Saroyning soʻnggi shoiri (novella) [Nikolay Gumilyov]

Saroyning soʻnggi shoiri (novella) [Nikolay Gumilyov]

Bu qirol ajdodlari kabi oʻta dangasa, ishyoqmas va begʻam edi. U saroyda boʻladigan tantanalar boisgina madhiyalar yozib beradigan keksa shoirni nafaqaga chiqarolmas, unga yetarlicha nafaqa tayinlab, xayr-xushlashishga jur’ati yetmasdi. Shoirning oʻzi esa ketishni sirayam istamasdi. Qirol oilasida kimdir tugʻilsa yoki vafot etsa, boshqa yurtlardan elchilar kelsa yoki qoʻshni davlatlar bilan ittifoqchilik imzolansa, odatiy marosimlardan soʻng saroy ahli qirollik zaliga yigʻilar va qovogʻi soliq, hamisha nimadandir norozi shoir she’r oʻqiy boshlardi. Ayni kunlarda tildan va iste’moldan chiqib ketgan iboralar eskirgan soʻzlar gʻalati jaranglar, qadimgi ingliz bichimida tayyorlangan soch parigi uni yanada ojiz qilib koʻrsatar, shuning barobarida sochining toʻkilgan joylari yarqirab-yarqirab, ajib ulugʻlik kasb etardi. Olqishlar ham oldindan oʻylab qoʻyilganday yengilgina,qoʻlqopli qoʻllarning shovqini xuddi she’riyatni ulugʻlashga yetarli xizmat qilayotganday koʻrinardi. Shoir yerga qadar ta’zim qildi, ammo uning yuzi hamon tund, qirol qoʻlidan qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan uzuk yoki oltin tamaki qutisini olganda ham koʻzlari tobora gʻamgʻinlashib ketardi. Bayram dasturxoni yozilganda u parigini yechib qoʻyib, keksa mansabdorlar orasida oʻtirar, temir yoʻllarga oid shartnomalar, turli xil oʻgʻirliklar, mish-mishlar haqida gapirar, tuzga solinadigan soliq loyihasiga juda qiziqardi. Odatdagiday qirol sovgʻasini xazinachiga topshirib, oʻrniga moʻmaygina pul olib, uyiga qaytdi. Shoirning uyi katta va beoʻxshov, otasi - sobiq marhum saroy shoiridan qolgan meros edi. Marhum qirol bu lavozimni nasldan naslga oʻtuvchi qilib qoʻygan,bu bilan, ehtimol, tartib-intizomni saqlamoqchi, har xil noxushliklardan yiroq boʻlmoqchi edi. Shoirning uyi yuragi kabi ma’yus va qorongʻu edi. Kechga borib, faqat ish kabineti yorugʻlashardi. Javonlarda kitoblar oʻrnida noyob qadimiy tamaki qutilari terilib turardi. Otasi shu buyumga oʻta ishtiyoqmand kollektsioner chiqib qoldi..Qachonlardir, ha, qachonlardir u ham uylangan, shu uyda ipak koʻylaklarning shildirashi eshitilar, nozik qoʻllar mehr bilan chiroyli muqovali kitoblarni varaqlar, javonlardagi hamma narsalar bu ajib hilqat, qirmizi yuzlar shu’lasi oldida hayratdan qotib turardi. Biroq shoirning xotini bu yerda bir yilcha ham yashay olmadi - yosh va noma’lum rassom bilan qochib ketdi. Shoir qaygʻuli, bayronona ruhda qasos oʻti bilan yonib turgan ishqiy poemasini yoza boshladi. Xuddi shu paytda qirollikdan kimdir vafot etib qoldi-yu, shu munosabat bilan elegiya yozish talab etildi. Shu bilan boshlangan poemaga yana qaytish havasi soʻndi. Ogʻir va zerikarli yillar kamergerning tortilgan mundirlari kabi sudralib oʻtdi. Bu yillarning yagona hodisasi yangidan-yangi tamaki qutilari olish boʻlib qolaverdi. Sukunat qanchalik uzoq choʻzilsa, momoqaldiroq shunchalik kuchli boʻlishini bilganlar shoirga xizmati tugaganligini aytolmas, aytsalar, uning yuzlari, koʻzlari yanada ma’yuslanib, tushuniksiz kinoya aralash nooʻrin hazil deb tushunishini oldindan his etishardi. Bu ishning boshlanishiga, aftidan, Ispaniya shahzodasining kelishi munosabati bilan yozilgan bayram dasturxoni sabab boʻldi.Taklif etilganlar orasida shoirga yaqin joyda oʻtgan podshohlik davrining mansabdorlaridan biri oʻtirardi. U shu qadar qarib, sochlari oqarib, tishlari toʻkilib ketgandiki!... Qariya nima uchundir hozirgina oʻqilgan she’r bilan judayam qiziqib qoldi. Qulogʻi yaxshi eshitmasligi bois nimalarnidir soʻrab - surishtirdi, hatto oxirgi satrni qayta koʻrib chiqish lozimligini ham uqtirdi. Soʻngra kutilmaganda hi-hilab, hammaga ma’lum latifasifat gapni aytib berdi - unda shoirlarni grammofonlar bilan almashtirib qoʻyish vaqti keldi, deyilardi. Shoir uni loqaydlik bilan tingladi. Yangi orden ta’sis etilishi haqida suhbatlashayotgan qoʻshni stoldagilarga qoʻshilish ishtiyoqida turganida, qirol ular tomonga qarab turganini, kinoya va achinish aralash kulayotganini sezib qoldi. Sezib qoldi-yu… Agar shuni sezmaganida qariyani bu qaltis hazili uchun kechirgan ham boʻlarmidi!... U sobiq mansabdorga keskin, qahrli javob qaytardi. Tushlik tugashi bilan uyiga qaytdi. Shoir asabiy, vahimali, vajohatli edi. Tong otishi bilan uning qalbida qat’iy qaror tugʻildi. Xizmatkorini kun boʻyi kitob doʻkonlariga yugurtirdi, avvallari «shaharlik shoirlar» deb mensimay qaraydigan shoirlarning koʻplab kitoblarini sotib oldi. Tamaki qutilari bilan toʻlgan xonasidan ikki oy chiqmadi - bu yerda qizgʻin va sirli ishladi. Saroy shoiri oʻzining kichik ukalaridan oʻrgandi, uslubini oʻzgartirdi. Saroyda xotirjamlik hukm surardi.Shahar chekkasidagi gʻamgʻin uyda nimalar boʻlayotgani hech kimning xayoliga kelmasdi. Bu orada hayot oʻz yoʻlida davom etdi. Kimdir sevdi, kimdir sevildi, kimdir tortishdi, kimdir yarashdi, yana bir-birlariga xushomad qilib, yerga qadar egilib kun kechirdilar. Albatta, mardlik va jasorat amallarini amalga oshirdilar. Va haliyam she’riyatga qadimiy va tantanavor eskilik qoldigʻi sifatida qarashdan voz kechmadilar. Nihoyat, kutilgan kun keldi. Aslzoda malika turmshga chiqdi, shu vajdan she’rlar zarur boʻlib qoldi va bu xabarni saroy shoiriga yetkazdilar. U gʻamgʻin, gʻalati, savdoyi qiyofada kirib keldi. Ziyrak nigohlargina shoirning lablaridan uchayotgan yengil, noxush nim tabassumni, asabiylik bilan qoʻlidagi she’r yozilgan qogʻozlarni gʻijimlayotganini ilgʻay olardi. Ammo shu paytgacha u va uning she’rlari bilan kimning ishi boʻlganki, endi boʻlsin! Yoshlar uchun judayam keksalik qilar, u qatori yuqori martabali amaldorlar esa shuncha hurmat-e’tiborga qaramay, uni oʻzlariga teng bilmasdilar. Tantana boshlandi. Ulugʻsifat ruhoniy jozibali ruhda nikoh marosimini tugatdi. Toʻyga tashrif buyurgan elchilar, mehmonlar kelin - kuyovga ehtirom koʻrsatishdi. Nihoyat,ranglari oqargan, ammo qat’iylashgan shoir she’r oʻqishni boshladi. Saroy ahli orasida anglab boʻlmas shivir-shivir oʻrmaladi. Hatto yoshlar, har qadamda kimni koʻrsa , shunga oshiq yoshlar ham hayrat bilan boshlarini koʻtarib, uni tinglay boshlashdi. Nima boʻldi? Qani shamol xudosi, burgutlar, gullarga atalgan, hayratomuz olamni madh aylagan balandparvoz soʻzlar jilosi? She’rlar butunlay yangi, ehtimol, ajoyib edi. Har qalay, bu qolipga solingan she’r emas edi. Saroy ahli unchalik xush koʻrmaydigan shaharlik shoirlarning ruhi bor edi unda. She’rlar tobora yarqirab, oʻziga tortib borardi. Goʻyoki saroy shoirining uzoq vaqt ushlab turilgan iqtidori birdan yuzaga qalqib chiqdi, chiqdi-yu, bir paytlar oʻzi ham yuz oʻgirib kelgan oʻsha moʻ‘jizalarni yaratdi-qoʻydi. Shiddatli satrlar oqib kelar, shirali ovoz jaranglab uchar, ajoyib manzaralar yaralar, misli koʻz ilgʻamas tubsizlikdan yorugʻlik porlab chiqardi. Keksa shoirning koʻzlari parvozga chogʻlangan burgutnikiday yonar, tovushi shu burgutnikiday har tomonni tutdi. Butun saroy ahli, yana qirol huzurida bunday yaxshi she’rlar oʻqishga qanday jur’ati yetdiykin uning!... Hech kim olqishlashga oʻzida kuch topmadi. Kamergerlar qahr bilan shivirlashga tushdi, yosh yunkerlar oʻzlarini tutib olib, jiddiy tortishdi. Hayratdan qotib qolgan qoshi qalam xonimlar ham anglab boʻlmas tarzda qoshlarini chimirib qoʻyishdi. Qirol norozi ohangda mukofot uchun tayyorlab qoʻyilgan uzukni bir chekkaga uloqtirdi. Saroyning soʻnggi shoiri yolgʻiz, vaboga yoʻliqqanday tantananing tugashini ham kutmay, chiqib ketdi, ketayotib, katta kantsler kotibga shoirni nafaqaga chiqarish haqidagi buyruq tayyorlashni buyurganini eshitdi. Ammo birinchi bor uyga qaytish nechogʻli zavqli, yolgʻiz qolish esa undan-da farogʻatli kechdi. U qaddini magʻrur tutib, kechki zallarni kezib chiqdi, soʻnggi she’rlarini baland ovozda oʻqidi, keksalarga xos ayyorona tabassum bilan shaharlik shoirlarning kitoblariga nazar tashladi. U nafaqat ular bilan tenglashdi, hatto ulardan oʻzib ketganini ham his etdi. Nihoyat bu quvonchini kim bilandir boʻlishgisi kelib, ajrashganlaridan soʻng ilk bora xotiniga xat yozdi. Tantanavor ohang bilan birinchi marta uni olqishlamaganliklarini bitib, she’rlarini qoʻshdi,xat soʻnggida gʻurur bilan qoʻshib qoʻydi: «Shunday odamni tashlab ketding!»

Muallif: Nikolay Gumilyov