Yurt qaygʻusi [Abdurauf Fitrat]

Yurt qaygʻusi [Abdurauf Fitrat]

Yurt Qaygʻusi Onam! Seni qutqarmoq uchun jonmi kerakdir? Nomusmi, vijdon bila imonmi kerakdir? Temur bila Chingiz qoni toshdi tomrimizdan, Aytgil! Seni qutqarmoq uchun qonmi kerakdir? Yov suqgʻali kelgach qilichini yuragingga, Tush oldiga, ol koʻksumi — qalqonmi kerakdir? Boq, boq, mana turk tengizi toshqun qila qoldi, Turon yovini quvgʻali toʻfonmi kerakdir? Turon, yigiting, barchaga boq, qalqdi oyoqgʻa, Yurtda qorovul qoʻygʻali arslonmi kerakdir? Yurt Qaygʻusi — bu she’r aruz vaznida yozilgan boʻlib, «Hurriyat» gazetasining 1917 yil 29 dekabr' 62-sonida e’lon qilingai. Shu kunga qadar qayta nashr etplmagan. «Hurriyat» gazetasi Samarqandda 1917—1918 yillari nashr etilgan. 1917 yil 27-sondan boshlab Fitrat muharrirlik qilgan. Bu nashrda Fitratning qirqqa yaqin publitsistik maqolalari va toʻrtta oʻzbekcha va ikki forsiy she’ri e’lon qilingan. Yurt Qaygʻusi (Sochma) Ey Ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi! Senga ne boʻldi? Holing qalaydir? Nechuk kunlarga qolding? Ey Chingizlarning, Temurlarning, Oʻgʻuzlarning[1], Otillalarning[2] shonli beshiklari! Qani u chiqdigʻing yuksak oʻrinlar? Qullik chuqurlarigʻa nedan tushding?! Dunyoni «urho»lari bilan titratkan yoʻlbars yurakli bolalaring qani? Yer tuprogʻini koʻklarga uchiraturgʻan togʻ gavdali oʻgʻlonlaring qani? Nechun tovushlari chiqmaydir? Yer yuzining bir necha polvonlari boʻlgan botir turklaring qani? Nechun chekindilar? Nechun ketdilar? Kurash maydonlarini oʻzgalarga nechun qoʻydilar? Nechun... Nechun... nechun..? Gapur menga, ey Ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi! Senga ne boʻldi?! Yer yuzining buyuk saltanatlarini sen qurmadingmi? Hindistonning, Eronning, Ovroʻpaning ulugʻ xoqonlarini sen yubormadingmi? Ey xoqonlar oʻchogʻi! Ey qahramonlar tugʻoyi![3] Qani u chaqmoq chaqishli botir xoqonlaring? Qani avvalgʻi oʻq yurushli, otli beklaring? Nechun «urho»laring eshitilmaydir? Dunyo xalqini boʻysundirmagan saltanatlaring nechun buzildi? Insonlik olamini qanotlari ostinda olgan xoqonligʻning nechun kuchi oʻldi? Kuchingmi ketdi? Kimsasizmi qoldi? Yoʻq... yoʻq... Tangri haqqi uchun yoʻq!.. Sen kuchsiz emassan, sen kimsasiz emassan! Bugun yer yuzida sakson milyun[4] bolang bor. Bularning tomirlaridagi qon chingizlarning, temurlarning qonidir. Bularning kuchlari sening kuchingdir! Ey Ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi! Qaygʻurma! Eski davlating, eski saltanating, eski yigitlaring, eski arslonlaring hammasi bor, hech biri yoʻqolmamishdir. Yolgʻiz... Oh, yolgʻiz... tarqalmishdir. Yurt Qaygʻusi (sochma she’r). Fitratning oʻz soʻzlari bilan ayttanda «mansura» («Adabiyot qoidalari»), «Hurriyat» gazetasining 1917 yil 28 iyul’ 26-sonida e’lon qilingan. Qayta nashri: «Fan va turmush», 1990, 9-son, 7-bet (tabdilchi Akbar A’zam Xoja). Yurt Qaygʻusi (Bir Oʻzbek Tilidan) Yotsam tushumda, uygʻonsam yonimda, koʻz yumsam miyamda, koʻz ochsam qarshumda mungli bir xayol kelib turadur! Bu bir xotun xayoli... Bir xotunki, egnida ipakli, lekin yirtiq va eski bir koʻylakdan boshqa bir kiyim yoʻq. Bosh-ayogʻlari yalangʻoch, tirsaklarigacha qop-qora loyqadan botgʻan, baqirurgʻa tovushi, qutilurgʻa kuchi qolmagʻan!.. Qarayman: kimsasizlik yukindan origʻlangan tanda zolimona urulgʻan qamchilarnpng yarasi bor. Koʻraman: johilona qilingʻan emlardan nosulgʻa[5] qaytgʻan yaralarindan qonlar oqib turadur!.. Ey mungli xotun, sen kimsan? Ey gʻamli ona, nechuk mundan ayrilmaysan? Yonimda, koʻzimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan, nechuk ketmaysan? Qaygʻu tutunlari ichra yogʻdusiz qolgʻan koʻzlaring, u yosh yomgʻurlarin nechun toʻkadir? Zulm zanjirlari bilan bogʻlangan qoʻllaring nechun har yonga uzatiladir, nima tilaysan?.. Oh... Bildim... bildim... Angladim! Sen mening Vatanimsan, Vatanimning mungli xayolisan. Ey muqaddas Turonimning xayoli, ketmay tur, ayrilma. Yonimda, koʻzlarimda, yuragimda, vijdonimda qol, ketma. Turonim, sendan ayrilmoq — mening uchun oʻlimim. Sening uchun oʻlmoq — mening tirikligimdir, Panohim, sajdagohim, umidim! Yovlaring seni shu kungami soldilar? Tilagim, istagim, saodatim! Bolalaring seni shu holdami qoʻydilar? Suyunchim, ovunchogʻim, oʻchogʻim! Zolimlar seni kimsasizmi koʻrdilar? Yoʻq, sen kimsasiz emassan. Mana men, butun borligʻim bilan senga koʻmak qilurgʻa hozir. Mana men chin koʻngil bilan sening yoʻlingda oʻlurgʻa rozi. Qof togʻlari yoʻlimda tushsa; Tamugʻ[6] olovlari qarshumdan chiqsa, yana sen sari ketarman. Ustimga insonlar emas, shaytonlar qoʻshini kelsa, Oyogʻimga zanjirlar emas, jahannam ilonlari sorilsa[7], yana sen sari ketarman. Dunyoning butun balolari boshimgʻa toʻkulsa, Zulm choʻlining temir tikonlari koʻzlarimga kirsa, yana seni qutqararman. Men sening uchun tirildim, Sening uchun yasharman, Sening uchun oʻlurman. Ey turklikning muqaddas oʻchogʻi! Oʻlim sening oʻlimingni istaganlarga, Nafrat seni koʻmgani kelganlarga! Yurt Qaygʻusi (bir oʻzbek tilidan) — ushbu sochma ham «Hurriyat» gazetayeida chop etilgan (1917, 18 avgust 31-son). Qayta nashri: «Fan va turmush» j., 1990, 9-son. 7 bet. Yurt Qaygʻusi (Temur Oldinda) Bagʻrim yoniq, yuzim qora, koʻnglim siniq, boʻynim bukuk. Sening ziyoratingga keldim, sultonim! Ezilgan boshim, qisilgan vijdonim, kuygan qonim, oʻrtangan jonim uchun bu sagʻanangdan davo izlab keldim, xoqonim! Yuz yillardan beri jafo koʻrub, gʻam chekib kelgan turkning qonli koʻz yoshlarin etaklaringga toʻkarga keldim. Qorongʻuliklar ichra yogʻdusiz qolgan oʻzbek koʻzlari uchun tuprogʻingdan surma olgʻali keldim. Nomusini bad kishilarning ayogʻlari ostinda koʻrib turklik qoni qaynagʻay, musulmonlik hamiyati toshgʻay, tamugʻ olovlari kabi sochragʻay. Lekin oʻz kuchsizligin anglab qaytib oʻtirgan va qon yigʻlagan turkning holini aytarga keldim, xoqonim! Ulugʻ xoqonim! Turklik sharafi talandi. Turk uchun qoʻydigʻing davlat bitdi, turk ostigʻa qurdigʻing hoqonlik yogʻiygami ketdi. Turkning nomusi, e’tibori, iymoni, vijdoni zolimlarning ayogʻlarn ostinda qoldi. Turkning yurti, ulogʻi, oʻchogʻi, Turoni yot qoʻllargʻa tushdi. Turkning bilgisi, ongi, oʻylovi, ziyrakligi jaholat oʻljasigʻa ketdi. Sening qiliching bilan dunyo egasi boʻlgʻan turk tinchgina bir yotoq topolmay qoldi. Sening kuching bilan dunyo xoʻjasi boʻlgan turk qarluq temurlariga[8] kirdi. Xoqonim! Turklikka xiyonat qilgʻanlar turk boʻlsalar ham qonlarini oqizmoq sening muqaddas odatingdir, yotma, tur! Sening omonatinggʻa xiyonat qilgʻanlarni ez, ur, oʻldur! Sultonim! Bilaman, shu tobda sening u yuksak va ulugʻ ruhoniyating men kabi tuban ruhli va himmatsiz bir bolasining shu holigʻa gʻazabli kulub turubdir. Bilaman, shu chogʻda sening toʻlqunli dengizlargʻa oʻxshagʻan yuraging men kabi yuraksiz bir oʻgʻlingning shu koʻrinishindan nafrat qiladir. Chunki yuqorida aytdigim ishlarning hammasiga oʻzim sabab boʻldim, barchasini oʻzim qildim, Sening Turoningni oʻzim talatdim, Sening turkligingni oʻzim ezdirdim, Sening omonatlaringga xiyonat oʻzim qildim. Men uch kunlik umrimni tinchgina yotib oʻtkazmoqchi boʻlmasa edim, shularning birortasi boʻlmas edi. Men qoʻlimgʻa topshirdigʻing qilichni tashlab, cholgʻuni olmasa edim, Turonim talanmas edi!.. Men yolgʻiz qonli koʻz yoshlarimni bu sagʻanangga toʻkmak uchun emas, oʻz yoziqlarimni iqror etargʻa keldim, XOQONIM. Meni qoʻyma! Men yolgʻiz yoziqlarimni iqror etargʻa emas, Turongʻa berdigim zararlarni toʻlamoq uchun keldim, XOQONIM. Mendan nafrat etma! Ey arslonlar arsloni! Menim yozuqlarimdan oʻt, Meni qoʻlimni tut, Belimni bogʻla, muqaddas fotihangni ber! Sening dunyoga sigʻmagan gʻayratingga ont ichamanki, Turonning eski sharaf va ulugʻligʻini qaytarmasdan burun ayogʻlaringda oʻtirmasman. Yurt Qaygʻusi (Temur oldinda). Sochma. «Hurriyat» gazetasining 1917 yil 31 oktabr’ 47-sonida ilk bor e’lon qilingan. Qayta nashri: «Fan va turmush» j., 1990, 9-son, 7-bet. «Oʻzbyok Yosh Shoirlari» Toʻplamidan «Oʻzbek Yosh Shoirlari» toʻplami 1922 yilda Toshkentda chop etilgan. Unga Fptrat, Choʻlpon, Botu, Elbekning she’rlari kiritilgan boʻlib, Fitratning 1919—1921 yillar orasida yozilgan 13 she’ri toʻplamdan joy olgan. Ushbu toʻplam haqida quyidagi taqrizlar e’lon qilingan: A. Sa’diy. Oʻzbek yosh shoirlari. «Turkiston», 1924, 12 yaivar’; O. Sharafuddinov. Oʻzbek yosh shoirlari. Choʻlpon. «Qizil Oʻzbekiston», 1927, 14 fevral’ («Ayn» imzosi bilan). Kim Deyay Seni? Oppogʻim, xudoy asragʻay seni, Koʻz balosidan saqlagʻay seni. Sen jahonning eng nozaninisen, Qaygʻulargʻa hech solmagʻay seni. Qip-qizil gulim, yop-yorugʻ oyim, Ketmay tur, bir oz men koʻray seni. Dardi jonimning sen davosimi? Mungli koʻnglumning podishosimi? Gulmi sen, koʻzim, jonmi sen, koʻzim? Koʻnglimning buti yo xudosimi? Bilmadim, gulim, ayt oʻzing kulib, Oshiqing nechuk atagʻay seni? Kim Deyay Seni? Qayta nashri «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati» haftaligida 1987 yil 11 dekabr’ sonida (nashrga tayyorlovchi Naim Karimov) e’lon qilingan. Dastlabki toʻplamda she’rning sanasi koʻrsatilmagan, qayta nashrda 1920 yilga taalluqli ekani aytiladi. Bir Oz Kul Koʻz yoshlarim bukun tagʻin oqadimi? Qizil gulim boshqalargʻa kular-da. Qizil gulim, borligʻimning sultoni! Jonim, sening xayolingda kuchaydi. Yuragimning eng qimmatli armoni, Nechuk menga marhamating ozaydi? Ikki koʻzim, malak yuzim, sevdigim, Jonlar sening yuzginangdan aylansun. Qizil gulim, qora koʻzim, tilagim, Dunyo sening boqishingdan oʻrgulsun. Yovuz yorim, yuzingga hech boqolmam, Koʻngil dardin oyogʻinggʻa toʻkolmam. Tuproq kabi yiqilmisham yoʻlingda deya olmam. Istar esang menga kelib gapurma, yonimda hech oʻturma. Yolgʻuz yigʻlab uzoqdan turgʻanimni Koʻrganingda, marhamat et, bir oz kul! Bir Oz Kul. 1991 yilning iyunida «Sharq yulduzi» jurnalining 6-sonida (20-bet) qayta nashr qilindi (nashrga tayyorlovchi H. Boltaboyev). She’rning sanasi koʻrsatilmagan. Fitrat tarjimai holini kuzatib, 20-yillarning boshlarida Toshkentda yozilganini taxmin qilish mumkin. Achchigʻlanma Degan Eding Umidsizlik xanjari bilan yaralangʻan bir yurakning eng soʻnggi armugʻoni Erka malak, achchigʻlanmam senga Uchirsang-da koʻkka yurak kulin. Achchigʻlanmam senga, nozli quyosh, Yondirsang-da umidimning gulin. Borsun, yonsun umidimning guli; Koʻkka uchsun yuragimning kuli, Soʻlsun ruhim, borligʻim-da bitsun. Oʻksiz koʻzning yoshi kabi ishqim Tuproq uzra toʻkulsun-da kesun. Tilaklarim, armonlarim, she’rim Koʻmilsunlar, kerakmaslar menga, «Hayot» degan qopqon borsun, Parchalansun, bitsun, yoʻqolsun. Biroq, sen... kim, xayolinggʻa ruhim Tolpinadur — yasha, bor boʻl, tutash. Achchigʻlanma Degan Eding. She’rning sanasi koʻrsatilmagan. Sarlavha ostidagi soʻzlar muallif qalamiga mansub. Qayta nashri uchun qarang: «Sharq yulduzi», 1991, 6-son, 20 bet. Mirrix Yulduziga Goʻzal yulduz, yerimizning eng qadrli tuqgʻani! Nega bizdan qochib muncha uzoqlargʻa tushibsan; Tuvgʻaningga nechun sira gapurmasdan turibsan? Soʻyla, yulduz, holing nadir? Nechuk topding dunyoni? Bizning yerda boʻlib turgʻan tubanliklar, xoʻrliklar, Soʻyla, yulduz, sening dagʻi quchogʻingda boʻlurmi? * * * Bormi senda bizim kabi insonlar, Ikki yuzli ishbuzarlar, shaytonlar. Oʻrtoq qonin qonmay ichkan zuluklar, Qardosh etin toʻymay yegan qoplonlar? Bormi senda, oʻksuz yoʻqsulning qonin — Gurunglashib, chogʻir kabi ichkanlar? Bormi senda butun dunyo tuzugin Oʻz qopchigʻin toʻldirgʻali buzgʻanlar. Bormi senda bir oʻlkani yondirib, Oʻz qozonin qaynatgʻuchi xoqonlar. Bormi senda qorin-qursoq yoʻlida Elin, yurtin, borin-yoʻgʻin sotqonlar? Mirrix Yulduziga. Qayta nashrida 1920 yil sanasi koʻrsatilgan. Qarang: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1987, 11 dekabr’ (tabdilchi N. Karimov). Ovunchoq Mirmuhsinga[9] bagʻishladim Toʻsib turgan oydinlikning yoʻlini Shu qop-qora, eski, titrak bulutlar, Kuchli bir yel koʻrgach, turmas, yirtilar, Umid kuni sening uchun ham tugʻar. Qaygʻurmagʻil sira, ey haq tuygʻusi! Bukun sen Ezilasan bilimsizliqdan ortiq. Shu qorongʻu, yuraklarni(ng) butunlay Soʻkish, qargʻish, la’nat aralash boʻgʻiq Tovushlari senga toʻgʻri yuksalgan. Quvilasen bu sezgusiz oʻlkadan. * * * Kimsasizlik puchmogʻida yolgʻuzcha, Oʻgay ona tayogʻi-la surilgan, Yoʻqsul, oʻksuz qizlardan Ingrab, inglab, oqib turgʻan bir soyning Qirgʻogʻida oʻskan oʻksuz bir ogʻoch Koʻrgach, shuning koʻlkasiga sigʻinarsan... Biroq, ishon — shu hollarning barchasi Erta, indin butun-butun yoʻqolar. Oldimizni toʻsgan bulut parchasi Kuchli bir yel koʻrgach turmas, yirtilar. Umid guli bizim uchun ham tugʻar: Qaygʻurmagil, sira, ey haq tuygʻusi! Ovunchoq. She’r mashhur ma’rifatchi adib Mirmuhsip Shermuhamedovga bagʻishlangan. Botu 1929 yili M. Shermuhamedov vafoti munosabati bilan «Katta yoʻqotuv» maqolasini yozgan, bu maqolada Fntratning ushbu she’ri ham tilga olingan. She’r «Oʻzbek yosh shoirlari»dan olinib, nashrga tayyorlandi. Ishqimning Tarixi (...ga) Koʻb kunlar sendan uzoqda men yolgʻiz oʻrtana qoldim, Yogʻdirdim ikki koʻzimdan yomgʻurdek qonli olovlar. Yonmishdi koʻnglim oʻti-la tek sendan oʻzga tilovlar, Ishqingning qaygʻularini jon yangligʻ bagʻrima soldim... Lekin sen, ey, yuragimning birdan-bir sevgili yori, Koʻrkamlik bogʻchalaringda sezmasdan qaygʻularimni bulbuldek sayrab ucharding. Koʻklarning xoniga oʻxshab, kimlarning oʻrtanganini Bilmasdan yerdagilarning dunyosin naq yoritarding. Qoldiqcha boʻyla xabarsiz ishqimdan, jon chechagim, sen Koʻnglimning tuygʻulari-la shoirlik sezgularimni Bu yoʻldan oʻtga solarding, Bir qoʻldan yerga urarding Ham yoʻq etarding fikrimning toʻplaganini. Tun-kunlar yigʻlaganimning asiri boʻlsa kerakkim, Sen eng soʻng menga yondoshding, ruhimni oʻynata qoʻyding. Cheksiz bir tong chirogʻi-la surgunlab kechalarimni, Yulduzli yoʻllarni birdan she’rimning oldiga ochding... Ishqimning Tarixi. Qayta nashri: «Sharq yulduzi», 1991, 6-son, 21-bet. Yana Yondim Yuragimning qalin, qizgʻin olovi-la qaynagʻan Koʻz yoshlarim! Qaydasiz?! Kunim kabi uzun, qora shu kechada kutib men Erishmadim sira sizga... Nega boʻyla qochasiz?! Nechun meni sababsizcha unutdingiz— aytingiz? Oʻtinamen... yalinamen, qochmangiz — qaytingiz! Yana butun borligʻimning negizlari yemirildi, Umidimning koʻp chidamli teraklari yiqildi, Xayolimning totli, chuchuk soatlarn butunlay Uzoqlashib ketdi mendan..! Toʻsib turar yoʻlimni Umidsizlik qaygʻulari tongi otmas bir tunday, Oʻlim dahi qutqargʻali kelib tutmas qoʻlimni. Qecha uning nur tengizi boʻlgʻan goʻzal manglayi Tolgʻalanmish koʻrgach men... Yer yuzida borligʻimni koʻrsatmakdan uyaldim. Yutdim butun qaygʻularning, motamlarning ogʻusin. Jon tortgʻusi boʻlgan koʻzi ogʻir, nozli suzilardi, Bir oz burun chogʻir ichkan parilargʻa oʻxshardi. Bilmam nechun oʻylardi..! Ka’ba uzra aylangʻuvchi koʻgarchindek[10] yuragim, Soatlarcha shul koʻzlarning tegrasida aylandi. Biroq u. Menga sira boqmadi, Yigʻladim, Kuldim, Yalindim — Tushundim: Birtasi ham mizojiga yoqmadi. Yigʻla, bir oz oʻksuzlangan tilagim: Men ham senday baxsizlikka tutundim, Umidsizlik ora tushib yoʻqsul jonim oʻrtandi. Yana Yondim. Qayta nashri: «Sharq yulduzi», 1991, 6-son, 22-bet. Nega Buyla? Sen kelgach... She’rim uchun Qizil goʻllar toʻshalgan, Yulduzlar-la bezalgan Eng keng bir yoʻl ochildi. Sen kelgach, Koʻnglumni Qaygʻular-la, motamlar-la oʻrangʻan Qora qalin pardalari yirtildi. Sen kelgach, Xayolim Umid, armon chechaklari ochilgan Uchmoq kabi bogʻchalarda bulbuldek Sayrab yurdi. Biroq sen Ishqingdan Kecha-kunduz yonib turgan koʻnglimning Dardini Hech sezmasdan kula-kula turar-da Yonar butun borligʻim... nega boʻyla?! Nega Boʻyla? She’r 10 mart 1920 yili yozilgan. Qayta nashri: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1987, dekabr’. Qayta nashrida 1920 yil 14 mart sanasi keltirilgan. Shoir Bukun yigʻlab oʻtirmishdim, sen kelding, Bir shoirning bir «soʻzi»ni soʻzlading, Men u soʻzning ruhingdagi izlarin Sening goʻzal koʻzlaringda oʻqidim. Oʻqiduqcha, u izdan Oʻzim uchun koʻb umidlar toʻqidim. — Umidsizcha yashay olmam, netayin. Emish... Shoir sevgilisiga yozgʻan Bir yozuvda qaygʻularini toʻkmish, Soʻzlarining eng oxirida ondan Ruhi uchun bir oz koʻmak istamish. Bilasanmi? Shoir ishqning eng nozli, Erka, injiq yogʻdusidir, turolmas Ma’shuqidan koʻrmagancha kulushli, Marhamatli, chin sezguli bir koʻmak, Mana shudir uning uchun bor tilak. Shoir Tabiatdan sirli, teran ma’nolar, Tiriklik-chun ochiq, toʻgʻri, chin yoʻllar Izlar — topar, oʻzi uchun saqlamas. Unlarni Yoz gulining yaprogʻidan toʻqilgan «Soʻz»lar ilan oʻrab bizga topshirar. Shoir Ishq bogʻining tentak, singirli, yongan, Bulbulidir. Bashariyat dunyosin Kichik, nozli qanoti uzra qoʻyar, Koʻklar sari yuksaltkali talpinar. Mana shuning oʻksuz, yoʻqsul koʻngluni Koʻtarmak-chun, goʻzallarga tegishdir. Kim ozgʻina qaragʻaylar, kulgaylar Ingrab turgan jonini Qoʻllagʻaylar, bir oz koʻmak etkaylar. Shoir. She’r 1920 ypl 24 martda yozilgan. Qayta nashri: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1987, 11 dekabr’. Miyon Buzruk Solihovning dalolati boʻyicha, bu she’r Abdulhamid Choʻlponga bagʻishlangai. Behbudiyning Sagʻanasin Izladim Choʻkmishdi yer uzra olam toʻsugʻi, Oʻksuzlik boyqushi qanot qoqardi. Botuvda qizarib turgʻan bulutdan Ezilgʻan koʻnglima motam yogʻardi. Haqsizliq shahrining qon hidli yeli Armonim gulidan bir yaproq uzub, Bahorsiz choʻllarga sovurib qoʻydi. Ul nozli yaprogʻim soʻlib, sargʻayib, Yoʻqsul qolgʻanlarday har yon yugurdi. Zolimlar, mazlumlar, zulumlarning-da, Qaygʻular, alamlar, oʻlumlarning-da Bariga uchradi, barchasin koʻrdi, Oʻz yoʻqotqonin izladi, soʻrdi. Bir darak topmagʻach, birdan bir tikildn. Bor kuchin toʻpladi. Zolimning taxtini titratgan bir tovush Qichqirdi: — Otamning qabrini qay yerga yoshurding?! Bot soʻyla!... Kirli toj koʻb qoʻrqdi botur tovshidan, Seskanib, titrab... yoshrundi Bir javob bermasdan. Behbudiyning Sagʻanasin Izladim. She’r 1920 yil yozilgan. «Oʻzbek yosh shoirlari»dan olinib nashrga tayyorlandi (bunga qadar matbuotda e’lon qilingan boʻlishi mumkin). «Fan va turmush» jurnalining 1989 yilgi sonlaridan birida qayta nashr qilingan (tabdilchi Sh. Turdiyev). She’r Amir Olimxoniing buyrugʻiga koʻra Qarshi begi tomonidan 1919 yilda oʻldirilgan Mufti Mahmudxoʻja Behbudiy (1875—1919) xotirasiga bagʻishlangan. Bu haqda qarang: «Inqilob», 1922, 1-son. Parcha Ur, ur!.. Sening tirnoqlaring nozli, nozli urdiqcha[11], Yuragimning bitib qolgan yaralari ochilsun! Cholgʻi qili sening nozli tirnogʻing-la titrarkan, Umidimni qoplab turgan qora bulut yirtilsun! Parcha. 1920 yil 11 anrelda yozilgan. «Oʻzbek yosh shoirlari»dan olingan bu she’riy parchanipg asl sarlavhasi berilmagan. Ehtimol, tugallanmagan boʻlgani va mazmunan mumtoz adabiyotdagi qit’aga yaqin turgani uchun, shunday nomlangan. Oʻgut Ogʻir yigit, sening goʻzal, nurli koʻzingda Bu millatning saodatin, baxtin oʻqudim. Oʻylashingda, turishingda hamda oʻzungda Bu yurt uchun qutulishning borligʻin koʻrdim. Turma — yugur, tinma — tirish, bukilma — yuksal, Hurkma — kirish, qoʻrqma — yopish, yoʻrilma[12] — qoʻzgʻal. Yel yoʻlini toʻsib turgan eski bulutlarni Yondirib qoʻy, yirtib tashla, barchasin yoʻq et. Qilolmasang shu ishlarni, Sening uchun xoʻrlikdir bu... Yiqil, yoʻqol, ket! Oʻgut. Qayta nashri: «Chin sevish» (T., 1996). Sharq Qardoshlarim, mana sizga bir oʻlka Kim, topilmas yer yuzida singari. Har yonida keng, yam-yashil uchmohlar Jon suvindan yetishkandir gullari... Ogʻochlari yashil kiyimlar kiygan Evrilishar topingʻali tangriga. Ogʻir, yuksak, koʻrkam, haybatli togʻlar Oʻngdan, Soʻldan... Har yondan Haq yoʻlida urushgʻuchi askardek, Yasov tortib, koʻkrak kerib yuksalgan Koʻkdan dahi oʻz haqqini istardek. Tengizlardan qanot ochib tabiat Quchoqlamish bu sevgili yovdusin. Tangri dahi muzdan, suvdan ham togʻdan Qurshatmishdir qoʻrgʻon qilib tegrasin — Kim yovvoyi bir hayvon Suqub qolmasun munga yirtqich tishin, tirnogʻin. Bunda turdi har ulusning har sasi, Butxonasi, oʻt uyasi, ka’basi, Ham munda oʻq yashadi. Biroq bu kun, esizlarkim, bu oʻlka Har tomondan talanmishdir yoʻlsizcha, Madaniyat degan gʻarbli olbosti, Boqing, buning koʻkragidan oʻq bosdi. Qush boqish-la qarangiz, Bunda bu kun nelar bor: Oʻtlar aro yonib turgʻan qishloqlar, Xirmon boʻlib yotgʻan gavdalar jonsiz, Oqmoqdadir qizil qondan ariqlar, Tinch turgʻanlar talanadir omonsiz. Toʻrt-besh yashar bir bolaning boshini, Boqing, keskin qilich bilan kesmishlar, Yigʻlabturgʻan onasining boʻynigʻa Bir ip bilan osmishlar!... Yangigina kelin boʻlgʻan bir qizning Koʻkragini eri boʻlgan yigitning Jonsiz yotgan gavdasi uzra qoʻyub Nayza bilan teshmishlar!... Xotinlarning pardasi, Bolalarning yuragi, Qarilarning gavdasi, Yirtilgan, Yorilgan, Ezilgan!... Kim bergan, Bu oʻgʻurli[13] oʻlkaga buncha oʻtni? Kim toʻkkan Bu muqaddas ishga buncha qonni?! Bilmaysizmi?! Sharq. She’r dastlab «Tong» jurnali (1920 yil, 2-son)da «poyema» rukni bilan e’lon qilingan. Soʻngra «Oʻzbek yosh shoirlari» toʻplamiga kiritilgan. Qayta nashri: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1987, 11 dekabr’. Buxoro xalq jumhuriyati davrida BuxChK raisi va Ichki ishlar noziri boʻlib ishlagan Muinjon Aminovning 1937 yilgi soʻroq anketasiga koʻra (16—20 aprel’), bu she’rga F. Xoʻjayevning iltimosiga koʻra xalq artisti Qori Yoqubov; kuy bastalab, ijro etgan. Ushbu ma’lumot tafsiloti uchun qarang: «Sharq yulduzi», 1992, 10-son, 175-bet. She’r tahlili uchun qarang: B. Qosimov. Fitrat. Chizgilar. «Sharq yulduzi», 1992, 10-son, 172—176 betlar; H. Boltaboyev. Noma’lum Fitrat. «Yoshlik», 1990, 4-son. Toʻplamga Kirmagan She’rlar Oʻqitgʻuvchilar Yurtiga Orqadoshlar, toʻplanaylik jahlning uyin yiqqali El koʻzin olgʻan qorongʻu pardalarni yirtkali. Biz erurmiz ma’rifat arslonlari, ilm erlari, Toʻplanaylik, turk eligʻa toʻgʻri yoʻllar ochqali. Ellari mahvdan qutqaran ilm erur, Bizlari ham bu kundan oʻzi qutqarur. Biz erurmiz elning insonlik qonin qaynatgʻuchi, Turk arslonin oʻrinsiz uyqudan uygʻotgʻuchi. Ma’rifat bayrogʻi ostigʻa yigʻildik barchamiz — Kim, bizi otganlara haq yoʻllarin koʻrsatkuchi... Ellari mahvdan qutqaran ilm erur, Bizlari ham bu kundan oʻzi qutqarur. Haydang, oʻrtoq, qutqaraylik jahldan Turonlari, Yorutaylik ma’rifat nuri-la Turkistonlari, Ilm oʻchogʻida yetishkan er-yigitlar, toʻplaning! Qochiraylik jahl urdusin[14], ochaylik onglari... Ellari mahvdan qutqaran ilm erur, Bizlari ham bu kundan oʻzi qutqarur. Oʻqitgʻuchilar Yurtiga. 1921 yilda yozilgan bu she’r 1991 yili «Sharq yulduzi»da qayta nashr boʻldi (6-son, 22-bet). Qor Kuchsiz, titroq, oppoq, kichik tomchilar, Turmay, tinmay tuproq uza yogʻadir. Yel bizlarni, bilmam, nechun qamchilar?! Koʻklarda ham ayozlikdan oqargʻan Bir koʻz bormikim, yoshi Bizning alam, oʻlim bilan sugʻorilgan Yerimizning koʻchigiga oqadir. Bu kichkina, oʻksuz, oppoq bebaklar, Ucha-ucha yetmay qolgʻan tilaklar Eskan yelning qoʻllarigʻa oʻzini Tashlab qoʻyar, borligʻini unutar. Hech uzmayin yuqoridan koʻzini Titrab-titrab qora yer uzra tushar! Tushgach, butun tushkanlarday toptalar... Tekkan yerin bilmay bosgʻan oyoqlar, Pichratalar buning oppoq betini. Bosgan izin koʻrmay oʻtgan tuyoqlar, Toptab-toptab, oh... aytolmam ketini... Yana bir kun koʻk koʻkragini ochib, Kula-kula bunlar sari boqgʻanda, Yana bir kun qizlar kabi tabiat, Qulogʻiga oltin halqa taqgʻanda, Bunlar butun pichroqlardan ayrilib Koʻklar sari qarab uchib ketadir. Yana uchish, yana oʻyin, yana erk, Oh... u kunlar!... Shoʻr suvlardan chiqib kelgan bu maymun, Tulki, ilon, shayton, aldovchi mal’un[15] Anglizlar!... Hamda uning quyrugʻini tutkanlar! Qor. Ilk bor Buxoro maorif nozirligi nashri boʻlgan «Uchqun» jurnali (1923, 2-son)da chop qilingan. Qayta nashri: «Sharq yulduzi», 1991, 6-son, 22-bet. Mening Kecham Kech boʻldi, tinib bitdi tovushlar, soʻndi butun uylarda chirogʻlar, tebranmadi yer uzra oyogʻlar, zulmat yana har yon oqa qoldi. Tolpinmadi, sayrashmadi qushlar, jimjitkina inga kirdi, boshini soldi keyinga, soʻlgʻun qanoti ostigʻa oldi. Oʻchmoq, yashamoq qaygʻulariga «chiq» deb oʻzini uyqugʻa soldi, har dardi yoʻqoldi. Koʻklar sari chaqqon koʻtarilgan togʻ gavdali uylar, qoʻnuqlar, saroylar ayrildi butun dabdabasindan, bnr qop-qora haykal tusnn oldi. Kunduz sakiz-oʻn yoqqa yugurgan, chopgan, yiqilishgʻan, yana turgan, oʻng, soʻl uni tepkan, buni... inson-da yotib uyqugʻa toldi! Soʻlgʻun, qora, turgʻun dema. Koʻrdim mungli kechaning mungli chogʻinda, koʻb mungli uyimning qirogʻinda yolgʻuz iki narsa yondosh-da: biri sham’im, biri... koʻnglim! Boshqa hama tinch, jim, oʻchlab uzonishda. Shunday kechalarni sevaman men, bunda yugurish yoʻq, soʻrgʻilush yoʻq. Yurmoq-da, oldamoq-da koʻrulmas; yolgʻuz koʻrunish, soxta kulish yoʻq. Yov shakli koʻzimdan Koʻb uzoqda. Doʻstlar esa undan-da yiroqda. Shunday kechadan oʻrgulaman men! Mening Kecham. Shoʻro davridagi barcha darslik va qoʻllanmalarda «aksilshoʻroviy», «millatchi badbin kayfiyatlarni ifodalovchi» deb talqin qilingan bu she’r 1923 yilning oktabrida Moskvada yozilgan. Bunga teskari ruhda Botu «Mening kunduzim» she’rini yozgan. Qizigʻi shundaki, Fitrat shoir Botuning she’ridagi ruhni, undagi «kunduzning tovlanishlari»ni birinchilardan boʻlib anglagan boʻlsa ham, aslida bunday she’r yozishga oʻzi maslahat bergani uchun, uni oʻz she’ri bilan birgalikda «Inqilob» jurnalining 1924 yil 9—10-sonida (3—4. 7—8-bet) e’lon qilgan. 1996 yilning dekabrida Fitratning 110 yillik yubileyi munosabati bilan «Turkiston» roʻznomasining 1996 yil 21 dekabr’ sonida qayta nashr etildi (nashrga tayyorlovchi H. Boltaboyev). * * * Goʻzalim, bevafo gulistonim Bogʻ umrimda toza rayhonim, Gʻamu qaygʻularim hujumindan Sen eding mehribon nigahbonim. Meni behuda tashlading-ketding, Nega oʻldirmading-da tark etding. Kel, gulim, kel, ayoqinggʻa yiqilay, Bir zamon qoʻy: toʻlib-toshib yigʻlay. Qoʻy, bir oz qoʻyki, xoki poyingni Surmadek yoshli koʻzuma suray. Ketma, tur, tingla arzi holimni, Arz etay holi purmalolimni. Qani ul damki, sen eding yorim, Munisim, hamdamim, madadkorim. Sening ogʻushi iltifotingda Rohat etmishdi jismi bemorim. Meni behuda tashlading-ketding, Nega oʻldirmading-da tark etding. Kel, ayoqinggʻa qon boʻlub toʻkulay, Bir nafas dard-hajrdan qutulay. Kel, goʻzal dilbarim, kel, sochingni Bir taray, bir oʻpay-da, soʻngra... Meni behuda tashlading-ketding, Nega oʻldirmading-da tark etding. Goʻzalim, Bevafo Gulistonim. 1932. yil 4 noyabrda Samarqandda yozilgan bu she’r 1987 yili qayta nashr qilingan: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1987, 11 dekabr’. Bu asarning yozilish tarixi bastakor Mutavakkil Burxonovning Fitrat haqidagi xotiralarida bayon qilingan: «Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati», 1992. ↑ Oʻgʻuzxon — xunlar davridagi qadimgi turk xoqonlaridan. Asl ismi Musaxon Teoman oʻgʻlidir, vafoti isoviy 174-yil. Tugʻilgan sanasi aniq emas. Oʻttiz besh yil hukmronlik qilgan. ↑ Otilla — Xun xoqoni Minjuq oʻgʻli (395—453). Akasi Veldaning oʻlimidan soʻng (422 y.) xoqonlpkni toʻla oʻz qoʻliga olib umrining soʻnggiga qadar hoqonlik qplgan. Qayta nashrda «Otilla» soʻzi «oila» deb notoʻgʻri yozilgan. ↑ tugʻoy — tugʻilgan joy. ↑ sakson milyoʻn — oʻsha yillari yer yuzida turkpy qavmga mansub 80 million aholi bor edi, shu raqam nazarda tutiladi. ↑ nosulgʻa — tuzalmagan, qayta kasallangan. ↑ tamugʻ — jahannam. ↑ sorilmoq — yopishmoq. ↑ qarluq temurlar — temir panjaralar. ↑ Mirmuhsin Shermuhamedov (1895—1929) — dastlabkn oʻzbek jurnalisti, ham ma’rifatparvarlaridan. 1917 yili 25 aprelda «Turon» gazetasida bosilgap maqolasi uchun jazoga tortilgan, hatto uni toshboʻron qilib oʻldirish haqida hukm chiqqan. Lekin gʻayratli doʻstlarining aralashuvi tufayli hukm qamoq jazosiga almashtirilgan va u doʻstlaripnng yordamida Ufaga qochirib yuborilgan. ↑ koʻgarchin — kabutar. ↑ urdiqcha— tanbur chalganda barmoqqa taqiladi. ↑ yoʻrilma — charchama. ↑ oʻgʻurli — shoʻrlik. ↑ oʻrdu - lashkar, armiya. ↑ «Tulki, ilon, shamton, aldovchi mal’un» satri qayta nashrda tushib qolgan.

Muallif: Abdurauf Fitrat