oʻgʻrilarni oʻldirganligim uchun yana gunohkor boʻlmas edim. Har holda bu fojiʼa bizga zararsiz boʻlib oʻtdikim, buning uchun haq taologa qancha shukur qilsak ham ozdir, — dedi va ayvongʻa chiqib tanchaga oʻlturgʻach, Kumushdan soʻradi: — achang kelmadimi?
Oftob oyim javob berdi:
— Qattigʻ ogʻrib qolibdir, — va soʻradi: — kimlar oʻldirib ketkanini bila olmadingizmi?
Qutidor ajabsinib xotinigʻa qaradi:
— Qiziq soʻz aytasan-a! — dedi. — Bu ishka butun shahar hayron. Qilni qirqqa yoradirgʻan donolar ham bir narsa toʻquy olmaydirlar... Ammo manim koʻnglimga keladirgani shulki, bizning molimizgʻa koʻz olayturgʻan oʻgʻrilar besh-olti kishi boʻlib, uyni teshayozgʻan vaqtla-rida oralarigʻa nizo tushib, bir-birlari bilan pichoq-lashqan boʻlsalar kerak.
Kumush otasining bu kashfiga qarshi tushdi.
— Bu gapingiz toʻgʻri emas, ota, — dedi.
— Nega toʻgʻri emas?
— Negaki, bir-biravlarini oʻldirishib, bizga zarar ber-masdan quruqqina ketmas edilar.
— Tong otib qolgʻandir yoki ular ham holdan toygʻandirlar, — deb javob berdi qutidor.
— Bu orada Homid nima qilib yuribdir, oʻziga tuzikkina boy kishi emasmi edi? — dedi Oftob oyim, bu vaqt Kumush sekingina onasigʻa qarab olgʻan edi.
— Homid tiynati buzuq bir yigit edi, — deb javob berdi qutidor. —Ehtimolki, uning topqan davlati oʻgʻriliq orqasidadir, kishining davlatiga qarab hukm yurutish qiyin.
— Xudoyimdan oʻrgulayki, — dedi Kumush entikib va dahshatlanib, — yomonlarning jazasini oʻzi bergan. Oʻgʻrilar teshib oldimgʻa chiqgʻanlarida men nima qilar edim? Oh, otajon! Men ajalimdan besh kun burun oʻlar edim. Qizingizdan ajralur edingiz!.. Meni gʻaflat uyqusi bosmagʻan boʻlsa, nega bir gazlik paxsani kesar emishlar va boshimdan tuynuk ochar emishlar-da, men hech narsa sezmas emishman.
Oftob oyim boshini chayqab:
— Shuni ayt, qizim! — dedi.
Qutidor:
— Xudoning qanday hikmatlari bordirkim, shu kecha-kunduzlarda bizning tevaragimizda qonli voqiʼalar koʻrila boshladi: bu kun nikoh deganimizda Komilbekni hammomda oʻldirib ketdilar (Kumushbibi yuzida bir engillik koʻrildi), kecha uyimiz orqasida bir emas, uch kishi oʻldirildilar. Xudo oxirini baxayr qilsin endi...
— Inshoolloh, ishning oxiri xayrlikdir, otajon,— dedi Kumush, — chunki bizning molimizga koʻz olaytirib yomon niyat bilan uyimiz orqasini teshkuchilarni er bilan yakson etdirishi istiqbolimizning xayrlik follaridandir, otajon!
— Toʻgʻri aytasan, qizim, — dedi qutidor.
Kumush oʻzining qoʻngʻuroqdek tovshi bilan davom etdi:
— Bu maqtullar kimlar boʻlsa boʻlsin, bizning uyi-miz orqasigʻa yaxshi niyat bilan kelguchi kishilar emas va bularni tuproqqa qorishdirgʻuchi ham bizga xayrixoh boʻlgʻan qotil va yo qotillardir... Bizga muncha yaxshiliq qilgʻan kishi kim boʻlsa ham xudo ajrini bersin! — dedi.
Qutidor qizining soʻzini kuchlab tushdi.
— Bizga yomon niyati bilan qaragʻan boʻlsalar, xudo jazalarini berdi. Bizga xayrixoh boʻlgʻanlarning ham xayri jazalarini berar, — dedi.
Kumushbibi bu qoʻrqunch uyda yota olmasligʻini bildirgani uchun Oftob oyim Toʻybekadan Kumushning buyumlarini ikkinchi uyga tashita boshladi. Qutidor esa butun kun mehmonxonasigʻa kelib-ketib turgʻan koʻngil soʻragʻuchi oshna, yor-doʻstlari bilan ovora boʻldi.

* * *
Shomdan soʻng qutidor endigina mehmonlardan boʻ-shab ichkariga kirgan edi, mehmonxona yigʻishtirib qolgʻan Toʻybeka qutidor yonigʻa kelib dedi:
— Sizni bir kishi chaqiradir.
— Qanaqa kishi, tanidingmi?
— Tanimadim.
Qutidor erinibgina tashqariga chiqdi-da, mehmon-xonada oʻlturgʻuchi tanish boʻlmagʻan kishi bilan sovuqqina koʻrishib soʻradi:
— Xizmat?
Usta Alim qutidorgʻa kulimsirab olgʻach:
— Ruxsatsiz mehmonxonangizga kirganim uchun kechirasiz, — dedi.
— Aybi yoʻq, mulla, — dedi qutidor va qarshima-qarshi ulturishdilar.
— Yomonlar suiqasdidan salomat qutilishingiz mubo-rak boʻlsin!
— Tangriga qulluq boʻlsin! — dedi qutidor. Mehmonxona qorongʻilanib ketkani uchun havli supirib turgʻuchi Toʻybekaga darichadan turib buyurdi: — Shamʼ yoqib chiq, Toʻybeka! Shamʼ chiqishini kutkandek usta Alim boshini quyi solib oʻlturar edi. Qutidor «nima yumishing bor menda» degandek qilib unga savol nazari bilan koʻz tashlar va qurʼon tinglovchi kishidek boʻlib oʻlturgʻuchi majhul kishidan taajjublanar edi. Nihoyat, shamʼ kelib tokchaga qoʻndirilgʻach, usta Alim muroqabadan boshini koʻtarib qutidorgʻa qaradi:
— Mendan taajjublandingiz, — dedi va qoʻynidan maktublarni chiqarib bittasini qutidorgʻa uzatdi, — mendan ham bu maktub ajibroqdir, — deb kuldi. Qutidor xatning unvoniga koʻz yugirtirib chiqgʻach, usta Alim aytkandek taajjub ichida xatni ochdi... Oʻqub bitirgach, ul dahshat va taajjub ichida toshdek qotib qolgʻan edi... Agarda uning yonida usta Alim boʻlmagʻanda edi, ehtimol ul qay va qatlargʻacha serrayib qolar edi.
— Jon va oilangiz dushmani boʻlgʻan bir badbaxt endi oʻz qilmishining jazasini koʻrdi, burodarim Otabek ularning totiqlarini xoʻb boblab berdi, — dedi usta Alim va davom etdi:
— shuning bilan sizning najib oilangiz dahshatlik fojiʼa davrlarini kechirib, endi maʼsud kunlar arafasiga etdi. Xatni oʻqub sizning dahshatlanishingiz emas, quvonishingiz, dushmaningizni yuz tuban qilgʻani uchun haq taologʻa shukur aytishingiz kerakdir! Qutidor hushini boshigʻa yigʻayozdi va uflab tin olgʻach, hayajon ichida soʻradi:
— Men bilan Otabekni qamatdirgʻan va dor ostlarigʻa yuborgʻan Homidmi?
— Homid.
— Taloq xati yozgʻuchi Otabek emasmi?
— Hosho va kallo, Otabek munday gapdan xabarsiz. Uning otidan taloq xati yozgʻuchi ham shu badbaxt Homid.
Mundan soʻng qutidor turib ichkariga yugirdi, yarim yoʻldanoq tanchada oʻlturgʻuchi Oftob oyim bilan Kumushka qichqirdi:
— Sir ochildi! Ikkisi ham sachrab qutidorgʻa qaradilar-da, birdan soʻradilar:
— Nima, qanday sir?
Qutidor tanchaga borib oʻlturmadi-da, ayvon peshonasidan turib, qoʻlidagʻi xatni yuqori tovush bilan oʻqub chiqdi:
«Muhtaram qayin otamizgʻa! Siz bilan meni qorongʻi zindonlargʻa tushirib, dor ostlarigʻacha tortkan, buning ila oʻzining vahshiyona tilagiga eta olmagʻandan keyin manim tilimdan soxta taloq xati yozib darvoza yonidan haydattirishka muvaffaq boʻlgʻan va bir gunohsizni shahid etkan Homid ismlik bir toʻngʻuzni nihoyat, ikki yillik sargardonligim soʻnggida yordamchilari bilan tuproqqa qorishdirishgʻa muvaffaq boʻldim... Sizning shonli havlingiz yonida voqiʼ boʻlgʻan bu kurash albatta sizni va uy-ichingiz ham yor-doʻstlaringizni anchagina tinchsizlikka qoʻygʻan boʻlsa kerak. Na choraki, yomonlarni sizning havlingiz orqasida rafiqam qasdida boʻlgʻanlari paytida uchratishgʻa toʻgʻri keldi va men bu ishka majbur qoldim. Buning uchun albatta meni kechirarsiz umididaman. Faqat sizning tinchsizlanishingiz va mardumning yuqori-quyi soʻzi boʻlmasa sizga boshqa zarar boʻlur, deb oʻylay olmayman. Sizdan bu ulugʻ gunohim uchun afu soʻrab, haydalgʻan oʻgʻlingiz Otabek Yusufbek hoji oʻgʻli».
Ammo qutidor «haydalgʻan» soʻzini tashlab oʻqudi. Maktub oʻqulib bitkanda Oftob oyim, ayniqsa, Kumush qutidorning boyagʻi holigʻa tushgan edilar. Kumushning bu daqiqadagʻi holini qalam bilan chizib koʻrsatish albatta mumkin emas edi. Ul titrar edi, koʻkarar edi, toʻlgʻanar edi... Hozirgi eng kuchlik hissiyotini hissiyotning aʼlo ifodachisi boʻlgʻan yosh bilan toʻkar edi.
Qutidor oʻz tomonidan ham izoh berib chiqdi:
— Men bilan Otabekni qamatib dor ostigʻa yubor-gʻuchi, Otabek tilidan soxta taloq xati yozib bir-birimizdan judo etkuchi, Komilbekni oʻldirguchi, uyimiz orqasini teshib Kumush qasdida boʻlgʻuchi — hammasi ham shu battol Homid ekan... Ammo badbaxtni ikki kishisi bilan tuproqqa qorishdirib ketkuchi Otabek ekan! Oftob oyim titragʻan tovush bilan:
— Uyatsiz Homid, — dedi.
Kumushbibi:
— Bechora begim, — deb qoʻydi.
Uchchavi ham yurakni toʻxtatib olish uchun anchagacha jim qoldilar.
— Oʻzi esonmikin? — deb soʻradi oxirda Kumush.
— Xatigʻa qaragʻanda sogʻ, — dedi qutidor.
Oftob oyim soʻradi:
— Oʻzi qaerda emish, xatni sizga kim kelturdi?
Bu savoldan qutidorning esiga mehmonxonada oʻl-turgan usta Alim tushkan edi. Oʻrnidan irgʻib turdi-da, xotinigʻa javob bermasdan tashqarisigʻa chiqdi. Ul usta Alimning qarshisigʻa oʻlturganda, mehmonxonaning yuqori darichasi ostigʻa Oftob oyim bilan Kumush xat keltirguchining soʻzini eshitish uchun kelib toʻxtagʻan edilar.
Qutidor uzr aytdi:
— Kelturgan xabaringiz taʼsirida sizni unutayozibman...
— Men buni payqadim, — dedi usta Alim kulib,— shu yoʻsinda makkor Homidning iblisona dasisasi bir oilani tamom ishdan chiqarayozgʻankim, bu toʻgʻrida ayniqsa sizga soʻzlash ortiqchadir. Ammo arslon yuraklik Otabek ham badbaxtni shundogʻ yanchib tashladikim, bu juda oz kishilar qoʻlidan kelaturgan ishdir.
— Oʻgʻrilarni oʻldirganda Otabekning yonida necha kishisi boʻlgan? — deb soʻradi qutidor.
Usta kuldi:
— Otabekning tanho oʻzi! — dedi.
— Uch kishiga tanho oʻzi? — qutidor ishonmagʻan edi.
— Azamatning yolgʻiz oʻzi! — deb usta Alim ilgarigi soʻzini qaytaladi.
— Astagʻfirulloh... Nega menga bu toʻgʻrida xabar bermagan?
— Sizga xabar berib oʻlturishni yigitlik otigʻa eb bilmay, hatto menga ham bir narsa sezdirmagan. Men hali bu nuqsoni uchun ayblasam: «Men oʻzimning ashaddiy dushmanim bilan tanho kurashib yo jon bermakka va yo jon olmaqqa qaror bergan edim. Shuning uchun hech kimga ham bildirmadim», deydir.
Qutidor bir tomondan dahshatka tushsa, ikkinchi jihatdan Otabekning dov yuragiga hayron qolar edi.
— Oʻziga jarohat olmagʻanmi? — deb soʻradi qutidor.
— Boʻksasi bilan qoʻlidan yaralangʻan boʻlsa ham zararsizdir.
Usta Alim qutidorning baʼzi bir eʼtirozlariga qarshi Otabekning qutidor tomonidan quvlangʻanidan tortib, shundan beri Margʻilongʻa etti-sakkiz martaba kelib ketkanini, har bir kelishida oʻzining uyiga kelib tushkanini va qalin oʻrtoq boʻlib olgʻanlarini, shundoq boʻlsa ham Otabekning oʻzidan chin ismini yashirib yurgʻanini, jumʼa kuni usta Farfidan birinchi martaba oʻz raqibini tanishini, nihoyat bu kungina unga chin ismini ochqanini soʻzlab chiqdi.
— Taloq xati-ku soxta ekan, — dedi qutidor, — nega biznikiga bir kelgani bilan qaytib kelmadi ekan?
— Chunki uning soʻziga qaraganda, siz uni ogʻirroq tariqa bilan darbozangiz yonidan joʻnatqan ekansiz, — deb izohladi usta. — Toshkanddan uylanishida sizning bilfeʼl bosh qoʻshishingizni faqat qizingizni undan chiqarib olish uchun qurilgʻan bir hiyla ekan, deb oʻylab, qaytib eshikingizga oyoq bosmagʻan, hatto xotinini qozigʻa chaqirish toʻgʻrisida fikri boʻlsa ham, siz bilan uchrashishdan qochib bu fikridan ham qaytqan, yaʼni sizning qizingiz boʻlgʻani uchun suygan xotinidan ham kechmakka qaror bergan.
Qutidor hali ham Otabekning ruhiga tushuna olmagʻan edi:
— Mendan oʻzi xafa boʻlgʻan boʻlsa, oragʻa kishi qoʻysa ham boʻlar edi.
— Shundogʻ qilsa ham boʻlar edi, — dedi kulib usta Alim, — men hali undan shunday deb soʻrasam, «Oʻzimga ishonmagʻan kishi kishi soʻziga kirarmidi, deb oʻyladim», deydir.
Kuyavingizning qiziq tabiʼatini shundan ham yaxshi bilib olsangiz boʻladirkim, shu choqqacha ota-onalari ham bu fojiʼadan xabarsiz ekanlar.
— Qiziq yigit, — dedi qutidor, — mendan ham katta nodonliq oʻtkan.
— Hammasi ham taqdirning ishi, amak, bu orada siz bilan manim hech bir ixtiyorimiz yoʻq.
— Albatta yoʻq, — dedi qutidor va soʻradi: — Oʻzi siznikidami?
— Bu kun peshinda Toshkand joʻnab ketdi.
Qutidor tushuna olmagʻan edi:
— Nega-nega? — deb soʻradi.
— Nega... sababini men ham yaxshi tushuna olmadim.
— Qaytib keladirgan vaqtini aytkandir?
— Bu toʻgʻrini soʻragʻan edim, muhmalroq javob berdi,— dedi usta va yonini kovlab xatni oldi. — Bu xat karimangizga boʻlsa kerak, endi menga ruxsat, — dedi va fotiha oʻqub oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Men sizga dasturxon yozdirishni ham unutqanman, qoʻzgʻalmangiz!
— Rahmat, amak, hozircha meni kechirib turasiz, ammo bapirja kattaroq ziyofatni unutmaysiz, — deb kuldi usta Alim. Qutidor uni koʻchagacha kuzatib chiqdi.
Kumushbibi daricha orqasidan hamma gapni eshitib olgʻan va hissiyotini yum-yum yigʻlab oʻtkargan edi.

* * *
Oftob oyim Kumush bilan boshlashib ichkariga kirar ekan, soʻradi:
— Homidning yomonligʻini bizga ulashdirib yurgan puchuq xotinning shumligi oʻz boshigʻa etib, oʻlganlarning bittasi oʻshaning oʻgʻli ekan, bildingmi?
— Oʻlganidan menga nima foyda, — dedi Kumush.
Oftob oyim qizigʻa ajablangan edi.
— Foydasini koʻrib turibsan-ku, axir.
— Foydasi Toshkandga ketib qolgʻanimi?
— Ketib qolgʻan boʻlsa, tagʻin bir kun kelar.
— Kelmaydi, — dedi oʻksib Kumush, — uning hamma harakati dushmanidan oʻchini olish uchun ekan.
— Kim aytdi sanga?
— Xat olib kelganning soʻzidan payqadim.
Oftob oyim kuldi:
— Ering sani tashlab ketmas, qoʻrqma qizim, — dedi,— saning boshinggʻa tikilgan bu balolarni oʻzining shirin jonidan kechib dafʼ qilgʻan Otabek, seni sira ham unutmas, sanga yozgʻan xatini otangdan olib oʻqub koʻr-chi oldin.
Kumushbibi yigʻidan qizargʻan koʻzini katta ochib soʻradi:
— Menga xat yozgʻanmi?
— Haligi kishi sanga atab dadangga bir xat berdi-ku, bilmadingmi?
— Bilmadim, — dedi. Chunki ul usta Alimning «muhmal javob berdi» soʻzini eshitkach, tamoman oʻzini unutib, berilgan xatni payqamay qolgʻan edi.
Ikki yildan beri suratini koʻz oʻngidan ketkuza olmagʻan, Otabekning yuzini koʻralmay, soʻzini eshita olmasa ham yozgʻan xatini oʻqub eshitish Kumush uchun katta qiymatka molik edi.
Otasining yoʻlakdan kirishi bilan latif koʻkragi kuchlik tin olish ila koʻtarilib tashlandi- da, goʻyo Otabek bilan uchrashaturgʻandek yuragi oʻynamoqqa boshladi. Qutidor kelib tanchaga oʻlturgʻach, oʻziga «amonatni topshiring» degan kabi qarab turgʻan Kumushka xatni uzatdi:
— Sanga xat.
Kumushbibi uyalib-netib turmadi va kimdan, deb ham soʻrab oʻlturmadi, darrov tokchada yonib turgʻan shamʼ yonigʻa borib xatni ocha boshladi. Shamʼ qarshisida qizargʻan shahlo koʻzlari, yosh bilan singʻan jinggila kipriklari, chimirilgʻan toʻsdek qora qoshlari uni allaqanday bir holga qoʻygʻan edilar. Qoshi ustiga toʻzgʻib tushkan sochlarini tuzatib xatni oʻqudi:
«Oy yuzlik rafiqam, qunduz qoshlik maʼshuqam Kumush xonimga! Shayton ustasi boʻlgʻan Homidning manim otimdan sizga yozgʻan taloq xatisi ila menga qarshi yonib ketkan yurakingizning nafrat oʻti ehtimol endi oʻcha tushkandir. Soxta taloq xatini olgʻan soʻngingizda menga xitob qilib yozgʻan fikrlaringizdan ehtimol endi qaytayozgʻandirsiz... Bu xatni yozar ekan, muhabbatingiz bilan toʻluq boʻlgʻan yurakim mudhish bir haqiqat ehtimolidan yafroq kabi titrar va oʻzining toʻlib-toshqan hasratlarini, faryodlarini ifodasidan adashar edi... Sizga ochib soʻzlay, goʻzal rafiqam: goʻyo manim bu maktubim sizning Komilbek uchun hasratlik yoshlar toʻkkan, oʻtlik ohlar tortqan chogʻingizda erishar-da unutilgʻan, eskirgan bir yurakning arzini tinglay olmassiz va yonib turgʻan yurak oʻtingiz bilan kuydirarsiz...
Ammo xatimni oʻqumasangiz-da va marhumingiz uchun tortqan ohingiz oʻtida kuydirsangiz-da, manim uchun farqsizdir. Nega deysizmi? Chunki siz manim sharʼiy rafiqamsiz — yaxshiliq bilan-da va yomonliq bilan-da men buni isbot qilishgʻa hozirman! Uyingiz orqasida qilgʻan adabsizliklarim, xunxoʻrlik-larim uchun meni kechiringiz... Chunki men bu vahshiylikni ishlashda ixtiyorsiz edim: hayotingizning, nomusingizning saqlanishi buni taqozo etar edi... Albatta men ishonamankim, siz manim bu yaxshiligʻim uchun minnatdorlik qilarsiz. Lekin men bu minnatdorlikka oʻzimni sazovor hisoblay olmayman.
Men oʻshal kuni kechasi dushmanlardan birini oʻldirdim-da, soʻng darajada zaiflandim, ikkinchi dushmandan engilishimni va koʻyingizda jon berishimni aniq bilib rohatlanib ketdim... Manim uchun koʻyingizda va oyogʻingiz uchida jon berish juda shirin edi va koʻbdan beri gʻoyam edi. Shuning uchun yaqinrogʻingizda oʻlmak uchun, oʻlar ekanman, soʻng daqiqamda yana bir martaba boʻyingizni olib oʻlish uchun dushman tomonidan uyingizga ochilgʻan tuynukchaga kirdim.
Kirdim-da, sizni boʻyingizni oldim, xafif tin olgʻandagʻi latif uxlagʻan tovshingizni eshitdim... Shu vaqt subhonolloh... Oʻzimda kutilmagan bir kuch sezgan edim, ikki emas, ikki yuz dushmanga muqobala etishka oʻzimda qudrat koʻrgan edim... Men oʻzimga bagʻishlangʻan kuch manbaʼini juda yaxshi onglar edim, mendagi bu oʻzgarish manbaʼi uy ichida uxlagʻuchi bir malak edi... Siz edingiz!» Kumushbibi xatning bu oʻrniga etkanda qizarinib, bir oz oʻqushdan toʻxtab oldi va davom etdi:
«Shundan soʻng ikkinchi dushmanni tuynukdan chiqmayoq ishini bitirdim. Bizning fojiʼamizning asl omili boʻlgʻan Homid esa goʻyo manim qoʻlimda mushuk kabi oʻyin boʻlgʻan, uni kulib turib, oʻynab turib tilimlagan edim...
Esingizda bormi, meni dor ostidan qutqarib, menga yangi hayot bagʻishlagʻaningiz? Bu kecha ham bu ikkinchi oʻlimdan qutqargʻuchi va ikkinchi martaba menga hayot bagʻishlagʻuchi yana siz boʻldingiz! Shuning uchun minnatdorlik etkuchi siz emas, men boʻlishgʻa tegishman! Sizdan emas, otangizdan bir oʻpkalashim bor: soxta taloq xatini manim oʻz qoʻlim boʻlib, boʻlmagʻanini ajrata olmagʻan. Gumonimcha bu soxta xat sizga ham koʻrsatilmagan oʻxshaydir, chunki, ayniqsa, sizning koʻz oʻngingizdan bu haqiqat qutila olmas edi... Har holda taqdirning bunchalik oʻyinlari turgʻan bir zamonda biz nima ham qila olur edik? Bu toʻgʻrida mendan ham oʻtkan joylari bordirkim, sizning birinchi martaba menga yozgʻan xatingiz maʼnosidan dahshatlik suratda oʻzimni tagʻofilgʻa solgʻan va xat kelturguchini surishtirmasdan javob xati berib yuborgan edim. Shuning ila sizni-da, oʻzimni-da Homid qoʻlida oʻyin boʻlmogʻimizgʻa katta yoʻl ochqan edim.
Baʼzi ehtimollarga qarshi siz bilan koʻrishmak menga muyassar boʻlmadi. Umrimda birinchi martaba koʻngil orzusigʻa qarshi bordim. Chunki manimcha oradagʻi qora tikon supirilgan edi.
Mundan soʻng hamisha meniki edingiz. Men Toshkandda yurarman, ammo koʻzim oʻngida sizning haykalingiz! Ajabo, busiz menga mumkinmi?! Zavjingiz Otabek».
Kumushbibi xatni oʻqub tugatdi-da, yugirgilagancha uyiga kirib ketdi. Uning bu harakatidan qutidor bilan Oftob oyim ajabsinishib bir-birlariga qarashgʻan edilar. Kumushbibi qoʻlida ikkinchi bir maktub koʻtarganicha uydan chiqdi-da, shamʼ yonida ikki xatni bir-birisiga solishtirib koʻrdi. Bu xat Homidning Otabek tilidan yozgʻan taloqnomasi edi. Bu ikki xat birinchi qarashda-yoq ikki kishi tomonidan yozilgʻanliqlarini oʻz ogʻizlaridan soʻzlab turar edilar.
Kumushbibi ikki xatni qator ushlab otasigʻa koʻr-satdi:
— Bularga qarangiz, ota! Bizni nechogʻliq gʻaflat bosqan ekan, — dedi.
Qutidor qizining maqsadigʻa tushunib ikki turli qoʻlni darrav payqab oldi:
— Vijdonsiz, iblis, imonsiz, kofir, — deb qoʻydi.
Kumushbibi Otabekning xatini buklab choʻnchagiga soldi-da, soxta xatni shamʼga tutib yondirar ekan, otasidan soʻradi.
— Shu voqiʼadan soʻng kuyavingiz aniq kelganmi edi?
— Kelgan edi, qizim.
— Bechorani nega haydadingiz-da, nega meni, loaqal oyimni bu kelishdan xabardor qilmadingiz?
— Men uning kelishini boshqa gapka yoʻyib, sizlarga bildirmagan edim...
— Qizimizni taloq qilgʻan bir kishini Toshkand degan joydan eshikingizga kelishi sizga gʻarib tuyulmagʻanmi edi? — deb yana soʻradi Kumush.
Qutidor uyalish va oʻkinish orasida:
— Jaholat kelsa, aql qochadir, qizim, — deb qoʻydi.
Oftob oyim bilan qutidor Homidning iblisona ishla-riga «tavba-tavba» deb muqobala qilsalar ham, ammo Otabekning favqulodda yurakini soʻz orasida «baraka topkur, umring uzoq boʻlgʻur» bilan qarshi olar edilar. Kumushbibi esa butunlay boshqa qaygʻuda edi. Eru xotinning soʻzlari Otabekning Toshkandga ketib qolishi toʻgʻrisigʻa kelib taqaldi-da, Oftob oyim Kumushdan soʻradi:
— Senga kelishidan aytkanmi?
Kumushbibi siltalash nazari bilan ularga qaradi va keskin ohangda javob berdi.
— Aytmagan! Eru xotin maʼnolik qilib bir-birlariga qarashib olgʻach, orada uzoqqina sukut boshlandi.
Kumush quti-dorgʻa savol nazari bilan bir-ikki qayta qarab ham qoʻydi.
— Kelib qolsa yaxshi, — dedi nihoyat qutidor, — kelmasa, Toshkandga oʻzimiz tushamiz-da, — deb xo-tinigʻa qaradi.
Bu soʻz Oftob oyimgʻa yoqmagʻanliqdan yuzini chetka burdi. Ammo Kumush otasidan rozi qolib, onasigʻa qaradi.
— Qizing har qaysi erda boʻlsa ham sogʻ boʻlsin, — dedi xotinigʻa qutidor. — Eriga topshirib, sen bilan manim tinchkina duo qilib oʻlturganimiz maʼqul oʻx-shaydir.
— Endi qizingizning bir kami kundash balosi edimi?— dedi sapchib Oftob oyim. Qutidor xotinigʻa kulib qaradi:
— Eri yaxshi boʻlsa, kundash balosi nima degan gap?
— Eri ming yaxshi boʻlsin, baribir kundash kundashligini qila beradir. Mashoyixlar bilmasdan «kundash» demaganlar.
Qutidor qizigʻa qarab kuldi va xotinini yupatdi:
— Hamma vaqtga emas, qoʻrqma.
— Menga qolsa bir kunni ham koʻb koʻraman, kundash bilan kechirilgan kun — kunmi?
— Kuyavingning shuncha qilgʻan jonbozligʻini unutdingmi?
— Nega unutay, — dedi Oftob oyim. — Kelsin. Mana bosh usti, bolam bir emas ikki.
Uldurki, qizimni kundash ustiga yuborishgʻa tish-tirnogʻim bilan qarshiman.
— Besh-olti kunga ham-a?
— Necha kunga?
— Menga qolsa bitta-ikkita bolaliq boʻlgʻuncha tur-sin, deyar edim. Sen bunga koʻnmasang, bir-ikki oy turib kelsin, loaqal. Bir yigit qizingni deb ikki yillab sarson boʻlgʻanda qizingni ikki oylik kundash azobidan hayf koʻrish juda uyat, axir! Qutidor «bitta-ikkita bolaliq» soʻzini aytkanda Kumush qizarinib erga qaragʻan edi.
Oftob oyim eri-ning keyingi soʻzi bilan anchagina boʻshashdi:
— Bir oydan ortiqqa men rozi emasman, shunda ham kuyavimning yaxshiligʻi uchun, — dedi.
— Ana endi oʻzingga kelding, xotin.
— Oʻzimga kelsam-kelmasam shartim haligi, shunda ham oʻzim birga borib kelaman.
— Albatta, oʻzing birga borasan, qudalaring bilan tanishmogʻing ham zarur.
— Qachon yubormoqchi boʻlasiz endi? — deb soʻradi Oftob oyim. Qutidor bir oz oʻylab olgʻach, Kumushka qarab javob berdi:
— Otabek bilan ketma-ket chopishmogʻimiz ham uncha maʼqul koʻrinmaydir. Undan soʻng qish kuni arava safari ham qulay ish emas. Shuning uchun oradagʻi uch oy qishni oʻtkazib joʻnarmiz, — dedi. Kumushning uch oy muddatni eshitgach, juda ham hurpayib ketkani uchun boʻlsa kerak, — balki oʻzi ham birar oylarda kelib qolar, — degan soʻzni-da qoʻshib qoʻydi.

Ikkinchi boʻlimning soʻnggʻi

AvvalgiII- boʻlim Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Jinlar bazmi (mavhum hikoya) [Abdulla Qodiriy] 4505
2	Жинлар базми (мавҳум ҳикоя) [Abdulla Qodiriy] 1260
3	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14684
4	Mehrobdan chayon (II- qism) [Abdulla Qodiriy] 11029
5	Mehrobdan chayon (roman) [Abdulla Qodiriy] 6161
6	Мeҳробдан чаён (I- қисм) [Abdulla Qodiriy] 1566
7	Мeҳробдан чаён (II- қисм) [Abdulla Qodiriy] 1534
8	Меҳробдан чаён (роман) [Abdulla Qodiriy] 1198
9	Uloqda (hikoya) [Abdulla Qodiriy] 6897
10	Улоқда (ҳикоя) [Abdulla Qodiriy] 1084
11	Oʻtkan kunlar (I- boʻlim) [Abdulla Qodiriy] 6405
12	Oʻtkan kunlar (III- boʻlim) [Abdulla Qodiriy] 3333
13	Ўткан кунлар (I- бўлим) [Abdulla Qodiriy] 1216
14	Ўткан кунлар (II- бўлим) [Abdulla Qodiriy] 1310
15	Ўткан кунлар (III- бўлим) [Abdulla Qodiriy] 1295

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62712
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 59957
3	Gʻazallar [Nodira] 40602
4	Guliston [Sa’diy] 37048
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 24030
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23717
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23409
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19894
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18936
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14684