Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov]

Ikkinchi Kitob: Akbar
Panipat, Dehli: Toʻfonda Qolgan Yoshlik
Dehlidan uch yuz mil uzoqda — Panjobning shimoli sharqidagi Kalanurda yurgan Akbar otasining oʻlimi haqidagi xabarni oradan bir hafta oʻtgandan soʻng eshitdi. Musibatli voqeaning tafsilotlarini chopar Nazirqul soʻzlab berganda oʻsha zinapoyaning kulrang toshlari uning boshiga ham urilganday vujudi karaxt boʻlib qoldi, bir qancha vaqt hatto koʻziga yosh kelmadi.
Bayramxon darhol bek-u a’yonlarni toʻplab, Akbarni otasining oʻrniga taxtga chiqarish harakatiga tushdi. Taxt ham shitob bilan yogʻochdan yasaldi va naridan beri bezatildi. Valiahd Akbar shu yogʻoch taxt ustiga chiqib oʻltirayotganda otasining kutubxona shiyponi ustida dil yorib aytgan gaplari birdan esiga tushdi, «baland poyalarga koʻtarilganingda mening bu soʻzlarimni eslab qoʻygin», degan vasiyati qulogʻi tagida qayta jaranglaganday boʻldi-yu, koʻzlariga birdan yosh quyulib keldi.
a’yonlar Akbarga quyuq ta’zim qilib, toj-u taxt bilan muborakbod etayoganda uning koʻzlaridan yosh oqayotgani ba’zilarni hayratga soldi, ba’zi beklar «hali bu bola-ku!» degandek kishi bilmas lab burib qoʻyishdi.
Uning ahvolini tushunib turgan Bayramxon kechasi Akbar bilan yakkama-yakka gaplashdi:
— Amirzodam, mardona turadigan eng tahlikali kunlar boshlanmoqda. Ilgari hazratimdan hayiqib Dehliga yaqin kelolmay yurgan Odilshoh bilan Hemu hozir ellik ming qoʻshin bilan Dehli ustiga bostirib bormoqda emish.
— Dehli hokimi... Turdibek bundan xabardormikin?
— Men hozir chopar Nazirquliga buyurdim. Yoʻl hozirligini koʻrsin-u sahar palla Dehliga joʻnasin. Mana, sizning nomingizdan Turdibekka yuboriladigan farmoyish. Puran qal’ada zahira yetarli, darvozalarni bekitsin, Dehlini zinhor Odilshoh bilan Hemuga topshirmasin.
— Biz bu yerdan yordamga yetib borgumizdir! — dedi Akbar. — Axir hazrat otamning Dehlidagi qabrlari yogʻiylar oyogʻi ostida qolmasligi kerak!
— Yaxshi soʻz aytdingiz. Bu soʻzlarni farmoyishga ham yozdirgaymiz. Mana bu joyiga muhr bosing.
Akbarning muhri bosilgan farmoyishni sahar palla yoʻlga chiqqan chopar Dehliga olib joʻnadi. Uning ketidan Bayramxon ham Kalanurda bor qoʻshinni yigʻib, janubga yurish boshladi.
Chopar bir haftada oʻtadigan yoʻlni katta qoʻshin oʻn besh kunda bosib oʻtishi mumkin.
Panipatga yetganlarida qarshilaridan bir necha ming kishilik qoʻshin chiqib keldi. Bayramxon chigʻdovullarni[1] yuborib — bu Dehlidan kelayotgan Turdibekning lashkari ekanini aniqladi-yu, hang-mang boʻlib yonidagi Akbarga qaradi:
— Nahotki poytaxtni yogʻiyga topshirib kelgan boʻlsa?!
Ular otlarini yeldirib Turdibekka peshvoz chiqdilar.
Rang-quti oʻchgan Turdibek Akbarga yaqin kelib otdan tushdi, jilovni rikobdoriga berib, yosh podshoning qarshisida yukundi, soʻng uning uzangisini oʻpib yigʻlab yubordi:
— Amirzodam, Xudo sizga quvvat bersin! Hazratimdan ayrilib qoldik! — Turdibek faqat bu musibatdangina emas, Dehlini dushmanga topshirib kelayotganidan ham kuyunib, yelkalari silkinib hoʻngrab gapirdi: — Suyangan togʻimiz endi yoʻq! Dehli ham ilikdan ketdi!
Otasini eslab koʻzi yoshlangan Akbar soʻnggi gapdan ozorlanib soʻradi:
— Faramoyish yetib bormadimi?
— Sizning oliy farmoyishingiz yetib borganda biz shaharni tashlab chiqmoqda edik. bek-u a’yonlar mashvarat qilib shunday qarorga keldikki, Odilshoh bilan Hemuning ellik ming qoʻshiniga biz yolgʻiz bas kelolmagaymiz. Undan koʻra tezroq sizning huzuringizga kelib, asosiy kuchlar bilan birlashmoqqa qaror qildik.
— Notoʻgʻri qaror qilibsiz, janob Turdibek! — dedi Bayramxon birdan qizishib. — Siz amirzodam yuborgan farmoyish boʻyicha Dehli qal’asini ichdan bekitmogʻingiz kerak edi! Biz borguncha poytaxt ilikdan chiqmasligi lozim edi! Dehlini qayta olguncha hazratim qancha sarson-u sargardonliklarni boshdan kechirgan edilar! Siz yosh podshoning buyrugʻini bajarmaganingiz uchun...
«Jazo olmogʻingiz kerak!» degan soʻzlarga yoʻl bermaslik uchun Turdibek Bayramxonning gapini shart kesdi:
— Janobi xoni xonon, men oʻttiz yildan berli shu oliy xonadonga sodiq xizmat qilib kelmoqdamen. Sekridagi jangda jasorat koʻrsatganim uchun Bobur hazratlari menga mana bu murassa xanjarni in’om etganlar! — Turdibek belgidagi sopiga va qiniga qimmatbaho toshlar bilan zeb berilgan xanjarni koʻrsatdi-yu, Bayramxonga soʻz navbati bermay, ovozini koʻtarib davom etdi: — Men Humoyun hazratlari bilan Ganga boʻylarida, Tar sahrosida, Qazvinda birga yurib, necha oʻlimlardan qolganmen, necha marta hazratimning inoyatlariga sazovor boʻlganmen. — Turdibek Akbarga yuzlandi. — Amirzodam, otangizning boshlariga eng ogʻir kunlar tushganda, boshqalar yuz oʻgirib tashlab ketganda men hamisha yonlarida boʻlganmen!
— Buni men bilurmen! — dedi Akbar va achinib soʻradi: — Ammo nechun otamning qabrlarini yogʻiylar oyogʻi ostiga tashlab keldingiz?
— Vaziyat bizni shunga majbur qildi! Boshqa iloj yoʻq edi, amirzodam! Lekin Dehli yonidagi Tugʻloqobodda Hemu bilan dadil jang qildik. Biz besh ming kishi edik. Hemuning ellik ming qoʻshiniga, mingta jangovar filiga bas kelolmadik, ikki ming kishi talafot boʻldi, qolgan uch ming odamni omon saqlab, huzuringizga olib keldim.
Bayramxonning qahri kelib xitob qildi:
— Siz Dehli qal’asidan chiqmasligingiz lozim edi! Tugʻloqoboddagi jang ham sizning xatoyingiz! Ikki ming kishining qoni ham sizning boʻyningizga tushadir!
Akbar yoshi otasidan katta ikki moʻtabar bekning bu janjalini qanday bosishini bilmas edi.
— Amirzodam, adolat qiling! — deb Turdibek yana Akbarga yuzlandi. — Men yogʻiyni oʻz koʻzim bilan koʻrib kelmoqdamen. Bayramxon janoblari hali uning qanday bir dahshat ekanini koʻrmay turib meni ayblamoqdalar! Axir bu Hemu degan baloyi azimga Ibrohim sur qirq ming qoʻshin bilan bas kelolmay yengildi-ku! Amirzodam, biz sizni ham bu ulkan xatardan ehtiyot qilmogʻimiz kerak. Yaxshiroq tayyorgarlik koʻrmasdan turib Hemuni yengib boʻlmagʻay! Iloji boʻlsa, Panjob-u Kobuldan, Qandahor-u Gʻaznidan yangi askariy kuchlar yigʻib kelmoq lozim!
— Qoʻrqqanga qoʻsha koʻringay! — deb Bayramxon uning soʻzini kesdi. — Siz bu vahima gaplar bilan qoʻshinning kayfiyatini ham buzmoqchimisiz, janob Turdibek? Sizning gapingizga kirsak, yana Hindistonni boy berib, Qandahor-u Kobulga qaytib ketgaymizmi?
— Yoʻq! — dedi Akbar va ikki bekning tortishuvini oʻzi hal qilolmasligini sezib, Bayramxondan iltimos qildi: — Xonbobo, durustroq bir joydan qarorgohga oʻrin tanlaylik. Toʻxtab, kechqurun beklarni mashvaratga chorlaylik.
Turdibek otiga qayta minib, Akbarning orqarogʻida bora boshladi. Otaliq huquqi boʻyicha Bayramxon yosh podshohning oʻng tomonida yurardi. Turdibek Humoyunning yaqin maslahatchisi boʻlgani uchun qarorgohga oʻrin tanlashda Akbarga ham maslahat berishga intilib, Jamna boʻyidagi koʻkalam adirlarni koʻrsatdi:
— Suv yaqin, atrofi ochiq, bagʻri keng joy, — dedi.
Akbar Bayramxonga savol nazari bilan qaradi. Didi ham, fe’li ham Turdibeknikidan boshqacha boʻlgan Bayramxon:
— Panipat yaqinida Bobur hazratlari bundan oʻttiz yil oldin qarorgoh qilgan joy bor, — dedi. — Hozir biz uchun ham eng qulay makon oʻsha joy boʻlgʻay...
Ikki bek yana bahslashmasligi uchun Akbar darhol Bayramxonning gapiga qoʻshildi:
— Hazrat bobom tanlagan joy biz uchun ham tabarrukdir.
Bir tomoni daryo, ikkinchi tomoni qoʻshin oʻtolmaydigan oʻrmon boʻlgan bu past-baland koʻkalamzor adirlar qarorgoh uchun chindan ham qulay edi. Chodir va oʻtovlar oʻrnatilguncha Akbar bilan Bayramxon qarorgoh atroflarini aylanib koʻrdilar. Ibrohim Lodining yuz ming qoʻshini oʻshanda Dehli tomondan qanday tahdid solib chiqib kelganini Bayramxon Akbarga aytib berdi. Harbiy fillarga qarshi qazilgan va usti shox-shabba bilan bekitib qoʻyilgan katta-katta chuqurlar bor edi. Oʻttiz yilda ularning anchasi tuproqqa toʻlib, sayozlashib qolgan, ichlari va atroflarida oʻt-oʻlanlar oʻsib yotar edi.
— Zarur boʻlsa bu chuqurlarni qaytadan qazitmoq mumkin, — dedi Bayramxon. — Amirzodam, endi Dehliga borishdan koʻra yogʻiyni mana shunday oʻzimizga qulay bir joyda poylaganimiz ma’qul.
Oʻrmon ichidan qushlarning sayrashi va maymunlarning qiy-chuv qilganlari eshitilib turardi. Chap tomondagi Jamnada qayiqlar va kemalar osoyishta suzib ketyapti. Olam shunday osuda koʻrinar, tabiat ulugʻvor bir vazminlik bilan atrofni oʻrab turar, ammo Bayramxon bilan Akbarning dillari bezovta. Humoyunning oʻlimi bilan boshlangan xavf-xatarlar tobora koʻpayib boryapti. Himolay togʻlarining etaklaridagi Manketda payt poylab, kuch yigʻib yotgan eski yovlari Iskandarshoh yana Laxoʻrni qaytib olish harakatiga tushdi.
Janubdan Odilshoh va Hemuday zoʻr yov bostirib kelsa, bular ikki qudratli dushman orasidan qanday chiqib ketisharkin?
— Shuning ustiga Turdibek bugungidek beboshlik qilaversa, har narsada menga qarshi soʻzlab, birinchilikni talashsa, qoʻshinda ichki parokandalik boshlangay, amirzodam! — dedi Bayramxon Akbar bilan oʻrmon chetida yakkama-yakka turganda. — Men bu odamning badfe’lligini azaldan bilurmen. Mudom oʻtmishdagi xizmatlarini pesh qilur. Xizmati, sadoqati yoʻq emas. Ammo fe’li yomon, mumsik odam. Umarqutda otangiz Turdibekdan ikki lak oltin qarz soʻragan ekanlar. Shunda Turdibek sudxoʻrga oʻxshab yuzga yuz yigirma rupiy qaytarish sharti bilan qarz bergan. Otangiz uning shu ikki lak oltinini toʻrt yildan soʻng Qandahorda uch lak qilib qaytarganlarini koʻrganmen. Otangiz rahmatli halol boʻlgilari kelib, yumshoqlik qilar edilar. Turdibek unga sayin oʻzini katta olib, kalondimogʻlikka oʻrgangan edi. Ammo hozir vaziyat tahlikali, yumshoqlik qilsak, ichki parokandalik avjlangay, tashqi dushmanlar oldida zaiflashib halok boʻlgaymiz. Shuning uchun sizdan ham qat’iyat lozim.
— Xonbobo, otam oʻrnida endi siz qoldingiz. Hozir mening sizdan boshqa rahnamom yoʻq... Turdibek bilan biron... murosa yoʻlini topaylik.
— Murosa?! — ranjib soʻradi Bayramxon. — Amirzodam, unga jazo bermoq lozim!
Soqoli oppoq Turdibekka jazo berish Akbarga behad mushkul tuyuldi. Turdibekning jiyani Mohim Akbarni emizgan enagalaridan biri. Turdibekning boshqa nufuzli qarindoshlari koʻp, unga jazo berilsa hammasi arazlab ketishi mumkin.
— Ammo ular: «Kobulga qaytmogʻimiz kerak, hazratimning oʻlimi tufayli Hindistonni boy berdik» deyayotgan emishlar. Lekin amirzodam, sizning kindik qoningiz hind tuprogʻiga toʻkilgan. Endi bu tuproqqa otangiz qoʻyildi. Shu ikki sababdan Hindiston siz uchun muqaddas vatandir. Bu vatanni tashlab ketmoqchi boʻlganlarga qat’iy zarba berilmogʻi lozim. Bu ishni men qilay. Siz daryo boʻylarini sayr qiling. Balki ovda koʻnglingiz taskin topar?
Akbarning oʻzi ham yoshi ulugʻ beklarning bugungidaqa bahs-u janjallariga aralashishni istamas edi. Shuning uchun koʻkaldoshlari va qoʻriqchi yigitlari bilan otlanib oʻrmonga sayr qilgani ketdi.
Kechki payt sayrdan qarorgohga qaytsa, Turdibek qarindoshlari bilan turadigan chodirlar orasidan yigʻi-sigʻi tovushlari eshitilyapti.
Akbar oʻsha chodirlarga shitob bilan yaqinlashganda Mohim enaga yoshli koʻzlar bilan uning qarshisiga chopib chiqdi.
— Amirzodam, men sizga oq sut bergan edim! Nahotki tagʻoyimni siz oʻlimga buyurgan boʻlsangiz?!
Akbar «oʻlim» soʻzidan choʻchib tushdi:
— Turdibekni? Men buyurgan emasmen! Ne boʻldi?
— Zolim Bayramxon... chodirda... Turdibek tagʻoyimni oʻldirib qoʻydi!
Akbarning ishongisi kelmay:
— Yoʻgʻ-e! — dedi. — Hibs qilgandir?
U otining boshini qoʻyib, oʻz xirgohi tomon shoshildi. Akbar tezroq xonboboga uchrab, falokatning oldini olgisi kelar edi. U xirgoh oldida ranglari oqargan Bayramxonni koʻrdi-yu:
— Xonbobo, Turdibek tirikmi? — deb soʻradi.
Yuz bergan baxtsizlikdan oʻzi ham iztirob chekayotgan Bayramxon past tovush bilan:
— Amirzodam, ichkariga kiraylik, — dedi va Akbarga yoʻl berib, uning ketidan xirgohga kirdi: — Ishoning, men uni sizdan bemaslahat oʻlimga hukm etgan emasmen. Dehlini yogʻiyga tashlab kelgani uchun hibs qildirmoqchi boʻldim. Chodirga chaqirib: «Qurolni topshiring!» desam: «Hali sen rofiziy keksayganimda meni xor qilmoqchimisan?!» deb soʻkindi-yu, belidagi xanjarini sugʻurib menga tashlandi. Jamol degan yigitim yonimda turgan edi. Turdibekni qoʻlidan tutib qolmoqchi boʻldi, lekin Turdibek uni itarib tashladi. Mening biqinimga tigʻ sanchmoqchi boʻlganda qoʻriqchi yigitim uning koʻkragiga xanjar urdi...
— Oʻldimi?.. Nahotki!.. Axir... Xonbobo!.. Otamning oʻlimi bizga ozmidi?
— Oʻzi hujum qilmasa hech kim uni oʻldirmas edi!..
— Enagamning togʻasi... urugʻ-aymogʻi koʻp! Hammasi endi yovlashgay. Tashqarida yogʻiy, ichkarida bu!..
Oʻspirin Akbarning shuncha narsalarga aqli yetayotganidan xiyol taajjublangan Bayramxon:
— Rost, — dedi, — boʻsh kelsak, ichki urush boshlanmogʻi mumkin. Yo siz men tomonda mardona turib, bor kuchlarni bir irodaga boʻysundirgaysiz. Yo enaga-yu boshqalarning koʻngliga qarab, hammani oʻz holiga qoʻyib bergaysiz, istagan odam otaligʻingizni yana «rofiziy» deb soʻkkay, ichki intizom yoʻqolgay, keyin tashqi dushman ham bizni osongina yenggay. Shu ikki yoʻldan birini tanlamogʻingiz kerak!
Bayramxonning qat’iyat bilan yongan koʻzlari Akbarning yodiga bultur Sirhinddagi shiddatli jang paytlarini eslatdi.
Iskandarshohning oʻng qanotidagi otliqlarini orqaga qaytarish va chekinayotgan fillariga toptatish zarur boʻldi. Bosh sarkarda Bayramxon bu mushkul ishni xossa tobinda[2] turgan amir Muzaffar Loxaniga va uning qoʻl ostidagi ikki ming afgʻon yigitiga topshirdi. Amir Muzaffar yovning oʻng qanotidagi kuchlari ikki barobar koʻp ekanini koʻrdi. Ularni orqaga qaytarishiga koʻzi yetmadi. Ortdan chekinib kelayotgan fillar toptab tashlashidan qoʻrqdi va Bayramxonning buyrugʻini bajarishdan bosh tortdi. Bahslashib oʻltiradigan payt emas edi. Agar yovning oʻng qanotiga vaqtida zarba berilmasa Iskandarshoh gʻolib kelishi mumkin edi. Bunday paytda bosh sarkardaning buyrugʻini bajarishdan bosh tortish xiyonat hisoblanardi. Bayramxon amir Muzaffarga shuni aytib, buyruqni yana bir takrorladi, ammo oʻjar afgʻon amiri Muzaffarxon buyruqni bajarib boʻlmasligini aytdi. Bayramxon yonidagi turkman yigitlariga buyurib, Muzaffarning qoʻlini bogʻlatdirdi, soʻng saf-saf turgan yigitlarining koʻzi oldida buyruqni bajarishdan bosh tortgani, shu bilan dushmanga yordam bergani uchun boshini shart kestirdi.
Afgʻon amirlari orasida Muzaffarni yomon koʻradigan, u bilan doim munozara qiladigan boshqa bir dovyurak bek bor edi. Bayramxon darhol oʻshani ikki ming otliqqa sarkarda etib tayinladi-yu, topshiriqni zudlik bilan bajarishga farmon berdi.
Bayramxon bilan hazillashib boʻlmasligini, uning buyrugʻidan boʻyin tovlash nima bilan tugashini oʻz koʻzlari bilan koʻrgan afgʻon yigitlari yovning oʻng qanotiga jon-jahdlari bilan hamla qildilar. Bu hamla Bayramxon kutganday yaxshi natija berdi, yovning piyodalari oʻz otliqlari va fillari orasiga tushib qolib, oyoqosti boʻldi. Iskandarshohning harbiy fillari chekinish paytida oʻz piyodalarining anchasini toptab tashladi. Oxirida bu fillardan toʻrt yuztasi oʻlja olindi. Jang tugagandan keyin Muzaffar Lohanining oʻgʻillari va qarindoshlari Bayramxonning ustidan Humoyunga shikoyat qildilar. Humoyun Bayramxonning qiziqqonligidan xafa boʻldi, «hibs qilish mumkin edi-ku!»deb koyindi. Lekin boʻlar ish boʻlgan, Bayramxon katta zafar keltirgan edi. Humoyun uni kechirdi, Muzaffar Loxanining yaqinlari esa arazlashib, Gujarat tomonga ketib qolishdi. Ular oʻzlarini Bayramxonning xundor dushmanlari deb e’lon qilganlarini Akbar eshitgan edi. Endi buning ustiga Turdibekning yaqinlari Bayramxon bilan yovlashsa...
— Xonbobo, siz meni qanotingiz ostida olib yuribsiz. Men buni unutmaymen. Maslahat bering, ne qilay?
Bayramxon xirgoh toʻrida moʻtabar joyda turgan «Boburnoma»ni koʻrsatdi:
— Ulugʻ bobongizning kitobidan madad soʻrang. Otalari oʻlganda bobongiz ham yosh — hali oʻn ikkiga toʻlmagan ekanlar. Ustozlari andijonlik Xoʻja Abdullaning oqilona oʻgitlari bilan yogʻiylar halqasidan omon chiqqan ekanlar.
Akbar kechasi allamahalgacha «Boburnomani» varaqladi...
Uzoq Sirdaryo boʻyida, Akbar hali koʻrmagan Andijon-u Axsida yosh Boburning Samarqand-u Toshkent tomondan bostirib kelgan dushman qoʻshinlari orasida qolgani qaysi bir jihatlari bilan Akbarning hozirgi ahvolini eslata boshladi. Bobosi ham oʻz yoshiga nomunosib murakkab ziddiyatlarga duch kelgan, lekin ularning orasidan yoʻl topib oʻtib, mana shu Panipatda oʻz qoʻshinidan sakkiz barobar koʻp yovlarni yengib chiqqan ekan.
Akbar Bayramxonni bobosinnig ustozi Xoʻja Abdulla oʻrnida koʻrdi...
Ertasi kuni Turdibek oʻrmon ichidagi baland bir yalanglikka dafn etilganda Akbar marhumning qarindoshlari yonida turib, uning tobutini koʻtarishdi, keyin Mohim enagasining chodiriga kirib, undan koʻngil soʻrab chiqdi. Turdibek oladigan kattagina ulufa endi uning oilasiga nafaqa tarzida umrbod berib turilishi koʻpchilik oldida e’lon qilindi.
Akbarning bu ishlari Turdibekning ba’zi qarindoshlarini sal yumshatgan boʻlsa, ba’zilari, aksincha, battar havo boylab, Bayramxonni qotillikda ayblay boshlashdi. Pirmuhammad degan bek mashvaratda yana Bayramxonni ayblamoqchi boʻlganda, Akbar uning soʻzini kesdi:
— Janobi Pirmuhammad, biz Turdibekning avvalgi xizmatlarini tan olurmiz! Ammo Turdibek Dehlini boy bergani ustiga yana otaligʻimizni haqorat qilibdir, tigʻ yalangʻochlabdir. Oqibatda, oʻzi halok boʻlmishdir. Musibat chekdik, dafn etdik. Endi bas! Xonbobo biz uchun hazrat otamizdek aziz-u moʻtabardirlar.
Akbar oʻz yoshiga yarashmaydigan bu jiddiy soʻzlarni kechasi bilan xayolida oʻylab pishitib kelgan edi. Hayot uni yoshiga nomunosib murakkab ishkalliklarga duch keltirgani sari Bayramxondan boshqa suyanadigan togʻi qolmaganini sezardi.
— Janob beklar, kimki otaligʻimizning sha’niga yomon soʻz aytsa, bizga qarshi chiqqan kabi jazolanur. Yogʻiy yaqin. Shu vaziyatda kimki xonboboning buyrugʻini bajarmasa, bizning buyrugʻimizdan bosh tortgan hisoblanur. Sarkashlik — yogʻiyga yordam berur, bizga xiyonat boʻlur. Xoin esa ayovsiz yosoqqa[3] yetkazilur.
Akbarning bu gaplari asosida maxsus qadagʻa[4] chiqarildi va qarorgohdagi oʻng besh ming bek-u navkarlarning hammasiga oʻqib eshittirildi.
Shundan keyin Bayramxondan norozi boʻlib yurganlar ham alamlarini ichlariga yutib, uning irodasiga boʻysunishga majbur boʻldilar.
Bu orada Odilshoh va Hemu Akbarning qoʻshinidan uch barobar katta lashkar bilan Dehli tomondan yaqinlashib kelib qoldi. Hemu fil jangiga juda mohir edi, uning mingdan ortiq harbiy fillari jangga kirganda yer larzaga kelardi.
Umrida koʻrgan eng xatarli janggi endi boʻlishini sezgan Akbar tong otmasdan uygʻonib ketdi. Tahorat olib namoz oʻqidi, joynamoz ustida oʻltirib Alloh-u taolodan najot soʻradi. Soʻng sandiqni sekin ochib, uning tubida ipak matoga avaylab oʻralganicha turgan sehrli qilichni oldi. Sohibqiron Amir Temurning bu qilichini otasi Dehlida unga in’om qilganda aytgan soʻzlari qulogʻiga qayta eshitilib ketganday boʻldi. Akbar qilichni qinidan asta sugʻurib, olmos harflar bilan bitilgan «Rosti-rusti» degan yozuvini ixlos bilan oʻpar ekan, ota-bobolari ruhiga doim sodiq ekanini, ular qurib ketgan ulugʻ davlatni saqlab qolish uchun jonini ham ayamasligini dil-dilidan his qildi.
Gʻoʻs nogʻoralar tahdid solib gumburlay boshladi. Burgʻu deb ataladigan ovozi oʻtkir karnayning tahlikali chinqirigʻi ostida oʻng besh ming qoʻshin, toʻrt yuz harbiy fil keng maydonda saflandi.
Oq ot mingan, zerhli kiyim kiygan Akbar beliga Sohibqiron bobosining qilichini taqib chiqdi. Bayramxon uzoqdan koʻzga tashlanadigan chavkar otda. Akbar bilan ikkovi saflarni koʻzdan kechirdilar. Soʻng barcha saflar yaxshi koʻrinadigan balandlikda otlarini toʻxtatdilar.
— Qadrdon bek-u navkarlar! — deb Bayramxon baland, jarangdor tovush bilan saflarga murojaat qildi, she’r oʻqiganda boʻladigan bir joʻshqinlik bilan soʻzlarni dona-dona talaffuz qilib soʻzlay boshladi: — Biz siz bilan koʻp janglarni koʻrganmiz. Bultur Sirhind yaqinida oʻzimizdan toʻrt barobar katta qoʻshinini yengib chiqqanmiz. Odilshoh bilan Hemuni yengilmas botirlar deb vahima qiluvchilar bor. Ammo men ularning ikkovini ham yaxshi bilurmen. Odilshohning asli oti Muborizxon. Men uni Sherxon dargohida asir boʻlib yurganimda koʻrganmen. Yuzi, qiliqlari menga chiyaboʻrini eslatardi. Keyingi qilgan ishlari uning chiyaboʻridan ham battarroq ekanini koʻrsatdi. Taxt Islomshohning oʻsmir oʻgʻli Feruzshohniki edi. Lekin uning noinsof amakisi Muboriz-xon bu norasida yigitni boʻgʻib oʻldirib, uning oʻrniga taxtga chiqdi. Yana uyalmasdan «Odilshoh» degan yangi nom oldi. Ogʻzi qon boʻri beozor ohuning terisini yopinib, Odilshohga aylanganiga qarang!
Saflarda kulgu tovushlari eshitildi. Jangchilarning ruhi koʻtarilayotganidan ilhomlangan Bayramxonning ovozi yanada kuchli jarangladi:
— Men Hemuni ham koʻrganmen. Bu puldor odam ocharchilik paytida bozorlarda bor donlarni sotib olib omborga bosadi, pulga bugʻdoy topilmay qoladi, qahatchilik boshlanadi. Ana shunda Hemu omborlaridagi donlarini oʻng barobar ortiqcha narxda sotib, behisob boylik orttiradi. Bu boyliklar uni Odilshohday qotil bilan hamtovoq qiladi. Ming-ming odamlarni ochdan oʻldirib qotillik bilan davron surayotgan bu ikkovi xudoning gʻazabiga munosib emasmi? Qani, sizlar, rajput jangchilari aytinglar-chi? — deb Bayramxon filbon La’l Chandga yuzlandi.
— Siz haqsiz, Janobi Xoni xonon! — dedi fil ustida oʻltirgan La’l Chand. — Hemu menga yurtdosh boʻlsa ham, bugun men unga qarshi jangga chiqmoqchimen. Uning Odilshohday nomard odamga xizmat qilishi bejiz emas. Bu noinsof savdogar tufayli boshlangan qahatchilikda ming-ming odamlar ochdan oʻlmoqda. Ana shu begunoh oʻlganlarning qargʻishi urgay Hemuni! Jannatmakon Humoyun podshoh hayotligida Panjob-u Dehlining aholisiga shimoldan don tashitib, yuz minglab odamlarni ochlik changalidan qutqargan edilar. Agar gʻalaba Akbarshohga nasib etsa, otalarining shu xayrli ishlarini davom ettirgaylar deb umid qilurmiz!
— Omin, shu umidingiz roʻyobga chiqsin! — dedi Akbar.
Barcha saflardan:
— Omin Allohu akbar!
— ...Allohu akbar! — degan tovushlar ketma-ket gulduros solib yangradi.
Bayramxon bir vaqtlar Bobur Panipatda yaxshi tadbiq etgan toʻlgʻama usulini ishlatmoqchi edi. Faqat Hemu Ibrohim Lodining oʻshandagi achchiq tajribasidan saboq olsa, yoʻlni boshqa yoqdan solib, yon tomonlardan oʻtishi mumkinligi uni xavotirlantirdi.
Yoʻq, umrining koʻp qismi don savdosi bilan oʻtgan Hemu oʻtmishda boʻlgan jang saboqlaridan mutlaqo bexabar ekan. U ham Ibrohim Lodiga oʻxshab qoʻshinini toʻgʻridan boshlab keldi. Oʻzi hammaga koʻrinadigan tepalikda ulkan qora fil ustida oʻltirib jangni boshqara boshladi. U Akbar va Bayramxon turgan tepalikni allaqachon moʻljalga olgan, eng zoʻr harbiy fillarini toʻlqin-toʻlqin qilib, ana shu tepalikka tomon joʻnata boshladi. Akbarning nazarida, yov fillari yer tagidan qaynab chiqayotganga oʻxshar, qanchasi zambarak oʻqiga uchib, chuqur xandoqlarga qulab yiqilsa, undan ham koʻprogʻi orqadan balo-qazoday bostirib kelardi.
Bayramxon bilan Akbarning endigi umidi toʻlgʻamaga ajratilgan chavandozlardan va La’l Chand boshliq boʻlgan oʻz filbonlaridan edi. Akbar himoyasida turgan uch yuz zambarak va toʻrt yuz harbiy fil Hemu qoʻshinlarining shiddatli hujumini ancha vaqt toʻxtatib turdi. Shu fursatdan foydalangan uch ming chavandoz Aliqulixon Oʻzbek boshchiligida Hemu qoʻshinining ikki qanotini aylanib oʻtdi. Bu qoʻshin safida Qilichxon Andijoniy, Chigʻatoyxon Toshkandiy, Iskandarxon Qipchoq, Abdullaxon Barlos kabi eng botir amir va navkarlar Hemu turgan tepalikni qoʻriqlayotgan askarlar safini orqa tomondan yorib oʻtdilar. Ularning orasida ellikta mergan bor edi. Shular Hemu turgan joyga yaqin borib, uning ustiga oʻq yogʻdirdilar. Bu oʻqlar Hemuni ogʻir yarador qildi. Uni behush ahvolda asir oldilar.
Buni narigi tepalikda turib koʻrgan Odilshoh jon holatda qochishga tushdi. Sarkardalaridan ayrilgan qoʻshin toʻzgʻib ketdi.
Bayramxon otini Akbarning otiga baqamti keltirib:
— Gʻalaba muborak, amirzodam! — dedi-da, Shahzodani bagʻriga bosdi.
Oʻsha kuni Aliqulixonga moʻtabar xoni zamon unvoni berildi. Bayramxon esa barcha vazir-u umarolardan balandroq turadigan vakili saltanat martabasiga koʻtarildi.

* * *
Hind vodiylaridan yil boʻyi bahor yashilligi ketmagani kabi yil boʻyi daraxtlar tagidan za’faron yaproqlar ham arimaydi. Barglar tabiat qonuni boʻyicha yangilanib boradi, eskilari esa oy sayin sargʻayib asta-sekin toʻkilib turadi.
Qora kiygan azador Hamida begim Akbarning qoʻliga suyanib Humoyunning qabri tomon majolsiz yurib boradi. Hamal kirib, gulmohur daraxtlari yana barcha yaproqlarini birvarakay toʻkkan-u bargsiz shoxlari gʻuj-gʻuj qizil gullar bilan bezangan. Ammo boshi egik Hamida begimning koʻzlari yuqoridagi gullarga emas, daraxt tagini bosgan xazonlarga tushadi. Dunyodagi eng suyukli kishisidan ayrilgani, oʻttiz ikki yoshida beva qolgani uning butun vujudini sargʻaygan xazonga aylantirib qoʻyganday tuyuladi. Qabr atrofidagi koʻkalamzor maydon ham uning koʻziga qaygʻudan xazon boʻlib qovjirab turganday koʻrinadi. Bu qabrga tosh qoʻyishga ulgurganlari yoʻq. Faqat Humoyun oʻzi yoqtiradigan Xusrav Dehlaviy va Nizomiddin avliyo mozori yaqinidagi bagʻri keng bir tekislikning atrofini oʻrab, ariq qazdirishgan, koʻchatlar ektirishgan va boʻlajak maqbara uchun joy hozirlashgan, xolos.
Bu judolik onasiga nechogʻli ogʻir tushishini Akbar bilardi. U Kobuldan kelayotgan onasini kutib olish uchun otda oʻn kun yoʻl yurib, Hind daryosining boʻyigacha bordi. Kobul daryosi Hindga kelib quyiladigan Txatga atroflarida Hamida begimning daryodan oʻtishiga yordamlashadi. Poytaxt yana Agraga koʻchgan boʻlsa ham, Hamida begim Akbar bilan Dehlining Puran qal’asiga kelib tushdi.
Bayramxon Agradagi saroyda, Humoyunning devoniomi va xonayi xosida ish olib bormoqda. Agradagi Zarafshon va Hasht Bihisht bogʻlariga oʻxshash oromgohlar Dehlida hali yoʻq. Buning ustiga, Hamida begim Dehlining Puran qal’asida turganda koʻzi nuqul kutubxona binosiga va uning ichidagi tosh zinalarga tushar, bu hammasi uning dil yaralarini tirnab yangilar edi. Shuning uchun Akbar onasini Agraga olib ketmoqchi boʻldi:
— Endi siz bu bexosiyat Puran qal’ada turmang, onajon.
Akbar taxtga chiqqandan beri Hamida begim uni «siz»lab gapirardi:
— Yoʻq, oʻgʻlim, otangizning qoni toʻkilgan tosh zinalar ham men uchun muqaddas, men bu yerdan hech qayoqqa ketmagaymen.
— Agra uzoq emas-ku, tez-tez kelib qabrlarini ziyorat qilib turgaymiz.
Hamida begim yigʻlab bosh chayqadi:
— Tirikliklarida birga yashagani qoʻymadilar, nuqul bizni ayirdilar. Endi men otangizning qabrlaridan ayrilmagaymen. Mening abadiy makonim ham u kishining yonlarida boʻlgʻay.
Bu dunyoda otangizni endi qayta koʻrolmagaymen. Koshki men ham tezroq jon bersam-u narigi dunyoga borib, otangizni yana koʻrsam!
Bu gaplardan Akbarning ham koʻngli buzilib, koʻzlariga yosh keldi. Onasining musibatini yengillatadigan biron chora topmasa, undan ham ayrilib qolishi mumkinligini sezdi.
Intihosiz xotiralar ichidan Hamida bonu Akbarga otasining ma’naviy olamini koʻrsatadigan eng yorqinlarini saralab hikoya qilib berardi. Tar sahrosi, Qandahor, Qazvin...
— Xudo rahmati Dehlida yetti oshiyonlik bino qurdirmoqchi edilar... Nasib qilmagan ekan...
— Onajon, oʻsha binoni biz qurdirsak-chi? Otamning xotiralariga munosib ulkan maqbara... yetti oshiyonlik binoday baland boʻlsa.
Bu fikr Hamida bonuning musibat toʻla qalbiga taskin berishini Akbar sezdi. Uning kitoblari saqlanadigan sandigʻi ichida Samarqanddagi Amir Temur, Hirotdagi Gavharshod begim, Gʻaznadagi Mahmud Gʻaznaviy, Mashhaddagi Imom Rizo va boshqa eng mashhur maqbaralar tasviri toʻplangan muraqqas[5] bor edi. Akbar kitobdorga buyurib, shu muraqqasni toptirdi-yu, onasi bilan birga uni varaqlab koʻrdi. Qoʻliga qogʻoz, qalam oldi. Musavvirlik va me’morlikdan xabari bor, Xoʻja Abdusamaddan olgan saboqlari yodida. U Dehlidagi Mirzo Humoyun maqbarasini qanday tasavvur etishini onasiga chizib koʻrsatdi. Bulutlar bilan boʻylashadigan muhtasham gumbaz. Yetti qavat uy balandligidagi peshtoqlar... Akbar chizgan rasm hali juda xom boʻlsa ham, Hamida bonu uning joʻshqin niyatini chiziqlar yordamida koʻz oldiga keltira boshladi:
— Bino buncha ulkan boʻlsa, atrofidagi bogʻi ham oʻziga yarasha katta boʻlgani durust. Ichkari, tashqi hovlilari, suv jildirab oqadigan ariqlari, qator turgan daraxtlari...
— Hammasi boʻlgʻay, onajon! Ertagayoq Dehlining eng mashhur me’mori mirzo Mirakni huzuringizga taklif etgaymiz.
Akbar onasini gʻam-gʻussadan alahsitadigan shunday katta ish topilganidan mamnun edi. Ertasi kuni ona-bola oʻltirgan qabulxonaga mirzo Mirak ta’zim qilib kirdi. Algʻov-dalgʻov zamonlarda qurilishlar taqqa toʻxtagani uchun qoʻlyozmalar koʻchirib, hattotlik qilib kun koʻradigan mirzo Mirak koʻp oʻltirib ishlashdan yelkalari bukchayib qolgan qirq besh yoshlardagi kishi edi.
— Hazrat begim, amirzodam, tangrim meni shunday kunga yetkazgani uchun shukronalar ayturmen! Bu yaxshi niyatlaringiz meni tole mujdasidek shod qildi!
Me’mor Akbar chizgan xomaki suratga koʻz tashlar ekan:
— Tasanno, amirzodam! — dedi. — Faqat ijozat boʻlsa bitta mulohazamni aytsam...
— Marhamat, mavlono.
— Bu rasmda siz maqbara devorini toʻgʻri yer yuzasidan koʻtaribsiz. Samarqand-u Hirotda shunday qilish mumkin. Chunki u yoqlarda yer osti suvlari uncha yaqin emas. Amir Temur dahmasi ham yer ostiga qurilgan. Ammo Dehlida yomgʻirlar koʻp boʻlgay, yer osti suvlari yuqori koʻtarilib, dahmaga kirmasin uchun, uni balandroq joyga oʻrnatmoq darkor. Oʻshanda maqbara sahni yerdan besh-olti gaz baland turgay.
— Demak, maqbara bundan ham yuksakroq koʻtarilgay, shundoqmi? — soʻradi begim.
— Ayni shunday.
— Qancha baland boʻlsa shuncha yaxshi, — dedi Akbar. — Dehlining eng ulugʻ obidasi shu boʻlmogʻi kerak!
— Ammo xarajati ham shunga yarasha behad ulkan boʻlgʻay, amirzodam, — dedi me’mor. Butun davlat ishlari, shu jumladan, xazinaning ixtiyori ham Bayramxonda ekanini u yaxshi bilardi: — Otaliq janoblarining bu rejadan xabarlari bormi?
Akbar yalt etib onasiga qaradi, Bayramxon hamma ishda oʻta talabchan boʻlgani kabi, sarf-u xarajatlarni ham qattiq tergab turar, hatto, Akbar va Hamida bonuning kundalik sarflari uchun ketadigan mablagʻ ham xonboboning imzosi boʻlmasa berilmas edi. Akbar Panipatda hammani, hatto, oʻzini ham otaligʻining irodasiga boʻysundirgandan beri hanuz oʻsha yakka hokimlik davom etmoqda edi. Jome masjidlarida har juma kuni Akbarning nomi xutbaga qoʻshib oʻqilsa ham, aslida, oliy hukmron Bayramxon edi.
— Janob me’mor, siz avval maqbaraning tarhini chizing, — dedi Akbar. — Uni qurish uchun taxminan qancha mablagʻ, qancha korgar-u hunarpesha kerakligini bizga yozib bering.
— Bosh ustiga, amirzodam! Ammo hisob-kitob ishlari uchun maxsus odam yollamasam, oʻzim uddalay olmasmen. Xomaki tarhini chizish uchun ham koʻp vaqt ketgay.
Akbar me’morning ozgʻin yuzi va eskirgan kiyimlariga qarab, uning oʻzi ham yordamga muhtoj ekanini sezdi. Ichkari xonaga kirib, oʻzining shaxsiy xarajatlari uchun xazinadan olgan bir hamyon oltinni olib chiqdi-da, me’morga choshna[6] tarzida berdi.

* * *
Oradan ancha vaqt oʻtib, boʻlajak maqbaraning sarf-u xarajatiga oid hisob-kitob tayyor boʻlganda Bayramxon oʻzi Agradan Dehliga kelib qoldi.
Uning soqol-moʻylovi silliq tarashlangan, yoshi ellik yettida boʻlsa ham yigitlarday bashang kiyingan, kayfiyati yaxshi edi. Bayramxon burnogʻi yili Mevar hokimi Jamolxon degan amirning oʻn yetti yoshli qiziga uylangan, yaqinda bu yosh xotindan oʻgʻil koʻrgan, unga Abdurahim deb ism qoʻygan edi.
Akbar bilan Hamida bonu xonboboni Puran qal’aning mehmonxonasida kutib olib, oldiga dasturxon yozdilar.
Humoyunning yil oshisini berganlaridan soʻng Hamida begim qora kiyimlarini tashlagan, hozir havorang qabo kiyib, boshiga koʻk hoshiyali oq qasaba roʻmol oʻragan edi.
— Oʻgʻil koʻribsiz, janobi otaliq, — dedi Hamida begim. — Muborak boʻlsin!
— Qulluq, hazrat begim. Bizga ne xizmatlar bor? Bilgali keldim.
— Biz amirzodam ikkalamiz hazratimning maqbarasi uchun tarh chizdirgan edik. Me’mor mirzo Mirak hozir qabulxonada. Siz ham bir koʻrsangiz.
— Bajonidil.
Mirzo Mirak Bayramxonga alohida, Akbar bilan Hamida begimga alohida ta’zim bajo keltirgach, jildga solingan loyihani miz ustiga qoʻyib ochdi.
Rangli qilib ishlangan maqbara tarhi bir qarashda Bayramxonga ham yoqdi.
— Hazratimning ulugʻ xotiralariga munosib! — dedi u. Biroq me’mordan sarf-u xarajati qanaqa boʻlishini soʻrab bilgan sari qoshi chimirilib, avzoyi oʻzgara boshladi: — Janob me’mor, bu binoga davlatimizning bir yillik daromadi ham yetmagay-ku! Xazinada bor mablagʻni qurilishga sarf qilsak, oʻttiz ming qoʻshinga maoshni qayoqdan toʻlagaymiz? Qurol-yarogʻni qaysi pulga olgaymiz?
— Otaliq janoblari, — dedi Hamida begim, — bu qurilish bir yilda bitmagay... Balki mening qolgan umrim shunga sarf boʻlgay. Har yilgi davlat daromadlaridan bir qismini ajratsangiz bas...
Bayramxon begimning musibatli yuziga nazar tashladi-yu, sal yumshadi:
— Xoʻp, men rozi! — dedi. — Hozircha loyiha ishlari uchun mablagʻ topib bergaymen. Qurilishning oʻzi uchun kelgusi yili daromadlardan bir qismini ajratgaymiz.

* * *
Hamida begim hayotining eng katta muammosi boʻlib turgan maqbara qurilishiga Bayramxonning roziligini olganidan mamnun va muloyim boʻlib qoldi. Bayramxon mana shu paytdan foydalanib, dilidagi nozik gaplarni unga aytishga chogʻlandi. Ammo yosh yigit Akbarning oldida siri ochilishidan iymanganday taraddudga tushdi.
— Hazrat begim, — deb u oʻngʻaysizlanib gap boshladi, — koʻngil odamni ne koʻylarga solishini boshqalar bilmasa ham siz yaxshi bilursiz. Yoshlikdagi bir dard menga umr boʻyi azob berib yurganidan Humoyun hazratlari xabardor edilar. Dilimdagi armonni bilganlaridan soʻng, «eski xatoni, albatta, tuzatgaymiz, agar Hindni xudo qayta nasib etsa, bizga qarindosh boʻlgaysiz», degan edilar...
Akbar xonbobosini hech qachon hozirgiday oʻngʻaysiz va uyatchan qiyofada koʻrmagan edi. Uning soqol-moʻyloviga va oʻsiq qoshlariga tushgan oq tolalar ilgari oʻz yoshiga yarashgan kabi salobatli koʻrinardi. Bugun Akbar uning soqol-moʻylovi yigitlarnikiday qop-qora ekanini koʻrib taajjubga tushdi. Uning Hamida begimga aytayotgan gaplari ham gʻalati edi.
Lekin koʻp nozik sirlardan xabardor Hamida begim Bayramxonning nima demoqchiligini darhol fahmladi-yu, dili algʻov-dalgʻov boʻla boshladi. Bayramxon podshoh oilasiga qanday qilib qarindosh boʻlmoqchiligi unga ma’lum...
Humoyunning jiyani Salima sulton begim boʻy yetib qolgan, ota-onasi oʻlib ketgandan beri Hamida begim uni ona oʻrnida tarbiyalab oʻstirgan. Bugun Bayramxon Dehlining Puran qal’asiga kelganda oʻn besh yoshli Salima begimni uzoqdan koʻrib, yuragi «jigʻ» etib ketdi. Chunki Salima ulgʻaygan sari onasi Gulrang begimga ikki tomchi suvday oʻxshaydigan goʻzal qiz boʻlib bormoqda edi. Bayramxon yigit paytida Gulrang begimni qattiq sevganligi, qiz ham unga moyil boʻlganligi, lekin taqdirlari qoʻshilmay, ikkovi ham dogʻda qolganlari Hamida begimga ma’lum edi. Qandahorda Xonzoda begim Bayram-xonning Humoyunga qilgan yaxshiliklaridan behad mamnun boʻlgan paytlarida: «Yana bitta qizim boʻlsa Bayramxonni oʻzim kuyov qilar edim!» degan soʻzlari ham begimning yodida qolgan.
Keyinchalik Bayramxon Kobulda Salima begimni onasiga juda oʻxshab qolgan paytida koʻrdi-yu, yuragida hali soʻnmagan oʻsha yoshlik mehri qayta alanga olganday boʻldi.
Oʻrta bogʻda Akbar bilan kelin-kuyov oʻynab oʻsgan Salima hazrat togʻasining eng ishongan doʻsti Bayramxondan koʻpda tortinmas edi. Bayramxonning katta xotinidan tugʻilgan oʻgʻillari uylangan, oʻzining oʻsiq soqol-moʻyloviga oq tushgan. Shuning uchun Salima ham uni Akbarga oʻxshab: «Xonbobo», deb atar edi. Bayramxon Salimani Oʻrta Bogʻdagi shiyponda oʻn uch yoshida bir uchratdi-yu, gapga soldi. Gulrang begimga atab yozgan she’rlaridan Salimaga oʻqib berdi:
Ey pari paykarki, umri jovidonimsen[7] mening,
To tirikmen, sendan ayrilmonki, jonimsen mening.
she’rni yaxshi koʻradigan va oʻzi ham gʻazal mashq qila boshlagan Salima begim Bayramxonning bu haroratli baytidan astoydil zavq olgani uning parpirab yongan koʻzlaridan bilindi. Shunda Bayramxon avvalgidan ham haroratliroq ovoz bilan yana bir bayt aytdi:
Yoʻq sencha kishi sevguluk el ichraki, yoʻqtur,
Sendek sevarim, xoh inon, xoh inonma.
Bayramxonning bu gʻazali kuyga solib aytiladigan mashhur ashulalardan ekanini Salima bilardi. Onasi Gulrang begimga atalgan bu satrlarni Bayramxon endi uning shoirtabiat qiziga tikilib aytganda, eski muhabbati goʻyo yangilandi-yu, el ichida endi unga Salima begimdan suyukliroq qiz yoʻqday tuyuldi.
Bayramxonday katta shoir bilan suhbatlashganidan xursand boʻlgan Salima keyinroq payt topib unga oʻzining she’riy mashqlarini koʻrsatdi. Qiz bolaning ishqiy she’rlar yozishi mutaassib odamlar tomonidan uyat sanalardi, shuning uchun Salima oʻz she’rlariga «Mahfiy» deb imzo chekar edi.
Salima bir vaqtlar Akbar bilan kelin-kuyov oʻynab yurgan paytlaridan beri Akbarni bolalarcha bir mehr bilan yaxshi koʻrardi. Uning ishqiy she’rlari Akbarga bagʻishlangan, lekin buni hech kimga, shu jumladan, Bayramxonga ham aytmas edi.
Qizning she’rlaridagi bu yashirin olov Bayramxonning unga boʻlgan mehrini yanada alangalantirganday boʻldi. she’r bahonasi bilan ular bogʻda bir necha marta suhbatlashdilar.
Bayramxon Salimaga uylanish va podshoh oilasiga kuyov boʻlish niyatini koʻngliga mahkam tukkan edi. Humoyun va’dasini bajarishga ulgurmay olamdan oʻtdi. Salimaning ham otasi, ham onasi oʻrnida Hamida begim qoldi.
— Endi, hazrat begim... xudo bizni osuda kunlarga yetkazdi. Katta qurilishlar, orzu-havasli toʻylar qiladigan paytlar keldi...
Xonbobo bugun Salima begimga yosh koʻringisi kelib, soqol-moʻylovini boʻyattirganini Hamida begim endi payqadi. Lekin uch kam oltmish yillik umr mashaqqatlari uning yuziga, peshonasiga, hatto, boʻyinlariga chuqur ajinlar solib ketgan edi. Boʻyalgan soqol-moʻylov bilan bu ajinlar bir-birini fosh qilishini Bayramxon oʻzi ham sezayotganday qimtinib, oʻngʻaysizlanardi. Xonboboni hech qachon bu ahvolda koʻrmagan Akbar gap nimadaligiga tushunmay, goh unga, goh onasiga hayron boʻlib qarardi. Hamida begim iztirob ichida qolganini sezgan Bayramxon uning biron sovuq gap aytib qoʻyishidan choʻchidi va soʻzini tezroq tugatishga intildi:
— Qolgan gapni bugun oqshom shayx Gadoyi kelib aytgay, begim. Men Sherxon asirligidan qochib yurganimda bu shayx meni uyiga yashirib, naqd oʻlimdan olib qolgan. Shuning uchun uni munosib koʻrdim... Men oʻttiz yil davomida shu xonadonga qilgan xizmatlarimni oʻzingiz bilursiz. Bizga shu inoyatni munosib koʻrsalaringiz, men uchun eng oliy mukofot boʻlgʻay. Shu vaqtgacha qilgan xizmatlarim daryodan tomchi. Daryoning oʻzidek katta xizmatlarni qon-qarindosh boʻlganimizda qilgaymen!
— Janob vakili saltanat! Hali dilimizdan qaygʻu arigani yoʻq. Shayx Gadoyi shoshmasinlar. Keyinroq...
— Qachon? — sabrsizlanib soʻradi Bayramxon.
— Yana uch-toʻrt oy oʻtsin.
Bir vaqtlar Qazvinda elchilik qilib yurgan kezlarida juda bardoshli va mulohazakor odam boʻlgan Bayramxon keyingi yillarda xiyla oʻzgarib qolgan. Qandahorda oʻn yil hokim boʻlgan va soʻnggi paytlarda Akbarni ham oʻz izmiga boʻysundirgan tojsiz podshoga aylangandan beri avvalgi sabr-bardoshi va mulohazakorligi uni goʻyo tark etgan. Hozir ham «uch-toʻrt oy» degan soʻzlardan ozorlanib:
— Hazrat begim, paysalga solinsa gap koʻpaygay!— dedi. — Mayli, bir hafta oʻtsin. Shayx Gadoyini kelgusi chorshanbada qabul qiling...
Akbar bu orada gap nimadaligini fahmlay boshlagan edi. U hozir onasining yonini olsa, gap battar chigallashishini sezgan Bayramxon:
— Amirzodam, — deb Akbarning xayolini boshqa yoqqa burdi, — siz mendan Panjob bilan Mankot viloyatiga borish uchun ijozat soʻragan edingiz. Mana, yomgʻir fasli tugadi.
— Endi joʻnasak boʻlgʻaymi? — qiziqib soʻradi Akbar.
— Ha, Laxoʻrda atkangiz Shamsiddin Muhammad sizni kutib olgʻay. U hozir Panjob hokimi. Mankot ham bizga xayrixoh viloyat. Bu yerdan mingta bek-u navkar Pirmuhammad atka boshchiligʻida sizga hamroh boʻlgʻay. Shu hafta yoʻlga chiqmogʻingiz mumkin. Barcha tayyorliklar koʻrilgay.
Bayramxon Salima begimning Akbarga mehri borligini ishonchli odamlardan eshitgan edi. Endi sovchi keladigan nozik paytda Akbarni uzoqroqqa yuborib, qiz tufayli ikki oraga tushishi mumkin boʻlgan nizoning oldini olmoqchi edi. Bayramxon oʻz niyatiga tezroq yetish uchun hamma narsani oldindan oʻylab, astoydil tayyorlanib kelganini sezgan Hamida begim ogʻir va tahlikali tuygʻular girdobida qoldi.
— Onajon, men Mankotga ketsam, sizga qiyin boʻlmagaymi? — deb soʻradi Akbar.
Hamida begim Salimani oʻziga kelin qilmoqchi edi. Qiz ham shuni juda istaydi, Akbarga duch kelib qolsa, boʻlajak kelinchakday uyalib qimtinadi. Akbar hali uylanish toʻgʻrisida oʻylamaydi. Lekin vaqt oʻtishi bilan u ham oʻzining Salimaga koʻngli borligini fahmlab qolishi mumkin.
Hamida begim hozir shuni Bayramxonga aytadigan boʻlsa, qiziqqonli otaliq olovlanib ketishi aniq. Axir u Humoyunning va’dasiga orqa qilyapti. Bir vaqtlar Gulrang begimni unga bermaganlarining alamini unutolmay yuribdi.
Ikki orada nizo chiqsa, Akbar ayovsiz kurash girdobiga tortiladi-yu, hayoti xavf ostida qoladi.
Yoʻq, Hamida begim yolgʻiz oʻgʻlini bunday xavf-u xatardan uzoqroq tutmogʻi kerak. Akbarning oʻzi ham qachondan beri Mankot tomonlarga safar qilish orzusida yurardi. Oʻgʻli hozir shuni istab turganini koʻrgan Hamida begim:
— Mayli, Akbarjon, sizni sogʻinib qiynalsam ham, bardosh berurmen! — dedi.
Akbar safar ishtiyoqi va tayyorgarligiga berilib, Bayramxon bilan onasi orasida boʻlib oʻtgan gʻalati va sirli gaplarning sababini uncha surishtirmadi. Lekin u joʻnaydigan kuni ertalab onasining xonayi xosiga xayrlashish uchun kirganida rangi soʻlgʻin, koʻzlari yigʻidan qizargan Salima begimni koʻrib qoldi.
Akbar yarim yosh katta edi va qizga «sen» deb gapirardi:
— Ha, Salima, senga ne boʻldi?
Hamida begim «aytma» deganday labini tishlab qaradi. Lekin Salima ichki tugʻyonini Akbardan yashirolmadi:
— Men ham sizdek... xonbobo deb... bobom oʻrnida koʻrsam... nevarali odam menga oshiq boʻlganmish!.. Uylanmoqchi emish.
Akbar Bayramxonning oʻtgan kuni odatdan tashqari iymanib aytgan soʻzlarining ma’nosini va shayx Gadoyi kelishining sababini endi tushundi.
— Nahotki? Yoʻgʻ-ey! Salima, balki xonbobo hazil qilgandir?..
— Hazil emish!.. Mana, xonbobo oʻzi menga arzi hol qilib yozgan she’ri.
Ikki yoshga iztirob bilan tikilib nima deyishini bilmay turgan Hamida begim ularning bir-biriga qanchalik munosibligini koʻrib, yuragini alam timdaladi. Akbar — moʻylabi koʻzga tashlanib qolgan, durkun gavdali, jozibali yigit. Balogʻatga yetib, pushtirang baxmal nimchasining koʻkraklari boʻrtib turgan xipcha bel, nafosatga toʻla qiz Salima. Nahotki ularning taqdirlari qoʻshilmagan boʻlsa?
Akbar oltin suvi yugurtirilgan ipak qogʻozdagi satrlarga koʻz yugurtirdi:

Hajringni xayol qilmoq mushkul,
Sendin talabi visol qilmoq mushkul.
Holimni senga arz qilsam deydurmen,
Ammo menga arzi hol qilmoq mushkul.

Akbar Bayramxonning dastxatini tanirdi. she’rdagi rostgoʻylik, haroratli qalbning dardi va shoir qalamining ta’sir kuchi uni oʻziga rom qildi. Bayramxon yoshligida Gulrang begimga oshiq boʻlib, yetisholmaganini Akbar ham bilardi. Salima onasiga juda oʻxsha-shini u ham eshitgan edi. Oʻsha eski dard yangilanib otaligʻini ne chogʻlik mushkul ahvolga solib qoʻyganini uning oʻzi she’riy satrlarda rostgoʻylik bilan aytgani Akbarni lol qoldirdi. Chindan ham, xonboboning yoshgina Salimadan visol talab qilishi juda mushkul, arzihol qilishi bundan ham mushkul, uning hajrida kuyishi esa hammasidan mushkulroq. Koʻngil kishini ne koʻylarga solishini Akbar oʻsha kuni xonbobo yosh yigitlarday iymanib gaplashganda ham koʻrgan edi-ku.
— Endi ne qilurmiz? — deb Akbar onasiga qaradi.
Shu qiyin asnoda Hamida begim Humoyunning ruhiga suyandi:
— Hazrat otangiz va’da bergan ekanlar... oʻzingiz eshitdingiz, bolam.
Salima begim yigʻlab gapirdi:
— Hazrat togʻam tirik boʻlganlarida menga rahm qilmasmidilar? Axir men ham hazrati Boburning nevarasi emasmenmi? Bobomiz oʻz qizlarini uch xotinli keksa beklarga berib, xor qilgan emas edilar-ku? Menga ham oʻzimga munosib yigit topilmagaymi?
she’r mashq qilib yurib dilidagini ravon aytishga oʻrgangan Salimaning bu gaplari Akbarni larzaga soldi. Unda ham birdan boburiylarga xos gʻurur, izzat-nafs uygʻondi.
— Biz hali shunchalik himoyasiz, notavon oila boʻlib qoldikmi, onajon? Mening podsholigim qayoqda qoldi? Xonbobo tepamizga chiqib ketmoqda-ku! Uning katta oʻgʻli Mirzoxon hozir yigirma besh yoshda! oʻn toʻqqiz yoshli xotini Noziya bor! Yana Salimaga... Soqolini boʻyab... axir bu...
Akbar bilan otaligʻining orasi birdan darz ketganday boʻldi. Hamida begim buning oqibatidan qoʻrqdi.
— Bayramxon siz uchun ota oʻrnida-ya, Akbarjon! Zinhor unga qarshi gapirishga oʻrganmang! Igʻvogarlar koʻp, darrov yetkazgay!
— Yetkazsa, yetkazsin! — dedi Akbar. — Qoʻrqib, xor boʻlib yashagandan, mardona olishib, oʻlgan yaxshi!
Hamida begim talpinib Akbarning oldiga bordi-yu, uning yelkasidan quchdi:
— Bolajonim, botirlar avlodidansiz, sizning sherdil yigit boʻlishingizga ishonchim komil! Faqat endi oʻn oltiga kirdingiz. Shoshilmang, bir-ikki yil kuch yigʻing. Hech boʻlmasa oʻn sakkizga kiring, davlatni oʻzingiz boshqaradigan boʻling. Biz buni sabr-bardosh bilan kutgaymiz!
Akbar Salimaga savol nazari bilan qaradi. Qiz ham kuta olarmikan? Lekin Salima ixtiyori oʻzida emasligini bilardi. Akbardan himoya soʻrash esa xatarli ekanini, yosh oʻspirin hozir Bayramxon bilan olishsa halok boʻlib ketishi muqarrarligini Salima sezib turardi. U oʻzini yigʻidan zoʻrgʻa tutib:
— Amirzodam, onamiz haqlar, — dedi. — Men baxti qora qiz ekanmen, yetim oʻsdim. Endi meni deb bunday balo-qazoni boʻyningizga olmang. Men ham taqdirimda borini koʻrgaymen. Lekin to oʻlguncha sizga... Sizni qalbim toʻrida saqlagaymen! Xayr!
Salima yigʻlaganicha xonadan chopib chiqib ketdi. Uning alamli soʻzlari va achchiq yigʻisi Akbarning qalbidagi qudratli bir tuygʻuni junbushga keltirganday boʻldi. Bu tuygʻu muhabbatmidi yoki faqat rahm-shafqatmi, hali uning oʻzi ham bilmaydi. Faqat tomogʻiga bir narsa tiqilib, ovozi boʻgʻilib gapirdi:
— Salimaga bunchalik jabr qilinsa, biz qandoq qarab turgaymiz, onajon? Men hozir borib otaligʻim bilan soʻzlashgaymen!
Bayramxon oʻtgan kuni Dehlidan Agraga joʻnab ketgan edi. Buni biladigan Hamida begim:
— Shoh oʻgʻlim, siz bu mojaroga aralashmang, — dedi. — Oʻspirinlar hal qiladigan ish emas bu! Bayramxon otangizni necha oʻlimlardan olib qolgan, sizni ham yomon falokatlardan qutqargan. Yaxshilikni qaytarish oson emas, bu ham goho qurbon talab qilgay! Men oʻzim bir hisobini topgaymen... Odamlaringiz kutib turgandir. Yoʻldan qolmang.
Hamida begim oʻgʻlidan biror kun ajragisi kelmasa ham, lekin shu ishkallik tufayli Akbarni tezroq Panjobga joʻnatishga intilardi.
— Ammo shayx Gadoyi kelsa rizolik bermang, shoshilmasinlar, — dedi Akbar. — Bir-ikki yil kutsinlar.
Hamida begim ikki-uch oy muhlat soʻraganda shunchalik ozorlangan Bayramxonning bir-ikki yil sabr qilishi imkondan xoli edi. Ayniqsa, yoshi oʻtib borayotgan odamlar bu nozik ishda har bir kunni gʻanimat bilishidan begim xabardor edi. Lekin u Akbarni yupatish uchun:
— Xoʻp, xoʻp, siz xotirjam boʻling, bolam! — deb, oʻgʻlini kuzatib qoʻydi. Yolgʻiz qolganda esa hamma baloga endi oʻzi balogardon boʻlishini sezib, vujudini vahm bosdi.

Agra: Hokimiyat Talotumlari
Egasini yiqitib ketadigan asov otlar boʻladi. Lekin filbonga xartumi bilan chang soladigan, uni yiqitib, oyogʻi bilan toptab tashlaydigan mast fillar otlardan yuz chandon dahshatliroq boʻlishini Akbar Hindistonga kelgandan keyin koʻrdi.
Bu qudratli jonivorlar begʻubor bolalar va yosh oʻspirinlar bilan yaxshi chiqishar edi. Akbar oʻn yoshida Bhirada birinchi marta filga minib koʻrganda xuddi yurib ketayotgan baland qoyatoshning ustida oʻltirganday seskangan edi. Otasining qadrdon filboni La’l Chand uni avval yuvosh fillarga mindirib oʻrgatdi. Filning supraday keng quloqlari ostiga tizzani tiqib mahkam oʻltirish, ankush deb ataladigan temir tayoqcha bilan uni xillalab boshqarish va filbonlikka oid boshqa nozik ishlar, muomalalarni bajo keltirishni Akbar oʻn uch yoshida bilib oldi. Fillar shirinlikni yaxshi koʻrar, shakarqamish yerdi. Akbar Panjobning Mankot degan joyidagi katta filxonada bu jonivorlar yaxshi koʻradigan yemishlardan pishirilgan guruch, bodom va asal qoʻshilgan gajarajlardan yedirgan. Dilshankar, Damudor, Jhalpa degan fillar bilan juda inoq boʻlib olgan edi. Bu ziyrak jonivorlar yaxshilikni ham, yomonlikni ham unutmas ekan. Bhay degan bir filbon Akbarning Damudor uchun bergan gajarajini oxuridan olib, boshqa filga bergan ekan. Bir kun Damudor mast boʻlib, zanjirini uzib ketdi. Bhay qarshisidan chiqib uni toʻxtatmoqchi boʻlganda xartumi bilan urib yiqitdi. Shuning ustiga Akbar fil yaxshi koʻradigan shirin yemish olib kelib qoldi. Damudor uni tanidi. Akbar qoʻlida ankush bilan:
— Damudor, toʻxta, Damudor! — deb, filga iliq gapirdi. — Men senga gajaraj olib keldim! Ol, yegin, Damudor!
Fil mast boʻlganda ovqatga uncha qaramaydi. Ammo Akbarning avvalgi yaxshiliklari Damudorning yodidan chiqmagan edi. Akbar uning oldingi oʻng oyogʻini silab:
— Damudor, oyogʻingni tut! — dedi. Fil oyogʻini tutib bermasa unga minib boʻlmas edi. Damudor xartumini keskin silkitib na’ra tortdi. Hozir uning butun vujudi xurujga kelgan paytda ustiga hech kimni mindirgisi kelmas edi. Lekin Akbar uni silab-siypab yana iliq gapirdi. Hindchalab:
— Bille! — dedi. — Damudor! Bille[8]!
Nihoyat, Damudor oʻng oyogʻini tizzasidan bukdi-da, keng, doira shakl qora tovonini Akbarga tutdi. Akbar shu tovonga oyogʻini qoʻydi-da, qoʻlini yuqoriga choʻzib, filning qalin qulogʻidan tutganicha, uning boʻyniga chiqdi. Akbar uni oʻrmonga sayrga olib bordi, daryoda choʻmiltirdi. Filning xovurini bosib, yana filxonaga qaytarib olib keldi.
Shundan keyin filbonlar Akbarning mahavatlik[9] iste’dodi va jur’atiga tan berdilar. La’l Chand unga fil urishtirishni ham oʻrgata boshladi.
Harbiy fillarni jangga tayyorlash uchun ularni mast qilib, maxsus bir maydonda urishtirib koʻrish odati Hindistonda qadimdan bor edi. Fillar urishayotganda uning ustida mahavati boʻladi. Katta maydon oʻrtasida tuproqdan koʻtarma qilinadi. Ikki fil koʻtarmaning ikki tomonidan kelib, avval bir-birini xartumi va tishi bilan ura boshlaydi. Ularning ulkan oyoqlari ostida tuproq koʻtarma nurab, qulab tushadi. Mahavatlarning har biri oʻz filiga buyruq berib, yoʻl-yoʻriqlar koʻrsatib turadi. Fillar goho bir-biriga shunday qattiq uriladiki, mahavat boʻshroq oʻltirgan boʻlsa, xasday uchib ketadi. Gʻazabnok fil oʻz raqibini yengish uchun avval uning ustidagi mahavatini yiqitishga, uni xartumi bilan urib tushirishga harakat qiladi. Chunki mahavati urib tushirilgan fil yengilgan hisoblanadi. Katta balandlikdan yiqilgan mahavat esa biron joyi sinib mayib boʻladi, goho urishayotgan fillarning oyogʻi tagida toptalib, oʻlib ketadi.
Shuning uchun filini urishtirishga olib chiqadigan filbon xuddi oʻlimga ketayotgan odamday uyidagi yaqinlaridan va filxonadagi hamkasblaridan rozi-rizolik soʻrab, hamma bilan xayrlashib maydonga chiqadi.
Oʻsmirlik olovligi tufayli Akbar mana shu xatarli fil urishiga birinchi marta mahavat boʻlib qatnashganda oʻn toʻrt yoshda edi.
Bayramxon fil urishida Akbarga biron kor-hol boʻlishiga xavotirlanib, avval unga ruxsat bermadi.
— Tojdoru shahzodalarga, hatto, chavgon oʻynash mumkin emas, — dedi Bayramxon. — Chunki muxolif tomon qasddan goʻy va chavgonchoʻp bilan urib, tojdorga shikast yetkazishi mumkin. Fil urishtirish esa chavgondan ming hissa xatarliroq!
Lekin Akbar mast fillarni qanday dadillik va ustalik bilan mina olishini otaligʻi ham koʻrdi. Akbar Damudor nomli oʻsha zoʻr filni mastligi tarqagandan soʻng Bayramxonga in’om qildi. Bundan mamnun boʻlgan otaliq, nihoyat, Akbarning mahavat boʻlib fil urishtirishiga ham ruxsat berdi.
Akbar Jhalpa degan jangovar filni minib maydonga chiqdi. Lakna degan ikkinchi mast filni La’l Chand mindi. Bayramxon raqib tomonga ataylab Akbarni yaxshi koʻradigan va uni ehtiyot qiladigan mahavatni qoʻygan edi. Fillar bir-birlarini tishlari va xartumlari bilan urib bir yarim soat olishdilar, ammo mahavatlarini yiqitolmadilar. Shuning uchun olishuv durang bilan tugadi.
Shundan keyingi toʻrt yil davomida Akbar yana ancha mast fillarni mindi va ularning ayovsiz janglariga ham qatnashdi. U Agradagi keskin ziddiyatlardan va otaligʻi bilan ikkovining orasini buzayotgan bek-u a’yonlarning fisq-u fasodlaridan ta’bi kir, koʻngli gʻash boʻlgan paytlarda fil minib koʻngil yozar edi.

* * *
Akbar Mankotda yurganda Bayramxon uch kun toʻy berib, Salima begimga uylangan edi. Shundan beri ikki orada paydo boʻlgan dilsiyohlik tobora kuchayib ketyapti. Turdibek oʻldirilgandan buyon Bayramxonni yomon koʻradigan Mohim enaga xoni xononni Akbarga nuqul yomonlaydi:
— Hokimiyat otaligʻingizni xovliqtirib qoʻydi! Xoni xonon ilgari bundaqa emas edi. Hozir unvoniga ham qanoat qilmay, oʻzi podsho boʻlmoqchi emish! Salima begimdan oʻgʻil koʻrsa «bu ham Bobur avlodidan» deb, oʻzinikini taxtga chiqarmoqchi-da! Sizni taxtdan chetlatmoqchi otaligʻingiz, amirzodam, ehtiyot boʻling!
Akbar Bayramxonning bunchalikka borishiga ishonmasa ham, ammo endi undan juda ehtiyot boʻlib yurar, dilida otaligʻiga qarshi noroziliklar tobora koʻpayib borar, bu tuygʻular hammasi bir kun emas, bir kun olovlanib portlab ketishi mumkinligini sezar edi.
Bayramxon Salima begimga uylanganiga, mana, ikki yil boʻldi, ammo haligacha undan farzand koʻrgani yoʻq. Saroyda boʻlayotgan mish-mishlarni Akbar koʻkaldoshi Adhamdan eshitdi:
— Salima begim Bayramxondan farzand koʻrishni istamas emish. «Meni oʻz xolimga qoʻying, Noziya bibi sizga muntazir, boring», deb eshikni ichidan qulflab olarmish. Bayramxon zoʻravonlik qilishga jur’at etmasmish. Salima begim oʻzini bir narsa qilib qoʻyishidan qoʻrqarmish! Keksa odam, koʻrpasiga qarab oyoq uzatsa boʻlmasmidi?!
Akbar saroyda Bayramxonni koʻrganda uning nimadandir ezilib, ich-etini yeb yurganini sezardi. Xufiyalar har xil igʻvolarni uning qulogʻiga ham yetkazib borsalar kerak. Bayramxon bir kun Akbarni xoli topib, yangi yozgan gʻazalidan bir necha baytini oʻqib berdi:

Har soʻzki gʻarazgoʻ desa, ey yor, inonma,
Arbobi gʻaraz soʻziga zinhor inonma.
Har dam sanga yuz soʻz meni mahrumdin aytib.
Har soʻzda aning yuz gʻarazi bor, inonma.
Har necha jafo koʻrsa vafo tarki qilurmu
Bayramki, bilur oʻzni vafodor, inonma.

Akbar otaligʻining bu haroratli baytlar bilan nima demoqchi ekanini tushundi.
— Xonbobo, men ham jafo koʻrsam-da, hali tarki vafo qilgan emasmen, — dedi. — Lekin... oʻn sakkizga kirdim, podsho degan nomim bor. Odamlar menga arz-u dod qilurlar.
— Sizga ne xususda arz qilmoqdalar, amirzodam?
— Shayx Gadoyi sadrlar suduri boʻlmoqchi emish. U odam shia mazhabidan. Saroydagi koʻpchilik bek-u a’yonlar esa sunniylar. Sunniyparast ruhoniylar ham dod-faryod koʻtargay.
— Amirzodam, siz nechun bu dod-faryodlarga quloq solmoqdasiz? Axir bu sunniyparastlar mudom torlik qilurlar! Hindiston esa juda keng mamlakat. Koʻpchilik xalqi — gʻayridin. Sherxon shuni hisobga olib, hindlarga bagʻrikenglik qildi-yu, koʻp yutuqlarga erishdi. Men ham hozir davlat idoralariga eng iste’dodli hindlarni ishga olmoqdamen. Todar Mal degan bir hindi hisob-kitob ishiga behad usta. Oʻzi oddiy xalq orasidan chiqqan fozil yigit. Soliq ishlarini yaxshi yoʻlga qoʻymoqda. Sunniyparastlaringizning boshligʻi shayxulislom Ansoriy shu hindini saroyda koʻrib qolib: «Bu majusiyni kim oliy dargohga kiritdi?» deb janjal koʻtardi. Shunda shayx Gadoyi mening tarafimni oldi. Bu shayx Hindistonda tugʻilib oʻsgan, yerli xalqning tilini ham, dilini ham, urf-odatini ham yaxshi bilur. Oʻzi adolatli, rahmdil odam.
Akbarning dilidan esa: «Bu shayx shunchalik adolatli-yu rahmdil odam boʻlsa, Salima begimni makr-u hiyla bilan otasidan katta qariyaga nikohlab berarmidi?» degan fikr oʻtdi.

* * *
Shayx Gadoyi sadrlar suduri qilib tayinlangandan soʻng barcha qozilarni yangiladi, masjidlarning vaqflarini ham sunniyparast ruhoniylardan tortib olib, oʻziga yoqqan boshqa mazhabdagi shayx va ulamolarga bera boshladi. Shayx Ansoriy boshliq sunniyparastlar xuddi iniga choʻp tiqilgan arilarday vijillab, shayx Gadoyiga qarshi qoʻzgʻaldilar. Ularga Bayramxondan norozi boʻlib yurgan bek-u a’yonlar qoʻshildi.
Akbar kimning gapiga ishonishini bilmay, intihosiz nizolardan toʻyib ketganda Dehliga, onasi va enagasi Mohim bibining yoniga borardi. Lekin Dehlida Bayramxonga dushman boʻlib qolganlar Agradagidan ham koʻp. Mohim enaganing inisi Shahobiddin Hamida begimning tavsiyasi bilan Dehli shahriga kutval qilib tayinlangan edi. Bu odam jiyani Adhamxon orqali Pirmuhammad atka bilan til biriktirgan, hammalari birlashib, Bayramxon bilan shayx Gadoyini yuksak lavozimlaridan chetlatish fikriga tushgan. Lekin Akbar ularning gapiga kirsa ichki urush boshlanishi va qon toʻkilishi mumkinligini biladi, oʻz atrofidagi beklardan hech biri bu ulkan davlatni Bayramxonchalik uddalab boshqara olmasligini sezadi. Shuning uchun u Dehlidagi ziddiyatlardan ham oʻzini chetga olib, yana Agraga qaytadi. Bundan bir oycha burun Akbar Agradagi Zarafshon bogʻining tillakori shiyponida oʻltirganida Pirmuhammad atka hovliqib keldi-yu:
— Amirzodam, siz hokimiyatni oʻz ilkingizga olmogʻingiz kerak! — dedi. — Agradagi Qilichxon Andijoniy, Kalpidagi Aliqulixon oʻzbeklar ham sizga sodiq. Shayx Ansoriy fatvo berishga tayyor. Koʻpchilik din ahlining shayx Gadoyini koʻrarga koʻzi yoʻq.
Bu gaplarga shiypon orqasidagi daraxtlar panasida turib goʻyo gullarning tagini chuqalab yumshatayotgan sersoqol bogʻbon zimdan quloq solmoqda edi. Kobulda Said Xalil qiltomoq boʻlib oʻlib ketgandan soʻng Komron bilan Bhakkarga qochgan Afzalbek shu edi. Komron Humoyun bilan yarashganda Afzalbek jazodan qochib, Panjobga keldi. Islomshoh xizmatiga oʻtish uchun oʻziga Muborizxon degan afgʻoncha yangi nom qoʻydi. Boburiylarga oid koʻp sirlarni Islomshohga aytib berib, besh-olti yil uning xizmatida yurgan Afzalbek hokimiyat yana oʻzgarganda Bayramxon huzuriga keldi.
Bayramxon uni avval Afzalbek boʻlib yurgan paytlarida tanimas, birda-yarim koʻrgan boʻlsa ham unutib yuborgan edi. Muborizxon — Afzalbek — oʻzi ham yigirma yildan beri juda oʻzgarib ketgan, uzun mosh-guruch soqolli keksa odamga aylangan, lekin xufiyalik ishida mahorati yanada oshgan edi. Shuning uchun Bayramxon uni Zarafshon bogʻiga bogʻbon tayinlagan, ayni vaqtda, Akbarni yoʻldan urmoqchi boʻlgan bek-u a’yonlarning soʻzlaridan otaliqni ogoh qilib turuvchi xufiya qilib qoʻygan edi. Muborizxon hozir qulogʻini ding qilib, Akbarning javobini kutdi.
— Otaligʻim bizga koʻp yaxshiliklar qilgan, — dedi Akbar, — men uning yuziga oyoq qoʻyolmagaymen!
— Ammo otaligʻingiz sizga shuncha yomonliklar qilsa maylimi? Salima begim uning dargohida bebaxt... Najotni hamon sizdan kutmoqda! Dehlida otangizga ulkan maqbara qurmoqchi edingiz. Qurilish haligacha boshlangani yoʻq. Otaligʻingiz kattaroq mablagʻ bermaydir!
— Hatto shaxsiy xarajatlarimga ham pulni kam berib, meni juda qisib qoʻyganligi rost! — dedi Akbar alam bilan.
— Ammo Bayramxon oʻzi hammadan boy! Qandahorday ulkan viloyat uning jogiri. Har yili lak-lak oltin tanga daromad olmoqda! Atrofiga shayx Gadoyi, Valibek, Shohquli mahramga oʻxshagan qizilboshlarni yigʻib olgan. Ularga eng katta lavozimlar-u jogirlarni bergan. Har biri siz-u bizdan boy! Qachongacha bu bedodlikka chidagaysiz, amirzodam? Axir siz podshosiz! Xazina sizniki, barcha viloyatlarda sizning nomingiz xutbaga qoʻshib oʻqilmoqda. Ammo xazinaga sizning muhringiz bilan qogʻoz olib borilsa pul berilmaydir! «Faqat vakili saltanat Bayramxonning imzosi-yu ijozati bilan pul berilsin!» degan farmon bor. Xazinachi bu farmonni buzsa, jazo olgay! Axir bu adolatsizlik emasmi? Bu farmonni qachon bekor qilursiz? Hamma joyda sizning muhringiz bilan ish olib borilmogʻi kerak-ku! Buyuring, sodiq bek-u a’yonlaringiz buni joriy etsinlar!
Pirmuhammad atka aytgan bu ishni joriy etish — davlat toʻntarishi yasashday mushkul va xatarli edi. Bayramxonning fe’li ma’lum. Atrofidagilar hech balodan qaytmaydigan shafqatsiz odamlar. Ular Turdibekni chodirda qanday oʻldirganlari Akbarning koʻz oldiga keldi. Uzoq jimlikdan soʻng Akbar:
— Hali shoshmaylik, — dedi. — Men oʻylab koʻrmogʻim kerak.

* * *
Oʻsha kuni kechasi Muborizxon — Afzalbek bu gaplarni oqizmay-tomizmay Hasht Bihisht bogʻidagi Bayramxonga yetkazib bordi. Bayramxon avval bir olovlandi, keyin mulohaza qilib koʻrib, Akbarning vazminligiga tan berdi. U otaligʻiga Salima begim haqida ham haligacha biror ogʻiz soʻz aytgani yoʻq. Salima begim Akbarga qarindosh, koʻrishib, gap-lashaman desa, hech kim taqiqlay olmaydi. Lekin ikki oradagi ishkallikni battar qoʻzgʻamaslik uchun Akbar Bayramxonning haramidagi ammabachchasidan ataylab oʻzini uzoq olib yuribdi. Bayramxon goho bu yigitdagi bardoshga hayron qoladi. «Qonida bor shekilli-da»,— deb oʻylaydi. Bobur ham shu yoshda termizlik Boqi Chagʻoniyoniyning avvalgi yaxshiligini unutolmay, uning qancha gunohlarini kechirgani, Humoyun oʻz inilari bilan munosabatda qanchalik bardoshli boʻlgani Bayramxonning xayolidan oʻtadi.
Ammo Akbarni Bayramxonga qarshi qoʻzgʻatmoqchi boʻlgan Pirmuhammad atka jazosini olmogʻi kerak!
Ertasi kuni Bayramxon uni oʻz devoni xosiga chaqirtirdi. Nozirul muluk Pirmuhammad ertalabdan Bayramxonning avzoyi yomonligini odamlardan eshitgan va oʻzini kasalga solib, uyiga borib yotgan edi. Uning kasali yolgʻonligini fosh qilish uchun Bayramxon uch-toʻrt yaqin mulozimlari bilan otlanib toʻgʻri Pirmuhammadning uyiga yoʻl oldi. Hovli darvozasi oldida turgan qorovul:
— Beruxsat kirgizmang deb buyurgan edilar, — dedi-da, darvozani ochmadi: — Men hozir ichkariga kirib, ruxsat soʻrab chiqgaymen!
Qorovul Bayramxonni tanimasligi mumkin emas edi. Davlat boshligʻini bekik darvoza oldida kuttirib qoʻyish Bayramxon bilan birga kelgan shayx Gadoyi va Shohquli mahram tomonidan uchiga chiqqan odobsizlik deb baholandi. Bayramxon qorovulning qaytib chiqishini kutib turmasdan otining jilovini orqaga burdi. Saroyga qaytgach, Valibek uning nomidan Pirmuhammadga qisqa bir xat yozib yubordi:
«Sen janobi xoni xononning huzuriga kelganingda yupun kiyingan bir mullocha eding. Xoni xononning tavsiyasi bilan atka boʻlding. Bu ulugʻ zot seni nozirul muluk lavozimiga koʻtardilar. Endi sen buning hammasini unutdingmi? Bilib qoʻy, bizning qarshimizda sening bir piyola suvchalik holing bor, vakili saltanat chimchilogʻi bilan bir ursalar toʻkilib, sochilib ketgaysen. Agar joningdan umiding boʻlsa tezroq aqlingni yigʻib, tavba qilgani kelgaysen!»
Pirmuhammad xat keltirgan kishiga: «Ertaga ertalab borgaymen», deb javob berdi. Kechki payt Akbarning nomiga maktub yozib, voqeani bayon qildi:
«Amirzodam, bogʻda, soʻzlashgan gaplarimizni kimdir otaligʻingizga yetkazganga oʻxshaydir. Men qochmasam qasd olgʻaylar. Valibek yozgan xatni oʻqib koʻring. muhrlarni xoni xononga qaytarib yubormoqdamen. Mening lavozimim uning odamlaridan yana birortasiga kerak, chamasi. Ammo Sizga hamisha sodiqmen, qachon chorlasangiz xuzuringizga yetib kelgaymen». Pirmuhammadning nozirlikdan tashqari, panjhazora[10] degan harbiy unvoni va besh ming navkari bor edi. Kechasi qorongʻida u eng sodiq kishilaridan mingtachasini yigʻdi-yu, Agradan yashiriqcha chiqib, Gujarat tomonga qochdi.
Bu orada Bayramxonning yaqinlari uni otaliqqa qarshi fitnada ayblab, hibs qilish haqidagi buyruqqa qoʻl qoʻydirgan edilar. Tun yarmidan oshganda qamash uchun kelgan odamlar uni topolmadilar, soʻng mol-u mulkini musodara qildilar. Oʻzi topilmagani uchun oila a’zolarini Biana qal’asiga eltib hibs qildilar.
Bayramxonning yonida katta lavozimga koʻz tikib yurganlardan biri eronlik Hoji Muhammad Seyistoni edi. Ikki kun oʻtmasdan Bayramxon bu odamni Pirmuhammadning oʻrniga ichki ishlar noziri[11] qilib tayin etdi. Agrada Akbar suyanadigan sirdosh nozirul muluk endi yoʻq, uning oʻrnini Bayramxonning yana bir ashaddiy tarafdori egalladi.
Akbar Pirmuhammadning oila a’zolari, jumladan, xotini Hakima bibi hibsga olinganini eshitib, Bayramxonning huzuriga kirdi:
— Xonbobo, Hakima bibi ham menga oq sut bergan enaga! Unda ayb yoʻq! Hibsdan boʻshatmoq kerak.
— Amirzodam, Pirmuhammad atkangiz menga qarshi fitna uyushtirganidan siz xabardormidingiz?
— Men uni bu yomon yoʻldan qaytargan edim.
— Ammo u qaytmabdir. Aybi boʻyniga qoʻyilishini sezib qochibdir. Oilasi esa bu ishda unga yordam beribdir.
— Atkaning qochishiga sizning nomingizdan yozilgan mana bu maktub sabab boʻlmishdir! — deb Akbar Valibekning Pirmuhammadga doʻq qilib yozgan haqoratomuz xatini otaligʻiga koʻrsatdi: — Xonbobo, atrofingizdagi ba’zi janoblar sizga erkalik qilib, haddidan oshib ketmoqdalar. Siz menga «Inonma» radiflik gʻazalingizni oʻqib bergan edingiz. «Gʻarazgoʻylarga inonmang» degan gapni endi men ham sizga aytmoqchimen!
— Ammo siz menga inonasizmi, amirzodam? Pirmuhammad meni davlat tepasidan agʻdarmoqchi boʻldi. Xotini ham bu ishda unga hamkor. Shuning uchun hibs qilindi. Bunga inonmasangiz, demak, menga inonmaysiz!
— Enagam menga onam oʻrnida. Ikkovingizga ham inonib oʻrganganmen!
— Ammo hokimiyatning barcha tizginlarini bitta odam oʻz ilkida tutib turmasa, davlatni boshqarib boʻlmagay, amirzodam! Siz hali bu ming gʻildirakli ulkan aravani boshqarish qanchalik qiyinligini tasavvur etolmaysiz. Hokimiyat oʻzi nima? Soddaroq qilib aytganda, minglab asov otlar qoʻshilgan ulkan arava! Ming gʻildirak hammasi tinimsiz harakatda, ming otning tizginlarini kimdir toʻgʻri yoʻlga solib turmogʻi lozim. Sal bexabar qolsangiz, otlarning bir qismi aravani boshqa yoqqa olib qochib ketgay, botqoqqa botqizib qoʻygʻay, hatto jarga agʻdargay. Oraga boshqa odamlar suqulsa-yu, tizginlarning bir qismini bu yoqqa bursa, bir qismini u yoqqa bursa, arava sarson boʻlib, jarga qulab tushmagaymi?
Bayramxon Akbarning koʻzlariga sinovchan nazar bilan tikildi:
— Agar siz shu ming gʻildirakli aravani mendan yaxshiroq boshqargaymen desangiz, agar minglab asov otlarning tizginlarini ilkingizda mendan yaxshiroq tutib tura olsangiz, marhamat, men hammasini sizga topshirgaymen! Davlat ishlari meni behad charchatdi. Bir umrga yetadigan mol-mulkim bor. Boshqa ne kerak? Dam olay, ash’or yozay. Jang-u jadallarda qonlar toʻkib, gunohlar qilganmen. Shu gunohlardan poklanmoq uchun hajga borib kelay. Oling, barcha tizginlarni, hokimiyatni oʻzingiz boshqaring!
Akbar otaligʻi aytgan bahaybat aravani va unga qoʻshilgan minglab asov otlarni oʻzicha tasavvur etdi-yu, eti junjikdi. Bu aravani otaligʻidan yaxshiroq haydashga u hali tayyor emas edi. Mabodo, tavakkal qilib: «Bering jilovni!» desa, Pirmuhammad atkasi kabi quvgʻinga uchrashi hech gap emas, chunki Bayramxon davlat tepasidan ketsa, unga suyanib turgan shayx Gadoyi, Hoji Muhammad Seyistoniy, Valibek, Shohqulibek kabi oʻnlab yaqinlari barcha lavozimla-ri-yu imtiyozlaridan ajralishi muqarrar.
Shuning uchun Bayramxon istasa-istamasa, uning atrofidagilar davlat tepasiga boshqa odamni keltirmaslikka intiladi. Mabodo, Akbar keladigan boʻlsa, uni aravadan agʻdarib tashlaydi-yu, boshqa itoatkorroq, yoshroq boburiyzodani xoʻjakoʻrsinga podsho qilib koʻtaradi.
Bayramxonning koʻzlari tagiga yashiringan kinoya ham, «qani, hokimiyat talashib koʻr-chi, ne ahvolga tusharkinsen!» deyayotganga oʻxshardi.
Yaqindagina onasi Akbarga Dehlidan maxfiy xat yozib, uni ogohlantirgan edi: «Agar siz otaligʻingizga qarshi bosh koʻtarsangiz, Bayramxonning tarafdorlari sizni quvib, oʻrningizga Komron mirzoning oʻgʻli Abulqosimni taxtga chiqarmoqchi emish. Axir uning otasi ham podsho boʻlgan-ku! Tinch yuring, Akbarjon. Agar Dehliga kelsangiz, Abulqosimni birga olib joʻnang. Bu maktubni yondiring. Sizni sogʻingan onangiz».
Abulqosim hali oʻn ikki yoshga toʻlmagan oʻspirin. Bayramxon unga yana besh-oʻn yil otaliq boʻlishi mumkin. Ungacha Salima begim oʻgʻil tugʻib berar. Akbar esa oʻn sakkizga kirib, hokimiyat tizginini qoʻlga oladigan yoshga yetib qolyapti...
Otaligʻining sinovchan nazari oldida bu narsalarni xayoldan oʻtkazishning oʻzi Akbarni dahshatga keltirdi.
— Xonbobo, men siz bilan hokimiyat talashmaydirmen! — dedi. — Siz aytgan ming otliq aravani boshqarish qanchalik qiyinligini menga hazrat otam aytganlar, hazrat bobom kitoblarida yozib ketganlar. Mayli, barcha tizginlar sizning ilkingizda tursin. Faqat, mening iltimosimni ham rad etmang. Hakima enagam tuhmatga uchrab, hibsda yotmasin. Boʻshating!
Qochib ketgan Pirmuhammadga nafrati cheksiz boʻlgan Bayramxon:
— Hammasini qattiq taftish qilib, ayblarini boʻyinlariga qoʻygaymiz! — dedi.
Demak, hibsdagilarni aybiga iqror qilish uchun qancha qiynoqlarga ham solishlari mumkin...

* * *
Akbar otaliq bilan bu haqda boshqa bahslashib oʻltirmadi-yu, ta’bi tirriq boʻlib saroydan chiqdi va filxona tomonga burildi. Bu yerdan mast filning na’rasi eshitilmoqda edi. Filbonlar boshligʻi La’l Chand oltmish yoshlarga borib, ancha qarib qolgan, bugun uyiga ketgan, uning oʻrnida yigirma yoshli oʻgʻli Bhishan Chand ishlab turar edi.
Janglarda oldingi safda boradigan Favjdor[12] ismli ulkan fil zanjirni uzguday boʻlib silkinib, shovqin solardi. Akbar uning mast boʻlganini sezdi. Bhishan Chand Favjdorning yemishiga mastlikni tarqatadigan dori giyohdan qoʻshib berdi. Ammo fil bu giyohning hidini yomon koʻrardi, yemishga qaramadi. Shundan soʻng mahavat fil chanqaganda ichadigan suvga shirinlik bilan oʻsha dori giyohdan aralashtirdi-yu, yogʻoch chelakka solib, filning oldiga olib bordi. Ammo filbon unga ikkinchi marta yomon koʻrgan giyohini olib kelgani uchun Favjdorning gʻazabi qoʻzidi. Mastligida egasini ham ayamaydigan Favjdor xartumi bilan filbon koʻtarib kelgan chelakni shunday qattiq urdiki, chelak bir tomonga uchib ketdi, Bhishan Chand ikkinchi tomonga sirgʻalib yiqildi. Chelakdagi shirin suv yerga toʻkilib, filbonning ustiga sachradi. Bhishan Chand filning oyogʻi tagida qolishdan qoʻrqib, chetga emaklab qochdi.
Akbar Favjdorning zanjirdan boʻshamoqchi boʻlib talpinayotganini, oʻrmonda, daryo boʻyida erkin yurgan paytlarini qoʻmsayotganini sezdi. Uning oʻzi ham hozir saroydagi ziddiyatlar zanjiridan qutulishni istardi. Bhishanga qarab:
— Men Favjdorni minib sayr qilib kelsamchi? — dedi.
— Yoʻq, yoʻq, amirzodam! Bunga yaqin bormang! Favjdor janglarda odam oʻldirib oʻrgangan shafqatsiz fil! Boʻshatsak, sizni yiqitib qochib ketgay! Men sizga sayr uchun boshqa fil bergaymen.
Ammo Akbar hozir mast filni mingisi kelar, oʻtkir xavf-xatar tuygʻusi bilan qalbidagi dilsiyohliklar gʻuborini tarqatgisi kelardi. Shuning uchun Bhishan Chandning gapiga quloq solmay, Favjdorning orqa tomoniga oʻtdi. Fil orqa oyogʻidan zanjirband qilingan, terisi qalin boʻlsa ham, hadeb siltanaverganidan, oyogʻi ancha shilingan edi. Akbar qoʻlidagi temir tayoqcha bilan, filning nomini aytib, unga iloji boricha muloyim gapirib yaqinlashdi. Akbar ilgari Favjdorga uch-toʻrt marta mingan, unga xushta’m yemishlar bergan edi. Hozir shu filning esiga tushdi. Akbar zanjirni yechgach, fil ancha yengillik sezib, unga tomon oʻgirildi. Akbar yaqin borib, uning ustunday oyoqlarini silab-siypadi:
— Qani, Favjdor, oyogʻingni ber! Bille! Favjdor.
Favjdor na’ra tortib norozilik bildirsa ham, axiyri, oʻng oyogʻini bukib, Akbarning yuqori chiqishiga imkon berdi. Akbar tizzalarini filning quloqlari tagiga tiqib, uning gardani yaqiniga mahkam oʻltirib olgach:
— Yur! — deb buyruq berdi. — Mel! Yur!
Favjdor busiz ham filxonadan tashqariga otilib chiqdi. Doim koʻzga tashlanmaslikka tirishib, Akbarni qoʻriqlab yuradigan ikki devqomat yigit uning hayoti uchun javobgar edilar. Akbar mingan fil na’ra tortib, loʻkillaganicha daryo boʻyidagi qalin daraxtzorga qarab chopib ketdi. Qoʻriqchilar otlanib uning ketidan tushdilar. Akbar qoʻlidagi temir tayoqcha bilan filning gardaniga urib, uni yoʻlga solmoqchi boʻldi. Lekin Favjdor endi unga itoat etmas edi. Yoʻlida uchragan butalarni bosib-yanchib, daraxtlarning shoxlarini qarsillatib sindirib oʻtayotganda Akbar uning boshi ustiga egilib, quloqlariga qoʻllari bilan yopishar, shunday qilmasa, shoxlarga ilinib, yerga chalpak boʻlib yiqilishi mumkin edi.
Otliqlar daraxtzor orasidan oʻtolmay qolib ketdi. Bir vaqt Favjdor daryo boʻyidan chiqdi. Hut oyi. Jamnada suv ozayib, oʻrtalarida qumloq orolchalar paydo boʻlib qolgan. Mast fil oʻzini daryoga tashladi. Uning ustida oʻltirgan Akbar shu filning oʻziday ulkan xatarni his qilgan sari qalbida hayot-mamot tuygʻusi kuchayib bordi. Uni qiynagan saroy ziddiyatlari xayolidan uzoqlashib ketdi. Daryo suvi yuziga, qoʻllariga allanechuk yoqimli tegdi. U ogʻzining taxir boʻlib ketganini, lablari quruqshab, tili ogʻzida yaxshi aylanmay qolganini endi sezdi.
Fil boʻynigacha suvga botib, Jamnaning qoramtir suvida suza boshladi. Akbarning oyoqlari, shohona etigi suv ichida koʻrinmay ketdi. Daryo salqini uni ancha oʻziga keltirdi. Bir qoʻlini suvga soldi-da, panjasini chayqab, kaftida suv olib ichdi. Shu payt orqadan Lakna degan filni minib Bhishan Chand yetib keldi va Akbarning ketidan daryoga tushdi. Favjdor yaxshi suzar edi, koʻp oʻtmay daryo oʻrtasidagi chetlari qumloq, oʻrtasi daraxtzor orolga yetib bordi. Ammo qirgʻoqqa chiqqisi kelmay, sayozroq joyda toʻxtadida, xartumiga suv olib, sagʻrisiga sepa boshladi.
Bu orada Lakna bilan Bhishan ularga yetib olishdi. Lakna moda fil edi, hozir uning osuda, vazmin, homiladorlik davri. Bultur Favjdor u bilan koʻp oʻynashgan va ikkovi qoʻshilishgan edi. Yana ikki yildan soʻng[13] tugʻiladigan boʻlajak filchaning otasi Favjdor edi. Shuning uchun Bhishan Favjdordorning xurujini bosishda Lakna yordam berar degan umid bilan shu moda filni minib, Akbarga yordamga shoshilgan edi. Fillar hoʻl xartumlarini bir-biriga yaqinlashtirib iskashdi. Favjdor yana bir boʻkirib qoʻydi, ammo tovushi avvalgiday gʻazabnok va baland emas. Jinnilarcha yugurish, ayniqsa, salqin daryo boʻylab suzish uning mastligini bir qadar bosgan edi.
Bhishan «podshoga biron shikast yetsa men baloga qolurmen», deb qoʻrqib rangi oppoq oqarib ketgan edi. Akbar ham oʻzining qoʻllari titrayotganini endi sezdi. Bhishanning rangi oʻzgarib ketganini koʻrib:
— Siz muncha qoʻrqdingiz, sohib? — deb kuldi.
— Ahvolingiz juda qoʻrqinchli edi-da, amirzodam! Krishna[14] sizni panohida asrasin!
— Men hazrati Sulaymondan[15] madad soʻradim. Xayriyatki, ikkovimizning iltijomiz ham ijobat boʻldi.
Akbarning bu soʻzlaridan Bhishanning yuziga qon yugurib, koʻzlari mamnunlik bilan chaqnab ketdi. Akbar uni oʻziga yaqin olib «ikkovimiz» degani behad yoqimli edi. Janglarda odam oʻldirib oʻrgangan dahshatli mast filni bugun Akbar kabi minib, oʻrmon-u daryolarni oralab chopishga ancha-muncha mahavat jur’at etmagan boʻlardi. Bhishanning koʻzi oldida Akbar Ramaday[16] dovyurak yigit, ayni vaqtda, oddiy bir filbon — mahavat boʻlib koʻrindi. Akbar shu har ikki jihati bilan bu mehnatkash hind yigitining diliga behad yaqin va chin ixlosiga munosib tuyuldi.
— Faqat podsho boʻlganingiz uchun emas, bugungi jur’atingiz uchun ham men sizga umrbod sodiq qolgaymen! — dedi Bhishan.
Ikki yigit daryo oʻrtasidagi orolchada ancha vaqt qolib ketdilar. Kechki payt qorinlari ochib, daryodan qayta suzib oʻtdilar-da, qirgʻoqqa chiqdilar. Favjdor[17] ancha bosilib, gapga kiradigan boʻlib qoldi. Akbar uni filxonaga kirgizib yubordi-yu, kuni boʻyi bezovta boʻlib uni kutib turgan jilovdori va qoʻriqchi yigitlariga ot keltirishni buyurdi.

* * *
Kiyimlariga loy tekkan, yuzi tirnalgan, ammo, koʻnglining chigalini yozib, ruhi tiniqlashgan Akbar Saroyga otliq qaytar ekan, qal’a darvozasi yaqinida ichkaridan mahramlar bilan otliq chiqib kelayotgan Bayramxon duch kelib qoldi. Akbarning bugungi sarguzashti allaqachon otaligʻning qulogʻiga yetib borgan chamasi, Bayramxon otining jilovini tortib, Akbarga tegishdi:
— Amirzodam, bugun yana mahavatlik qilibsiz-da!
Bayramxonning yonida saman otini gijinglatib turgan uzun moʻylovli Shohqulibek homiysining hazilini ma’qullab kuldi-da:
— Balki amirzodam yana mahavat boʻlib fil urishtirmoqchidirlar? — dedi.
Uning otdan tushmay shunday takabburona gap otishi Akbarning izzat-nafasiga tegdi. Chunki saroyda qabul qilingan odat boʻyicha, mulozimning podshoga ot ustida turib gapirishi odobsizlik sanalardi.
— Janob Shohqulibek, — dedi Akbar qovogʻini uyib, — siz men bilan fil urushtiradigan darajaga yetib qoldingizmi?
Bayramxonning oldida Akbar ilgari uning mulozimlariga bunday keskin javob bermas edi. Lekin bugun Akbarning oʻziga ishonchi oshgan paytda otaligʻining atrofidagi odamlar odobsizlik qilsa alamini ichiga yutib ketavergisi kelmadi.
— Mast fil asabingizni charchatgan boʻlsa kerak,— dedi Bayramxon uni bosiq boʻlishga undagan kabi. — Lekin, amirzodam, sizda fillarni oʻziga rom qiladigan ajib bir mehrigiyo bor. Mankotda oʻn toʻrt yoshda fil urushiga qatnashganingiz hech yodimdan chiqmaydir.
— Oʻsha olishuv durang boʻlgan edi-ya! — dedi Valibek. — Amirzodam, oradan toʻrt yil oʻtdi. Mana, bahodir yigit boʻldingiz. Endi fil bilan maydonga tushsangiz yengib chiqishingiz shubhasiz!
Bu mulozim ham otdan tushmay gap qotgani, Bayramxon esa ularning odobsizligini sezmayotgani akbarning nafsoniyatiga yanada qattiqroq tegdi. Holbuki, qarshisida turganlarning hech biri mast filga jur’at qilib yaqin bora olmaydi. Akbar hech boʻlmasa shu nuqtada oʻzining otaligʻidan ustun ekanini koʻrsatib qoʻygisi, uning atrofidagi kekkaygan mulozimlarining ham adabini bergisi keldi. Bayramxonga yuzlanib:
— Janobi vakili saltanat rozi boʻlsalar, biz fil bilan maydonga tushishga tayyormiz! — dedi.
U bayramxonning: «Yoʻq, podsholar bunday xatarli jangda oʻzlari maydonga tushmasliklari kerak», deb e’tiroz qilishini kutdi. Ammo Bayramxon kulimsirab:
— Siz endi yigit boʻldingiz, rozilik bermay ilojimiz yoʻq, — dedi.
Shohquli mahram yana gap qoʻshdi:
— Janobi vakil, Zoʻravor degan buyuk filingiz kuch yigʻib yotibdir. Gulmuhammad mahavat bilan oʻshani maydonga tushiring, — deb maslahat berdi.
Bayramxon bu maslahatni darhol qabul qilgani ham Akbarni xiyol hayratga soldi. Chunki Zoʻravor degan fil jangdagi shafqatsizligi bilan dong chiqargan edi. Panipat jangida uni oʻsha Gulmuhammad degan filbon minganda Zoʻravor dushman otliqlarini xartumiga oʻrab otgan, piyodalarni oyogʻi bilan yanchgan, buning hammasini bayramxon ham koʻrgan edi. Ilgari hatto chavgon oʻyinini shahzoda va podsholar uchun nojoyiz deb gapiradigan va akbarni bunday xatarlardan ehtiyot qilib yurgan otaligʻi nahotki endi uni Zoʻravorday odamkush fil bilan urishtirib qoʻyib, oʻzi jim tomosha qilib oʻltirsa?
— Demak, sizdan Zoʻravon maydonga chiqishi aniqmi? — qaytarib soʻradi Akbar.
— Aniq, — dedi Bayramxon. — Anchadan beri fil jangini koʻrganimiz yoʻq. Amirzodam, siz ham eng zoʻr filingizni maydonga olib chiqing... Gʻalabangizni oʻzim bir koʻray.
Bayramxon «gʻalabangiz» degan soʻzni kinoya bilan aytganini Akbar sezdi. Demak, otaliq fil jangida gʻolib chiqishiga ishonadi. Boshqalar ham: «Agrada hozir Zoʻravorni yengadigan fil yoʻq», deb oʻylashadi. Ammo Akbar filni ularning koʻpidan yaxshiroq biladi. Bugun u mingan Favjdor kuchi oshib-toshganidan mast boʻlgani ma’lum. Biroq ota-boladay inoq boʻlgan Akbar bilan Bayramxon endi ochiqchasiga raqibga aylanib fil urishtirishsa, oqibati qandoq boʻlarkin?
Hindistonda azaldan hokimiyat talashuvchilarning fil urishtirishi ramziy ma’noga ega. Raqib podsholar eng zoʻr polvonlarini oʻrtaga tushirib kurash oldirishi, qaysi tomonning polvoni yengsa, oʻsha tomon gʻolib sanalishi rivoyatlarda ham bor. Hindistonda shu polvonlar oʻrniga eng zoʻr fillarni mingan filbonlar maydonga chiqib olishadi.
— Siz shuni istaysizmi, janobi vakili saltanat? — deb qaytarib soʻradi Akbar.
Ilgari «xonbobo» deb muloyim gapiradigan Akbar endi dovtalab boʻlayotgan kabi shiddatli ohang bilan «janobi vakili saltanat!» deyishi Bayramxonning ham izzat-nafsini qoʻzgʻatdi. Podsho yigitcha havo boylab ketayotganga oʻxshaydi. Bayramxon Zoʻravorni ishga solib, uni koʻpchilikning oldida boplab bir yengishi kerak. Ana unda hovuri bosilib otaligʻiga yana soʻzsiz itoat etadigan boʻladi. Mayli, oʻzi mahavat boʻlib maydonga chiqsin. Zoʻravor uni yiqitsa, keyin Bayramxon ham uni qayirib oladi, chizgan chizigʻidan chiqmaydigan qiladi. Mabodo Akbar Zoʻravorning oyogʻi tagida qolib halok boʻlsa... Bayramxon buni ham oʻyladi... Yaxshi koʻrgan shogirdi oʻlsa ichi achishi, kuyinishi aniq. Lekin nachora? Hayot, muhit Akbarni unga raqib qilib qoʻydi. Naryoqda Mohim enaga, Hamida begim, Pirmuhammad atka — hammasi Bayramxonga qarshi, otaliq buni xufiyalar orqali bilib turibdi. Akbarning dili oʻshalar tomonda. Bu ham ozday, Salima begim haligacha otaliqqa koʻngil bermaydi. Bayramxon uning jismini egallagan paytda ham, begimning dili Akbarda ekanini sezib oʻrtanadi. Salima begim Bayramxondan farzand koʻrishni istamayotgani rost. Bu hammasi qancha gap-soʻzlarga sabab boʻlmoqda. Bayramxon hammasidan biratoʻla qutulishni istaydi. Shuning uchun u ham dovtalab boʻlib:
— Mayli, amirzodam, maydonga chiqing! — dedi.
Akbar Shohqulibek, Valibek, shayx Gadoyilarning yashirin niyatini endi sezdi. Ular Akbarning mahavat boʻlib, maydonga tushishini va Zoʻravorning oyogʻi tagida yangchilishini istashadi. Otaligʻi esa ularni bu yomon niyatidan qaytarmaydi. Nega? Raqobat shu darajaga yetgan boʻlsa, Akbar nega ularning istagiga boʻysunib, maydonga fil minib kirishi kerak? Bugun mast fil ustida jonini xatarga qoʻygani ozmi?
— Unday boʻlsa, — deb Akbar Bayramxonga tikilib qaradi, — bizdan Favjdor maydonga chiqgay. Avval uni mahavat Bhishan Chand minsin. Agar yiqilsa, keyin men oʻzim minib kirgaymen. Kunini belgilang!
Mahavatning yiqilishiga shubha qilmaydigan Bayramxon:
— Indin, chorshanbayi murodbaxshada, peshin namozidan soʻng! — dedi.

* * *
Akbar bilan Bayramxon ikkalasi qarama-qarshi tomonda turib fil urishtirishini eshitgan bek-u a’yonlar chorshanba kuni Jamna boʻyidagi maxsus maydonga yopirilib keldilar. Fillar urishadigan maydonning atrofiga tomoshabinlar uchun bexatar joylar qilingan, oraga fillar oʻtolmaydigan baquvvat yogʻoch toʻsiqlar oʻrnatilgan edi. Maydon pastda. Uning sahni yaxshi koʻrinadigan baland joylarga naqshin shiyponlar oʻrnatilgan. Janub tomondagi shiyponni Bayramxon oʻz odamlari bilan egalladi. Shimol tomondagi tolorda Akbar koʻkaldoshlari Adham, Aziz va yaqin ichki beklari bilan oʻltirishibdi. Maydonning oʻng-u soʻlida— yogʻoch toʻsiq ortida hakamlar va otashdorlar[18] turishibdi. Piyoda tomoshabinlardan tashqari, maydon atroflarida otliq turgan tomoshabinlar ham anchagina bor — egar ustidan maydon yaxshiroq koʻrinadi.
Filbonlar xuddi oʻlimga ketayotgan odamlarday yaqinlaridan rozi-rizolik soʻrab xayrlashdilar. Akbar jang oldidan maxsus shirin ichimlik bilan mast qilingan Favjdorni silab-siypab qulogʻiga shivirladi:
— Kuchingni koʻrsat, jonivor! Ilohim yenggin-u yengilmagin!
Fil nimadandir norozidek na’ra tortdi, ammo Bhishan Chandga oʻng oyogʻini tutib, yelkasiga chiqishiga yordam berdi.
Uning qarshisidan chiqqan Zoʻravor chindan ham juda bahaybat fil edi. Ikki oradagi tuproq uyumi qulatilgach, Zoʻravor Favjdorga tashlandi. Shunda uning boʻyi ikki qarich baland, gavdasi ham shunga yarasha ulkan ekanligi koʻzga tashlandi. U Favjdorni tishi bilan urib, uch-toʻrt qadam nariga uloqtirib yubordi. Bhishan Chand qattiq chayqalib, yiqilishiga sal qoldi. Ammo Favjdor chaqqonroq edi, raqibining orqasiga aylanib oʻtdi. Zoʻravor unga tomon oʻgirilayotganida biqiniga tishlari bilan shunday urdiki, qoyaday zoʻr Zoʻravor ogʻriqdan darmonsizlanib gandiraklab ketdi. Bhishan shu paytdan foydalanib, Favjdorga:
— Che! Oʻngdan oʻt! Che! — deb navbatdagi zarbani qanday berishni oʻrgatdi.
Favjdor raqibining oʻzini oʻnglashiga imkon bermay, old oyoqlariga koʻtarildi-yu, uni oʻng tomondan bor kuchi bilan tepdi. Filbon Gulmuhammad tepish zarbi bilan oʻrnidan qoʻzgʻalib, Zoʻravorning peshonasi usitiga ogʻib tushdi. Shunda Favjdor xartumi bilan filbonni bir urdi-yu, yerga qulatdi.
Mahavatsiz qolgan Zoʻravor orqaga chekindi. Gulmuhammad baland fil ustidan yerga chalqancha tushib, hushidan ketdi. Favjdor uni bosib, yanchib tashlashi mumkin edi. Shu payt otashdorlar mash’ala yoqib maydonga chopib kirdilar. Fillar har qancha gʻazabnok boʻlsa ham, olovdan qoʻrqar edilar. Otashdorlar ularni bir-birlaridan ajratib, maydon chetiga chiqishga majbur qildilar. Gulmuhammadning beli singan, boshi, qoʻli qimirlar, ammo oʻrnidan tura olmas edi. Xizmatkorlar kirib uni koʻtarib chiqayotganda Akbarning atrofidagi koʻkaldoshlari va beklari:
— Muborak boʻlsin, amirzodam! — deyishdi.
— Siz yengdingiz!
Filboni yiqilib tushgan tomon yutqizgan hisoblanardi. Bayramxon, «yutqizsam oqibati yomon boʻlgay-ku!» degan oʻyni avvalroq xayoliga keltirmaganidan, endi afsus qildi. Chunki uning atrofidagi bek-u a’yonlar bir lahza hang-mang boʻlib jim turib qoldilar. Naryoqdagilar Akbarni tabriklayotgani baralla eshitildi. Akbar esa filbonidan minnatdor boʻlib:
— Tasanno, Bhishan! — derdi. — Bhishan Chandga bosh-oyoq sarupo, bir hamyon oltin hadya qilinsin! Hali bu botir mahavatga jogir ham in’om etgaymiz!
Koʻpchilikning oldida magʻlub boʻlganlari Bayramxonning oʻzidan ham koʻra, uning yonida oʻltirgan Valibek, Shohqulibek, shayx Gadoyilarga ogʻir botdi. Ular barcha martabalari va imtiyozlaridan ayrilib qolishlari mumkinligini aniq sezishdi-yu, olovlanib ketishdi:
— Gʻirromlik boʻldi, janobi vakil! — dedi Shohquli mahram. Bu gapni boshqalar ilib ketishdi:
— Rost, kofir filbon gʻirromlik qilmaganda Zoʻravor yengilmas edi.
— Fil qochgani yoʻq!
— Gulmuhammadni mayib qildi, noinsof!
Shayx Gadoyi Bayramxonga yuzlandi:
— Majusiy filbon muslim Gulmuhammadni mayib qilib ketavergaymi, janobi vakil? Bu ishi uchun majusiy yana mukofot ham olsa... Ertaga barcha kofir-u majusiylar muslimlarga qarshi bosh koʻtarmagaymi?
— Gʻirrom majusiyni jazolash lozim! — dedi Shohqulibek.
— Oʻldirish lozim! — dedi Valibek.
Bayramxon hech qanday gʻirromlik boʻlmaganini oʻz koʻzi bilan koʻrgan boʻlsa ham, Akbarning Gulmuhammadga achinmagani, uni mayib qilgan Bhishan Chandga esa mukofot bergani katta bir adolatsizlikdek tuyuldi. Bhishanni oʻlimga buyurish ham ortiqcha bir shafqatsizlik boʻlishini otaligʻ har qalay sezdi. Ammo bu filbonning adabini berib qoʻymasa, Akbar va uning tarafdorlari juda hovliqib ketadigandek koʻrindi. Bayramxon hali ham tojsiz podsho ekanini koʻrsatib qoʻygisi keldi. Filbon Bhishan Chand Gulmuhammadni mayib qilganligi uchun Bayramxon uni oʻrtacharoq bir jazoga — oʻn besh darra urishga buyurdi.
Akbardan mukofot olgan gʻolib filbonning Bayramxon tomonidan jazoga buyurilishi — ikki oradagi ziddiyatning qanchalik keskin tus olganini oshkor qilib qoʻydi. Odamlar Akbarning oraga tushishini va otaligʻidan shafqat soʻrashini kutdilar. Ammo Akbar hozir ogʻiz ochsa, otaligʻiga: «Men podshomen, bu adolatsizligingiz uchun oʻzingizni jazoga buyurishga haqlimen!» deb yuborishi mumkin.
Bayramxonning atrofidagi odamlar naqadar shafqatsiz ekanini koʻra-bila bunday gapni aytish — yosh bolaning ishini qilish boʻlar edi. Ular Akbarni ham bir kechada Turdibekka oʻxshatib oʻldirib yuborishi yoki Pirmuhammad atkaning ahvoliga solishlari hech gap emas. Shuning uchun Akbar ichidagini ularga sezdirmay, zimdan tayyorlik koʻrishi kerak.
Ota-bobolardan oʻtgan sabr-bardosh unga yana ish berdi. Akbar tishini tishiga qoʻyib indamadi, otaligʻiga biron ogʻiz soʻz qotmadi. Goʻyo beparvo yurib Zarafshon bogʻiga qaytib ketdi. Faqat kech kirganda Bhishan Chand ham boqqa kelib, darra zarbidan momataloq boʻlib ketgan yelkasini ochib koʻrsatganda Akbarning gʻazabi keldi. Intiqomga toʻla past tovush bilan:
— Ular sizni emas, meni kaltaklashdi! — dedi. — Buning qasosi qaytgusidir!
Akbar kechasi bilan uxlay olmay toʻlganib, Bayramxonni hokimiyat tepasidan qanday ketkazishni oʻylab chiqdi. Otaligʻi unga doim: «Yogʻiyni gʻaflatda qoldirib, sherday pusib borishga oʻrganing!» deb ta’lim berardi.
Akbar ana shu oʻgitga amal qildi-yu dilidagi niyatini Agradagi biror kishiga sezdirmadai. Uning uchun bexatarroq joy — Dehli edi. Eng ishongan kishilari ham hozir oʻsha yoqda. Akbar Bayramxonni hokimiyatdan ketkazish haqidagi qarorini Dehliga borib e’lon qilganda Agradagilar uning oʻrniga Komronnnig oʻgʻlini taxtga chiqarmasligi uchun Akbar Abulqosimni birga olib ketishi kerak.
Navroʻz yaqin edi, Akbar har bayramda onasidan xabar olib turar edi. U otaligʻiga shuni osoyishta turib aytdi, goʻyo oralaridan hech bir xafalik oʻtmaganday xayrlashishdi. Abulqosim esa koʻpdan beri Akbarga
— Meni Dehliga birga olib keting, — deb iltimos qilib yurar, buni Bayramxon bilar edi.
Shuning uchun Akbarning bu gal amakivachchasini birga olib ketayotganidan Bayramxon ortiqcha bir shubhaga bormadi. «Xayriyat, filbonini jazolatganimga uncha xafa boʻlmabdir, popugi bosilib, durust boʻlib qolibdir», degan oʻy bilan Akbardan oʻzicha mamnun ham boʻldi.

* * *
Biroq shundan keyingi voqealar xuddi daryo toshib, atrofini suv bosgandagiday tahlikali tus oldi. Toshqin goho shunday sekin boshlanadiki, qirgʻoqdan uzoqda turgan binolar, bogʻloqlik mollar tagiga avval ozgina loyqa suv oʻrmalab keladi. Biroq suv sathi toʻxtovsiz koʻtarilib boradi. Toshqin uylarga yopirilib kiradi, loyqa suv ichida qolgan qantarigʻlik otlar noʻxtasini uzguday bezovta boʻlib kishnaydi. Bir vaqt qarasangiz, toshqin avjiga chiqib, devorlarni qulatadi, odamlar va mollarni oqizadi, katta-katta pichan gʻaramlarini lapanglatib oʻrnidan qoʻzgʻatadi va koʻtarib olib ketadi.
Navroʻz kunlari Bayramxonning xufiyalari Dehlidan keltirgan axborotlar toshqin suvning avval jimgina oʻrmalab kelganiga oʻxshadi. Akbar Kobuldan Munimxon degan begini, Bhiradan Shamsiddin atkani chaqirtiribdi. Dehli kutvali Shahobiddinga: «Davlatni oʻzim boshqarmoqchimen, otaligʻim iste’foga chiqsa mayli», degan ma’noda maktub yuboribdi. Yosh yigit, bu gapni Mohim enaga va Hamida begimlar ta’sirida aytgan boʻlsa kerak, ammo hali davlatni boshqara oladigan darajada tajribasi yoʻqligi Bayramxonga ma’lum. Shuning uchun vakili saltanat bu gaplardan uncha tahlika-yu sarosimaga tushmadi. Faqat barcha viloyat hokimlari-yu poytaxtdagi a’yonlarni ichki kurash boshlanganidan xabardor qilib, maxfiy maktublar yubordi: «Akbar mirzoni siz-u bizga qarshi qoʻzgʻatayotgan gʻanimlarimiz xuruj qilmoqda. Dehlidan noxush xabarlar oldik, navkar-u qurol-aslahani tayyor tuting, maydonga chiqish zarur boʻlganda maxsus farmon yuborgaymiz, inshoollo, bizga qasd qilganlar past boʻlgʻay!»
Maxfiy devonning Muborak ismli boshligʻi Akbarga sodiq kishi edi, Bayramxon yozdirgan bunga oʻxshash xatlardan nusxalar koʻchirtirib, dehliga yashiriqcha yuborib turdi. Otaligʻning har bir qadami Akbarga ma’lum ekanini Bayramxon hamal oyining boshlarida Akbar Dehlidan yuborgan maktubdan bildi. Mayin ipak qogʻozga yozilgan bu maktub Bayramxonga uylarni bosib yiqitadigan va odamlarni oqizib ketadigan dahshatli bir toshqinday ta’sir qildi. «Muhtaram Bayramxon janoblariga» — deb boshlangan birinchi satrdanoq kuchli toʻfon Bayramxonning «otaligʻ, vakili saltanat, xoni xonon» degan yuksak unvonlarini choʻktirib yuborganday tuyuldi.
«Sizning boburiylar xonadoniga qirq yil davomida qilgan buyuk xizmatlaringiz olamga mashhurdir. Hazrat otam bilan biz sizning yaxshiliklaringizni doim munosib ravishda taqdirlashga intildik, dargohimizda eng yuksak e’zozda boʻldingiz, koʻnglingiz tilagan koʻp narsalarga erishdingiz, biz yosh boʻlganimiz uchun toʻrt yildan beri vakili saltanat lavozimida davlatni boshqardingiz».
Akbar «buning hammasi endi oʻtmishga aylandi» degn ohang bilan yozgani Bayramxonni larzaga keltirdi. Nahotki buni Akbar oʻzi yozgan boʻlsa? Mohim enagami? Hamida begimmi? Yoʻq, mana, satrlardan goʻyo Akbarning oʻz ovozi eshitila boshladi, Bayramxon bu ovozni tanidi:
«Otaligʻ lavozimida bizga bergan tarbiyangiz, oʻrgatgan saboqlaringiz umrbod yodimizdan chiqmagay. «Bizning hammamiz haq oldida boʻyin egurmiz, adolatni otamizdan ham baland qoʻymogʻimiz kerak», degan soʻzlaringiz xotirimga naqshlanib qolgan. Men shu e’tiqodga tayanib ish qilmoqdamen. Ming afsuski, soʻnggi paytlarda manfaatga berilgan gʻarazli odamlar sizni oʻrab oldi. Shohqulibek sizga eng yaqin mahram boʻldi, u bilan Valibek ikkovi oʻzlarini podshodan ham baland tutib, biz bilan ot ustida turib obroʻ talashganda, bu odobsizlikka chek qoʻymadingiz. Boshqalarga lak-lak in’omlar berib saxovat koʻrgazdingiz, bizning shaxsiy xarajatlarimizdan mablagʻni tejab, mute qilib qoʻydingiz. Qaysi birini aytayki, yomon odamlarni e’zozlab, bizga eng yaqin kishilarni tuhmat bilan jazolatdingiz».
Akbar ichiga yutib yurgan barcha alamlarini endi birdan toʻkib solgan, toʻgʻon ochilganda suv qirgʻoqlarini bosgani kabi, Bayramxonning vujudini ichki tugʻyon chulgʻab oldi. Akbar barcha gina-kuduratlarini aytib boʻlgach:
«Soʻz kor qilmasligiga qayta-qayta amin boʻlganimdan soʻng, hokimiyatni oʻz ilkimga olishga qat’iy qaror berdim, — degan edi. — Bugundan e’tiboran xazinachiga farmon yuborildikim, bizning muhrimiz va ruxsatimizsiz hech kimga biron tanga pul berilmasin, barcha davlat mahkamalari faqat bizning koʻrsatmamiz bilan ish olib borsinlar.
Siz menga davlat ishlaridan charchaganingizni, tinch bir goʻshada dam olgingiz borligini, hajga bormoqchi ekanligingizni aytgan edingiz. Endi bu niyatlaringizni bemalol amalga oshirmogʻingiz mumkin. Siz jahonda tanilgan badavlat odamsiz, atrofingizdagi manfaatparastlardan tezroq xolos boʻlmogʻingiz uchun hajga borishingiz maqsadga muvofiqdir. Sizning bexatar haj qilib kelishingiz uchun zarur boʻlgan barcha qoʻriqchilar tayin etilgusidir, hamma ehtiyot choralari koʻrilgusidir. Farmon berdikkim, sizning mol-u mulkingizga hech kim daxl qila koʻrmasin. Qandahor ham jogiringizdir. Uy-joyingiz, xizmatkorlaringiz — hammasi oʻz ixtiyoringizda qolgʻay.
Agar bizga imkon bersangiz, sizni hamisha otamiz oʻrnida e’zozlagaymiz, barcha tajovuzlardan himoya qilgaymiz.
Siz meni qat’iyatga oʻrgatgansiz. Shogirdingiz oʻz vazifasini ado etishga qat’iy kirishganda, bundan xafa boʻlmassiz, balki yordam bergaysiz degan umiddamen»...
Bir payt Hoji Muhammad Seyistoniy sarosima ahvolda Bayramxonning oldiga kirib, oʻzining vazirlik lavozimidan boʻshatilganini aytdi va Akbarning bu haqidagi maxsus farmonini koʻrsatdi. Koʻp oʻtmay juma namozidan qaytgan shayx Gadoyi:
— E-voh, bizni ham sadrlar suduri lavozimidan bekor qildilar! — deb titrab-qaltirab xabar berdi. — Sunniyparastlar meni «rofiziy» deb toshboʻron qilishlariga sal qoldi. Shayx Ansoriy sunniylarni bizga qarshi qoʻzgʻatib, oʻzi gʻoliblardek tantna qilmoqda! Bu ne bedodlik, janobi Bayramxon?! Sizni Akbar vakili saltanat lavozimidan olib tashlaganini Ansoriy masjidda yigirma ming namozxonga e’lon qilganda, dushmanlaringiz: «O-o! Xudoga shukur!» deb yubordilar.
Shohquli mahram ham barcha imtiyozlaridan mahrum etilganligi haqida farmon oldi-yu, uni yirtib-yirtib oyoqlari bilan tepkiladi:
— Mana, mana, Akbarning farmoni! Biz uning oʻzini taxtdan agʻdargaymiz! Oʻrniga boshqa temuriyzoda topilgay!
Shohquli mahram Komronning oʻgʻli Abulqosimni izlay boshladi. Shunda Bayramxon Abulqosimni Akbar Dehliga olib ketganini esladi...
Zimdan puxta tayyorlangan bu toʻntarish Bayramxonni esankiratib qoʻydi. Selday yopirilib kelayotgan oʻzgarishlarni tahlil qiladigan ahvolda emas, nuqul kuyib yonadi. Atrofidagilar esa butun aybni Akbarga toʻnkab, olovga moy sepganday isyonkor gaplar qilishadi:
— Bu quturgan amirzodaning jazosini bermoq kerak!
— Hajga oʻzi borsin!
— Axir haj yoʻlida oʻldirilganlar ozmi?
Bayramxon barcha yaqinlariga va oila a’zolariga darhol koʻch yigʻishtirishni buyurdi. Muhtasham koʻshklarda, Hasht Bihisht bogʻining chamanzorlari orasida davron surib yurgan mingdan ortiq odam bugun xuddi uy-joylarini suv bosayotganday shitob bilan Agradan koʻcha boshladilar.
Bayramxon Akbardan xat keltirgan Adhamxonni chaqirdi va unga oʻzining qisqagina javobini tutqazdi:
«Amirzoda! Men haj yoʻlida halok boʻlishni istamaymen. Otangiz Qandahorda ekanida inilari uni hajga joʻnatmoqchi boʻlishganini onangiz Hamida begim yaxshi eslatsalar kerak. Siz oʻshanda beshikda edingiz. Otangiz hajga borishning oʻlim bilan tugashini bilgani uchun hatto beshikdagi yolgʻiz oʻgʻlini tashlab, Qazvinga ketgan va oʻsha yoqlarda jon saqlagan edi. Uni hajga quvmoqchi boʻlganlar — oxir-oqibatda oʻz qilmishlarining jazosini olganlari sizga ma’lum. Bu achchiq saboqni unutib boʻlmagay. Men sizga mehrimni berdim, farzandimdan ziyod koʻrdim. Oqibat shu boʻldimi?»
Bayramxon xatining oxiriga alamli bir ruboiysini ilova qildi:

«Avval meni xizmatingga mahram qiding,
Bazming aro hamzabonu hamdam qilding,
Oxir yana iltifotni kam qilding
Rasvoyi tamomi ahli olam qilding».

* * *
Adhamxon koʻka bu javobni dehliga yetkazib borganda Bayramxon Jamna va Ganga oraligʻidagi duoba[19] yoʻllari bilan Laxoʻrga qarab ketmoqda edi. Uning odamlari:
— Siz Laxoʻrga kirishingiz bilan Laxoʻrning bek-u navkarlari Akbarga qarshi bosh koʻtarurlar! — deb ishontirgan edilar. Savr oyining isiq kunlarida salkam oltmish yoshli Bayramxon har kuni otda ellik mildan[20] yoʻl bosib, toʻrt kunda Sirhindga yaqinlashdi.
Bu orada Akbar va Pirmuhammad atkalar Dehlidan yoʻlga chiqishgan ekan. Laxoʻrga Dehli yaqinroq boʻlgani uchun ular Sirhindga oldinroq yetishgan va Laxoʻrning yoʻlini toʻsishga ulgurishgan edi. Bhiradan Shamsiddin atka odami bilan Akbarga kelib qoʻshildi. Sharqdagi Kalpidan kelgan Aliqulixon janubdagi Malvadan chaqirilgan Bahodirxonlar ham Akbar tomoniga oʻtganligi ma’lum boʻldi. Bayramxon yakkalanib qoldi. «Panjobda hamma bizga qoʻshilib isyon qilgay!» degan karomatlar yolgʻon chiqdi.
Toʻrt kun qattiq issiqda shosha-pisha yoʻl yurishdan xotinlar va bolalar urinib, kasallanib qolishdi. Bundan narida xavf-xatar behisob. Shuning uchun Bayramxon Salima begimni, Noziya bibini, toʻrt yashar Abdurahim va boshqa bola-chaqalarini Sirhindda qoldirdi-da, oʻzi mingdan ortiq sodiq kishilari bilan janubi sharqdagi Bikanirga yoʻl oldi.
Orqadan Akbarning toʻrt sarkardasi birlashib, Bayramxonnikidan uch barobar katta qoʻshin bilan ta’qib etib kelmoqda. Shu orada choparlar Bayramxonga Akbarning yana bir maktubini keltirib berishdi.
«Bizning saroyimiz ham, dilimiz ham siz uchun hamon ochiq, — deb boshlanardi Akbarning maktubi.— Siz zamonaning eng buyuk donishmand siymosi boʻlganingiz uchun biz sizni xonbobo deb ulugʻlar edik. Oʻsha ehtiromimiz hali ham yoʻqolgan emas. Kuchlar nisbatini koʻrib turibsiz. Agar siz yengilsangiz, men uchun ham bu qora kun boʻlgʻay. Chunki ota-boladay odamlarning bir-biri bilan jang qilib, qon toʻkishini xudo ham kechrimagay, tarix ham. Ochiq aytay: men siz bilan urushishni istamaymen. Birinchi boʻlib oʻq otmaslik haqida farmon berganmen. Sizdan iltimos, adovat yoʻlidan qayting. Bir vaqtlar mening hazrat otamni inilari bilan yarashtirgan paytlaringizni eslang.
Ogʻa-ini adovatiga astoydil qarshi turgan mas’ud damlaringizni menga soʻzlab berganlaringiz yodimda turibdir. Hajga borgingiz kelmasa saroyga qayting, biz sizni eng yuksak e’zoz bilan kutib olgaymiz, barcha unvonlaringizni tiklagaymiz».
Bu maktub ta’sirida Bayramxonning Akbar bilan ota-boladay yaqin boʻlgan paytlardagi iliq tuygʻulari uygʻondi. «Oʻzim elchi boʻlib, oʻrinsiz adovatlarni bartaraf qilib yurgan edim-ku, endi menga ne boʻldi?» deb dilidagi kuduratni bosishga urindi.
Ammo bek-u a’yonlarini mashvaratga chaqirib, ularning fikrlarini eshitgan sari yana avzoyi oʻzgara boshldai.
— Biz taslim boʻlsak, Pirmuhammad atka qasos olmaguncha tinchimagay! — dedi Valibek. — Akbarga bildirmay oʻldirib yuborish iliklaridan kelmagaymi?
Shayx Gadoyi soʻz oldi:
— Bu maktubni ham Pirmuhammadga oʻxshagan ayyor tulkilar yozgan! «Adovat yoʻlidan qayting» emish. «tarix ham, xudo ham kechirmagay» emish! Yosh yigit otasidan katta Bayramxonga bundoq aql oʻrgatgani kulgili emasmi?
Yaqin odamlarining bu gaplari ham Bayramxonga asosli tuyuldi. Akbar oʻzi Hisor Feruz degan joyda turgani ma’lum. U Bayramxon bilan urushishni oʻziga ep koʻrmayotgani rost boʻlishi mumkin. Lekin hozir Akbarning qoʻshiniga Pirmuhammad atka boshchilik qilmoqda. Bayramxon Akbarga yozgan javobida: «Siz menga qarshi turgan toʻgʻonlarni ochib yubordingiz, endi bu toshqinni oʻzingiz ham idora etolmagaysiz! — dedi. — Men Pirmuhammad atka kabilarga taslim boʻlib, xor-zorlikda oʻlgandan koʻra jang maydonida mardona halok boʻlishni afzal koʻrgaymen».
Akbar bu javobni olgandan soʻng, oldingi safga Pirmuhammadni emas, Shamsiddin atkani qoʻydi va «iloji boricha urushmang!» deb farmon berdi. Pxilaur degan joyda Shohquli mahram boshliq qizilboshlar Shamsiddin atkaning qoʻshiniga toʻsatdan hujum qildi. Shamsiddin atka Akbarning buyrugʻiga boʻysunib, oʻq otmadi va chekindi. Ammo «yogʻiy magʻlub boʻlib chekindi» deb ruhi koʻtarilgan Shohquli mahram hujumni yanada kuchaytirdi. Gunakur degan joyda Shamsiddin atkaga Pirmuhammad va Aliqulixonlar oʻz qoʻshinlari bilan yordamga yetib keldilar. Ular Shohqulibekni uch tomondan qurshab olib, qilich bilan chopib tashladilar. Bayramxon boshqa sodiq kishilarini qutqarish uchun yov otliqlariga qarshi ellikta mast filni jangga soldi.
Biroq bu fillarni minib borayotgan filbonlar orasida keksa La’l Chandning tarbiyasini olgan, uning oʻgʻli Bhishanga doʻst boʻlgan, shu tufayli Akbarga zimdan yon bosadigan hind mahavatlari bor edi. Ular mast fillarning yoʻl tanlamasdan botqoqlik orqali hujumga borayotganini sezsalar ham, oʻzlarini sezmaganga soldilar. Oldingi fillar botqoqqa botib yurolmay qoldilar. Orqadagilari boshqa yoqqa burilib, to botqoqlikni aylanib oʻtgunlaricha Pirmuhammad atka va Aliqulixonlar Valibekni ham, Bayramxonning boshqa yuzlab bek-u navkarlarini ham qirib tashladilar. Bayramxon qolgan qutgan ozgina odami bilan togʻ tomonga chekindi va qoyatosh ustiga qurilgan Tilvor qal’asiga kirib, uning darvozasini bekittirdi.
Qasoskor Pirmuhammad atka qal’ani uch ming qoʻshin bilan oʻrab oldi. Agrada boshlangan suv toshqini goʻyo shu togʻlargacha koʻtarilib kelganday boʻldi. Qal’a nochor, zahira yoʻq, Bayramxonning elliktagina odami qolgan. Pirmuhammad atka boshliq qoʻshin bu qal’aga selday yopirilib kirishi va Bayramxonni halok etishi yoki asir olib, qoʻlini orqasiga bogʻlab chiqishi muqarrar edi...
Bu dahshali toshqinni boshlagan Akbar uni chindan idora etolmay qoldi-yu, uzoqdan turib, Bayramxonga yana yordam qoʻlini choʻzdi.
Oq bayroq koʻtargan elchi Akbarning qisqagina maktubini qal’aga olib kirib, Bayramxonga topshirdi. Xatning boshidagi:
«Xonbobo! — soʻzi Bayramxonga mas’ud kunlarini eslatib, vujudiga nurli bir harorat berganday boʻldi.— Ishoning, xonadonimizga qilgan avvalgi yaxshiliklaringizni men keyingi dilsiyohliklarning barchasidan baland qoʻygaymen. Sizning qoningizga tashna qasoskorlar borligi rost. Menga imkon bering, sizni ularning tajovuzidan qutqaray. Ne shartingiz boʻlsa, ayting, faqat endi adovatni bas qilaylik, boshqa qon toʻkilmasin. Bu farmon emas, balki iltimos!»
Bayramxon Akbar choʻzayotgan qoʻlni bu gal qaytarolmadi. Akbar uni faqat vaqtincha qutqarishi va himoya qilib turishi mumkin, Bayramxon buni bilardi. Ammo lashkarboshi boʻlib olgan Pirmuhammad atka Bayramxonni yoʻq qilmaguncha tinchimasligi aniq edi. Javob xatida Bayramxon Akbarga faqat bittagina iltimosini aytdi: «Pirmuhammad atka mendan iloji boricha uzoqda yursin. Munimxon, xolisroq odam kelib meni huzuringizga olib borsa, qaytishga rozimen».
Oradan ikki kun oʻtgach, Tilvor qal’asini qamal qilib yotgan qoʻshin Akbarning farmoni bilan Agraga qaytarildi. Oltmish yashar nuroniy moʻysafid Munimxon Bayramxonni Tilvordan olib chiqqanda suv toshqini goʻyo bosilgan, hammayoq tinchib qolgan edi.

* * *
Bir vaqtlar Humoyunning Komron bilan yarashgan paytini koʻrgan Akbar, saroyga Bayramxon qaytadigan paytda oyoq tagiga chiroyli poyandoz toʻshatdi. Bayramxon shu poyandoz oldiga kelib otdan tushdi-yu, Akbarning taxti qoʻyilgan joygacha yuz qadam masofani qirmizi poyandoz ustidan yurib bordi. Akbarga yaqinlashganda bir tizzasini yerga qoʻyib yukunmoqchi boʻldi. Shunda Akbar unga peshvoz chiqib, qoʻlidan oldi-da, oʻrnidan turgʻazdi, unga quchoq ochib:
— Xonbobo! — dedi.
Bu qadar iliq munosabatni kutmagan Bayramxon Akbarni bagʻriga olib, yuzini uning yelkasiga bosdida, yigʻlab yubordi.
— Amirzodam!.. Oʻsha ming otliq arava.. meni olib qochib ketgan ekan... Keyin bildim...
— Oʻtgan ishga salavot! — dedi Akbar va atroflarini oʻrab turgan bek-u a’yonlariga yuzlandi. — Janoblar, bugundan e’tiboran otaligʻimizning xoni xonon unvonlari qayta tiklandi. Hammangiz xoni xonon janoblarini bizning ma’naviy otamiz oʻrnida koʻrib, munosib ravishda e’zozlagaysizlar!
Ertasi kuni shu ma’noda maxsus farmon yozilib, barcha viloyatlarga yuborildi. Soʻzda Bayramxonning avvalgi mavqeyi tiklandi. Lekin amalda Bayramxonning raqiblari Akbarning pinjiga kirib olishgan.
Mavqeyi baland Pirmuhammad atka Bayramxon bilan yakkama-yakka duch kelib qolsa achchiq kinoyalar qiladi:
— Xoni xonon janoblari bizni bir piyola suv kabi chimchiloqlari bilan toʻkib-sochib yubormoqchi edilar... Lekin taqdir ekan, aksi boʻldi!..
Bayramxonni hokimiyat hovliqtirgan paytida chindan katta ketib aytgan gaplari endi uni oʻsal qiladi-yu, atkaning bu kinoyalariga daf’atan, javob topolmaydi. Ammo uyga qaytganda, dardini qogʻozga toʻkib she’r yozadi:

Bayramxonga base gʻariblik kor etdi,
Gʻurbat ani xor-u zor-u bemor etdi.
Yo rabki, balolarga giriftor oʻlsun
Har kimki ani gʻamga giriftor etdi.

Dushmanlari saroyda yana uning ustidan kulmoqchi boʻlganlarida Bayramxon shu oʻtkir satrlarni ularga goʻyo nayza qilib otdi. she’riy nayza Bayramxonni xor-u zor qilib alamdan chiqayotgan Pirmuhammad atkaning qulogʻiga yetganda uning joni chiqib ketdi:
— Bu — qargʻish-ku! — dedi atka va she’rni yaxshilab koʻchirtirdi-da, Mohim enagaga eltib koʻrsatdi: — Qarang, biz Bayramxonni amalidan tushirganimiz uchun hammamizni «balolarga giriftor boʻlinglar!» deb qargʻabdir!
— Faqat bizni emas, podshohni ham qargʻagan! — dedi Mohim. — Axir Bayramxonni hokimiyat tepasidan agʻdarib gʻamgin qilgan eng ulkan odam Akbarshoh emasmilar?!
— Naqadar donosiz, Mohim! Podshohimizni bu she’rdan oʻzingiz ogoh qiling, otaligʻining chayonday chaqishini bilib qoʻysinlar!
Mohim enaga hozir Akbarning eng ishongan kishisi boʻlib qolgan edi. Bayramxonning she’ri saroyda qanaqa gap-soʻzlarga sabab boʻlayotganini Akbarga aytib berdi:
— Bayramxonga shuncha yaxshilik qilsangiz ham, qargʻishini qoʻymaydilar! Ilohim siz-u bizga tilagan balolari oʻziga ursin!
Akbar Mohim enagaga bolaligidan ishonib oʻrgangan. Enaganing shu izohi ta’sirida Bayramxonning she’ri unga ham qargʻishday tuyuldi. Otaligʻi oʻzining boshiga oʻzi kulfat keltirganini nega oʻylamaydi? Agar uyida Salima begim ham Bayramxonni gʻamga giriftor qilayotgan boʻlsa, buni nega oʻzidan koʻrmay, boshqalarga yomonlik tilaydi?
Shu gaplar ta’sirida Akbar bilan Bayramxonning orasiga yana sovuqlik tushdi. Bayramxonni hajga joʻnatish haqidagi gap qayta qoʻzgʻaldi. Akbar bu gapga na «ha», na «yoʻq» demas, lekin uning sukuti — rizolik alomati ekanini koʻpchilik sezadi. Bayramxon fisq-u fasodga toʻlgan saroydan ketmasa boʻlmasligini sezdi-yu, odamlariga koʻch yigʻishtirishni buyurdi. Joʻnashiga bir kun qolganda Akbarning xonayi xosiga kirdi.
Akbar uning gʻamgin va kasalmand yuziga qarab oʻngʻaysizlandi.
— Nahotki bizni butunlay tark etmoqchi boʻlsangiz? Axir biz... sizning koʻmagingizdan... yaxshi maslahatingizdan umidvor edik.
— Maslahatgoʻylaringiz yetarli, amirzodam.
— Ammo bu hokimiyat... siz aytgan ming otliq arava... Meni shoshirib qoʻymoqda!.. Uni olishdan ham boshqarish mushkul ekan...
Akbar endi yoshlikdagidek samimiy gapirgani uchun Bayramxon ham unga iliq javob berdi:
— Ota-bobolaringizga umr boʻyi azob bergan bu arava hali sizning boshingizga ham koʻp kulfatlarini solsa kerak. Maslahat shulki, tizginlarni mendan tortib oldingiz, endi boshqalarga bermang. Mendek odamni hovliqtirgan hokimiyat Mohim enagadek ayol kishini yoki Adhamxondek yigitchani xato yoʻllarga olib kirib ketishi hech gap emas. Aravani haydaydigan odam uning ustida oʻltirsa ham, «aravakash», ya’ni aravani tortib boruvchi hisoblanadur. Kecha-yu kunduz shu ming gʻildirakli aravani oʻzingiz tortib borayotgandek mehnat qilmasangiz murodga yetolmagaysiz. Hamma ishda tanaffus boʻlmogʻi mumkin, ammo hokimiyat aravasi kecha-yu kunduz tinimsiz yurgay, sal bexabar qolsangiz manfaatparastlar uni boshqa tomonga burib ketgaylar yoki tashqi gʻanimlar gʻaflat paytida kelib tortib olgaylar.
Akbar Bayramxonning soʻzlarida katta bir haqiqat borligini dil-dilidan sezib, ogʻir tin oldi:
— Bu soʻzlaringizni ham, menga qilgan barcha yaxshiliklaringizni ham unutmagaymeng, xonbobo. Mendan ne talabingiz bor, buyuring, bajonidil ado etay!
Bayramxon boshini solintirib bir lahza jim qoldi. Akbarning dil yorib gapirgani unga ham eng yashirin dardini aytish imkonini berdi:
— Siz yosh boʻlsangiz ham, hozir menga sirdoshsiz. Yoshlikda bergan koʻngil unutilmas bir balo boʻlur ekan. Keksayganimda yoshlik olovini dilimda qaytadan yondirmoqchi boʻldim. Lekin bu mumkin emas ekan... Oʻzimni ham, Salima begimni ham behuda azoblarga qoʻyganimni keyinroq fahmladim. Noziya bibi — oʻgʻlim Abdurahimning onasi... Menga mehri yaxshi... Uni birga olib ketgaymen. Salima begim Agrada qolgay... Mening dushmanlarim naqadar koʻpligi sizga ma’lum. Agar kunim bitsa... umidim borki, Salima begimni siz himoyasiz qoldirmassiz...
Boʻgʻiq tovush bilan vasiyatga oʻxshatib aytilgan bu soʻzlardan Akbarning eti jimirlab ketdi:
— Xonbobo, sizni tangrim oʻzi asrasin! Men sizga keragicha qoʻriqchilar bergaymen, safaringiz bexatar boʻlishi uchun barcha choralarni koʻrgaymiz. Ammo albatta qaytib keling, biz sizni kutgaymiz!
Bayramxon bosh chayqadi:
— Endi qaytolmasam kerak! Endi qolgan umrimni shoir boʻlib oʻtkazmoqchimen. Men turkman elidanmen. Shu elga qaytsam, zora eldoshlarim meni oʻzlarining shoirlari deb qabul qilsalar... endi... alvido!
Ular ma’yus vidolashdilar.

* * *
Bir vaqtlar Zarafshon bogʻida bogʻbon boʻlgan Muborizxon (avvalgi Afzalbek) Akbar va Pirmuhammadning gaplarini Bayramxonga yetkazib yurib uning yaqin odamiga aylangan edi. Biroq Bayramxon yengilib, Akbarga eng yaqin odam — Adhamxon va uning onasi Mohim enaga boʻlib qolganini koʻrgan Muborizxon, hamon Bayramxonning xizmatida yurgan boʻlsa ham, endi uning ichki sirlarini Adhamxonga yetkazib turdi va uning sodiq xufiyasiga aylandi.
Adhamxon kelajakda Bayramxon kabi vakili saltanat boʻlish orzusida edi. Buning uchun avval Bayramxonni, undan soʻng Munimxonni yoʻq qilish fikriga tushgan. Muborizxon shu rejalarni amalga oshirishda unga astoydil xizmat qilsa Adhamxon uni haligacha ushalmay kelayotgan orzulariga yetkazishi, katta amal va mulk in’om etishi mumkin.
Muborizxon Bayramxonning eng ishonchli xizmatkorlari qatorida safarga birga chiqdi. Adhamxon unga Ahmadoboddan naridagi Patan shahrining kutvali Musaxon Pulodiy bilan yashirin aloqa bogʻlashni buyurdi. Patan Gujarat podshosiga qarar, bu yerda Akbarning hukmi oʻtmas edi. Adhamning oshnasi Musaxon esa Agrada Bayramxon bilan chiqisholmay, poraxoʻrlikda ayblanib, toʻrt yil burun Patanga ketib qolgan, ammo Adhamxon bilan haligacha maktub yozishib turar edi. Endi Adhamxon bilan Pirmu-hammad atka Bayramxonni Patanda oʻldirish rejasini shu Musaxon bilan til biriktirib tuzdilar. Muborizxon ikki orada maxfiy vositachi vazifasini oʻtadi.
Rejani bevosita amalga oshiradigan qotillar — bundan besh yil oldin Sirhinddagi jangda buyruqni bajarmagani uchun Bayramxon tomonidan qatl ettirilgan Muzaffar Lohanining qarindoshlari orasidan tanlandi. Bayramxon hajga boradigan moʻysafidlar kabi oq soʻf[21] rido kiygan, qurol-yarogʻi yoʻq. Uning shuhrati butun Hindistonga tarqagan, Ajmir va Ahmadobod orqali Patangacha boʻlgan bir oylik yoʻl davomida Bayramxonni yaqindan bir koʻrishga, uning ikki ogʻiz soʻzini yoki biron bayt she’rini eshitishga ishtiyoqmand odamlar toʻda-toʻda boʻlib atrofini oʻrab olishar edi.
Toʻplanganlar orasida, albatta, uning boshiga tushgan kulfatlar va magʻlubiyatlarni ham eshitgan, «hokimiyatdan quvilgan katta amaldorning ahvolini bir koʻrib qoʻyaylik!» deb sovuq sinchkovlik bilan tikiladigan noxayrixohlar ham yoʻq emas. Bayramxon ayniqsa shularni yomon koʻrardi. U shon-shuhratning ogʻir yukidan ham bezgan, iloji boʻganda yolgʻiz sayr qilgisi, yangi she’rlar va dostonlar haqida oʻy surgisi kelardi. Patan kutvali Musaxon Poʻlodiy eski xafagarchiliklarni unutganday boʻlib, Bayramxonni goʻyo iliq qarshi oldi, unga shahar chetidagi koʻkalamzor va xilvat oʻrmonzorlarni koʻrsatdi.
Shimoliy oʻlkalarda qish chillasi boshlangan boʻlsa ham, Patanda havo xuddi koʻklam paytidagidek, soʻlim, gʻarb tomonda uncha uzoq boʻlmagan dengizdan sarin shabada esib turardi.
Bayramxon mana shu gashtli havoda oʻrmon ichida yolgʻiz sayr qilishga chiqdi. Jamol va boshqa qoʻriqchi yigitlariga javob berib yubordi. Bayramxonning yonida faqat «sadoqatli» Muborizxon qoldi. U esa Muzaffar Lohanining oʻgʻli Muborak bilan yashiriqcha uchrashib til biriktirib qoʻygan edi.
Serbarg jamn[22] va amalbed[23] daraxtlari orasidan yigirma-oʻttizta odam chiqib kela boshlaganda Bayramxon: «Sinchkov tomoshabinlar shu yerda ham tinch qoʻyishmaydi-ya!» — deb xiyol ranjidi. Ammo atrofini oʻrab kelayotgan odamlarning vajohati qoʻrqinchli ekanini koʻrib seskanib ketdi.
— Muborizxon! — deb hamrohini chaqirdi.
Biroq Muborizxon uni xundor dushmanlariga tutib berib, oʻzi allaqachon gʻoyib boʻlgan edi. Bayramxon yigitlardan birining qoʻlida sovuq yiltiragan ikki uchli xanjarni koʻrdi. «Jamudxar» deb ataladigan bu dahshatli xanjarning sopi qaychinikiga oʻxshar, ikki uchi badanga sanchilgach, har ikki dastasi barmoqlar bilan qisilar va a’zolarni qaychiday qirqib, qiymalab, odamni til torttirmay oʻldirardi. Bayramxonning sarosimali xayolida Panipatdagi chodirda oʻldirilgan Turdibek gavdalandi. Uning ham biqiniga mana shunaqa ikki tigʻli xanjar sanchilganda, bechora koʻzlari kosasidan chiqqudek qiynalib, ingrab jon bergan edi.
Ammo hozir ikki uchli jamudxar baland boʻyli moʻylovdor afgʻon yigiti Muborak Loxanining qoʻlida edi.
— Mening otamni sen Sirhindda qilich bilan chopdirgan eding, qotil! — deb Muborak jamudxar tutgan qoʻlini baland koʻtardi. — Endi qasos qaytgay!
Bayramxonning nazarida, ikki tigʻ uning ikki koʻziga sanchiladigandek koʻrindi. Bayramxon qoʻllari bilan yuzini toʻsdi-da, ketiga tisarildi. Orqadan bostirib kelgan yigitlar uni Muborak tomonga qattiq itarib yubordilar. Bayramxon chirpirak boʻlib uchib, Muborakka yelkasi bilan urildi. Shu payt ikki tigʻli xanjar uning ikki kuragi ostiga gʻarchillab sanchildi...
Qon toʻkib quturgan qotillar Bayramxonning xotini bilan bolasini ham oʻldirmoqchi va bor-budini talamoqchi boʻldilar. Lekin Jamol boshliq turkman yigitlari Noziya bibi bilan Abdurahimni Patandan sogʻ-salomat olib chiqib ketdilar. Bayramxonni qonga belangan kiyimi bilan sallasiga oʻrab Patanda shahidlardek dafn etdilar[24].
Otasidan ayrilib Agraga yigʻlab qaytgan Abdurahimni Akbar qoʻliga koʻtarib, bagʻriga bosdi:
— Mendan ham xatolik oʻtdi, otaligʻimni hajga yubormasam boʻlardi!.. Endi otangga uzolmagan qarzlarimni senga uzgaymen, Abdurahimjon!
Akbar bugungi bosh vazir Munimxonga buyurdi:
— Maxsus farmon yozdiring: Abdurahimni men farzandlikka olurmen. Podshoh oʻgʻliga qanday kiyim-u taom, qancha xizmatkor-u ulufa lozim boʻlsa hammasi tayin etilsin.
Hali Akbarning oʻzi farzand koʻrmagan oʻn toʻqqiz yoshli yigit boʻlgani uchun u Abdurahimni farzandlikka olgani ba’zilarga erish koʻrindi. Lekin uning eng yaqin koʻkaldoshi Azizxon Abdurahimga bek atka qilib tayin etildi. Gulafshon bogʻi soqchi va xizmatkorlari bilan Abdurahimning ixtiyoriga berildi. Agraning eng fozil odamlari Abdurahimni shahzodalarday tarbiyalab parvarish qila boshladilar.
Bayramxonga aza tutib qora kiygan uch xotinidan biri Salima begim boʻldi. Akbar otaligʻining Agradagi uyiga fotihaga borganda ichkari hovliga kirib Salima begimdan koʻngil soʻradi. Hamida begim Salimaning oldida oʻtirgan ekan. Yosh beva yum-yum yigʻlab dedi:
— U kishi oʻlguncha men oʻlsam boʻlmasdimi? Koshki bizda ham sati[25] odati joiz boʻlsa, men ham oʻsha olovda kuyib kul boʻlganim yaxshi edi!
Endi oʻn sakkiz yoshga kirgan juvonning bunchalik kuyinishi Hamida begimni taajjubga soldi:
— Voy, Salimajon, sizga ne boʻldi? Hali gulday yoshligingiz turibdir...
— Ochilmay soʻlgan gul endi kimga kerak, hazrat begim?! Baxtim qora boʻlmasa shu kunlar boshimga tusharmidi?!
Akbar Salimaning nega bunday deyayotganini tushunib turardi. U endi oʻzini Akbarga nomunosib sezib shunchalik kuyunmoqda edi. Lekin Akbarga u hali ham avvalgiday goʻzal koʻrinar, uning dardini Akbar dil-dilidan sezgani sari koʻngli buzilib, tomogʻiga yosh tiqilib kelardi.
— Salima, — deb Akbar ovozi olinib gapirdi, — men sizni oʻshanda himoya qila olmadim... Oʻzimni haligacha gunohkor sezurmen... Vaqti kelgay, bu gunohimni albatta yuvgaymen.. Tuprogʻimiz bir joydan olingan, toleimiz ham bir boʻlgʻay!..
Bu gaplar Salima begimga tasalli berdi, ammo Hamida begimni oʻylantirib qoʻydi. Nahotki Akbar shu bevani olmoqchi boʻlsa?
Bayramxonning yigirmasi, qirqi va boshqa marosimlari oʻtgach, Salima azadorlik kiyimlarini yechdi. U Hasht Bihisht bogʻida kuzgi gullar qiygʻos ochilgan paytlarda bodom gulli qabo kiyib yurganini Akbar koʻrdi-yu, onasining oldiga bordi. Tomoq qirib, iymanib gap boshladi:
— Bir vaqtlar Salimani kelin qilish orzusida edingiz, onajon...
Hamida begim afsus bilan:
— Nasib qilmagan ekan-da, — dedi.
Akbar hozir otasidan ham durkun va koʻhli yigit boʻlgan. Salima begim Bayramxonga uzatilgan yillari Hamida begim oʻgʻliga marhum Hindol mirzoning qizi Ruqiya begimni olib bergan edi. Lekin Akbar unga koʻngilsiz, uch yildan beri farzand ham koʻrishmadi. Hamida begimning nevara koʻrgisi keladi. Akbar shohlik udumiga binoan yana uylanishi mumkin. Hamida bonu Salimani ilgari suygan boʻlsa ham, endi «taqdiri qoʻshilmagan ekan, Akbarday yigitga bevani olib beramanmi?» deb yaqinlashtirgisi kelmaydi. Biroq Akbar Salimaga koʻngli borligini onasiga aytib:
— Men uni oʻz... himoyamga olmoqchimen, — dedi. — Odamlar ne desa desinlar. Ammo xonboboning dushmani koʻp, alamini Salimadan oladiganlar ham topilgay. Xonboboning oʻzi buni menga aytib ketgan edi. Uning roʻyi-xotiri uchun ham Salimani himoya qilmogʻim kerak.
— Bilamen, siz olijanob boʻlmoqchisiz. Lekin koʻngil ishi nozik, Akbarjon... Uch yil birovning nikohida boʻlgan beva...
Akbar ozorlanib dedi:
— Buni menga eslatmang! Boshqalar shunday desa ham siz bilan biz haqiqatni bilamiz-ku... Salima bizni deb oʻsha dargohga ketgani nahotki esingizdan chiqqan boʻlsa? «Yaxshilikni qaytarish oson emas, bu ham qurbon talab qilgay», degan gapni oʻzingiz menga aytgan emasmidingiz?
Hamida begim endi oʻzining shu gapiga amal qilmay iloji qolmadi va toʻy tayyorligiga kirishdi. ma’lum sabablarga koʻra toʻy shovqin-suronsiz, kamtargina boʻldi.
Hasht Bihisht bogʻining ustida yulduzlar charaqlab, yetti kunlik oy ufqqa ogʻib tushayotgan tunda ikki tashna qalb, nihoyat, bir-birining mehriga qondi.

Dehli: Muhabbat Va Gʻazab
Xazinaning qulf-u kaliti Akbarning ixtiyoriga oʻtgandan beri Dehlidagi Mirzo Humoyun maqbarasining tarxi qogʻozdan yerga tushib, ulkan bir qurilish tusini oldi. Bu ishga katta-katta mablagʻlar ajratilgandan soʻng, me’mor mavlono Mirakning qoʻl ostida oʻnlab sangtaroshlar, muhandislar, yuzlab korgarlar ishlay boshladi. Maqbaraga kerakli qizil tosh uzoqdagi togʻlardan tashib keltirilardi. Hoʻkiz va tuya qoʻshilgan aravalar ogʻir toshlarni vaqtida yetkazib ulgurolmas, sangtaroshlar goho bekor turib qolishardi. Oʻy-xayoli mudom Humoyun va uning maqbarasi bilan band boʻlgan Hamida begim Agrada turadigan Akbarga xat yozib ahvolni tushuntirdi.
«Shukurki, hozir zamon tinch, filxonangizda yetti yuz fil boquvda turibdir, bir qismini yuk tashishga oʻrgatib boʻlmasmikan?» deb soʻradi.
Shundan keyin Akbar bekor turgan harbiy fillaridan yuzta yuvoshrogʻini Bhishan Chand boshliq filbonlarga berib, Agradan Dehliga joʻnatdi.
Harbiy fillar koʻpincha bekor turar, har zamonda bir boʻladigan urush oldidan ularga zoʻr xoʻraklar berilar, shirin suvga mast va dargʻazab qiluvchi giyohlarning sharbati qoʻshilar, shuni ichgandan soʻng, ular otliqni ham, piyodani ham xartumi bilan urib, oyogʻi bilan yanchib ketaverar edi. Mehnatga oʻrgatilgan fillar yuk tashib charchaganidan yuvosh boʻlib qolar, ularga shakarqamish kabi yengil xoʻraklar, osoyishta tutuvchi yemishlar berilar edi. Bir-ikki oy shu tarzda boqilgan Favjdor ham yuvosh boʻlib qolganini va yuk tashishga oʻrgana boshlaganini Akbar Dehliga kelganda oʻz koʻzi bilan koʻrdi.
Arabistonlarga borib haj qilib kelgan Beka begim Hamida bonuga Sinay togʻi etagida eshitgan bir rivoyatini aytib berdi:
— Bora-bora urush yoʻqolar emish-u odamlar qilichdan ham omoch yasar emishlar!
— Koshki oʻsha zamonlarni biz ham koʻrsak, Hoji begim! — dedi Hamida bonu.
Bir vaqtlar kundosh boʻlgan bu ikki ayol hozir inoq boʻlib qolishgan. Endi ularning bir-birlaridan qizgʻanadigan erlari yoʻq. Mana bu maqbara qurilishidagi ishlar esa ikkoviga ham yetib ortadi.
Hoji begim bogʻ me’morchiligini yaxshi bilar, maqbara atrofidagi oʻttiz jariblik[26] ichki-tashqi bogʻning yoʻlkalari, gulzor va daraxtzorlari uning nazorati ostida qilinmoqda edi.
Mirzo Humoyun maqbarasining ichki-tashqi bogʻ oʻrtasiga qurilayotgani va bu bogʻning oʻzi me’morchilik asaridek maxsus loyiha asosida bunyod etilayotgani — Dehli va Agrada hali tajribadan oʻtkazilmagan yangilik edi. Mavlono Mirak ham, begimlar ham bunday maqbaralarni Hirot va Mashhadda oʻz koʻzlari bilan koʻrishgan, Samarqanddagi Amir temur maqbarasi shu tarzda qurilganini bilishar edi. Endi ular Movarounnahr va Eron me’morchiligining shu an’anasini Hindiston sharoitiga tadbiq etmoqda edilar. Qiyinchilik shunda ediki, Samarqand va Hirot obidalariga bezak tarzida ishlatiladigan rangdor koshinlarni bu yerda ishlatib boʻlmasdi — Hindistonning issiq iqlimi va sernam yomgʻir fasli koshinlarni tez ishdan chiqarardi. Shuning uchun maqbaraga ishlatiladigan barcha ziynatlar toshdan yoʻnilib, marmarga sayqal va zeb berib qilinmoqda edi. Mirzo Humoyun maqbarasi oʻzining boʻy-basti va barcha ishi sangtaroshlikka asoslanganligi bilan Hirot va Samarqand obidalariga nisbatan ham takrori yoʻq bir yangilik boʻlishi kerak edi.
Juma kunlari qurilishda ish toʻxtar, hammayoq suv quyganday jimjit boʻlib qolar edi. Faqat ahyon-ahyonda Humoyun qabrini ziyorat qilishga kelganlarning tilovatlari mungli ohang bilan atrofga taralar edi.
Muslimalik odatiga binoan begimlar Humoyun qabriga ertalab oftob chiqmasdan kelishar, bunday paytda boshqa ziyoratchilar deyarli boʻlmas edi. Bu juma hoji begim isitmalab ziyoratga kelolmadi-yu, Hamida begim tong payti, yolgʻiz oʻzi keldi.
Muvaqqat marmar sagʻaning atrofi oʻralgan va usti yaxshilab yopilgan. Ichkari nimqorongʻi. Begim ikki shoxali shamdonning shamlarini yoqib, qabrning bosh tomoniga qoʻyayotganda kimdir pichirlab tilovat qilayotganini eshitdi. Orqasiga oʻgirilar ekan, qabrning oyoq tomoniga choʻkka tushgan soqoli uzun moʻysafidni koʻrdi. Begim boshiga koʻtarib qoʻygan harir pardani tez yuziga tushirib choʻnqaydi va tilovat tugaganda moʻysafidga qoʻshilib yuziga fotiha tortdi.
Moʻysafid hassasiga tayanib oʻrnidan turdi-da, titroq tovush bilan:
— Hazrat begim, kechikib boʻlsa ham, sizga hamdardlik bildirgani keldim! — dedi.
Ovozi, koʻzlari behad tanish, ammo boʻliq oq soqol bekitib turgan yuzi begona, turkiy soʻzlarni hindcha talaffuz bilan aytishi ham kimnidir eslatadi. Lekin katta oq sallasi va egnidagi malla xirqasi shayxlarnikiga oʻxshaydi.
— Minnatdormen, taqsir, — dedi Hamida begim ham oʻrnidan koʻtarilib.
— Humoyun hazratlari bilan... ogʻa-ini tutingan edik, — soʻzida davom etdi moʻysafid. — Qabrlarini ziyorat qilgani har yili kelurmen. Ammo sizni birinchi uchratishim...
Hamida begim birdan Jamna boʻyida oʻtgan qizaloq paytini, Nizom eshkakchining qayigʻini, uning oʻtli koʻzlarini va shirali tovushini esladi-yu, vujudi larzaga kelib soʻradi:
— Siz?.. Nizom?.. Sohib Nizom...
— Ha, baxtsizlikka uchrab Salim nomini olgan Nizom — men!
— Nahotki? Koʻzlarimga ishonmaymen! — deb Hamida begim Nizom tomonga talpindi. Yigirma uch yilda odam shunchalik oʻzgarar ekanmi? Hali ellikka kirmagan Nizom — hassa suyangan oppoq soqolli qariya!
— Ogʻir jarohatlar meni tez qaritdi, begim. Sinmagan joyim qolmagan edi. Hali ham... Siz bilan... hazrat ikkovlaringiz... Sind viloyatida quvgʻinda yurgan paytlaringizda menga madad berdilaringiz.. Boʻlmasa allaqachon oʻlib ketardim.
— Hayriyatki, yana koʻrishishga muyassar boʻldik. Sizga aytadigan qancha gaplarim dilimda qolgan. Men uchun siz poklik timsoli edingiz, sohib Nizom!.. Hazratim ham sizni avliyodek sofdil yigit deb ulugʻlar edilar.
— Avliyo emas, osiy bandamen, — dedi Nizom. — Uchalamiz bir vaqtlar maktub orqali xabarlashgan edik, hozir ham bu yerda uchalamiz... hazrat Humoyunning ruhlari men uchun tirik. Insonning pokligi — dilidagi e’tiqodi boʻlur. Kiyim toza boʻlmasa ham, dil pok boʻlsa, bunday dilni muqaddas bilib, unga sigʻinmoq mumkin. Men ham Jamnada birga suzib yurgan paytlarimda sizning siymongizda samoviy bir nur koʻrganmen. Bu nur oʻshanda koʻzlarimga kirib makon qurgan edi, haligacha koʻzlarimni yumganimda qorachigim orasida siz koʻringanday boʻlursiz, Hamida begim.
Humoyunning qabri yonida aytilayotgan bu soʻzlardan Hamida bonu oʻngʻaysizlana boshladi. Buni payqagan Nizom:
— Keksayganda izhori dil qilmoqda deb oʻylamang, begim, — dedi. — Siz ham, Mirzo Humoyun ham men koʻrgan insonlar orasida eng sohibdil siymolardirsiz. Ikkovlaringiz ham menga behad aziz boʻlganlaringiz uchun Sekridan shu yergacha piyoda yurib ziyoratga keldim.
Moʻysafid odam yuz mildan ortiq masofani piyoda yurib oʻtishi Hamida begimni hang-u mang qilib qoʻydi:
— Axir... bilganimizda ot yuborar edik-ku, sohib Nizom!
— Otliq yurish mening hozirgi e’tiqodimga xilof, mening faqirparvar ustozlarim Kabir ham, Moʻyiniddin Cheshti ham doim piyoda yurganlar. Kambagʻallikda umr oʻtkazganlar. Shayx Sa’diy aytganki:
Sa’diyo, chun davlatu farmondihi
Nestiyu haqparasti xushtarast[27].
— Davlat-u hokimiyat talotumlaridan men ham juda toʻyganmen, — dedi Hamida begim. — Sind-u Qandahorda, Qazvin-u Kobulda, Dehliy-u Agrada.. boshimizga ne balolar yogʻilmadi!.. Sohib Nizom, siz Karamnasa oʻpqonlaridan hazratimni qutqarib chiqqaningizni oʻgʻlimiz Akbarshoh ham eshitganlar. Nechun olti yildan beri saroyga kelmadingiz?
— Begim, men endi podshoh saroyiga zinhor qadam bosmagaymen.
— Yo bizdan koʻnglingiz qolganmi?
— Sizdan emas, mutloq hokimiyat degan ajdahodan yurak oldirib qoʻyganmen. Mirzo Humoyun Panjobga qaytgan paytlarida juda koʻrgim keldi. Shayx Muborak degan kishidan maktub yozib yubordim. Ammo uni hazratimning huzuriga kirgizmabdilar. Bianada xalq harakatiga ishtirok etgani uchun shayxulislom Ansoriy «dahriy» deb oʻlimga buyuribdir. Bechora shayx Muborak hamon qochib yuribdir. Ansoriy esa izzat-ikromda. Shundan ham bildimki, saroy toʻla gʻaraz, igʻvo, chaqimchilik, adolatsizlik! Oʻsha ajdaho busiz yashay olmasligini men oʻzim bir necha kun podsho boʻlganimda koʻrdim. Bayramxonni bu ajdaho qanday yamlab, yutganini siz ham koʻrgandirsiz? Bu ajdaho odamni aldab, hovliqtirib, jar yoqasiga qanday olib borganini sezmay qolar ekansiz.
— Ha, gʻalamis manfaatparastlar koʻp. Men mudom oʻgʻlimdan xavotirlanib yashaymen... Ehtimol, sizni aldab, maktubingizni dushmanlaringizga eltib bergan xoin hali ham saroyda yurgandir. Siz uni koʻrsangiz tanirmidingiz?
— Afzalbek degan xushmoʻylov ilonni men umrbod unutmagaymen. Adhamxon Sekri tomonlarga borganda uning yonida yurgan sersoqol bir bekni koʻrdim. Qosh-koʻzi oʻsha Afzalbekni eslatdi. Yaqinda adhamxon bilan Mohim enaga unga podshodan jogir olib berganmish, mingboshi lavozimiga koʻtarganmish.
— Oti hali ham Afzalbek ekanmi?
— Oti boshqa, eslab qololmadim.
— Koshki xoinlarni fosh qilishda siz ham Akbarjonga yordam bersangiz, sohib! Unga mudom sizday begʻaraz kishilar yetishmaydir.
— Yomonlarning birini yoʻqotsangiz, boshqa undan uddaburonrogʻi kelur. Mutlaq hokimiyat bor joyda hiyonat ham, aldamchilik ham, adolatsizlik ham boʻlmay iloji yoʻq, begim!
Nizomning gapida jon borligini oʻz achchiq tajribasidan ham biladigan Hamida begim diltang boʻlib soʻradi:
— Nahotki bu balolarning hech bir balogardoni boʻlmasa?
— Balogardoni bor. Barcha shahar-u qishloqlarni kim qurgan? Barcha kiyimliklar-u yeguliklar kimning mehnati bilan barpo boʻlmoqda? Mana bu maqbarani kim tiklamoqda? Barcha saroylar, toj-u taxtlarni kim yelkasida tutib turibdir? Xalq! El-ulusning faqat kichik bir qismi podsho qoʻshinida navkar boʻlib, janglarda unga balogardonlik qilur. Ammo boshqa qismlari amaldor-u mansabdorlarning oyogʻi ostida ezilib yotibdir. Ularni jabr-u zulmdan qutqaradigan odil rahbar boʻlsa edi, xalq ham bunday rahbarga balogardon boʻlmogʻi mumkin edi.
— Akbarning eng zoʻr orzusi — odil boʻlishdir. Lekin uning donishmand bir rahnamosi yoʻq. Siz...
— Men ham ojiz bir odammen, begim. Rahnamolik qoʻlimdan kelmagay. Lekin butun xalq bir haqiqat atrofiga birlashib, yakdil boʻlsa, eng qudratli kuchga aylangay. Ustozimiz Moʻyiniddin Cheshti aytganlar: «Inson, sen haqni osmondan emas, oʻz dilingdan izla». Kabir aytgan... Nizom Kabirning she’rini hindcha aytib, forschaga tarjima qilmoqchi edi, Hamida begim:
— Tushundim! — dedi.
— Siz hindicha oʻrganmishsiz?
— Ha, bemalol soʻzlashurmen! — dedi begim hindchalab.
— Unday boʻlsa endi bizning dilimizga yoʻl topishingiz osonroq boʻlgay.
— Akbarjon ham hindiychani suvdek bilur. Faqat uning atrofida... odamni buzadigan yomonlar koʻp.
— Biroq asil odam yomonlar orasida ham oʻz fazilatlarini yoʻqotmasligi mumkin ekan. Kabirning bir she’rida «Xushboʻy sandal daraxtiga zaharli ilon oʻralib olsa ham bu daraxt muattar hidingi yoʻqotmagay» deyiladi. Begim, hozir siz bilan gaplashganim sari ana shu olijanob sandal daraxtini qayta-qayta eslamoqdamen... Men eshitdimki, podshoh oʻgʻlingiz Umarqutda tugʻilganda siz bir hind ayolini ham enagalikka taklif etgan ekansiz. Rostmi?
— Rost. Roja Virsalning qarindoshi Ruparani Akbarjonga oq sut bergan enagalarning biri.
— Buning qanchalik ulugʻ ma’nosi borligini hali oʻzingiz ham sezmasangiz kerak. Kabirning ham bir onasi hind, bir onasi muslima boʻlgan, hayotida, qalbida, she’rlarida hindi bilan musulmon yaktan-u yakdil boʻlib birlashgan. Kabir oʻlganda hindlar uni oʻz odatlari boʻyicha olovda kuydirib kulini Gangaga sochmoqchi boʻlganlar. Musulmonlar esa, «yoʻq, Kabir bizniki» deyishib, uni oʻz odatlari boʻyicha yerga dafn etmoqchi boʻlurlar. Ikki tomon munozara qilib, uning jasadi oʻrab qoʻyilgan pardani koʻtarsalar, Kabir yoʻq. Uning jasadi oʻrnida bir dasta gul yotgan emish. Hindlar bilan musulmonlar bu gullarni teng boʻlib olishibdir... Bu rivoyatning ma’nosini oʻzingiz tushunarsiz, begim. Tilagim shulki, oʻgʻlingiz Akbar ham ikki tomonni barobar koʻrsa, ham muslimlar, ham hindlar diliga Kabir kabi yoʻl topa olsa... Ana oʻshanda butun xalqning qudrati unga kelgan balolarga balogardon boʻlgʻay. Agar oʻgʻlingiz xalqning diliga chuqur ma’naviy ildiz otolmasa, navbatdagi dovullar uni ham sugʻurib olib ketmogʻi mumkin. Otasining boshiga tushgan quvgʻinlar Akbarning boshiga tushmasin deb men shu gapni aytmoqdamen!
Hamida begim oʻzini qiynab yurgan eng mushkul ma’naviy jumboqlarga shu donishmand moʻysafid yordamida javob topishi mumkinligini, yoshlikdagi mehr endi begʻaraz, sof bir ma’naviy yaqinlikka aylanayotganini sezdi.
— Saroyga kelmasangiz... balki... Akbarjon oʻzlari borarlar... Sizni qaerdan qidirib topsin?
— Men bir faqir odammen, begim. Podsho meni qidirib borishiga koʻzim yetmaydir. Ammo sizga aytmogʻim mumkin. Sekridan oʻn chaqirim berida oʻrmon chetida kulbam bor, ozgina yerimda dehqonchilik bilan roʻzgʻor tebraturmiz. Sherxon davrida nomimni oʻzgartirib yashirinib yurganimdan xabardorsiz. Besh yil darvesh boʻldim. Salim Cheshti degan nom bilan tanildim. Hozir koʻpchilik meni shu nom bilan ataydi. Nizom degan avvalgi nomim endi unutilgan. Odamlar oldida shayx Salim deb atashingiz ma’qulroq boʻlgay.
Muslima ayol bilan begona erkakning sof niyatda uchrashib gaplashishi uchun pir va murid munosabatlari qulayroq boʻlishini Hamida begim ham sezdi.
— Xoʻp, men sizni minba’d oʻzimning ma’naviy rahnamom deb bilurmen!
Salim ota Hamida begimga yaqin keldi. Ikkovlarining orasida Humoyunning marmar qabri turibdi. Rahnamoga qoʻl berish odatiga binoan, Hamida begim Salim otaga nafis panjasini choʻzdi. Begim erining ruhi guvohligida tuzayotgan bu ma’naviy ittifoq begʻaraz, pok bir imon ishi ekanini sezgan Salim ota marmar qabr osha qoʻlini uzatib, Hamida begimning barmoqlarini sekin kaftiga oldi-da, koʻzlariga surdi.
Ular yana uchrashadigan boʻlib xayrlashdilar. Salim ota hassasini qoʻltigʻiga olib, vazmin, ammo mustahkam odimlar bilan uzoqlashar ekan, Hamida begim uning hali ellikka ham kirmaganini yana bir esladi. Koʻrinishdan nuroniy moʻysafid boʻlsa ham, mehnatda pishgan tanasi chayir ekanini sezdi va Sekrigacha piyoda bora olishiga ishondi. Eng muhimi, bu odam begimning diliga ulkan bir chiroq yoqib ketganday boʻldi.

* * *
Akbar aqlini tanib Hindistonga qaytgandan beri bu mamlakatdagi gʻaroyibotlar unda bitmas-tuganmas bir hayrat uygʻotardi. Bolaligida bahaybat fillar uni lol qoldirgan, zaharli ilonlarni nay navosiga raqs qildiradigan morbozlar yana bir taajjubga solgandi. Yerga tiriklay koʻmib qoʻyilgan, oʻn kun yotib ham oʻlmaydigan, kavlab olinganda tirilib yurib ketadigan faqirlar (yoglar) Hindistonning sehr-u jodusi koʻpligiga uni yana bir ishontirgan edi.
Akbar oʻn uch yoshida filbonlar orasida mahavatlikni mashq qilib yurgan paytida hind tilini oʻrgangan, urducha ham bemalol gapira olardi. Filbonlarning suyukli qahramonlari Rama va uning goʻzal sevgilisi Siti Akbarning dilidan doimiy joy olgan edi. U Ramaday qahramonliklar koʻrsatishni va oʻz Sitisini topib, unga yetishishni orzu qilgan paytlari koʻp boʻlgan. Hozir yigirma yoshga kirgan paytida ham, ajoyib hind qizlarini uchratsa, ularning noz-u karashma bilan raqs qilishlarini koʻrsa, nafosatga toʻla qoʻshiqlarini eshitsa, yoshlikdagi oʻsha orzulari qalbiga turtib-turtib qoʻyganday boʻladi.
Salima begim uning bu orzusiga halaqit bermas, koʻp azob tortgan bechora juvon Akbarning bagʻrida gulday ochilib yashar, eriga bagʻishlab oʻtli she’rlar yozar, tashqaridan qaraganda, ikkovi bir-biriga astoydil mehr qoʻyib hayot kechirayotganga oʻxshar edi. Ammo aslida ularni Salimaning muhabbati inoq tutib turardi. Akbarning unga uylanishida muhabbatdan koʻra rahm-shafqat ustun kelganini Hamida begim ham sezdi.
— Shoh oʻgʻlim, siz bevaga uylanib, meni dogʻda qoldirdingiz. Men hali mamlakatning eng goʻzal qizlaridan kelin tushirib, katta toʻylar qilgim bor.
— Bir vaqtlar oʻzingiz kundosh azobini boshdan kechirgansiz, onajon. Endi buni Salimaga qanday ravo koʻrursiz?
— Men ravo koʻrmaganimda ham, siz podshohsiz. Podshohlarning esa xotini bitta boʻlmagay. Buni Salima ham bilgay.
... Bugun kechasi Akbar hobgoxda shu chigal muammo haqida oʻylanib oʻltirganda, Salima uning koʻnglidan oʻtgan narsalarni sezganday boʻlib:
— Hazratim, — dedi. — Siz mening oldimdagi burchingizni ham, otaligʻingiz buyurgan vasiyatni ham mardona ado etdingiz. Endi men ham shunga yarasha insof qilmogʻim kerak. Agar biron qizga... koʻngil qoʻysangiz... haqqingiz bor... men rozilik berurmen!
Akbar gapni hazilga burdi:
— Balki oʻzingiz... sovchilikka ham borursiz?
Salima begim bu hazilni oʻziga qattiq olib, koʻzlari birdan yoshlandi:
— Men uchun behad ogʻir dardni hazilga yoʻymang! Onangizning dillarida men tufayli armon qolmasin. Men u kishining yaxshiliklarini ham qaytarmoqchimen!
Akbar Salimani belidan quchib, yuz-koʻzidan oʻpdi:
— Hech azob tortmasdan, faqat rohat-farogʻatda yashaydigan erkaklarda nafsga, gʻururga berilish kuchli. Shafqat-u qanoat mashaqqat chekkan ayollarda koʻproq boʻlurmikin?
— Biz, ayollar ham, farishta emasmiz, hazratim. Ilkimizga hokimlik tizgini tegsa oʻzimizdan ketishimiz hech gap emas. «Odamni sinamoqchi boʻlsangiz, unga mansab berib koʻring», degan naql eshitganmen. Hozir sizga eng sodiq ayollardan Mohim enaganing boshiga ana shunday bir sinov tushmishdir.
Mohim enaga haqida marhum Bayramxon ham tashvish-taraddud toʻla soʻzlar aytib ketgani Akbarning yodiga tushdi.
— Salima siz Mohim enagada... biron oʻzgarish sezmoqdamisiz?
— Ha, oʻzgarish katta.
Yaqin odamlari bir-birini yomonlay boshlasa Akbarga bu doim yomon ta’sir qilardi. Hozir ham uning yuzi tundlasha boshlaganini koʻrgan Salima:
— Balki bu — yaxshi oʻzgarishdir, — deb gapni burdi.
— Menga onam qiladigan yaxshiliklarni shu ayol qilgan, Salima. Kobul esingizdami? Komron amakim biz bilan oʻchakishib, meni otam ottirayotgan zambarakning oʻqiga toʻgʻrilab qoʻygan edi-ya! Yon-verimdan vashillab oʻtgan zambarak oʻqlarini eslasam, hali ham sochim tikka boʻlib ketadir. Oʻshanda Mohim enaga chopib kelib, oʻz gavdasi bilan meni toʻsgan edi-ya! Qandahorda, qish sovuqlarida enagam meni yana qancha oʻlimlardan olib qolgan!..
— Ha, Mohim enaga oʻshanda chekkan mashaqqatlarining rohatini endi koʻrmoqda. Bugun mamlakatimizda undan nufuzli ayol yoʻq. bek-u a’yonlar Mohim enagani sizdan keyingi ikkinchi siymo deb hisoblaydilar.
— Nechun? Onam hazratlari-chi?
— Onangiz hokimiyatning rohatidan koʻra, azobini koʻp koʻrib, yurak oldirib qoʻyganlar. Hozir butun e’tiborlari maqbara qurilishi bilan band. Ammo Mohim enaga davlat ishlarida oʻzlarini suvdagi baliqdek yaxshi sezadilar. Enaga uchun hokimiyat hali yangi, tansiq narsa, oʻzlari toʻysa ham, koʻzlari toʻymaydir.
Bu gaplarda kinoya borligini sezgan Akbar yana enagasini himoya qila boshladi. Chunki Bayramxon voqealarida ham barcha xavf-xatarni oʻz zimmasiga olib, Akbar tomonda qat’iy turgan, unga eng koʻp yordam bergan va oqilona yoʻllar koʻrsatgan odamlarning biri Hamida begim boʻlsa, biri Mohim enaga edi.
Otaligʻi aytgan ming otli aravaning barcha tizginlarini Akbar oʻz qoʻliga olgach, uning imzosini kutayotgan qogʻozlar, hukm-u farmoniga muntazir muammolar, inoyati yoki jazosiga, ruxsati yoki e’tiboriga qarab turgan odamlar shu qadar koʻpayib ketdiki, yosh podsho ularning hammasiga vaqt yetkazolmay qoldi. Shunday paytda yana enagasi yordamga kelgan boʻlsa, buning nimasi yomon? Akbar bolalik paytlaridan beri enagaga soʻzsiz ishonib oʻrgangan. Hozir ham uning qirmizi boʻyoq surtib bosiladigan katta oltin muhri koʻpincha Mohim enaganing qoʻlida turadi. Shu muhr bosilmaguncha, xazina hech kimga pul bermaydi. Shu muhr bosilmasa, bek-u a’yonlar yangi martabalar va jogirlar ololmaydi. Mohim enaga hammani oʻz qoʻliga qaratib qoʻygani uchun uning nomi saroy ahlining tilida doston boʻldi. Mohim enagani: «Dono kayvoni boʻlmasa ayol boshi bilan Bayramxonday odamni yengib chiqarmidi!» deb mubolagʻa qiluvchilar koʻp. Hozir Mohim enaga qaerga qoʻlini choʻzsa yetadi, istagan odamiga katta martabalar bera oladi. Enaganing oʻgʻli Adhamxon Jamna boʻyidagi katta mulkning egasiga aylandi. Adhamxonning uch ming navkari bor, har oy xazinadan yigirma ming rupiy moyana oladi. Mohim enaganing eng suyukli oʻgʻli mana shu Adhamxon. Saroy ahli: «Mohim enaga Adhamxonni Munimxonning oʻrniga bosh vazir qilib koʻtarmaguncha tinchimagay», deb pichir-pichir soʻzlashganlari Salima begimning qulogʻiga ham chalingan.
Hozir xobgohda Salima Akbarga shuning hammasini aytib berdi-yu:
— Enagangizni ehtiyot qiling, hazratim, — dedi. — Nochorgina hayot kechirib yurgan mushtipar ayol edi. Selday oqib kelayotgan boylig-u obroʻ-e’tibor bechorani boshqa yoqqa oqizib ketmasin.
— Buni onamga ham ayting, — dedi Akbar. Uchovlashib, enagamning xatti-harakatini yaxshi tomonlarga burib turaylik.
Mohim enaga tabiatan yaxshilikka moyil ayol edi. Akbar uning qizlar uchun maktab-madrasa ochish niyati borligini bilardi. Enaga boyliklarining bir qismini shu xayrli ishga sarflashi uchun Akbar:
— Istasangiz, qizlar madrasasini Dehlida oching,— deb maslahat berdi.
— Siz ijozat bersangiz, bajonidil ochgaymen!
Bu madrasa uchun Mohim enaga Nizomiddin avliyo maqbarasiga yaqin joydan ikki oshiyonlik ulkan bir binoni bogʻ-hovlisi bilan sotib oldi. Otinoyilar dars beradigan qizlar madrasasi Dehli uchun juda katta yangilik boʻldi. Koʻp podsho-yu malikalar qilmagan ishni Mohim enaga qilganligi uning el-ulus orasidagi shuhratini yana bir daraja oshirdi.
Mohim enaganing endigi istagi — bir hafta ulkan toʻy berib kelin tushirish va unga barcha viloyatlardan oliy mehmonlar chaqirish edi. U toʻy toʻgʻrisida eng avval Hamida begim va Akbardan maslahat soʻradi:
— Dalv oyida, salqin paytda oʻtkazgan ma’qul, — dedi Hamida begim. Enaga uning bu taklifini qabul qildi.
— Ungacha hali ikki oy bor, barcha viloyatlardan eng nufuzli odamlarni taklif etgaymiz, — dedi enaga.
— Hammasi kelsa hovlingizga sigʻarmikin? — soʻradi Akbar.
— Hovliga sigʻdirib boʻlmas, — dedi Mohim enaga. — Qal’ada oʻtkazsak-chi, hazrat begim?
Hamida begim Akbarni Salimaga uylntirganda katta toʻy qilolmagan edi. Endi podsho saroyi joylashgan qal’ada Mohim enaga shunday katta toʻy berishi Akbarning obroʻsi uchun yaxshi boʻlarmikin?
— Bu toʻy ham oʻzimizniki, — dedi Akbar. — Qal’ada qilsak, faqat bek-u a’yonlarni emas, eng obroʻli hind rojalarini ham taklif etgaymiz. Umarqutga ham taklif yuborgaymiz. Balki roja Virsal Prasad ham yetib kelgay. Rupa enaga tirik boʻlsa uni ham shu toʻyga aytib keltirgaymiz.
— Koshki edi! — deb Hamida begim Akbarning niyatini endi astoydil ma’qulladi. Umarqutga boradigan choparga taklifnomani begimning oʻzi yozdi.
Akbarning maqsadi — Mohim enaganing toʻy harakatlarini ham xayrli tomonga burish va mamlakatning muslim-u hind aholisini bir-biriga yaqinlashtirish edi.
Akbar Munimxonga buyurib, Dehli, Agra, Jaypur va boshqa yaqin viloyatlardagi nufuzli rojalar va raylarni saroyga chaqirdi-yu, hindlar bilan hamkorlik qilish, madaniyat, obodonchilik ishlarida hamjihat boʻlish borasida mashvarat oʻtkazdi. U yigʻilganlarga otasi uchun qurilayotgan maqbarada, Agra qal’asini qayta tiklash va kengaytirishda hind hunarpeshalari, me’morlari, korgarlari muslimlar bilan qanday inoq ishlayotganlarini aytib berdi.
— Ishda hamkor boʻlganimiz kabi, toʻylarni ham birga oʻtkazmogʻimiz kerak, — dedi. — Men muhtarama Mohim enaga nomidan bizga xayrixoh barcha sohib-ixtiyor roja-raylarni toʻyga taklif qilurmen. Hozir dargohimizda onalar-u enagalarning mavqelari baland, biz ularga farzandlarcha oqibat koʻrsatish harakatidamiz. Shuning uchun sohib roja-roylar toʻyga ahli ayollari bilan kelsalar biz ularni oʻz opa-singillarimiz qatorida ehtirom qilgaymiz.

* * *
Toʻy arafasida Umarqutdan Rupa enaga va uning togʻasi Virsal Prasad uch filga sovgʻa yuklab kelayotganlari ma’lum boʻldi. Izlab yurgan odamlari topilganidan benihoya suyungan Hamida begim mehmonlarga peshvoz chiqishni Akbardan iltimos qildi.
Akbarning buyrugʻi bilan eng salobatli fillardan oʻntasi gulshodalar va zarbof yopinchiqlar bilan bezatildi. Ularning yelkalariga mahdianbar[28] deb ataladigan va moʻtabar ayollar oʻltiradigan hashamatli shiyponsimon kajavalar oʻrnatildi. Mahdianbarlarning biriga Hamida begim, ikkinchisiga Mohim enaga, yana boshqalariga Jajji enaga bilan Hakima enagalar chiqib oʻltirishdi. Akbarning oʻzi oldingi filda xuddi yurib borayotgan taxtga oʻxshash oltin mahmilda oʻltiribdi. Pirmuhammad atka boshliq mulozimlar va yuzga yaqin qoʻriqchi navkarlar fillarning yon-verida otliq kelmoqda.
Shahar chetida tantana bilan kutib olingan Rupa enaga va Virsal Prasad Akbarni Hamida begim yordamida zoʻrgʻa tanidilar. Chunki uni bir oylik chaqaloqlik paytidan beri koʻrmagan edilar. Lekin yigirma yildan beri koʻrishmagan onalar va enagalar bir-birlari bilan yigʻlab koʻrishdilar.
Virsal Prasad oltmishdan oshib, uzun moʻylovi oppoq oqargan moʻysafidga aylangan edi.
Akbar choʻgʻday yasatilgan fillardan biriga Virsal Prasadni mindirdi. Oʻzi va onasi oldingi fillarga chiqdilar. Boshqa enagalar ham tantanali fillar karvonida aziz mehmonlarni shahar boʻylab olib oʻtdi-lar-u Puran qal’aning toʻridagi eng yaxshi bir koʻshkka joylashtirdilar.
Akbar saroyida «atka xayl»[29] deb ataladigan juda e’tiborli bir toifa borligi koʻpchilikka ma’lum edi. Bu guruhga enagalar, bir onani emgan koʻkaldoshlar va ularning otalari — atkalar kirar edi. Endi mana shu imtiyozli «atka-xaylga» Rupa enaga bilan Virsal Prasad ham tantanali suratda kiritilgani Dehli va uning atrofida duv-duv gap boʻlib tarqaldi. Chunki musulmon podshosi Akbarning gʻayridin hind enagasi ham borligi koʻpchilik uchun favqulodda bir yangilik edi. Mutaassib shayxlar Akbarning hind enagaga koʻrsatgan ehtiromlarini qoralashib, chekka-chekkada sasib: «Podshomiz kufr yoʻliga kirdi, buning kasofati yomon boʻlgay!» degan karomatlarni qilishar edi.
Ammo Salim otaga oʻxshagan xalq vakillari bu xushxabarni bir-birlariga quvonib yetkazdilar. Shu favqulodda hodisa tufayli Mohim enaga qilayotgan toʻyning obroʻsi yana ham oshib ketdi, unga taklif qilingan bek-u amirlardan tashqari, Dehli va uning atrofidagi viloyatlarning roja va raylari toʻyga ahli ayollarini ham olib kela boshladilar.
Bir hafta davom etgan bu toʻy kunlarida butun Dehli karnay-surnay tovushiga, kuy va ashulalar jarangiga, yasan-tusan odamlarga, rang-barang bezaklar va gulshodalarga toʻlib ketdi. Jamna boʻyidagi ochiq saylgohlarda raqqosalar, morbozlar, koʻzboylogʻich sehrgarlar, dorbozlar, loʻlilar ertadan-kechgacha tomosha koʻrsatardilar. Toʻyga kelgan eng nufuzli amirlar, roja va raylarni Puran qal’ada Mohim enaga bilan Akbarning oʻzi kutib olmoqda edi.
Hamida begim toʻyga kelgan koʻhlik qizlar orasidan Akbarga munosib kelin tanlamoqda edi. Toʻyning uchinchi kuni Sanganirdan kelgan bir qiz odamning hushini oladigan darajada goʻzal ekanligi ogʻizdan-ogʻizga oʻtib, Hamida begim bilan Akbarning qulogʻiga yetib bordi. Akbar bu qizni koʻpchilikning orasida koʻrganda xuddi oddiy marjonlar orasida turgan olmos donasini uchratganday yuragi «jigʻ» etdi. Qizni boshqalardan ajratib turgan farq — faqat yuzining goʻzalligida emas, balki yulduzining issiqligida, kishini darhol oʻziga tortadigan alohida ohanrabosi borligida edi. Oʻgʻlining bu qizga nazari tushganini sezgan Hamida begim Mohim enagaga shipshidi:
— Sanganirlik qizni xonayi xosga boshlab keling.
Bu goʻzal qiz toʻyga qirq yoshlardagi katta akasi — mardona qiyofali, xushmoʻylov, novcha Bhagvan Das bilan kelgan edi. Toʻyboshi ularni podshoning xonayi xosiga boshlab kirdi.
Xona toʻridan Akbar bilan Hamida begim ularga peshvoz chiqdilar. Aka-singil kaftlarini juftlab boshlari ustiga qoʻygan holda ularga ta’zim qildilar. Mohim enaga avval Bhagvan Dasni tanishtirdi:
— Roja Bhari Malning katta oʻgʻli...
Akbar hindchalab qizning otini soʻradi. Akbarning til bilishidan koʻzlari chaqnab ketgan qiz:
— Jodha Bay, — deb oʻz otini aytdi. Shunda qizning tovushi ham Akbarga juda sehrli tuyuldi.
Qiz ortiqcha tortinmasdan, oʻzini aslzodalarga xos bir odob va erkinlik bilan tutar edi. Hamida begim va Mohim enaga ularni yakkama-yakka qoldirish uchun Bhagvan Dasni toʻrdagi naqshin kursi tomon boshlab ketdilar.
Akbar Jodha Bayni xonaning ulardan uzoqroq burchagida turgan miz yoniga taklif qildi. Miz ustida taxtasi sadaf bilan bezatilgan, donalari fil suyagidan yasalgan chiroyli shaxmat turgan edi. Qiz donalari joy-joyiga terib, goʻyo oʻynash uchun tayyorlab qoʻyilgan shaxmatga qiziqib qaradi.
— Mumkinmi? — deb oq donali piyodani qoʻliga olib tomosha qildi-da, keyin oʻynagisi kelganday uni ikki katak oldinga surdi.
— Shaxmat oʻynashni bilurmisiz? — hayratlanib soʻradi Akbar. Qiz tasdiq ma’nosida bosh irgʻadi.
Shundan keyin Akbar oʻrtadagi qora donali piyodani bir katak oldinga surdi. Qiz kulib, aspni oʻyinga chiqardi. Akbar farzin yonidagi filni yurdi. Ikkovlari mizning ikki tomoniga oʻltirib astoydil oʻynashga kirishdilar.
Akbar oʻyin bahona qizning butun vujudidan yogʻilib turgan nafosat va goʻzallikdan zavq oladi, unga qaraydi-yu, ammo koʻzi toʻymaydi. Jodha Baydan mushkka ham, anbarga ham oʻxshaydigan ammo ulardan yoqimliroq gul hidi kelib turadi. Peshana ustidagi qalin va mayin qora sochlari ustiga kapalaklarni eslatadigan tilla bargak taqilgan. Zar qoʻshib toʻqilgan pushtirang sarisining tagidan koʻkraklari boʻrtib turibdi. Sari tagidan kiyilgan kalta yenglik nimchasi beliga yetib-etmay tugaydi. Xipcha beli va qornining ikki enlik joyida silliq badani ochiq turibdi. Ammo uning badani ham Akbarga nur bilan yoʻgʻrilgan yuzi kabi tiniq va musaffo koʻrindi.
Jodha Bay oʻzining husni bilan odamlarni mahliyo qilishga goʻyo oʻrganib qolgan. Akbar oʻyinni unutib, hushi boshqa yoqqa ketib qolayotganidan qiz zavqlanib jilmaydi-da:
— Farziningiz... — dedi.
Hozir qiz oʻz fili bilan Akbarning himoyasiz qolgan farzinini olib qoʻyishi mumkin edi. Akbar buni endi payqab bosh chayqadi:
— Rani Jodha Bay, siz faqat mening farzinimni emas, dilimni ham yutib olmoqdasiz. Bunchalik tovono ekansiz. Ustozingiz kim?
— Ustozim — bilim. Firdavsiyning soʻzlari esingizdadir?
— Qaysi soʻzi?
...«Har kaski dono ast tovono buvad»[30].
Jodha Bay forsiy tilni ham yaxshi bilishi Akbarning unga boʻlgan e’zoz-e’tiborini yana bir daraja oshirdi.
— Rani Jodha Bay, saroyda qolsangiz... shu tovonoligingizdan biz ham bahramand boʻlsak... maylimi?
Qiz endi jiddiylashdi, allanarsadan xavotirlanganday boʻlib oʻrnidan turdi va akasi tomonga qaradi:
— Hazratim, e’tiboringizdan behad minnatdormen! Ammo men saroyda qololmagaymen.
— Nechun?
— Mening ixtiyorim ota-onamda. Hozir ogʻam bilan uyga joʻnab ketgaymen.
— Ammo mening sizdan ajragim kelmas!
— Undoq boʻlsa, endi oʻzingiz Sanganirga mehmon boʻlib boring. Biz bajonidil kutib olgaymiz.
Jodha Bay saroydan choʻchir, bu hashamatli dargoh unga begona va xatarli tuyulardi. Shuni sezgan Akbar qizni akasi oldiga boshlab keldi. Xayrlashib ketayotganda Bxagvan Das ham:
— Hazrat begim, muhtarama enaga, agar podsho hazratlari bilan birga Sanganirga tashrif buyursalaringiz biz behad sarfaroz boʻlurmiz! — dedi. — Otamiz Bhari Mal ham sizlarni mehmon qilish orzusidalar. Hind enagangiz Ruparani yuksak e’zoz bilan kutib olganlaringiz onamizning quloqlariga ham borib yetgan. Butun xonadonimiz sizlarga buyuk hurmat-u umid bilan qaraydir.
Aka-singil joʻnab ketdi-yu, Jodha Bayning qiyofasi, gaplari, qiliqlari Akbarning diliga naqshlanib qolganday boʻldi. Bu qizni yana koʻrgisi kelaverdi, xayollari erta-yu kech u bilan band boʻldi.
Oʻgʻlining holatini sezgan Hamida begim Sanganirga Qilichbek Andijoniy degan amirni maxsus maktub bilan yuborib, Jodha Bayni kelinlikka soʻradi. Roja Bhari Malning javobi ijobiy, yosh podshoga qarindosh boʻlish sharafi uning diliga yoqib tushgan, faqat qizlari boʻlajak kuyovning Sanganirga kelishini va toʻyni hind odatiga binoan shu yerda boshlanishini zaruriy shart qilib qoʻygan edi.

* * *
Hamida begim yana arosatda qoldi. Saroyda orzu-havasli katta toʻy qilay desa, mutaassib shayxlar-u sadrlarning koʻzi oldida brahman chaqirib, hindcha nikoh oʻqitib boʻlmaydi. Ammo begim Salim otaga qoʻl berib, bhaqtiga e’tiqod qoʻygani uchun qizni oʻz diniga sodiq qolishga haqli deb hisoblaydi.
Umarqutdan kelgan Rupa enaga hozir bunday nozik ishlar boʻyicha Hamida Begimning yaqin maslahatchisiga aylangan edi. Akbar, Mohim enaga — hammalari kengashib, kelin istaydigan hindcha nikohni Jaypurda qila qolishni ma’qul koʻrdilar. Bu hodisaga oliy tabaqaning e’tiborini tortmaslik va gap-soʻzni koʻpaytirmaslik uchun: «Podsho Sanganirga toʻyga emas, balki ovga borgay» deb e’lon qildilar.
Keyingi paytlarda Akbar qoʻlga oʻrgatilgan qoplonsimon jonivor — chita bilan ov qilishni yaxshi koʻrardi. Chitaboqar ovchilar chitabonlar deb atalardi. Temir qafasda boqiladigan, boʻyniga maxsus tasma bogʻlangan chitalarni tuya qoʻshilgan katta aravalarga ortib, Dehlidan yuz milcha janubi gʻarbdagi Sanganirga tomon yoʻl olganlarida hut oyi kirib, kunlar ancha isigan, daladagi bugʻdoylar boshoq tortib qolgan edi.
Besh yuz askar qoʻriqlab borayotgan mavkabda yasan-tusan fillar ustidagi maxdianbarlarda Hamida begim, Mohim enaga va Rupa enagalar ham kelmoqda edilar. Oliy mehmonlar kelayotganidan xabar topgan roja Bhari Mal oʻgʻli Bhagvan Das va boshqa yaqinlari bilan Akbarga viloyat chegarasida peshvoz chiqdi. Akbar va peshvoz chiqqan mezbonlar Diosa degan qishloqqa yaqinlashganlarida, uning aholisi yov bosishdan qoʻrqib, togʻ tomonga qocha boshladi. Favjdor degan filini minib kelayotgan Akbar Bhari Maldan:
— Nechun bunday boʻldi? — deb soʻradi. — Biz yaxshi niyat bilan kelayotganimizni aytmagan edingizmi?
— Hazratim, aytgan edim! Biroq bu joylar Sambxal viloyatiga qarashli. Viloyat hokimi mirzo sharafiddin janoblari aholiga nisbatan juda shafqatsiz. Odamlar undan yurak oldirib qoʻyganlari uchun endi sizdan ham qochmoqdalar.
Akbar oʻng tomonida borayotgan Qilichxon Andijoniyga buyurdi:
— Sharafiddin mirzoga odam yuboring, zudlik bilan yetib kelsin.
Kechki payt mirzo Sharafiddin unga peshvoz chiqib, otidan sakrab tushdi-da, Akbar mingan filning oyogʻi tagiga choʻkkalab yukundi.
— Janob Sharafiddin mirzo, siz mahalliy aholini bizdan bezdirib qoʻyibsiz...
— Hazratim, mendan gunoh oʻtgan boʻlsa kechiring!
Akbar chap yonida otliq turgan Bhari Malga yuzlandi:
— Qaysi qarindoshingizni bu bek garovga olib, hibsda saqlamoqda?
— Akamning oʻgʻli Jay Mal bilan Raj Sinx degan nevaram hibs qilingan.
— Begunoh odamlarni garovda saqlashga kim buyruq berdi, taqsir?
Sharafiddin mirzo ota tomonidan mashhur Xoʻja Ahror avlodlariga borib taqalar, ona tomonidan esa temuriylarga qarindosh edi. Akbar davlatida temuriylar moʻtabarroq boʻlgani uchun Sharafiddin «xoʻja» unvonidan voz kechib, «mirzo» unvonini afzal koʻrgan edi. Lekin Akbar hozir «taqsir» deb kinoya qilish bilan undan goʻyo mirzo unvonini tortib oladigandek koʻrindi. Bundan qoʻrqib qaltiray boshlagan Sharafiddinxoʻja:
— Hazratim, mendan oʻtgan boʻlsa afvu etgaysiz!— dedi. — Yaxshi koʻrgan farzandlarini garovda tutsam, bu rajputlar isyon koʻtarolmagay, degan fikrda shu gapni qilganmen!
— Fikringiz xatodir, taqsir. Begunoh yigitlarni shu bugunoq hibsdan boʻshating, izzat-ikrom bilan uylariga joʻnating!
— Bosh ustiga, hazratim!
Sharafiddinxoʻja shosha-pisha orqasiga qaytdi va oʻsha kuni garovdagi ikki yigitni boʻshatibgina qolmay, har biriga bosh-oyoq sarupo kiydirib, bittadan otni anjomi bilan hadya qilib joʻnattirdi.
Akbar boʻlajak qalligʻi Jodha Bay yurtida mumkin qadar yaxshi xotira qoldirishga, adolatli va shafqatli boʻlishga harakat qildi.
Jodha Bay turadigan joylarga yaqinlashganlari sari Akbarning dilida nafis va goʻzal hislar kuchayib borar, ammo tashqi hayot unga bir-biridan dagʻal va xunuk muammolarni koʻndalang qilardi.
Sanganir atroflarida aholi koʻp, shuning uchun ov qiladigan jonivor kam. Podshohning aravalarga ortib kelingan chitalari va ularni qoʻlga oʻrgatgan chitabonlar oʻzlariga ish topolmay, aholiga tomosha boʻlib qoldilar.
Hindlar chitani yoʻlbarsdan ham xatarliroq yirtqich deb hisoblaydilar. Beli ingichka, dumi va tanasi uzun, butun terisi oq-sargʻish hol-hollardan iborat bu yirik qoplon nihoyatda chaqqon boʻladi, qattiq sakrasa, hatto, filning ustiga chiqa oladi. Eng chopqir kiyikni ham quvib yetadi. Goho oʻrmonda odamxoʻr chitalar ham uchrab turadi.
Shunday xatarli yirtqichni qoʻlga oʻrgatib, qafasda olib yurgan chitabonlarning dimogʻlari baland, oʻzlarini podshohning suygan ovchilari qilib koʻrsatib, doʻq-poʻpisalar ham qilishadi.
Bir joyda yaxshi kiyingan oʻrta yashar kishi temir qafasga yaqin kelib chitani tomosha qilar ekan, chitabon bu odamning oyogʻidagi chiroyli etikka xushtor boʻlib qoldi. Birdan qafasning ogʻzini ochdi-yu, chitaning boʻynidagi charm halqasidan tutib:
— Etikni yech! — dedi haligi odamga. — Yechmasang hozir chitani qoʻyib yuborurmen, seni tilka-pora qilgay.
Chitaning sargʻish koʻzlari olovlanib, oʻzi irillardi. Qoʻrqib ketgan bechora tomoshabin chiroyli etigini chitabonga yechib berdi.
Yaxshi kiyingan odam yalangoyoq yurishdan qiynalib tovoniga toshlar va tikanlar qadalib kelayotganda Akbar qarshisidan chiqib qoldi. Yalangoyoq kishi yigʻlab turib:
— Hazratim, adolat qiling! Arzimni tinglang! Hazratim! — deb murojaat qildi. Akbarning ishorasi bilan qoʻriqchilar yalangoyoq kishiga yoʻl berdilar. Akbar bugun ot mingan edi. U ot ustida turib yalang oyoq kishining arzini eshitdi-da:
— Qani, yuring, oʻsha chitabonni bizga koʻrsating!— dedi.
Chitabon tortib olgan etigini allaqachon oyogʻiga kiygan, eski etigi qafas oldida turar edi. Akbardan qoʻrqib, haligi odamning etigini darrov yechib bera boshladi. Boʻlajak qaynotasi Bhari Malning oldida qattiq xijolat chekayotgan Akbar:
— Bu chitabon bizning xizmatimizdagi barcha odamlar sha’niga dogʻ tushurmishdir! — dedi va chap tomonda turgan bekka murojaat qildi: — Janob Chigʻatoyxon, hukmimizni jarchilar Jaypur aholisiga e’lon qilsinlar! Maxsus farmon yozib, barcha viloyatlarga yubortiring, toki butun mamlakat ogoh boʻlsin. Bizning xizmatimizda yurib aholiga zulm oʻtkazadigan, zoʻravonlik bilan uning kiyim yoki buyumlarini tortib oladigan kimsalar shafqatsiz jazo olurlar! Mana bu chitabon maydonga olib chiqilsin, birovning etigini tortib olib kiygan oyogʻi kesib tashlansin!
Oʻsha kuni bu farmon xaloyiqning koʻzi oldida amalga oshirildi. Xalq Akbarni adolati va qat’iyati uchun maqtay boshladi.

* * *
Bu maqtovlar, albatta, Jodha Bayning qulogʻiga ham yetib bordi. Hozir hammaning tilida shu qizning nomi. Jodha Bayni bir koʻrishga, ikki ogʻiz soʻzini eshitishga mushtoq ixlosmandlari koʻpayib ketdi.
Lekin ota-onalari Jodha Bayni chet koʻzlardan yiroqda tutishar va nikoh toʻyiga tayyorlashar edi. Kuyov tomondan besh yuz odam kelgan, ular hammasi roja Bxari Malning qasriga sigʻmaydi. Akbar Sanganir degan koʻkalamzor, xushmanzara joyni oʻziga qarorgoh qilib tanladi. Mavkabning yuklarini va chodirlarini bir necha yuz tuyalar, fillar va xachirlar koʻtarib kelmoqda edi. Maxsus odamlar togʻ etaklaridagi koʻkalamzorga uch yuzta rang-barang chodir tikdilar. Ular orasida eng hashamatlilari Akbar uchun, uning onasi, enagalari va boshqa yaqinlari uchun oʻrnatildi. Boʻlajak kelin-kuyov uchun mehtarlar[31] ikki qavatli koʻshkni eslatadigan boloxonador chodir qurishdi. Bu chodirning oʻtov keragalariga oʻxshagan yigʻma yogʻochlari eng qattiq mahva daraxtidan yasalgan. Uning sinchga oʻxshagan yoʻgʻon xarilarini fillar koʻtarib kelib, xartumlari bilan tiklab beradilar. Ikki oshiyonli, zinapoyali binoning yogʻoch qovurgʻalari bir-biriga mahkam ulanib, yaxlit va mustahkam «quti»ga aylangandan soʻng, ustiga chodirning qalin va goʻzal pushtirang matosi tortildi.
Odam boʻyi keladigan va «damoma» deb ataladigan ulkan nogʻoralar chalindi, ularga qoʻsh karnaylar, qoʻsh surnaylar joʻr boʻldi-yu, toʻy shodiyonasi boshlandi. Reja boʻyicha toʻy bir hafta davom etishi, shu orada kelin tomon ham, kuyov tomon ham barcha orzu-havaslarini amalga oshirib ulgurishlari kerak edi. Havo ochiq, kunlar baxmalday mayin, ayni toʻy-tomoshalar oʻtkazadigan payt edi.
Hamida begim mana shunday baxmal mavsumda Sind viloyatining Pothur degan joyida chodirlar ichida Humoyun bilan oʻtkazgan unutilmas damlarini eslar, Akbar — oʻshandagi olovli muhabbatning mahsuli ekanini oʻylar, endi shu oʻgʻli sevib qolgan hind qizi ham tabiat bagʻriga oʻrnatilgan chodirda haqiqiy baxt topishini istardi.
Biroq kuyov-kelinning ikki dinga mansubligi va nikohni ikki joyda, ikki xil oʻqitish muammosi onani tashvishga solmoqda edi. Hindcha nikoh uqiydigan puraxitlar[32]qiz tomonda bor, ammo ikki dinni barobar koʻradigan sadr yoki shayx topish qiyin. Saroydagi shayxulislom Ansoriy yoki sadrlar suduri Abdunabi ikki dinli nikohga rozi boʻlishmadi. Ular, hatto, Qur’onu paygʻambarni tan oladigan shialar bilan kelisholmaydi-yu, kofir sanaladigan brahman va kohinlar bilan qanday til topishadi?
Hamida begim oʻylab-oʻylab, Salim otani chaqirishga qaror berdi. Saroyga bormasa, Sanganirga kelishi mumkin-ku. Sekri bu yerga uncha uzoq emas, otda bir kunlik yoʻl. Begim Salim otaga maktub yozib, Chigʻatoyxon Toshkandiydan berib yubordi.
«Taqsir, yoshlik paytimizda sizning otangiz ham Jamna boʻyida toʻy qilib, toʻngʻich oʻgʻlini hind qiziga uylantirmoqchi boʻlganini aytib bergan edingiz. Oʻshanda musulmon mutaassiblari ham, johil brahmanlar ham bunga qarshi chiqib, toʻyini buzganlari, otangizni zindonga tashlaganlari yodingizda bordir. Yillar oʻtib, zamonlar oʻzgardi. Oʻgʻlimiz Akbarshohga men kabi oq sut bergan hind enaga Rupa bibi hozir mening yonimda. Oʻshanda otangiz amalga oshirolmagan hind-musulmon toʻyini endi biz oʻtkazmoqchimiz. Shunga sizning ishtirokingiz va koʻmagingiz zarur boʻlib qoldi. Biz oʻrmon ichida, tabiat bagʻrida turibmiz. Bu yer — podshoh saroyi emas. Shuning uchun, albatta, tashrif buyurarsiz deb umid qilurmen.
Ixlosmandingiz Hamida bonu begim».
Bu maktubni olib joʻnagan Chigʻatoyxon uch kun bedarak ketdi. Toʻy oxirlab bormoqda. Ertaga kechasi nikoh oʻqitilishi kerak. Begim keyin bilsa, Salim ota otga minishni istamabdi. Chigʻatoyxon uning piyoda yurishiga moslanib, bir kunlik yoʻlni uch kunda zoʻrgʻa bosib oʻtibdi. U navkarini oldinroq yuborib, bu voqeadan Akbarni va begimni xabardor qildi. Salim otaning Dehlidagi Humoyun qabriga ham haj qilganda piyoda borganini Akbar onasidan eshitgan edi. Moʻysafidning hurmati uchun Akbar ham qarorgoh chetigacha piyoda borib, Salim otaga peshvoz chiqdi. Uni farzandlarcha ehtirom bilan kutib oldi-da, oldindan tayyorlab qoʻyilgan mehroblik chodirga olib kirdi. Salim otani toʻrga oʻtkazib, oʻzi pastroqqa choʻkka tushdi:
— Taqsir men sizning ta’rifingizni Sirhindda Abdulla Niyoziydan eshitgan edim.
— Ha, Abdulla Niyoziy Biana xalqini Islomshoh zulmiga qarshi koʻtargan juda jasoratli odam edi.
— U kishi sizning toʻgʻringizda ham xuddi shunday fikrda ekanlar. Keyin, hazrat, onam menga koʻp voqealarni aytib berdilar. Otamizga unutilmas yaxshiliklar qilgan ekansiz. Men sizni ma’naviy otamdek aziz bilurmen.
Soʻnggi soʻzlardan koʻzlari yaltirab ketgan Salim ota Akbarga:
— E, oʻgʻlim! — deb murojaat qildi. — Yaratganning oldida shoh-u darvesh — barchamiz barobar inson farzandimiz. Men ikki yil Arabistonda boʻldim, qancha xalqlarni koʻrdim. Hamma joyda ham inson— shu inson, bani bashar asli oʻzi bir. Qancha tojdorlarni koʻrdik. Sherxon nechogʻli qudratli, aqlli, nayrangni koʻp ishlatib, avlodlarini yomonlikka oʻrgatdi, oqibatda, bari xalqning qahriga uchrab yoʻq boʻlib ketdi. Bugun kelganimning sababi — sizdan umidim katta. Ota-bobolaringizning nek ishlarini davom etkizib, el-ulusning olqishini olgaysiz.
— Mutashakkirmen, taqsir.
Dasturxon yozilib, toʻy ziyofati yeyilgach, peshin namoziga tahorat oldilar. Namozga Salim ota oldinga turib imomlik qildi. Namozdan soʻng ota tashqariga chiqmoqchi boʻldi. Shunda Akbar unga shogird kabi xizmat qilib kovushini oyogʻi tagiga toʻgʻrilab, juftlab qoʻydi. Ammo Akbarning tengdoshi va koʻkaldoshi Adhamxon shayx Salimning yalangoyoq eshkakchilar orasidan chiqqan kambagʻal yigit boʻlganini Mohim bibidan eshitgan edi, shuning uchun cholni pisand qilmay, kinoya bilan tirjayib kuldi. Oʻzi bechorahol oiladan chiqqan bu yigit kambagʻal oʻtmishini eslatadigan odamlarni suymaydi. Adhamxon oliy tabaqaning eng boy aslzodalari qatorida shayxulislom Ansoriyga qoʻl berib, murid boʻlgan.
Akbar tirjaygan koʻkaldoshiga «haddingdan oshma!» degandek tikildi. Biroq Adhamxon tap tortmay koʻzini Akbarning koʻziga qadadi: «Shu isqirt cholga kavush toʻgʻrilab berib, bizni ham yerga urdingiz, axir biz sizga ta’zim qilib, yukunib yuribmiz!» demoqchi boʻldi. Akbar Adhamxonning naqadar taltayib, kalondimogʻ boʻlib borayotganini shunda baralla payqadi.
Kelinni olib kelish uchun borayotganlarida Adhamxon uning oʻng tomonida eng yaqin kuyov joʻrasi boʻlib bormoqchi boʻldi. Biroq Akbar oʻng yoniga ikkinchi koʻkaldoshi Azizni oldi. Adhamxon orqa qatorda qolib, qovogʻi birdan osilib ketdi.

* * *
Ulkan bir togʻ qoyasi ustiga qurilgan roja Bxari Malning qal’asida bir haftadan beri ma’yus kuylar yangraydi, qizlar davra boʻlib, tugʻilgan dargoh bilan xayrlashuv qiyinligi haqida ashula aytadilar. Azaliy udum shunday: kuyov tomonda naqoralar sevinch bilan «taka-tum» qiladi, karnaylar quvnab «ha-xu»laydi, chunki oilaga yangi bir odam — goʻzal kelin qoʻshiladi. Ammo qiz oʻstirgan ota-ona jigarporasini uzatadi. Qiz bu dargohdan yigʻlab chiqib ketmasa ota-onaning koʻngli joyiga tushmaydi. Shuning uchun qiz uzatadigan xonadonda toʻy kuni yurakni ezuvchi xayrlashuv kuylari chalinadi.
Biroq Akbar karnay-surnay chaldirib, oʻz odamlari bilan Bhari Malning qal’asiga kirib kelganda quvnoq toʻs-toʻpolon boshlandi. Hind odatiga binoan, Akbar qiz turadigan hovliga qilich taqib otliq kirib bordi. Uning yonida kuyov joʻralaridan tashqari, Rupa enaga ham bor. Hindcha rasm-rusmlarni Akbar va uning odamlariga Rupa enaga oʻrgatib turibdi.
Yasatilgan kelinchak bir toʻp dugonalari bilan gulshodalar koʻtarib, uydan Akbarga peshvoz chiqdilar. Qizlar yor-yorni eslatuvchi qoʻshiqni aytishib qoʻllaridagi gulshodalarni Akbar mingan otning boʻyniga osdilar. Hayron ismli bu ot xushboʻy gulshodalar va goʻzal qizlar orasida chindan ham taajjubga tushganday koʻzlarini katta-katta ochib turardi. Nihoyat, kelinni otning gulga koʻmilgan boʻyni ostidan olib oʻtdilar.
Bunday yuksak ehtiromdan soʻng kuyov otdan tushdi. Jodha Bay unga ta’zim bilan yaqinlashdi-yu, eng sara gullardan qilingan va «svayamvar»[33] deb ataladigan katta gulshodani Akbarning boʻyniga osdi. Shundan soʻng kelin-kuyov gulshodalardan tizim-tizim qilib yasalgan va maxsus mehrob oʻrnatilgan gulchodirga kirdilar. «Yoʻllari oq boʻlsin» degan niyatda gulchodirning chetiga un va guruch sepib qoʻyilgan. Mehrob qarshisida ikkita serbezak kursi turibdi. Kelin-kuyov shu kursilarga yonma-yon oʻtirdilar. Kelinning yonidan uning ota-onasi va boshqa yaqinlari joy olishdi. Kuyovning yoniga Rupa enaga va koʻkaldoshlari oʻltirishdi. Puroxit deb ataladigan hind mullalarining biri kelin tomonda, ikkinchisi kuyov tomonda turib, «mantr»lar deb ataladigan duolarini oʻqidilar.
Akbar nikoh paytida aytish kerak boʻlgan gaplarini Rupa enaga yordamida oʻrganib kelgan edi. Puroxit undan hindchalab:
— Rani Jodha Bayni nikohingizga olasizmi? — deb soʻradi.
Akbar ham hindchalab:
— Men muqaddas olov, osmon va yer guvohligida hind qizi rani Jodha Bayni chin dildan xohlab oʻz nikohimga olgaymen! — dedi.
Puroxit oʻsha savol bilan qizga murojaat qildi. Akbarning gapi Jodha Bayga ancha dalda bergan edi.
— Men, — deb soʻz boshladi qiz, — oliy tangrilar guvohligida muslim yigitning nikohiga oʻz xohishim bilan oʻtmoqdamen. Uning uyini oʻz uyim deb bilurmen. Barcha kelinlik xizmatlarini sidqidildan ado etgaymen.
Qoidaga binoan, bu soʻzlardan keyin puroxitlarning biri yigitning qoʻlidan, ikkinchisi qizning qoʻlidan oldi-da, ikki panjani birlashtirdi. Akbar qizning mayin qoʻlchasi taftini oʻz kaftida his qildi. Puroxitlar Akbarning yelkasidagi shohi foʻtaning uchini qizning egnidagi zarbof sarining uchiga sekin bogʻlab qoʻydilar.
Sal narida muqaddas olov yonib turibdi, xushboʻy hid beruvchi giyohlar tutatilmoqda. Qoʻllari chirmashgan, foʻta va sarilari bir-biriga bogʻlanan kelin-kuyovni puroxitlar olov atrofidan yetti marta aylantirib oʻtkazdilar. Bu aylanishlar bilan mehr-u oqibat, poklik, bolajonlik, ota-onaga ehtirom, sadoqat, odob kabi oilaviy hayotning yettita eng muhim talabiga rioya qilish majburiyatini oʻz zimmalariga oldilar.
Nikoh marosimining oxirida qizning otasi fotiha berishi kerak edi. Odatga binoan, Bhari Mal oʻzining va urugʻining nomini aytib soʻz boshladi.
— Men, roja Bhari Mal, oʻttiz oltita rajput qabilalari qatoriga kiradigan Kalvaha urugʻining boshligʻimen. Tarixdan ma’lumki, bizning eng qadimgi ajdodlarimiz ariylar boʻlgan. Ularni Hindistonga shimoldan, Movarounnahr-u Xuroson tomonlardan kelgan otashparastlar deb eshitganmen. Hazrat podsho, sizning ajdodlaringiz ham shimoldan kelganlar, qadim zamonda ular ham otashparast boʻlganlar. Aytmoqchimenki, bugun mana bu muqaddas olov guvohligida bizga kuyov boʻlayotganingiz tasodif emasdir. Ehtimol, taqdir taqozosi shunday boʻlgandirki, ming yillar oldin bir-birlaridan ajrashib, turli mamlakatlarga urugʻ kabi sochilib ketgan avlodlar endi sizlarning timsolingizda yana topishmoqdadirlar. Men oʻz qizimni sizga in’om qilurmen. Bilursizki, in’om qaytib olinmaydi. Qizim bu dargohga endi faqat mehmon boʻlib kelmogʻi mumkin!
Akbar kaftiga tafti urib turgan nafis qoʻlchani mehr va tashnalik bilan qisib qoʻydi.
Kelinni taxtiravonga oʻtqazib, karnay-surnay sadosi ostida qarorgohga olib qaytganlarida tun yarmidan oshgan, lekin hamma uygʻoq, mash’ala va gulxanlar yoqilgan edi. Ularning yorugʻida kelin-kuyovni Hamida begim va boshqa yaqinlari kutib olib, ulkan saroparda ichiga boshlab kirdilar.
Humoyun joriy qilgan an’ana boʻyicha, kelin-kuyov avval «Davlat uyi» deb ataladigan birinchi xonaga kirdilar. Bu yerda ularni vazir-u amirlar ta’zim bilan qarshi olib, muborakbod qildilar va qimmatbaho sovgʻalarini topshirdilar. Saroparda ichidagi ikkinchi muhtasham chodir «Saodat uyi» deb atalar edi. Bu uyda kuyov-kelinni yangi malla toʻn kiygan, oq salla oʻragan Salim ota kutib oldi va ikkovlarini qarshisiga oʻtqazib tilak aytdi.
— Ilohim baxtli boʻlinglar, oqibatli farzandlar koʻringlar, el-yurtning olqishini olib, uzoq yashanglar!
Musulmoncha nikoh ham oʻqilgandan soʻng kelin-kuyov saroparda toʻridagi ikki oshiyonli «murod uyiga» yoʻl oldilar. Akbar bu uyda qiz bilan yakkama-yakka qoladigan damlarni toliqib kutmoqda edi. Lekin odatga binoan, bu uyning birinchi qavatiga dasturxon yozilgan, yangalar kelin-kuyov uchun eng nodir taomlar tayyorlashgan edi.
Jodha Bay Akbar bilan bir dasturxondan ovqat yeyishga jur’at etmay, oʻzini chetga tortdi. Hind odobiga binoan, kelin-kuyovni oʻzidan beqiyos darajada yuqori qoʻyadi, xotin ham erni ilohiy bir yuksaklikda koʻradi. Shuning uchun kuyov bilan bir dasturxondan ovqat yeyish — kelinchak uchun odobsizlik sanaladi. Jodha Bay ham Akbar ovqat yeb boʻlguncha dasturxonga yaqin kelmoqchi emas, bir chetda odob saqlab turmoqchi edi. Akbar avval ham eshitgan bu odatlar erkak zotining obroʻsini afsonaviy bir yuksaklikka koʻtarishini, kelin oʻz kuyovini Xudo oʻrnida koʻrishini Jodha Bayning hozirgi odobida yurakdan his qildi-yu, qalligʻiga mehri toblanib shivirladi:
— Men sizning xonadoningizda hindcha odatlarga rioya qildim-ku. Endi siz bu yerda turkiy odat boʻyicha men bilan birga taom yeyishingiz kerak. Qani, oling.
Akbar bedana kabob solingan oltin laganni qalligʻiga yaqin surdi. Ammo Jodha Bay bolalikdan ongiga singgan odatni buza olmadi. Akbarning oldida ovqat chaynashdan uyaldi. Yangalar kelin-kuyovga asal qoʻshilgan choy keltirdilar. Akbar oʻzi ichgan asal choydan Jodha Bayga ham ozgina ichirdi.
Qiz ota-onasi bilan xayrlashganda qattiq yigʻlagan, hozir ham xomush koʻrinardi. Akbar hazil bilan uning koʻnglini yozmoqchi boʻldi:
— Rani Jodha Bay, saroyda shaxmat oʻynaganimiz yodingizdami?
— Ha.
— Oʻshanda siz mening farzinimni... yutib olgan edingiz-a?
Jodha Bay endi jilmaydi:
— Bekor qilgan ekanmen.
— Nechun?
— Qasos qaytdi. Mana, farzininiz oʻrniga siz meni yutib oldingiz.
Qizning shirin javobi Akbardagi baxt tuygʻusini yanada oshirib toshirganday boʻldi. U birdan qaynotasi aytgan soʻzlarni esladi: barcha bani bashar bitta Odam ato va Momo Havodan tarqagan boʻlsa, ming yillar avval, otashparastlik davrlarida, Jodha Bayning ariy bobolari bilan boburiylarning uzoq ajdodlari qoʻni-qoʻshni, quda-anda boʻlib yashaganlariga nega ishonish mumkin emas? Kelin-kuyovni olov atrofidan aylantirish odati turkiy xalqlarda ham bor-ku.
Nihoyat «murod uyi»ning xobgohida ikkovlari yolgʻiz qoldilar, Akbar sevgilisini ming yil sogʻinib kutgan yigitning qalb kuchi va ehtirosi bilan Jodha Bayni bagʻriga oldi. Ikki yosh dil bir-birining taftidan erib, qalblari daryoday tutashib oqa boshladi.

* * *
Hindlar orasida ming yillardan buyon axloq-odob nizomi hisoblanadigan va muqaddas sanalib ijro etiladigan Manu[34] qonunlari Jodha Bayning qon-qoniga kichikligidan singdirilgan edi. Uning e’tiqodi boʻyicha, ayol kishi umrida faqat bir marta er qilishi mumkin. Agar eri oʻlsa, bevaning boshqa erga tegishi mumkin emas. Beva yo erining jasadi bilan birga olovda yonib halok boʻlishi kerak yoki qolgan butun umrini eriga aza tutib, kuniga faqat bir mahalgina ovqat yeyishi, to oʻlguncha motam kiyimida xor, zabun ahvolda yashashi kerak. Manu hind ayoliga erining xayotini oʻz hayotidan ham ortiqroq e’zozlashni va uni oʻz tangrisi oʻrnida koʻrishni buyurgan. Faqat shu buyruqni soʻzsiz bajargan ayollargina hind tangrilari Braxma, Shiva, Vishnularning marhamatiga sazovor boʻlishiga Jodha Bay soʻzsiz ishonib oʻrgangan.
Ayollarga nisbatan shafqatsiz Manu hindlarning oliy tabaqasiga mansub erkaklarga toʻrttadan xotin olish huquqini bergan. Lekin badavlat hukmdorlar yuz, ikki yuztagacha xotin olsalar ham hind dini bunga qarshi chiqmas edi. Jodha Bayning otasi oʻn yettita xotin olgan, ular hammasi erlarini tangri oʻrnida e’zozlashga tirishar va haramda murosa bilan yashar edilar. Buni otasining uyida koʻrib oʻsgan Jodha Bay Akbarning boshqa xotinlari borligiga ham tez koʻnikdi. Jodha Bayning goʻzal jismi va qalbi kabi, uning axloq-odobi va erni bu qadar e’zozlashi ham Akbarni oʻziga mahliyo qildi. Kelinchak har kuni uch mahal ibodatdan oldin oyoqdan yuzgacha yaxshilab yuvinar va oliy tangrilari huzuriga goʻdakday pok boʻlib boradi. Hindistonning issiq iqlimida tahorat oʻrniga butun tanani uch mahal yuvib, poklash, gʻuslni albatta oyoqdan boshlash, oxirida yuzni yuvib, ogʻizni xushboʻy dori giyohlar qoʻshilgan suv bilan chayish odamni nechogʻli tetik va latif qilishini Akbar Jodha Bay orqali yaqindan bildi. Jodha Baydagi joziba uning goʻzal husnidangina emas, axloq va odobidan ham kelib chiqishini sezgan Akbar yosh xotinining imon-u e’tiqodini asrab-avaylashga harakat qilardi. Jodha Bay Sanganirga har kuni ibodatxonaga borardi, chunki u ilohiy deb ishongan hind tangrila-rining haykallari faqat ibodatxonaga qoʻyilar, ularga uyda sigʻinish mumkin emas. Shuning uchun Dehlining Puran qal’asidagi jajji bir bino Jodha Bay va uning hind kanizaklari uchun ibodatxona qilib berildi.
Shu sababli Jodha Bay bilan birga Akbar saroyiga brahman va puraxitlar ham kirib keldilar. Jodha Bay uchun ajratilgan ibodatgohda shular xoʻjayin boʻlib olib, Shiva, Durga va boshqa tangrilarning haykallarini oʻrnatdilar. Haramda Jodha Bay uchun ajratilgan xonalar ham Sanganirdan qizning sepi bilan kelgan xonaki ma’budalarning haykalchalari bilan toʻldi. Hind kelinchak uchun ochilgan soʻqmoqdan uning qarindoshlari ham saroyga kirib keldilar. Singlisini birinchi marta Dehliga, toʻyga olib kelib, Akbar bilan tanishtirgan Bhagvan Dasga amiri duhazori[35] degan katta mansab berildi. U oʻzining rajput yigitlaridan ikki ming otliqni Akbar xizmatiga olib keldi. Bu otliqlarning maoshini Akbar oʻz xazinasidan toʻlay boshladi. Bhagvan Dasning oʻn toʻqqiz yoshli devqomat oʻgʻli Man Sinxni Akbar xos mulozimlari qatoriga qoʻshdi.
Budparastlikdan balodan qoʻrqqanday hazar qiladigan taqvodor ulamo va sadrlar bundan qanchalik norozi boʻlishi Akbarga ma’lum edi. «Podshomiz kofirlarni erkalatib, boshimizga chiqarmoqda!» degan gaplar hali hozir ichkarilarda shivir-shivir nolish tarzida aytilayotgan boʻlsa ham, hufiyalar orqali Akbarga yetib kela boshladi. Shayxulislom Abdulla Ansoriy oʻziga qoʻl bergan Adham koʻkaldosh va Bahodirxonlar bilan ziyofatlarda birga boʻlardi. Ularga oxir zamon yaqinlashayotgani toʻgʻrisida tahlikali karo-matlar qilar:
— Ya’juz-ma’juz deganlari — saroyga yopirilib kirib kelayotgan mana shu majusiylardir! — derdi. — podshomiz qaynogʻasi Bhagvan Dasdan battar yana bir majusiy rojani saroyga olib kelibdir. Ashula aytadigan qiziqchi roja Birbal podshomizni oʻziga rom qilib olayotgan emish. Nahotki, bizning botir beklarimiz dinimizning pokligi uchun jon koyitmasalar? Musulmonobodni saqlab qoladigan mard gʻoziylar qani?
«Mana, men!» deb, yurak yutib maydonga chiqadigan va Akbar bilan olisha oladigan beklar saroyda deyarli yoʻq edi. Faqat Mohim enaganing davrida xoni a’zam unvonini olgan Adhamxon yoshlikda Akbar bilan «tepishib» katta boʻlgani uchun undan hayiqmas edi.
Ansoriy bilan Adhamxon Bayramxonga qarshi birga kurashgan edilar, uni Patanda yashiriqcha oʻldirish maslahatini birga qilgan edilar. Adhamxon oʻsha kezda Ansoriyning sirdosh muridiga aylangan edi. Ikkovi yolgʻiz qolganlarida Adhamxon piriga maqtanib ham qoʻyardi:
— Podshomiz hozir juda havo boylab ketdi. Ammo besh-olti yasharligimizda biz u bilan «Bayramxon» oʻynar edik. Bayramxon boʻlgisi kelgan bola oʻyin qoidasi boʻyicha shapati yeyishi kerak edi. Oʻshanda men Akbarning yuziga ayamay shapati urganmen. Koʻzlari yoshlanib ketsa ham «gʻing deyolmagan!
— Botirsiz! — deb Ansoriy Adhamxonni maqtab ketdi. — Hozir butun mamlakatda sizdan dadil, sizdan nufuzli amir yoʻq. Onangiz Mohim bibi saroyda malikalardan ham baland martabaga erishdilar. Imoni pok muslimlarning suyanan togʻi ona-bola ikkovingiz boʻlib qoldingiz. Bayramxon quvilganda men sizni uning oʻrniga vakili saltanat boʻlursiz deb umid qilgan edim.
Oʻzi ham buni juda istab yurgan Adhamxon armon qilib dedi:
— Nachora? Meni «yosh» deyishib, Munimxonni qoʻydilar.
— Ammo hali ham kech emas, janobi xoni a’zam. Siz yosh boʻlsangiz ham Munimxondan yuz chandon donoroqsiz. Muniomxon podshohni kofirlarning ixtiyoriga berib qoʻymoqda. Roja Birbal ham Munimxonning boʻshligi tufayli podshohning pinjiga kirib, musohib[36] boʻlib olibdir. Qoʻyib bersak, hademay bu roja «vakili saltanat» boʻlmogʻi mumkin.
Adhamxon bilan roja Birbal saroyda qattiq toʻqnashib qolgan. Ansoriy buni bilardi. U ataylab adhamxonning dil yarasiga tuz sepish uchun:
— Janobi xoni a’zam, roja Birbal saroyda haddidan oshib, sizday buyuk bekka ham til tekkizgani rostmi? — deb soʻradi.
Adhamxon bu noxush hodisani eslaganda yuzi birdan burishib:
— Saroyda emas, daryo boʻyida, — dedi.
Akbar, Adhamxon, Birbal va yana bir qancha mulozimlar Jamna boʻyida buzoqlar oʻtlab yurgan joydan piyoda sayr qilib oʻtayotganlarida, gap aylanib koʻkaldoshlarga keldi. Adhamxon oʻzining koʻkaldoshligidan ortiq darajada kerilib yurishini roja Birbal ham sezgan edi. Akbar undan:
— Sohib Birbal, sizning ham koʻkaldoshingiz boʻlganmi? — deb soʻradi.
— Boʻlgan, hazrat podsho.
— Kim?
— Hazratim, aytsam odobsizlik boʻlgʻay!..
Roja Birbalning qiziqchiliklarini yoqtiradigan Akbar:
— Aytavering, siz uchun odobsizlik sanalmagay! — deb uni qoʻymadi.
Roja birbal oʻtlab yurgan yuvosh bir buzoqni yetaklab keldi:
— Onamning suti yetmagani uchun bolaligimda sigir sogʻib berishgan. Shu sababli mening koʻkaldoshim — mana shu buzoq!
Akbar xaxolab kuldi. Lekin Adhamxon bu gapni oʻziga olib, «roja meni buzoqqa tenglashtirdi!» deb achchigʻi keldi. Ansoriy hozir uning oʻsha eski alamini yangilay boshladi:
— Roja majusiy boʻlgani uchun sigir-u buzoqni muqaddas bilur. Ammo siz-u biz uchun onaning oq suti nahotki... Shunday latifaga munosib koʻrilsa!
Adhamxon belidagi xanjarning sopini gʻazab bilan gʻijimlab:
— Tangri haqi, men bu rojadan qasd olmogʻim kerak! — dedi.
— Janobi xoni zamon, bittasini yoʻq qilsangiz, boshqalari qolur. Biz majusiylarning hammasini saroydan daf etmogʻimiz kerak.
— Qanday qilib, taqsir?
— Koʻp ishlarga Munimxonning boʻshligi sabab boʻlmoqda. Uni biratoʻla daf etadigan dono yoʻl topmogʻimiz lozim!
— Menga oʻsha dono yoʻlni koʻrsating-da, piyrim!
— Bu yoʻl — Munimxonni ketkazib, oʻrniga sizni vakili saltanat qilib koʻtarishdir.
Oʻzi ham shu yuksak lavozim orzusida yurgan Adhamxon suvga tashlangan baliqday yayrab:
— Minnatdormen, piyrim! — dedi. — Ammo podsho bunga koʻnmasachi?
— Koʻplashib harakat qilsak, podsho ham koʻngay. Axir siz uning birga oʻsgan eng qadrdon tengdoshisiz. Onanizga podshoning ishonchi baland. Paytini topib aytsinlar. Men ham barcha ulamolar nomidan sizni tavsiya etay. Oʻzingiz ham boʻsh kelmang, tarafdorlaringizni ishga soling.
— Dono maslahat berdingiz, piyrim! — deb Adhamxon engashdi-da, Ansoriyning etagini oʻpdi.
Shu maslahat boʻyicha Adhamxonni Munimxonning oʻrniga vakili saltanat qilib koʻtarish harakati boshlandi. Bu harakat Akbardan sir tutildi. Chunki shayx Ansoriy Adhamxonni Akbarning yangi siyosatiga va saroyda gʻayridinlarning koʻpayishiga qarshi gʻov qilib koʻtarmoqchi boʻlgani mutlaqo sezilmasligi kerak edi.
Dehli viloyatining hokimi Shahobiddin ham jiyani Adhamxon tomonga oʻtdi. Eng iflos fitnalarda qatnashib mansabdor boʻlgan Afzalbek — Muborizxon oʻz homiysi Adhamxonni vakili saltanat qilib koʻtarish uchun yana har qanday qotillikka tayyor edi. Chunki u Adhamxonning yuksalishiga yordam bersa, oʻzining martabasi yanada oshishiga, kelajakda biror viloyatning hokimi boʻlishiga ishonardi.
Mohim enaga hali ham Akbarga mehribon, uning hind enagasi Rupa bibini va yosh xotini Jodha Bayni qoʻlidan kelganicha e’zozlaydi. Shu bilan birga u yaxshi koʻrgan oʻgʻli Adhamxonning martabasi yanada oshishini va uning vakili saltanat boʻlishini istaydi. Mana shu istak enagani beixtiyor yashirin kurash girdobiga tortdi. Enaga oqibati yomon boʻlishini tasavvur etmasdan va Akbarning yangi siyosatiga qarshi borishni oʻylamasdan, «faqat oʻgʻlimni Munimxonning oʻrniga vakili saltanat qilsam bas, orzuim ushalgay» degan niyatda Maxdumul Muluk bilan til biriktirdi.
Saroyda katta nufuzga ega boʻlgan Mohim enaga bosh qoʻshgandan soʻng yashirin guruh katta kuchga aylandi. Adhamxon goho shirakayf boʻlib yurar, Munimxonga «jon kerak boʻlsa oʻrinni boʻshat!» degandek taxdidlar qilar edi. Yumshoq tabiat Munimxon Bayramxonday odamni mahv etgan bu guruhdan qoʻrqar, Mohim enaga bilan Adhamxonning qovogʻiga qarab turar edi. Xastalanib yuzi sargʻayib qolgan Munimxon axiyri Akbarning huzuriga kirib iltimos qildi:
— Hazratim, menga yengilroq ish bering, mayli vakili saltanatlikka Adhamxon oʻtsinlar! — dedi.
— Biroq, Adhamxon xoni a’zamlik unvonini ham koʻtarolmay hovliqib qolmoqda. Vakili saltanatlikni u eplay olmagay.
— Mohim enaga yordam bersalar, balki eplarlar?
— Sizga bu fikrni... enagam berdilarmi?
— Ha, u kishining niyatlari shu.
— Lekin shayx Ansoriy Adhamxonni mening yangi siyosatimga qarshi qayrab yuribdir. Bular rajputlarni saroydan quvmoqchilar. Nahotki enagam buni bilmasa?
— Enagangiz oʻgʻlining martabasi oshishini juda istaydir. Ona-da!
Akbar Munimxonning Mohim enaga va Adhamxon tazyiqiga bardosh bera olmasligini sezdi. Hech kimga bildirmay, Kobulga maxfiy maktub yubordi-yu, Shamsiddin atkani poytaxtga chaqirtirdi.
Bu orada janubiy viloyat boʻlgan Malvada Sherxon sur avlodlaridan boʻlgan Boʻz Bahodirga qarshi yurish boshlandi. Akbar Adhamxonga katta ishonch bildirgan boʻldi-da, oʻn ming qoʻshinga uni sarkarda qilib, Malvaga joʻnatdi.
— Boʻz Bahodir saroyida Rupmati degan mashhur xonanda qiz bor ekan, shuni Agraga tirik olib keling!— deb buyurdi.
Adhamxon Malvada yurganda Shamsiddin atka Kobuldan yetib keldi va Munimxonning oʻrniga vakili saltanat qilib tayin etildi. Shu orada Adhamxon ham Boʻz Bahodirni yengib, katta oʻljalar bilan Malvadan qaytdi.
Shamsiddin atka faqat Akbarning izmiga boʻysunar, Mohim enaga bilan Adhamxonni davlat ishlariga aralashtirmaslikka tirishardi. Akbar oʻzining qizil muhrini enagasidan qaytarib olib, Shamsiddin atkasiga bergan edi.
— Axir Adhamxon bolalikdan birga oʻsgan sodiq koʻkaldoshingiz-ku, hazratim! Vakili saltanat boʻlsa, siz uchun jonini bermas edimi?
Akbar Mohim enagani alohida ehtirom qilib:
— Ulugʻ ena, siz menga qanday yaxshiliklar qilganingizni hech vaqt unutmagaymen, — dedi. — Sizga doim farzanddek oqibat koʻrsatish harakatidamen.
— Rost, hazratim, menga qilgan oliy inoyatlaringiz uchun oq sutimdan mingdan ming rozimen!
— Rahmat sizga, ulugʻ ena! Adham koʻkaldoshimga ham yuksak xoni a’zam unvoni berildi, katta jogir ajratildi.
— Oʻgʻlim sizdan koʻrgan yaxshiliklarni unutsa koʻr boʻlgay! Men unga aytganmen!
— Men ham koʻp... ogohlantirdim. Lekin Adhamxon katta davlat-u martabadan hovliqib qoldi. Shayx Ansoriy meni «kufr yoʻliga kirdi» deb igʻvo qilayotganidan xabarim bor. Adhamxon esa unga qoʻl berib murid boʻldi, oʻsha shayxning qutqusiga uchib yuribdir.
Mohim enganing oʻzi ham shayx Ansoriyning guruhiga qoʻshilib, oʻgʻlini vakili saltanat qilmoqchi ekanidan nahotki Akbar xabar topgan boʻlsa? Bu odam yer tagida ilon qimirlasa bilar ekan-da! Lekin Mohim enaga sir bermaslikka tirishdi:
— Hazratim, yomon odamlarning gapiga ishonmang! Adhamxon siz chizgan chiziqdan chiqmagan! Siz uni Malvaga urushga yubordingiz. Sizga qarshi bosh koʻtargan Boʻz Bahodirni yengib keldi! Shu bilan Adhamxon oʻz sadoqatini yana bir bor isbot qilmadimi?
Akbar bosh chayqadi:
— Afsuski, Adhamxon Malvada oʻrinsiz zoʻravonliklar qilib, biz topshirgan nozik ishlarni buzib qoʻydi. Rupmati degan malvalik xonanda qizning ta’rifini siz ham eshitgan boʻlsangiz kerak. El-ulus orasida naql tarqalganki, Rupmati qoʻshiq aytganda, osmondagi oy ham, quyosh ham unga mahliyo boʻlib toʻxtab qolur. Biz Adhamxonga buyurgan edikki, Rupmatini yaxshi muomala bilan oʻzingizga el qilib, poytaxtga boshlab keling, uning san’atidan biz ham bahramand boʻlaylik. Biroq Adhamxon Rupmatini asir olib, qoʻpol zoʻravonliklar qilmishdir. El suygan goʻzal xonanda bu zoʻravonlikka qarshi zahar ichibdi-yu, oʻzini oʻzi oʻldiribdir. El-ulus bu oʻlimni Adhamxon bilan bizdan koʻrib, qattiq norozilik bildirmishdir.
— Ammo qizning oʻzi Boʻz Bahodira ma’shuqa ekan. Unga sadoqat saqlab «javhar» odati boʻyicha oʻzini oʻldirgan boʻlsa, buning uchun Adhamxon ayb-dormi?
— Men Malvaga oʻzim borib, hammasini taftish qilib keldim. Adhamxon boshqa malvaliklarga ham zulm oʻtkazmishdir. Jabr-u zulmga qarshi gʻalayon boshlangan ekan. Adhamxonni darhol Malvadan joʻnatib yuborib, toʻpolonni zoʻrgʻa tinchitdik. Uning oʻrniga Pirmuhammad atkani hokim tayinlab kelgan edim, yana falokat yuz beribdi. Atkamiz yogʻiylarni quvib borib, daryodan oʻtayotganda suvga gʻarq boʻlib ketibdir. Axiyri Abdullaxon oʻzbekni Malvaga hokim tayinlab joʻnatdik... Adhamxon boshda yaxshi ish tut-ganda, shuncha halokatlar yuz bermasligi mumkin edi.
— Beayb — parvardigor, deydilar, hazratim, Adhamxondan oʻtgan joyi ham bordir. Axir hali u yosh, tajribasi oz.
— Shuning uchun koʻpni koʻrgan tajribali Shamsiddin atka bizga vakil boʻlgani ma’qul-da!
— Lekin koʻkaldoshingiz juda oʻksinib yuribdir. Uning koʻnglini qanday koʻtarishimni bilmaymen.
— Koʻkaldoshim sal kamtar boʻlmogʻi kerak, ulugʻ ena! Men oʻzim Adhamxon bilan soʻzlashgaymen. Siz bu ishlar tufayli koʻp koyinmang. Davlat ishi shafqatsizdir. Siz esa mushfiq onasiz. Amal talashishlardan uzoqroq yurganingiz ma’qul. Shuncha mashaqqatlar bilan farzand oʻstirdingiz, kelinlar tushirdingiz. Endi uyda oʻltirib shularning rohatini koʻring. Uyda zeriksangiz, oʻzingiz ochgan qizlar madrasasiga boring. Oʻqishni istaydigan qizlar koʻp emish, eski bino kichiklik qilsa, balki hovli toʻrida yangi bino qurdirgaymiz. Mening onam ham maqbara qurilishi bilan ovunib, davlat tashvishlarini unutdi. Onalarimiz endi faqat savob ishlarni qilsinlar, bezovta, notinch davlat yukini biz Shamsiddin atka bilan koʻtaraylik.
Akbar mayin gaplar bilan enagasini davlat ishlaridan chetlatayotganini sezgan Mohim bibi kuyunib yana koʻziga yosh oldi:
— Mayli, biz endi... keraksiz boʻlib... chetga chiqaylik... Lekin Adhamxon... shuncha yillik qadrdoningiz.
— Adhamxonga mening qilcha ham kuduratim yoʻq. Faqat uning oʻzi amalparastlik koʻchasidan chiqmogʻi kerak. Bu koʻcha ne-ne odamlarni adashtirib, mahv qilib yuborganini oʻzingiz bilursiz.
— Uni bu koʻchaga sudragan yomon odamlar bor, hazratim. Adhamni oʻshalarning dastidan faqat siz qutqarmogʻingiz mumkin!
— Xoʻp, siz uchun men uni yomonlar dastidan yulib olishga urinib koʻray. Ammo siz ham Adhamxonga ayting, oʻzi ulardan qutulishga intilmasa, chetdan ming odam uringanda ham qutqarolmagay. Men buni rahmatli amakim Komron mirozoning taqdirida koʻrganmen.
Mohim enaga Akbarning bu gaplarini oʻgʻliga oʻsha kuniyoq yetkazdi. Biroq endi Adhamxon oʻzining Muborizxon kabi sirdoshlari bilan orani uzolmaydigan darajaga yetgan, ularni bir-birlariga mahkam bogʻlab turgan avvalgi jinoyatlari ham bor edi.
Adhamxonning uch ming kishilik bek-u navkarlari orasida Afzalbekni eslatadigan odam borligini Akbar bir yil burun eshitgan, biroq taftish qilib koʻrish uchun haligacha fursati boʻlmagan edi. Endi Adhamxonni yomon odamlar dastidan qutqarishni Mohim enaga ham iltimos qilgandan soʻng, Akbar Shamsiddin atkani oʻz huzuriga chaqirtirdi-da:
— Siz otam bor paytda xizmat qilgan sipohilarni yaxshi bilursiz, — dedi. — Adhamning mansabdor sipohilarini bir-bir taftishdan oʻtkazing. Ularning orasida xoin Afzalbek boshqa nom bilan yurgan boʻlishi mumkin.
Shamsiddin atka Afzalbekni Kobulda, Komron mirzo xizmatida koʻrgan edi. Adhamxon bilan Akbar u paytda ikki-uch yashar bola boʻlganligi sababli uni unutib yuborgan edilar. Shamsiddin atka Adhamxonning mansabdor sipohilarini saroyga bitta-bitta chaqirib suhbatlashganda Muborizxonning ovozi va koʻzlari unga birdan Afzalbekni eslatdi. Bunday gʻalamislarga shafqat qilmaydigan Shamsiddin atka Afzalbekni ming qiynoqlarga solib tergov qildirdi. Humoyunga va Nizomga qilgan xiyonatlaridan tortib, Bayramxona aygʻoqchi boʻlgani va Akbarning ustidan chaqimchilik qilganlarigacha, undan soʻng Adhamxonga sotilib, Patanda Bayramxonning boshiga yetganigacha hammasini bir-bir boʻyniga qoʻydi. Tergovchi uning jinoyatlarini qogʻozga yozib, oʻziga imzo chektirdi. Shamsiddin atka kechki payt Akbarning xonayi xosiga tergov qogʻozini olib kirib oʻqib berdi.
Bitta odamning yigirma besh yil davomida shuncha yovuzliklar qilishga ulgurganidan aqli tang qolgan Akbar jallodni chaqirdi-yu, gʻazab bilan buyurdi:
— Bu ablahning chaqimchilik qilgan tili, xoinlik qilgan iliklari, Bayramxonni oʻlimga boshlab borgan oyoqlari bir-bir kesilsin, undan soʻng butun vujudi xaloyiqning koʻzi oldida parchalab tashlansin! Bu hukm butun poytaxtga, barcha viloyatlarga e’lon qilinsin, toki boshqa yovuzlar ham umrlari qanday tugashini bilib qoʻysinlar!
Jallod bu hukmni ertaga jazo maydonida amalga oshirish uchun tayyorlik koʻrgani ketdi. Akbar oʻzini sal bosib olguncha, Shamsiddin atka sukut qilib turdi. Soʻng unga tergov qogʻozining Adhamga oid joyini koʻrsatdi.
— Shunday xoinni vositachi qilib, Bayramxonni yashiriqcha oʻldirtirgan odamlardan biri — Adhamxon ekan. Uni ne qilaylik?
Akbar yaqindagina yigʻlab kelgan Mohim enagani esladi. Aqli bovar qilmay:
— Nahotki koʻkaldoshim shunchalik yomon jinoyat qilgan boʻlsa?! — dedi. — Ehtimol, bu gʻalamis Afzalbek endi Adhamni bizga sotmoqchidir?
— Sotqin boʻlgach, sotishi aniq. Ammo uning dalili bor: Bayramxonni oʻldirishda qilgan «xolis» xizmati uchun Afzalbek mansabdor boʻlgan, Adhamxon onasi orqali harakat qilib, unga jogir berdirgan.
— Oʻsha jogir ham mening ruxsatim bilan berilgan. Nahotki men shu qadar aldangan boʻlsam?! Bolaligimizda Adhamxon, Aziz — uchalamiz doim xonboboga havas qilar edik... Bayramxon boʻlgimiz kelar edi. Shunaqa oʻyinimiz ham bor edi. Nahotki oʻsha Adhamxon hajga ketayotgan qurolsiz Bayramxonni xoinlarcha oʻldirishga bosh qoʻshgan boʻlsa?!
— Hazratim, siz muncha otashin boʻlmang. Hayotda nelar uchramas! Oʻgʻlim Aziz menga aytib bergan edi. Oʻsha oʻyinlar paytida ham Adhamxon koʻp gʻirromlik qilar ekan, rostmi?
— Rost! Nachora! Adhamxonni shu bugun kechasi chaqirtirib, Afzalbek bilan yuzlashtiring. Agar jinoyati rost chiqsa, Adhamxonni ham hibsga oling. Qanday jazo berishni keyin oʻylab koʻrgaymiz.
Shamsiddin atka oʻz qabulxonasiga chiqqanda qorongʻi tushib qolgan va qandillardagi shamlar yoqilgan edi. U shu kecha jinoyatchilarni yuzlashtirib ulgurishi kerak, chunki ertaga Afzalbekni jallod parcha-parcha qilib tashlaydi. Shamsiddin atka Adhamxonni podshoning farmoyishi boʻyicha zudlik bilan saroyga yetkazib kelish uchun uyiga maxsus odam yubordi.
Vakillik lavozimi Shamsiddin atkaga berilganidan buyon Adhamxonning atkani koʻrarga koʻzi yoʻq. Shuning ustiga sirdosh beki Muborizxonni atka hibs qildi-yu, Adhamxonning dilidagi adovat yana bir darajada oshdi. Saroyning erkasi boʻlib oʻrgangan Adhamxon endi shu atkaning harakatlari bilan nazardan qolayotganini sezgani sari alami oshib, undan qasd olishni koʻngliga tugib yurardi.
Bugun xuftonda Shamsiddin atka uni tergovga chaqirganda Adhamxon ulfatlari bilan mahva gulidan qilingan aroqni ichib kayf boʻlib oʻltirgan edi.
— Zudlik bilan borish kerak boʻlsa, qani Xushamxon birga yur, — deb kallakesar yigitini imladi.
Ular ichki xonada toʻnlarining tagidan xanjar taqib olishdi. Adhamxon yigitiga tushuntirdi:
— Agar atka meni ham Muborizxonga oʻxshatib tuttirmoqchi boʻlsa, oʻzining jazosini bergaymiz!
Xushamxon tushungan ma’noda bosh irgʻadi. Keyin ikkovi ham toʻnlarining ustidan odatdagiday qilichlarini taqib olishdi.
Vakilning qabulxonasiga kiraverishda bu qilichlarni yechib olib qolishdi. Qabulxonada oʻltirgan tergovchi Muborizxonning boʻyniga olib qoʻl qoʻygan jinoyatlarini oʻqib eshittirar ekan, Adhamxon dahshatga keldi, Bayramxonni maxfiy qatl ettirishda uning ham ishtioki borligi tilga olinganda:
— Boʻhton! — deb baqirdi. — Buni oʻzlaring toʻqib chiqargansenlar!
Shu payt toʻrdagi eshik ochildi-yu, Shamsiddin atka kirib keldi:
— Janobi Adhamxon, hozir biz sizni Afzalbek Muborizxon bilan yuzlashtirgaymiz. Boʻhton boʻlsa isbot eting.
Siri fosh boʻlishi muqarrarligini payqagan shirakayf Adhamxon:
— Men u sotqinning yuzini koʻrgim yoʻq! — dedi. Ayni paytda Shamsiddin atkaga qarshi dilida toʻplangan barcha keklar, adovatlar birdan junbishga keldi. Kayfi boʻlgani uchun oʻzini tiyolmay baqirdi: — Sen meni ham hibs qilmoqchisen! Vakil boʻlganing ozmi?! Endi men oʻrningni olib qoʻyishimdan qoʻrqib boshimga yetmoqchimisen?!
Oʻgʻli tengi yigitning «sen-senlab» aytgan haqoratomuz gaplari Shamsiddin atkaning ham achchigʻini keltirdi:
— Sen «koʻkaldoshmen» deb hovliqib ketding! Saroyga kayf bilan kelibsen! Bu ketishda oʻz boshingga oʻzing yetgaysen!
— Yoʻq, ungacha sening boshing ketgay! — Adham orqaroqda turgan Xushamxonga oʻgirilib:
— Ur! — dedi-da, oʻzi toʻn tagidan taqilgan xanjarni sugʻurdi. Ularni qurolsiz deb oʻylab bexavotir turgan Shamsiddin atka belidagi qilichini olishga ulgurmay Xushamxon uning boʻyniga xanjar urdi. Atkaning boʻynidan qon otilib eshik tomonga qochganda Adhamxon ketidan yetib borib, biqiniga tigʻ sanchdi. Bu orada tergovchi chaqirgan soqchilar Xushamxonni urib yiqitdilar. Ammo Adhamxon yuqori qavatlarga qochib chiqib ketdi.
Soqchilar uni uchinchi qavatdagi haramning eshigigacha quvib bordilar. Adhamxon bichilgan xabash qorovulning hayhaylashiga qaramay, Akbar uxlab yotgan xobgohning yoʻlagiga qochib kirdi. Haramga kirishga xaqqi yoʻq soqchilar tashqarida qoldilar.
Qotillik qilib, aql-xushini yoʻqotgan Adhamxon gʻayrishuuriy bir tarzda Akbardan panoh istab, taqiqlangan haramga kirdi-yu, bir joyda toʻxtab turolmay, yoʻlak oxiridagi ayvonga oʻtib ketdi.
Haramning ichma-ich xonalari toʻrida Jodha Bay bilan uxlab yotgan Akbar pastda koʻtarilgan toʻpolondan choʻchib uygʻongan edi. Yoʻlakda ham shovqin eshitilgach, sapchib turib, apil-tapil kiyindi-da, xobgohdan yoʻlakka chiqdi. Rang-quti oʻchgan Rafiq mahram qanday falokat yuz berganini shosha-pisha aytib berdi. Akbar bundan bir necha soatgina oldin tirik yurgan atkasining oʻldirilganiga ishongisi kelmadi. Uning jasadi pastda yotganini eshitib, zinapoyadan pastga yugurdi.
Pastdagi qabulxonaning eshigi boʻsagʻasida Shamsiddin atka uzala tushib yotibdi. Akbar uning boshini qoʻliga koʻtarib:
— Atka! Atkajon! — deb chaqirdi. Tanasi hali sovib ulgurmagan, ammo joni yoʻq. Humoyunni, Akbarning oʻzini necha oʻlimlardan olib qolgan bu mard, dovyurak odam qoʻrqib oldin musht koʻtargan nomardlar dastidan halok boʻlgani Akbarga shunday ta’sir qildiki, atkasining yuziga yuzini bosib yigʻlab yubordi. Soʻng birdan Adhamni esladi-yu, qalbida intiqom tuygʻusi uygʻondi: — Shunday odamni oʻldirgan Adham!.. Qani u qonxoʻr?
— Uchinchi qavatda... Soqchilardan qochib haramga kirib ketdi!
Akbar xobgohdagi Jodha Bayni esladi. Yosh kelinchak qotilni koʻrib qoʻrqsa!.. Akbar endi yuqoriga qarab yugurdi. Devqomat ikki soqchi va Rafiq mahram Akbarni himoya qilish uchun uning ketidan haram yoʻlagiga chopib kirdilar. Adham ayvonda pusib turar edi. Qonlil xanjari hali ham qoʻlida. Ayvonga tushib turgan oy yorugʻida koʻzlari quturgan yirtqichnikiday chaqnab koʻrindi. Qurolsiz Akbar hansirab unga yaqinlashar ekan:
— Ne qilib qoʻyding, ablah?! — dedi.
— Alam oʻtkazdi, qasdimni oldim! — xirillab dedi Adham. U oʻzini haq qilib koʻrsatmoqchi boʻlayotgani Akbarning gʻazabini yana bir daraja oshirdi.
— Bayramxonni oʻldirganing ozmidi?! — deb koʻkaldoshining yuziga tarsaki urdi. Adham telbalarcha baqirib:
— Bas! Seni ham oʻldirgaymen! — dedi-yu, xanjarini koʻtardi. Odam oʻldirib quturib ketgan Adhamga endi bari bir edi. U Akbarning koʻkragiga xanjar sanchmoqchi boʻlganda, oʻng tomondagi soqchi biladigan mahkam tutib oldi. Ayni vaqtda, Akbar uning qulogʻi aralash boʻyniga shunday kuch bilan musht urdiki, Adhamxon gandiraklab yiqila boshladi-yu, oʻzidan oldin xanjari yerga «shaq» etib tushdi.
— Bogʻlang bu iblisni! — buyurdi Akbar soqchilariga. Musht zarbidan boʻshashib qolgan Adham qoʻli bogʻlanishiga qarshilik qilolmadi. Soqchilar uni hibsga olib ketmoqchi edilar. Lekin gʻazabdan rangi oʻchib, Adhamning koʻkaldoshligini unutgan Akbar.
— Uloqtiring buni pastga! — deb qichqirdi.
Shu payt Kobulda Akbar uch yasharligida boshi ustidan uchib oʻtgan toʻp oʻqining vahshati borligini qaytadan quyunday chulgʻadi. Ular uchinchi qavatda turgan edilar, hovliga tosh toʻshalgan edi. Ayvondan uloqtirilgan odam toshga urilib oʻlishi aniq. Shuni bilgan qoʻriqchilar bir lahza ikkilandilar. Lekin gʻazabi avjiga chiqqanda oʻzini bilmay qoladigan Akbar yana baqirdi:
— Uloqtiring!
Akbar qattiq gʻazablanganda vajohati oʻzgarib, qanchalik qoʻrqinchli boʻlib ketishini yigitlari endi koʻrdilar. Ular qoʻli bogʻloqlik Adhamni shosha-pisha ayvondan pastga uloqtirdilar. Adham uchinchi qavatdan qulab tushayotganda jon achchigʻi bilan baqirdi. Hovliga toʻshalgan yassi toshlarga boshi bilan qarsillab urilganda baqiriq birdan uzildi-yu, ovozi abadiy tindi.
Lekin Shamsidin atkaning uyidan eshitila boshlagan dod-faryod tuni bilan bosilmadi. Boʻgʻiq va achchiq yigʻi tovushi Mohim enaganing uyini ham toʻldirdi.
Shamsiddin atkaning xotini Jajji enaga, oʻgʻli Aziz koʻka va boshqa yaqinlari Adhamxonni qargʻab yigʻlaydi. Ammo Mohim enaganing butun dard-u alami ichida. Uyidan tashqariga chiqadigan ahvoli yoʻq, oʻttiz-qirq yillik qadrdonlarining koʻziga koʻri-nishga yuzi chidamaydi. Oʻgʻli shuncha jinoyati ustiga Akbarga ham xanjar oʻqtalgani enaganing musibati ustiga qoʻshilgan yana bir ogʻir malomat boʻldi. Adhamxonni tobutga solib uydan olib chiqayotganlarida Mohim enaga shunday oʻrtanib yigʻladiki, oyoqqa turolmay, koʻngli ozib yiqildi. Uni behush ahvolda uyga koʻtarib kirib, toʻshakka yotqizdilar.
Hushiga kelganda koʻzini ochsa, tepasida Akbar turibdi. Rangi oʻchgan, lablari pirpiraydi:
— Ulugʻ ena!.. Ne qilay? Ayting! Mening ham ilkim qon! Gunohim katta!
— Hibs qildirsangiz boʻlar edi-ku...
— Hibs qildirishga ulgurolmadim!.. Sizning oldingizdagi gunohimni endi ne tavr yuvay? Ayting!
Mohim enaganing koʻzlarida yosh gʻiltilladi.
— E, voh! Bu dunyo oʻzi bevafo, nopok... Hammaga qorasi tegarkan... Bergan oq sutim ham bulgʻanib qora boʻldi!.. Adham, jigarporam!.. Ming marta aytdim... Quloq solmadi... Ey, xudo!.. Odam nechuk bunday yaratilgan?
Adhamni oʻtga itarib, oʻzi chetda turgan yovuz odamlar bor, ulugʻ ena! Yoshlik qilib payqamay yurgan ekanmiz, zamon, muhit men suyangan togʻlarni oʻzimning ilkim bilan qulatish harakatida ekan. minba’d bu iblis muhit bilan boshqacha olishgaymen! Menga sizning madadingiz kerak, ulugʻ ena! Ta-biblarni yuboray, davolanib, tezroq oyoqqa turing!..
Biroq tabiblarning davosi kor qilmadi. Mohim enaga toʻshakdan qaytib turolmay, oʻgʻlining qirqi arafasida jon berdi.
Akbar farzanddek uning tobutini koʻtarishdi. Mohim enagani Dehlining mashhur Kutb minori yoniga izzat-ikrom bilan dafn etdilar.

Sekri: Balogardon
Sabzarang toʻtiqushlar daraxtdan daraxtga chugʻurlab uchib oʻtadi. Qorni oq, usti qoʻngʻir maymunlar shoxlarga osilib oʻynaydi. Boʻliq oʻt-oʻlanlarni qimirlatib, chipor ilon oʻrmalab oʻtadi. Qayerdandir uzoqdan ovchilar chalgan nafir[37] tovushi va filning na’ra tortgani eshitiladi.
Oʻrmon ichi sersoya, salqin. Kesib ketilgan daraxtlardan birining kundasida Akbar oʻyga choʻmib yolgʻiz oʻltiribdi. Hozir hech kimni koʻrgisi, hech kim bilan gaplashgisi kelmaydi. Suyangan odamlari birin-ketin halok boʻlgandan beri ming otliq aravaning butun ogʻirligi uning zimmasiga tushgan, saroyning ogʻir muhitida eng yaxshi hislari soʻnayotganday, dilini qandaydir karaxtlik chulgʻab olayotganday tuyuladi. Bugun u Sekri oʻrmonlariga ovga chiqqan edi. Lekin ov qilgisi ham kelmadi, soqchilarni adashtirib mana shu kimsasiz joyni topib panaladi.
U hozir oʻrmondagi biron jonivorni oʻldirishdan koʻra qalbidagi yaxshi hislarni tiriltirishga koʻproq ehtiyoj sezadi. Lekin soatlar oʻtadi, vujudidagi karaxtlik va ruhidagi soʻniklik hech tarqamaydi. Bir payt orqa tomondagi soʻqmoqdan kimdir oʻtlarni shitirlatib ohista yurib kelayotganini eshitdi. «Shu yerda ham tinch qoʻyishmaydi-ya», deganday norozi boʻlib orqaga oʻgirildi. Oq rido kiygan nuroniy moʻysafid hassasiga suyanib soʻqmoqdan unga qarab kelmoqda edi. Akbar Salim otani tanidi-yu, beixtiyor oʻrnidan turdi.
Sanganirdagi nikohdan beri Akbar uni koʻrmagan, lekin uning suhbatini olishga ishtiyoqmand paytlari boʻlgan edi. Shuning uchun Akbar unga peshvoz chiqdi. Salim ota koʻrishayotib:
— Biz tomonlarga xush kelibsiz! — dedi.
— Uyingiz shu yerdami, Salim ota?
— Ha, oʻrmon chetida kulbam bor... Hazrat onangiz sizni «bormoqchi» degan edilar. Yetti yildan beri muntazirmen.
— Nechun yetti yil?
— Jaypurdagi toʻyga yetti yil boʻldi-ku.
Akbar vaqtning tez oʻtganidan taajjublandi. Kechagiday yodida turibdi: Sanganirda Salim ota nikoh oʻqigani uchun Akbar unga ikki yuz ming ru-piy in’om berdi. Chunki podsholarning nikohi uchun katta in’om berish azaliy odat edi. Humoyun Hamida bonuga uylanganda, quvgʻinda yurganiga qaramay, Abdulbaqo degan odamga nikoh oʻqigani uchun ikki yuz ming rupiy berganini Akbar onasidan eshitgan edi. Lekin Salim ota bu in’omni qabul qilmadi:
— Boylik imonni buzgay. Mening ustozi kalonim Farididdin Cheshtiga Eltutmish degan podsho toʻrtta qishloqni oʻn ikki ming bigh[38] yeri bilan in’om qilganda uzr soʻrab olmagan ekanlar. Podsholar davlat xarajatlari uchun mablagʻ yigʻib, xazina saqlashlari, albatta, joiz. Ammo umrini haq yoʻliga bagʻishlaydigan soʻfiylar boylig-u martaba tamaida boʻlmasligi kerak. Olov oʻtinni qanday tez yeb bitirsa, tama-yu boylik soʻfiyning imonini shunday yeb bitirgay... ma’zur tuting, men ikki yuz ming rupiyni ololmagaymen.
— Ehtimol, bu in’omni beva-bechoralarga xayr-u ehson qilib tarqatursiz? — soʻradi Akbar.
— Hazratim, agar beva-bechoralar xursand boʻlsin desangiz, ularni adolatsiz soliqlardan ozod qiling.
— Qaysi soliq adolatsiz ekan, Salim ota?
— Jizya musulmonlardan olinmaydir. Uni faqat gʻayridinlar toʻlashga majbur. Siz hind qiziga uylandingiz, uning imon-u e’tiqodini ehtirom etmoqdasiz. Buning uchun sizga ming tashakkur. Ammo sizning qaynatangiz Bhari Mal, boshqa hind qarindoshlaringiz kabi jizya soligʻini toʻlashga majbur. Bu — adolatdanmi?
— Axir jizya — shariatda bor emish-ku?
— E, shariatda yoʻl koʻp! Uni istagan tomonga burib manfaat koʻuvchi tamagir ruhoniylar bor. Hindistonda toʻqqiz asrdan beri oʻnlab musulmon podsholari oʻtgan, lekin birortasi shu adolatsiz soliqni bekor qilishga jur’at etmagan. Umidim borki, endi shunga siz jur’at etursiz! Faqir-u bechoralarga qilgan xayr-u ehsoniniz ham, menga bergan ulugʻ in’omingiz ham shu boʻlgʻay!
Akbar oʻshanda bu soʻzlarga javob topolmay lol boʻlib qolgan, Salim ota esa ikki yuz ming rupiy in’omni olmasdan, dasturxondan faqat ikkita non olib beliga tukkan va Sekriga piyoda qaytib ketgan edi.
Muslim-u hindni bir-biriga qarshi qoʻymasdan oliq-soliq bobida ularni barobar koʻrishni Akbarning oʻzi ham juda istardi. Akbar tajriba uchun jizyani bir yilga bekor qildi. Shunda din peshvolari Ganga boʻyida hokimlik qiladigan Aliqulixon va Bahodirxonlarni Akbarga qarshi qoʻzgʻatdilar. Jizyadan katta daromad oladigan bu beklar Akbarni «dindan chiqqan dahriy!» deb e’lon qildilar. Xutbani Akbarning Kobuldagi inisi Muhammad Hakim nomiga oʻqita boshladilar.
Panjobdagi mutaassisblar ham Aliqulixonga qoʻshilib, Akbarning itoatidan chiqish xavfi tugʻildi. Shundan soʻng Akbar jizyani qayta tiklashga majbur boʻldi. Aliqulixon bari bir uning hokimiyatini tan olmadi, Ganga boʻyida Akbarga qarshi qilich koʻtarib jangga chiqdi. Bu jangda uning oʻzi ham, inisi Bahodirxon ham halok boʻldilar.
Akbar buning hammasini Salim otaga aytib berdi-da:
— Soliq bobidagi islohot bizni ikki oʻt orasida qoldirdi! — dedi. — Amir-u beklar isyonini bartaraf qilishga ulgurmasimdan dehqonlar gʻulu koʻtardilar. Hatto shu Agra atroflarida ham qaroqchilar kurruriy[39]larni oʻldirib, pullarini talab ketmishlar!
— Bu hodisadan mening xabarim bor, — dedi Salim ota. — Kurruriylar soliq yigʻish huquqini sizdan sotib olgandan soʻng insofni unutganlar. Dehqonlardan soliqni uch hissa ortiq yigʻib, bir hissasini davlatga bersalar, ikki hissasini oʻzlari olmishlar, sudxoʻrlardan battar boyib ketmishlar.
— Nafsini tiymagan kurruriylarni biz jazoga tortdik. Ammo qaroqchilar ularning pullarini gʻorat qilgan ekan...
— Eshitdim, siz oʻzingiz jangovar filni minib gʻulu koʻtarganlarga qarshi qoʻshin tortmishsiz. Lekin kurruriylar adolatsizlikdan bezor boʻlib isyon koʻtargan dehqonlarni sizga «qaroqchi» qilib koʻrsatgan ekan. Bu dehqonlar kurruriylarni gʻorat qilgan emas, ikki-uch hissa ortiq undirilgan soliq haqini qaytarib olgan!
— Shu rostmi, Salim ota?
— Rostki, mana, tepamizda yaratganning oʻzi guvoh. Men koʻrgan narsamni aytmoqdamen. Holbuki amaldorlar voqeani sizga butunlay teskari tu-shuntiribdir.
Akbar isyon koʻtargan «qaroqchilarning» qishlogʻiga bostirib borgan paytini, oʻzi mingan zoʻr fil tomiga poxol yopilgan kulbalarni oyogʻi bilan urib yiqitganini, shunda bambuk xodalari orasidan qaroqchilar emas, ayollar va bolalar chinqirib chiqqanini esladi-yu, xijolat chekib dedi:
— Xom sut emgan banda... aldangan ekanmiz. Kurruriylardan butunlay voz kechdik. Soliq mahkamalariga boshqa insofli odamlarni qoʻymoqdamiz.
— Xayrli boʻlsin! Biroq nechun ma’yus koʻrinursiz?
— Meni ezib yurgan tashvishlar togʻning toshlariday koʻp. Qaysi birini aytay?
— Lekin zafarlaringiz ham koʻp-ku. Nechun ulardan quvonmaysiz? Chitorda katta jasorat koʻrsatibsiz. Ovozasi Sekriga ham keldi...

* * *
Akbar Dehlining gʻarbi janubida uch yuz ellik mil uzoqlikda joylashgan Chitor qal’asini esladi. Mevar viloyatining markazi boʻlgan bu qal’a togʻ tepasiga juda mustahkam qilib qurilgan edi. Bir vaqtlar Humoyun itoatida boʻlgan bu viloyatni Akbar tinch yoʻl bilan yana markaziy davlatga qoʻshmoqchi boʻldi va qaynisi Man Sinxni Chitor sarkardasi Jaymalning ol-diga yubordi.
Ammo Man Sinx Chitor qal’asiga borganda Jaymal uning oldiga kelib gaplashishni ham oʻziga munosib koʻrmadi. Man Sinx qal’a ichidagi bir xo-nada uch soat betoqat boʻib kutdi-yu, axiyri natijasiz qaytib ketdi. U ketayotib orqasiga qarasa, Jaymal kelib odamlariga qattiq-qattiq gapiryapti:
— Xoin Man Sinx oʻltirgan xona uning nafasidan harom boʻldi! Endi bu xonaga muqaddas Ganga suvidan sepib, uni poklanglar!
Hindcha imon-u e’tiqodini pok tutadigan Man Sinx uchun bu gaplar misli koʻrilmagan bir haqorat edi.
Chitor toʻrt oygacha Akbarga darvoza ochmadi. Qal’a himoyasini oʻsha Jaymal boshqarmoqda edi. Akbar unga maktub yoʻlladi:
«Jaymal Ratxorni botir yigit va fil jangiga usta deb eshitdik. Shu gap rost boʻlsa fil minib maydonga chiqsin. Men u bilan yakkama-yakka fil jangi qilmoqchimen. Ikkovimizdan qay birimiz gʻolib chiqsak, oʻshaning qoʻshini zafarga erishgan hisoblangay. Urush ortiqcha talafotsiz tugagay».
Lekin Jaymal Akbarning bu taklifini qabul qilmadi— u darvozani ochib, qal’adan chiqsa aldab qoʻlga tushirishlari mumkin deb oʻyladi. Shundan keyin Akbar yana qal’a devorlari tagidan naqb qazishni buyurdi. Birdan yetti-sakkiz ming odam qazigan naqbga borut qoʻyib portlatsalar, mustahkam devor ham qulashi mumkin edi. Bundan xavotirga tushgan qal’a himoyachilari toʻp-toʻp boʻlib devor ustiga chiqdilar-da, pastda naqb qaziyotganlarning ustiga ogʻir toshlarni, yonib turgan xodalarni ota boshladilar. «Toʻra» deb ataladigan katta qalqonlar Akbarning odamlarini tepadan oʻqlar va tosh-poshlardan himoya qilar, yangi-yangi kuchlar shu qalqon tagida devor tagiga yetib borib, uni moʻri-malaxday kemirib, naqb qazir edi.
Akbar bu toʻpolonni ataylab koʻtartirgan edi. U qal’a devoriga barobar turgan sun’iy tepalik ustida shox-shabbalar va toshlar panasida oʻltirib, Jaymalning qal’a devori ustiga chiqishini poylay boshladi. Pastda hujum kuchayib ketgach, Jaymal himoyachilarga boshchilik qilish uchun devor tepasida paydo boʻldi. Ammo ora xiyla uzoq, Akbar Jaymalning faqat suratini koʻrgan, uni tanib olishi oson emas. Lekin tabiat Akbarga favqulodda oʻtkir koʻz bergan. U kunduz kuni osmonning quyoshdan uzoqroq turgan qismlariga tikilib qarasa, milt-milt qilib turgan yulduzlarni koʻradi. Hozir u qal’a devorida turgan Jaymalning ovozini eshitmasa ham, himoyachilarga buyruq berganda lablari qanday qimirlaganigacha koʻrdi-da, «Novak» deb ataladigan kattakon yoyga oʻq joyladi.
Novakni faqat bilagida kuchi koʻp yigitlargina ota olar, uning oʻqi oddiy yoynikidan uzoqroqqa borar va qattiqroq tegardi. Devor ustidagi Jaymal ham novakdan pastga ketma-ket oʻq otib, Akbarning yigitlaridan uch-toʻrttasini qulatdi. U novakka yana oʻq oʻrnatayotgan paytda Akbar koʻtarma ustidan otgan oʻq Jaymalning chap koʻkragiga shunday kuch bilan sanchildiki, yarmigacha botib ketdi. Jaymal devordan yiqilib ketadigan boʻlganda uni yonidagilar tutib qoldilar. U oʻsha kuni jon berdi.
Bu hodisa jang taqdirini hal qildi. Sarkardasidan ayrilgan chitorliklar gʻalabadan umidini uzdilar. Ayollar javhar odati boʻyicha yov qoʻliga tirik tushmaslik uchun yoppasiga oʻzlarini yonib turgan gulxanga tashlab, kuyib halok boʻldilar. Tirik qolgan yigitlar esa Patta degan dovyurak rajput boshchiligida argʻuvon rangli kiyim[40] kiyishib, qal’a darvozalarini ochdilar-u Akbar tomonga hamla qildilar. Naqd oʻlimni boʻyinlariga olib jang qilgan rajputlardan biri-ning novakdan otgan oʻqi Akbarning boshidagi dubulgʻaga tegib oʻtdi.
Birdan Akbar uch yoshdaligida Kobul arkida toʻp oʻqiga nishon boʻlib turgan paytidagi dahshatli tuygʻular quyuni qaytib keldi-yu, uni chirmab aylantira boshladi. Chitorda goʻzal ayollarning javhat oʻtida kuyib oʻlganligi ham uning gʻazabini avjiga chiqardi. Kobulda tepasidan uchib oʻtgan toʻp oʻqi qulogʻiga eshitilib ketganda oʻzini bilmay qoladigan Akbar:
— Johillarni asir olmanglar! — deb qichqirdi. Shunda goʻyo qulogʻi toʻp oʻqidan bitib qolganday, oʻz ovozi oʻziga eshitilmadi: — Qatliom qilinsin! Chitorda qatliom!!
— Qatliom! — degan farmon saflar boʻylab tarqaldi.
Chitor aholisi orasida begunoh chollar, ayollar, bolalar bor edi. Ularning qatliom qilina boshlaganidan dahshatga tushgan Man Sinx jang maydonidan Akbar turgan tepalikka ot choptirib bordi. Qatliom haqidagi farmonni bekor etishni oʻzining rajput jangchilari nomidan qat’iy iltimos qildi. Akbar bu farmon tufayli butun hind elini oʻzidan bezdirib qoʻyishi mumkinligini endi sezdi. Hushini yigʻishtirib, qatliomni toʻxtatish haqida yangi farmon berdi. Ammo bu farmon barcha jangchilarga yetib borguncha qancha begunoh odamlar halok boʻldi. Ularning koʻchalarda qalashib yotgan jasadlari haligacha Akbarning koʻz oldidan ketmaydi.
Uni merganligi va Jaymalni otib gʻalaba keltirgani uchun maqtaydiganlar koʻp. Lekin Akbar Chitorda behuda toʻkilgan qonlar uchun oʻzini aybdor sezadi. Bu qal’aning mard himoyachilari Jaymal va Pattaga ich-ichidan tan bergani uchun hind haykaltaroshlariga buyurtma berib, ularning marmar haykallarini yasatdi.
Bu orada Agrada yangi La’l Qal’a qurib bitirilgan edi. Fil ustida oʻltirgan Jaymal va Pattaning haykallari Akbarning buyrugʻi bilan qal’a darvozasining ikki tomoniga oʻrnatildi. Qal’a ichida Jodha Bay uchun hindcha ibodatxona qurilganidan norozi boʻlib yurgan mutaassiblar endi qal’aga kiraverishda koʻzga tashlanib turadigan haykallarni koʻrib «budparastlik bizga makruh!» deyishar va yuzlarini burishtirib oʻtishardi. «Podshomiz gʻururga berildi, oʻz gʻalabasini koʻz-koʻz qilmoq uchun majusiylarga haykal oʻrnatdi», deb, Akbarni chekka-chekkada yomonlab yurgan beklar ham bor edi. Xufiyalar podshoga hamma gapni yetkazib kelishardi. Uning qabuliga kelgan sipohilar va mulozimlar ham bir-birlarining ustidan shuncha koʻp chaqimchilik qilishar, bir-birlari haqida shunday yomon ma’lumotlar berishar ediki, goho Akbarning odam zotidan ixlosi qaytib ketardi. Hech kimni koʻrgisi va hech kim bilan soʻzlashgisi kelmay qolar edi.
Hozir shu oʻrmonda nuroniy chol Salim otaga dilini yorib:
— Odam nechun bunday yaratilgan? — dedi Akbar. — Marhum enagam bergan bu savolga hamon javob topolmaymen... Faqat boshqalar emas, oʻzim ham... gʻazab ustida shafqatsiz ishlar qilib, keyin bundan iztirob chekib yururmen... Chitorda qancha begunoh qonlar toʻkildi. Vijdon azobini bosmoq uchun halok boʻlganlarning ikkitasiga haykal qoʻydirsam... odamlar shundan ham ayb topmoqdalar.
— Rost, inson zoti dahshatli ziddiyatlar iskanjasiga tushib qolmishdir. Tashqi olamda unga adolatsiz muhit, shafqatsiz zamona azob berur. Ichida esa ushalmaydigan orzular, turli istak-intilishlar, nafs-u gʻurur xuruj qilur. Agar inson zoti shu ichki-tashqi ziddiyatlar iskanjasidan qutulsa olamda undan qudratli, undan dono, undan mukammal jonzod to-pilmagay.
— Bu iskanjadan qutulish mumkinmikin oʻzi, Salim ota?
— Faqat insoni komilning qutulmogʻi mumkin.
— Insoni komil — rivoyatlardagina bor. Hayotda men hech koʻrmadim.
— Insoni komil — mutlaq haqiqat kabi yuksak e’tiqoddir. Qalbiga shu e’tiqodni joylagan odam tashqi olamdan ham, oʻz dilidan ham nuqson-u illatlarni baholi qudrat yoʻqotib borgay. Takomil yoʻli — botiniy dunyo orqali oʻtgay. Har birimizning ichimizda nafs, obroʻparastlik, boshqa oʻjar istaklar borki, ular goho tashqi dushmandan ham xatarliroq boʻlur. Ularni yengish — oʻrmondagi arslonni yengishdan ham kattaroq matonat talab qilgay. Agar tashqi dushmanni yengsangiz-u ichingizdagi nafs, gʻazab, shahvat kabi balolarni yengolmasangiz, ular gʻolib kelib, sizga yomon ishlarni qildirsa, narigi katta gʻalabangiz tatimagay. Oʻzingizdan oʻzingiz yengilib, ta’bingiz kir boʻlib yurganingiz — yomon bir magʻlubiyat emasmi?
Salim ota Akbarning vujudini karaxt qilib turgan sovuq muzni oʻzining haroratli nafasi bilan eritayotganday boʻldi. Akbar shu haroratga dilini yanada yaqinroq tutgisi kelib:
— Rost! — dedi. — Tashqi zafarlarim ichidan kutilmagan dilsiyohliklar chiqib kelmoqda, men ularga qarshi chora topolmay lolmen!
Salim ota Akbarning ochiqroq soʻzlashini kutib, yuziga tikilgancha jim turdi. Lekin Akbar oxiri haramga borib taqaladigan oʻta chigal dilsiyohliklar haqida qanday soʻz ochishni bilmay bir lahza sukut qildi.
Uning hind ulusi bilan yangicha siyosat yurgizayotgani faqat davlat ishiga emas, shaxsiy hayotiga ham kutilmagan oʻzgarishlar olib kirmoqda edi. Chitorning olinishida Akbarning oʻzi jasorat koʻrsatgani, Jaymal bilan Pattaning qahramonligiga tan berib, ularga Agrada haykal qoʻydirgani, saroyda Bhagvan Das, Todar Mal kabi hindlarga yuksak lavozimlar bergani, Jodha Bay uchun qal’a ichida maxsus ibodatxona qurdirgani butun mamlakatda ovoza boʻlgan, hali markaziy davlatga boʻysunmagan rajput rojalarining unga munosabati oʻzgara boshlagan edi. Chitordagi jang Akbarning boshqa rajput qoʻrgʻonlarini olishga ham kuchi yetishini koʻrsatdi. Behuda qon toʻkilmasin uchun Akbar goh Bhagvan Dasni, goh Man Sinxni dushmanlik ruhida yurgan rajput qoʻrgʻonlariga elchi qilib yuborar edi. Bundi viloyatidagi eng mustahkam qoʻrgʻon — Rantxambxor qamal qilingan paytda esa Akbarning oʻzi navkar kiyimini kiyib, elchi Man Sinxning yonida oq bayroq koʻtargancha qal’aga kirdi. Qal’a himoyachilarining boshligʻi Surjan Rao avval Akbarni tanimadi. Man Sinxni jerkib:
— Senlar rajput gʻururini yerga bukdilaring, Jaypurni urushsiz topshirdilaring, muslimlar qancha kamsitsalar ham boʻyin egib turishlaring uyat emasmi?— dedi.
— Biz qaysi kamsitishlarga boʻyin egibmiz, maxaroja? — deb soʻradi Man Sinx.
— Jizya soligʻi olish — kamsitish emasmi? Rajput sarkardasi devoniomga qurol taqib kirishi mumkin emas. Demak, podsho senga ishonmaydi. Bu — kamsitish emasmi? Rajput qizlari saroyga tortiq tarzida yuborilishi kerak. Podsho uni qonuniy qilib nikohiga olmasa! Faqat vaqtinchalik joriya... Kamsitish bundan ortiq boʻlurmi?
Akbar magʻrur el boʻlgan rajputlarning bu gina-kuduratlarini navkar kiyimida turib oʻz qulogʻi bilan eshitgandan soʻng:
— Maharoja, — dedi Surjonga, — siz haqsiz, bu kamsitishlar bartaraf etilmogʻi kerak. Shu shart bilan sulh tuzishga rozimisiz?
Surjon Raoning atrofidagi mulozimlardan biri Dehlida Akbarni koʻrgan ekan, uni tanib qolib:
— Maharoja, bu soʻzlarni sizga Akbarning oʻzi aytmoqda! — dedi.
Elchi Man Sinx ham oq bayroq koʻtarib kirgan navkarning Akbar ekanini endi aytdi. Surjon Raoning odamlaridan biri:
— Darhol tutmoq kerak, gʻalaba bizniki boʻlgʻay!— dedi.
Ammo Akbar Surjon Raoga qarab:
— Men sizning mard, olijanob sarkarda ekanligingizga ishonganim uchun huzuringizga oʻzim keldim,— dedi. — Bizda «Elchiga oʻlim yoʻq» degan maqol bor!
Surjon Rao Akbarning dovyurakligiga tan berdi-yu:
— Rajputlar ham oq bayroq koʻtarib kelgan kishiga tajovuz qilmaydigan mard ulusdir! — dedi.
Shundan keyin Bundi viloyatidagi urush — yarashga aylandi. Akbar Surjon Rao qoʻygan shartlarni qabul qildi. «Rajputlar ham devoniomga qurol taqib kirishi, qal’a darvozasi oldigacha naqora chaldirib borishi, jizya soligʻini toʻlamasligi, otlariga podshoning tamgʻasini bosmasligi (kuydirib bosiladigan temir tamgʻadan otning sagʻrisida yomon dogʻ qolar edi) mumkin» degan yangi qonun joriy etildi. Surjon Rao ikkita oʻgʻlini bir necha ming rajput yigitlari bilan Akbar xizmatiga yubordi.
Bundi viloyati shu shartlar asosida Akbar davlatiga ixtiyoriy ravishda qoʻshilgandan keyin gʻarbda Jaysalmir, Bikanir, Joudxpur, janubi sharqda Qalanjar kabi rajput viloyatlari ham markaziy davlatga qoʻshilish haqida jiddiy oʻylay boshladilar. Ikki orada turgan vositachilar yuqoridagi shartlardan tashqari rajput rojalariga Akbarning nomidan soʻz berdilarki, agar ular podshoni kuyovlikka munosib koʻrsalar, saroyga yuboradigan qizlari Jodha Bay kabi qonuniy nikohdan oʻtadi, hindcha rasm-rusmlariga bemalol rioya qilib, izzat-ikromda yashaydi.
Bikanur rojasi Kahana Rao Akbarning qalamraviga ixtiyoriy ravishda oʻtdi-yu, oʻzining goʻzal qizini Akbarga nikohlab bermoqchi ekanini aytdi. Maxsus karvon Bhagvan Das boshchiligida Agradan Bikanurga borib, bu qizga podshoning sovgʻa-salomlarini yetkazdi, soʻng uni sepi va qarindoshlari bilan poytaxtga olib qaytdi. Qal’ada bu qiz ham Jodha Bay kabi Akbarning nikohiga oʻtdi, saroy ahli uni qonuniy malikalardan biri deb tan oldi.
Sherxonni besh oy ovora qilib taslim boʻlmagan va uni oʻldirib tinchigan Qalanjar ham endi Akbar davlatiga ixtiyoriy ravishda qoʻshildi va uning xaramiga yana bir koʻhlik qizni kelin qilib yubordi.
Yangi qoʻshilayotgan viloyatlarning rojalari bilan aloqani mustahkamlash uchun ularga qon-qarindosh boʻlish juda zarur, yangi siyosat buni taqozo qiladi. Ammo shariat boʻyicha Akbar toʻrttadan ortiq xotin olishi mumkin emas. Lekin ba’zi roja va maharojalarning oʻnlab xotinlari bor, hind dini bunga allanechuk yoʻl topib beradi. Jaysalmir va boshqa viloyatlarning rojalari Akbarni ham oʻzlari kabi koʻp xotin olishga haqli deb hisoblab, uning saroyiga yangi-yangi qizlarni seplari bilan kelin qilib yubormoqchi boʻlishdi. Ularning shahdini qaytarish mumkin emas. Akbar Jaypurga yoki Qalanjarga kuyov boʻlgan ekan, nega Rantxambxorga yoki Joudxpurga[41] kuyov boʻl-masligi kerak? Yana tagʻin bu viloyatlarning rojalari Akbarning dilini zabt etish uchun biri biridan jozibali, biri biridan aqlli qizlarini saroyga yuborishga intilishmoqda. Buning hammasidan xabardor boʻlgan Akbar qozikalon Xoʻja Yoqubni huzuriga chaqirib, shariatdan biron yoʻl topib berishni soʻradi.
— Hazratim, toʻrt xotindan keyingisi faqat joriya boʻlmogʻi mumkin, — dedi Ansoriyning tarafdori Xoʻja Yoqub.
— Lekin mut’a degan nikoh ham bor emish-ku!
— Mut’a — shialar oʻylab topgan nikoh. Siz pok sunniy mazhablik tojdorsiz.
Akbar qozikalonning semiz yuziga noxush tikilib:
— Taqsir, siz yoʻlni tor olmoqdasiz, — dedi va ertasi kuni qozikalonni yomon koʻradigan mulla Jaloliddin degan qozini devoni xosga chaqirtirdi.
Mulla Jaloliddin Xoʻja Yoqubning raqibi edi. Akbarga yaxshi koʻrinish uchun qalin bir diniy kitobni varaqladi-da, mamnuniyat bilan:
— Topdim! — dedi. — Mana, hazratim Rasululloh[42] davrida mut’a nikohi shar’iy boʻlgan. Keyingi xalifalardan Usmon uni bekor qilmishdir. Ammo xalifadan koʻra Rasululloh balandroq, uning davrida neki shar’iy sanalgan boʻlsa, hazratim uchun ham bu haloldir.
Shu tarzda mulla Jaloliddin Xoʻja Yoqubdan bilimdonroq ekanini isbot qildi-yu, uning oʻrniga qozikalon boʻlib oldi. Har safar mut’a nikohini oʻqiganda podsho unga hamyon-hamyon oltin ham in’om qilib turdi. Xoʻja Yoqubning lavozimidan tushishi esa shayx Ansoriyni xafa qildi va uning Akbarga boʻlgan yashirin adovatini yanada kuchaytirdi.
Shariat ham qonuniy yoʻl topib bergandan soʻng, Akbar har yili oʻz davlatiga ixtiyoriy ravishda qoʻshilayotgan bir talay maharoja va raolarga kuyov boʻldi.
Din ham, ota-onalar ham, saroy muhiti ham buni qonuniy hisoblaydi, yangi qarindoshlar esa martaba orttirganlaridan mamnun.
Parokanda oʻlkalarni qarindoshlik yoʻli bilan ham birlashtirish maqsadida yangi-yangi roja va roalarga kuyov boʻlgan Akbar avvallari oʻzining yigitlik kuchi va jozibasidan gʻurulanib, xotinlari uni talashishidan «toleim baland ekan» deb shukuhi ortib yurdi. Lekin vaqt oʻtishi bilan bu shirin hayotning tagida achchiq ogʻusi borligi sezildi. Shuncha xotin bitta erga koʻz tikib, kundoshlik azobida qovurilib yashashi ogʻir dilsiyohliklarga sabab boʻldi, homilador Jodha Bay kasal boʻlib qoldi. Uning chala tugʻilgan egizak oʻgʻilchalari bir oy ham umr koʻrmay vafot etdi. Salima begim qiz tuqqan edi, u ham turmadi. Akbarga mehr qoʻygan bu yosh onalar endi undan oqibat koʻrmaganlari uchun shunday oʻrtanib yigʻlashadi, farzand dogʻida shunday kuyishadiki, Akbarning kapalakday guldan gulga oʻtib olgan lazzatlari endi zaharga aylanib, burnidan chiqqanday boʻladi. Shunday xotinlari boʻla turib, haligacha bironta farzandi yoʻqligi uni tegirmon toshiday ezadi.
Hozir oʻrmonda tanho oʻzi gʻamga botib oʻltirganining bir sababi shu ekanini u Salim otaga aytib berdi:
— Yoshim yigirma yettiga kirdi, hamon oʻgʻilga zormen. Bu ne badbaxtlikki, bir emas ikki oʻgʻilni tuproqqa topshirdim! Mudom jang-u jadallarda, xavf-u xatar ichida yuribmen. Kunim bitsa ota-bobolar merosini kimga topshirib ketgaymen?
Salim ota tasalli berishga shoshilmay sukut saqladi. U soʻnggi marta Dehlida Hamida begim bilan koʻrishganda, begim ham nevarasi yoʻqligidan koʻp armon qilgan. Akbarning harami katta boʻlib ketganini, boʻyida boʻlgan kelinlari ham kundoshlik doʻzaxida homilani asrab qololmayotganini kuyunib soʻzlagan edi.
— Ehtimol, irsiyat ham sababchidir, — dedi Salim ota. — Hazrat otangizning ham birinchi oʻgʻillari turmagan. Keyin siz tugʻulganingizda otangiz... Oʻttiz toʻrt yoshda boʻlganmilar?
— Nahotki, irsiyat meni ham oʻsha yoshgacha oʻgʻilga zor qilsa?
— Siz bobongizga tortgan boʻlishingiz mumkin.
— Lekin otam tugʻilganda bobom yigirma besh yoshda boʻlganlar. Men bu yoshdan oʻtdim.
— Shoh oʻgʻlim, agar sizga ogʻir botmasa, dilim sezgan achchiq bir haqiqatni aytay.
— Mayli, ogʻir botsa ham ayting!
— Irsiyat — noyob bir gavhardir. U avloddan avlodga butun holida o’tsagina yashab keta olgay. Agar yirik gavharni maydalab kukun qilib sochsangiz, uning gavharligi qolmagay.
Akbar Salim otaning nima demoqchiligini fahmlab, yuzi xijolatdan bir qizardi. Lekin diliga qadalib turgan zaharli tikanlarni Salim ota bexato topgani uni qoyil qildi. Bu tikanlarga birov teginsa dili ozorlanadi, ammo ularni sugʻurib olib tashlamaguncha vujudidagi karaxtlik, ruhidagi soʻniklik yoʻqolmaydi. Qalbi ozor cheksa ham, bu tikanlarni faqat Salim otaning qoʻli bilangina olib tashlashi mumkinligini sezgan Akbar:
— Soʻzingiz haq, davom eting, ota! — dedi.
— Tabiat hamma jonzotlardan oʻziga munosib nasl yaratgay. Yigirma-oʻttizta echkiga bitta taka. Undan ham koʻp sovliqqa bitta qoʻchqor. Lekin echkidan uloq tugʻulgay, sovliqdan — qoʻzi. Ulardan arslon tugʻulmagay! Siz esa insonsiz. Insonlardagi juftlik arslonlarga oʻxshashdir. Oʻrmonda arslonlarni koʻrgansiz. Ota sher ona sherga qanchalik mehribon, qanchalik sodiq! Ana shu tufayli irsiyat gavhari bir nuqtaga jam boʻlib, avloddan avlodga butun oʻtgay, soʻng ota-onasiga munosib sherlar tugʻulgay. Sizning ota-onangiz Sind oʻlkasida, Tar sahrosida bir-birlariga sherlarchla mehr-u oqibat koʻrsatganlari uchun siz ham sherbachchaday sogʻlom, koʻhlik, dovyurak boʻlib tugʻulgansiz.
Akbar oʻzining suyib uylangan xotini Jodha Bay shu kunlarda yana homilador boʻlganini esladi.
— Salim ota, siz aytgan sherlikni mening ham qilgim bor. Faqat... qanday qilib Jodha bayni kundoshlar muhitidan qutqarishim mumkin? Uni qayerga olib ketay? Maslahat bering!
Salim ota hassasiga tayanib oʻrnidan turdi:
— Qani, yuring, avval men sizga oʻz kulbamni koʻrsatay.

* * *
Tor soʻqmoq ularni oʻrmon chetidagi yalanglikda turgan moʻjazgina dehqoncha uy oldiga boshlab chiqdi. Hovlida qora qoʻtos sigir kavshanib turibdi. Oʻng tomondagi tekis boshoq tortgan bugʻdoy dalasi shabadadan mayin toʻlqinlanadi. Toʻgʻrida suvi koʻm-koʻk kattakon koʻl tovlanib koʻrindi...
Uy ichi ozoda, ammo jihozlar kambagʻalona. Boʻyra ustiga sholcha tashlangan. Salim ota Akbarni toʻrga oʻtkazib, dasturxonga toʻrtta bugʻdoy non qoʻydi. Xotini sopol kosada qoʻtosning qatigʻidan keltirdi. Akbar qatiqni kosaning labidan xoʻplab ichar ekan, bu unga behad shirin tuyuldi. U tokchadagi kitoblarga qiziqib qaradi.
Salim ota Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy va ma’naviy»sini, Farididdin Attorning «Kuliyoti»ni, Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»sini, Navoiyning «Chordevon»ini unga bir-bir olib koʻrsatdi.
— Men yiqqan yagona boylik mana shu kitoblarimdir, — dedi.
— Siz mendan boyroqsiz, Salim ota! — dedi Akbar. — Sizdagi ma’naviy boylikni men hali oʻz qalbimga zarralab yigʻolganim yoʻq. Shuning uchun menga saxovat koʻrsating.
— Bajonidil, borimni sizga in’om etishga tayyormen.
Akbar Salim otaning uyidan tashqariga chiqdi-yu, bu yerdagi havoning tozaligidan, oʻrmon, koʻl, bugʻdoyzor — hammasining goʻzalligidan, eng muhimi, otaning qiyofasidagi soflikdan qalbi yayrayotganini sezdi. Ruhidagi karaxtlik tarqab ketgan, olam koʻziga bolalikdagiday jozibali koʻrinar, dilida soʻnib qolgan chiroqlar parpirab yonib ketgan, istiqbolga ishonch, yaxshi ishlar qilish ishtiyoqi yana uygʻongan edi. Oʻrmondagi tabiat ham tiriltira olmagan ichki kuchlarni shu tabiat bilan hamkor boʻlgan Salim otaning ma’naviyati tiriltirib yuborgan edi.
— Salim ota, hech kimga aytmagan sirlarimni men sizga aytdim. Endi hech kimga ishonib topshira olmaydigan istiqbolimni ham sizning panohingizga olib kelmoqchimen. Jodha Bayning uch oylik homilasi bor. Uni ham farzand oʻrnida koʻrsangiz. Bugun mening oʻlik hislarimni qayta tiriltirgan tabiat-u ma’naviyat shoyad undagi hayotiy kuchlarni yuzaga chiqarsa. Biz orzu qilgan zurriyod zora sizning qanotingiz ostida dunyoga kelsa!..
Akbar xotinini Salim otaning kulbasi yoniga koʻchirtirib kelmoqchi ekanini sezgan moʻysafid podshoh-u malika bilan birga qancha sipohi, qancha kaniz-u xizmatkor bu yerlarga kelishini, ular bilan muomala qilish qanchalik qiyin boʻlishini koʻz oldiga keltirdi. Oʻzi podsho boʻlganda saroyda yashab koʻrgan va uning murakkab muhitidan yurak oldirib qoʻygan Salim ota Akbarning niyatidan astoydil tashvishga tushdi:
— Hazratim, malikalarga yuzlab odamlar xizmat qilurlar. Ularga keng joy zarur. Bundan oʻn mil narida— Sekri togʻi etagida Bobur bobongiz qurdirgan koʻshk bor. Kattakon Bogʻi Fathga barcha xizmat-kor-u soqchilar ham joy boʻlurlar.
— Agar siz ham Bogʻi Fathga borib tursangiz, mayli, Jodha Bayni oʻsha yerda panohingizga topshirgaymen.
— Lekin meni... ma’zur tuting. Shohlar koʻshkiga qaytib qadam bosmaslikka ahd qilganmen. Qariganimda bu ahdimni buzolmagaymen.
— Ammo shohlar ham odam-ku, Salim ota Shohlarga koʻz tikkan balolar qanchalik koʻpligini boshqalar bilmasa ham siz bilursiz.
— Balogardon — xalqdir. Men buni onangizga aytgan edim.
— Lekin shoh bilan xalqning orasini toʻsib turgan gʻovlar qanchalik koʻp! Men hali bu gʻovlardan oshib oʻtolgan emasmen... Faqat siz taqdir taqozosi bilan ota-onam orqali dilimga yaqin boʻlib qoldingiz. Oʻzingiz ham podsho boʻlib koʻrgan ekansiz. Bu qanday bir serozor, tikanlarga toʻlgan ish ekanini bilursiz. Bugun mening dilimga qadalib turgan qancha tikanni siz olib tashladingiz. Salim ota, ishoning, men oʻzim uchun sizdan begʻarazroq balogardon topolganim yoʻq! Shuning uchun Jodha Bayni ham qanotingiz ostiga olib kelmoqchimen. Ruxsat bering, shu uychangiz yoniga ikkovimiz uchun chodir tikdiray. Balki hazrat onamlar ham birga kelurlar. Soqchilar, xizmatkorlar oʻrmon ichida, sizning koʻzingizga tashlanmaydigan uzoqlikda tururlar. Sizdagi osudalig-u musaffolik biz uchun noyob bir shifo. Bu soflig-u sokinlikni men koʻz qorachigʻiday asragaymen!
Hamida begim ham oʻgʻli va kelini bilan bu yerlarga kelishi mumkinligi Salim otaga yoqimli tuyuldi. Hamidaning diydoriga yoshligida toʻymay qolgan Nizom endi keksayib Salim ota boʻlganda bu tengsiz ayol bilan ma’naviy muloqotda boʻlishni juda istardi. Shu hammasi sabab boʻlib, u Akbarning taklifiga rozilik berdi.

* * *
Ertalab oftob chiqqanda Salim otaning kulbasidan tushgan uzun soyalar kunbotish tomondagi kimxob chodirga tushdi. Tong payti uyqudan qushday yengil boʻlib turgan Akbar va Jodha Bay koʻlning tiniq suvida yuvinib, oʻz chodirlariga qaytmoqda edilar. Akbar chodirga tushgan uycha soyasini Jodha Bayga koʻrsatib:
— Biz uchun bu — baxt qushining soyasidir! — dedi.
Akbar bilan ilk nikoh kechasini ham Sanganirdagi chodirda kechirgan Jodha Bay:
— Salim ota chindan rishi[43] ekanlar! — deb shivirladi.
U haramning asabiy muhitida uyqusizlikdan qiynalib, rangi oʻchib yurardi. Bir haftadan beri shu chodirda Akbar bilan turib, qoracha yuziga yana qon yugurdi, olovli jozibasi qayta tiklanib, koʻzlarida yulduzlar chaqnay boshladi. Akbar ham uning yonida barcha gʻam-tashvishlarini unutib, oʻzini tabiat bagʻrida yayrab yurgan kiyikday xotirjam va erkin sezadi. Faqat gohida Jodha Bay bu mas’ud kunlarini omonat sezib, qahri yomon Shivadan va uning falokat yuboruvchi xotini Durgadan qoʻrqa boshladi. Oʻrmonda ibodatxona yoʻq, Jodha Bay homilani asrovchi ma’budalar — Lakshmi va Shakti[44]ning kumush haykalchalarini chodir burchagiga qoʻyib ularga erta-kech sigʻinib turadi. Salim ota chodirga kelganda haykalchalarni koʻradi-yu, Kabir toʻgʻrisida soʻz ochadi:
— Hindlar ibodatxonaga borurlar, musulmonlar masjidga. Kabir esa ular ruhan birlashgan joyni izlaydir. — Salim ota Jodha Bay bilan Akbarni oldiga oʻtkazib, Kabirning hindcha she’rlaridan oʻqiy boshladi. Jonli xalq tilida aytilgan olovli she’rlarning har bir bayti Jodha Bayning qalbiga zavq, quvonch, kuch-qudrat olib kirganday boʻldi: — Qarang, Kabir aytadirki, imon-u ixlos — faqat odamning dilida yashasagina atrofini obod qilgay. Muttasil yomgʻir yoqqan bilan ibodatxonaning tosh haykalida yoki masjidning gʻisht devorida biron narsa unib-oʻsgaymi? Shuning uchun Kabir inson dilini oʻziga sajdagoh qilmishdir. «Ey, odam! — dedi Kabir. — Muhabbat bilan shafqatni, neklik bilan baxtni mullodan yoki brahmandan tilab ovora boʻlma, ularni senga chetdan hech kim tayyor holda berolmagay. Muhabbat ham, shafqat ham, neklik bilan baxt ham faqat oʻz qalbing ishtirokida, oʻz fazilatlaring-u mehnatlaring tufayli yuzaga kelgay!»
Jodha Bay Salim otani dunyoning barcha sir-u asroridan xabardor kishi deb ishongani uchun ham, uning aytgan gaplaridan behad qattiq ta’sirlanar va ilgarigi qoʻrquvlaridan qutulib, oʻziga ishonchi ortib borardi. Ayniqsa, ota yod biladigan Kabir she’rlarida hindmuslim yakdilligi ulugʻlangan sari Jodha Bayning dili yayrab, koʻngli koʻtarilardi.
— Sizlarga Kabirning ulugʻ ruhi madad bergay! Chunki ikkovlaring ikki xalqdan chiqqan yakdil oila boʻlib, Kabirning orzusini ham amalga oshirmoqdasizlar!
Kechasi chodirda Akbar Jodha Bayni quchib, erkalatar ekan:
— Chindan ham, biz — bir tandagi ikki jonmiz! — dedi.
Jodha Bay esa qalbi tagida oʻsayotgan farzandini ikki dilning qoʻshilishidan paydo boʻlgan uchinchi bir jondek his qilardi.

* * *
Oʻrmon ichida Akbarning qaynisi Man Sinx boshchilik qilayotgan qoʻriqchi askarlar, mulozim va xizmatkorlar chodirdagi akbarlarning tinchini buzmaslikka intilishar, iloji boricha koʻzga tashlanmay yurishardi. Xizmatkorlar ovqat va boshqa zarur narsalarni kunduz sekin olib kelib berishar, barcha xizmatlarni osoyishta va shovqinsiz qilishardi.
Akbar har kuni ertalab nonushtadan soʻng oʻrmon ichidagi xirgohga borib, choparlarni qabul qilar, kechiktirib boʻlmaydigan davlat ishlari boʻyicha farmoyishlar berardi. Beklar va a’yonlara esa Sekridagi Bogʻi Fathga kelishar, Akbar oʻn mil yoʻlni otliq bosib oʻtib, shu bogʻdagi koʻshkda qabul marosimlari va mashvaratlar oʻtkazar, goho oʻsha yerda yotib ham qolardi. Akbar yoʻq paytda Jodha Bayning chodiriga Hamida begim kelib turardi.
Begim qirq toʻrt yoshga kirib, sochlarida oqi koʻpayib qolgan boʻlsa ham gavdasi hamon xipcha, yuz-koʻzidan joziba ketmagan. Dehlida Humoyun maqbarasi oldida koʻrishganlarida oʻzini pirlarday vazmin tutgan Salim ota endi mana bu oʻrmonda yashnab turgan tabiat bagʻrida begimni xoli koʻrdi-yu, yuragi hayajondan gursillab ura boshladi.
U Nizom boʻlib yurgan yigit paytidagi qudratli tuygʻular Salim ota uchun yer tagida yashirinib yotgan zilziladay xatarli tuyulardi. Agar bu zilzila uygʻonsa, Salim otaning ogʻir xastaliklardan soʻng nurab turgan tanasi yer osti larzalariga bardosh berolmay toʻkilib tushishi hech gap emas.
Salim ota Hamida begimni oʻzining toʻporigina kampiri bilan tanishtirdi-da:
— Taqdirimiz shu ekan! — deb ogʻir tin oldi.
Hamida begim Salim otani Dehlida Humoyun maqbarasi oldida oʻziga ma’naviy padar deb bilib, qoʻl bergani uchun bu yerda ham unga:
— Salim ota, — deb murojaat qildi, — kelinimiz sizning panohingizda gulday ochilib ketibdir. Koʻrib sizga ixlosim ortdi. Dehlida maqbara qurilishi bitsa men ham Sekriga koʻchib kelish orzusidamen.
— Maqbarani oʻn yildan beri qurmoqdasiz, hali ham bitmadimi?
— Toshga gul solib sayqal berish tez boʻlmas ekan. Ogʻir yumushlar bitgan. Borsangiz koʻrursiz, maqbara benihoya ulkan boʻldi. Sahnini uch oshiyonlik uy barobarida baland koʻtardik. Gumbazi Akbarjon chizgan tarh asosida yetti oshiyonlilk binoday yuksak boʻldi. Dehli tarixida haligacha bunday ulugʻ obida qurilmagan ekan. Shuning uchun oʻn yilda ham bitirolmadik.
Hamida begim hali ham Humoyunning xotirasi bilan band ekanini sezgan Salim ota oʻzini bosib dedi:
— Begim, umringiz uzoq boʻlgʻusidir, Akbardek farzand oʻstirish kamdan kam onaga nasib boʻladigan toledir.
— Akbar uchun tangriga doim shukur qilib yashamoqdamen. Ammo balandda turgan odamga shamol-u boʻronlar shiddati qattiqroq tegarkan. Qancha qadrdonlarimizni bu boʻronlar narigi dunyoga uchirib ketdi.
— Aytmochi, bizga xiyonatlar qilgan Afzalbek tutilgani rostmi?
— Akbarjon aytmadilarmi? U badbaxtga qasos ancha kech qaytdi. Tili kesilib, vujudi parcha-parcha qilindi.
— Afzalbekni uzun kosov qilib ishlatib, oʻzi panada turgan shayx Ansoriy hali ham saroyda shayxulislommi?
— Saroyda yomonlar koʻpligi rost. Akbarjon ham ulardan bezor boʻlgan. Lekin... oʻsha shayxulislomning oʻrnini oladigan yaxshi ruhoniylar qani? Siz saroyga shayxulislom boʻlib borgaymisiz?
Salim ota bosh chayqadi:
— Bu taklifni menga Akbarshoh ham aytdilar, lekin men uzr soʻradim. Shayxulislomlik nedir? Diniy hokimiyat. Sadrlar suduri ham oʻzicha bir hokim. Bular odamlarni oʻlimga hukm qilish, zindonga solish huquqiga ega boʻlgan din peshvolaridir. Holbuki, boylig-u martaba eshikdan kirsa, imon-u e’tiqod tuynukdan chiqib ketgay. Shuning uchun ruhoniylarga hokimiyat ham, boylig-u martaba ham berilmasligi kerak. Davlat hokimiyati boʻlsa bas — shuning oʻzi ham el-ulusga ogʻir yuk. Yana buning ustiga diniy istibdodning yukini koʻtarish xalqni ezib yubormoqda. Men Akbarshohga maslahat berdimki, ilojini topsangiz, diniy hokimiyatni yoʻqoting!
Hamida begim bu gapdan qoʻrqib ketdi:
— Salim ota, ruhoniylar gʻulu koʻtarib, Akbarjonni ham dahriylikda ayblamasinlar, tagʻin! Siz unga bunday maslahatlarni bera koʻrmang!
— Berganimda ham Akbaringiz bu maslahatni olgani yoʻq. Uning xayoli hozir boshqa narsalar bilan band.
— Ha, Akbarjon oʻgʻil kutmoqda. Jodha Bayga sizning dargohingiz juda xush yoqqanini katta kelinim Salima begim ham eshitibdir. Yana bitta chodir tikdirib, Salimani ham olib kelsakmikin?
— Mening bir andisham bor, begim. Kundoshlik azobini bilursiz. Jodha Bayning koʻzi yoriguncha bu azobni unga yaqin keltirmaganimiz ma’qul.
Hamida begim Salim otaning bu andishasini oʻrinli topdi.

* * *
Akbar Salim otaga e’tiqod qoʻygandan beri uning Salima begimga munosabati ham avvalgidan iliqroq boʻlib qolgan edi. Bolasi turmay, farzand dogʻida kuyib yurgan bu juvon oldida Akbar oʻzini qarzdor sezardi. Shuning uchun u Salimani Jodha Baydan oʻn mil naridagi Bogʻi Fathga koʻchirtirib keldi.
Jodha Bayning oy-kuni yaqinlashganda Akbar irim qilib uning oldiga bormay qoʻydi. U goho ovga chiqib, oʻrmonda chodir tikdirib tunardi.
Sunbula oyi kirganda Akbar Gvalior tomonlarga ovga ketdi. Momaqaldiroq gumburlab turgan yomgʻir kechasi Jodha Bay oʻgʻil tuqqan edi. Buning xabarini oti sagʻrisigacha loyga botgan, lekin oʻzi quvnoq kulimsiragan Ahmad Buxoriy olib keldi. Akbar suyunchi uchun Ahmad Buxoriyga qimmatbaho durlar qadalgan toʻnini yechib berdi. Ovchilar oʻrmonda surnay va naqora chalib, yarim tungacha xursandchilik qildilar. Akbar yaxshi niyat bilan besh yuz ming rupiy turadigan noyob bir gavhar sirgʻa olgan va uni kissasiga solib yurar edi. Ertasi kuni ertalab bu sirgʻani Ahmad Buxoriyga berdi:
— Rani Jodha Bayga buni mendan sovgʻa qilib elting. Salim ota... in’om olmagaylar... Borib ayting, agar ota rozi boʻlsalar, oʻgʻlimizning otini shu kishining hurmatlari uchun Salim qoʻygaymiz.
Ahmad Buxoriy ustozi Salim ota uchun quvonib dedi:
— Olijanob yoʻl topdingiz, hazratim! Xalq orasidan chiqqan zahmatkashning ismini shahzodaga qoʻyish— tarixda qoladigan bir voqeadir.
Akbarning oʻzi ota-bobolar udumiga binoan chaqaloqning qirqi chiqmaguncha uning oldiga bormadi. Lekin u oʻz oʻgʻliga Salim otaning nomini qoʻyganligi el-ulus orasida shunday shuhrat qozondiki, ota tez kunda mamlakatning eng mo’tabar moʻysafidiga aylandi. Uni bir koʻrishga ishtiyoqmand odamlar koʻpayib ketdi.
Chaqaloq uch oylik boʻlguncha Akbar uni Salim otaning uychasi yonidagi bahavo joyda saqladi. Man Sinx boshliq koʻriqchilar begona odamni bu tomonlarga oʻtkazmay turdi. Lekin Jodha Bay bolasi bilan Agraga qaytib ketgandan soʻng soqchilar ham ketdi-yu, Salim otaning uyiga ziyoratga keluvchilarning keti uzilmay qoldi.
Rivoyat va afsonalar qon-qoniga singib ketgan odamlar Salim otaning Xoʻjai Xizrligiga ishonib, uning etagini koʻzlariga surishar, farzandsizlar undan farzand tilar, kasalmandlar — shifo, baxtsizlar baxt soʻrar edi.
— Shifoni ham, baxtni ham sizlarga tangrim bersin! — derdi Salim ota. — Men ham sizlarga oʻxshagan osiy bandamen, Xizr emasmen!
Lekin bu gaplarni kamtarlik hisoblab, ba’zilar uning oyogʻi tagiga oʻzini tashlashar, ba’zi badavlat odamlar hamyon toʻla pul yoki qimmatbaho gilamlarni nazr-niyoz qilishar, Salim ota:
— Olmaymen! — deganiga qaramay, eshigining ogʻziga qimmatbaho narsalarni tashlab ketishar edi.
Osuda va kambagʻalona hayotga oʻrgangan Salim ota buning hammasidan qattiq hayajonga tushardi. Selday yopirilib kelayotgan ziyoratchilardan oʻzini qanday himoya qilishini bilmay yuragi gursillab urar, majruh tanasi shuhratning ogʻir yukiga bardosh berolmay zirqirab ogʻrir, kechalari uyqusi oʻchib ketar, kunduzlari ishtahasi oʻlib, durust ovqat ham yemasdi.
Hut kirganda Akbar uni koʻrgani keldi-yu, Salima begimning ham boʻyida boʻlganini, agar ota rozilik bersalar, uning kulbasiga koʻchib kelmoqchi ekanini aytdi.
— Qaytaga, sizning qoʻriqchilaringiz bor paytda tinchroq edim, — dedi Salim ota. — Har xil boy-u savdogarlar nazr-niyoz koʻtarib uyimga bostirib kelolmas edi. Nasibam shu ekan, endi men sizning himoyangizga muhtojmen, begimni olib kelavering.
Bu gal Akbar Salim otaning kulbasi yoniga uchta chodir tikdirdi. Ulardan birida Salima begim doya kampiri bilan, birida Akbar, birida Hamida begim kanizi bilan yashay boshladi.
Ota Salima begim bilan she’rxonlik qilishni yaxshi koʻrardi. Ular goh Jaloliddin Rumiy masnaviylaridan, goh Hofiz va Navoiy gʻazallaridan navbatma-navbat yod aytishib, vaqt qanday oʻtganini sezmay qolishar edi.
Issiq oylar, chang koʻtarib esuvchi shamollar oʻtib, yomgʻir fasli boshlangan javzo oyida Salima begim ham oʻgʻil tugʻdi. Shu kunni sakkiz yildan beri zoriqib kutgan juvon sogʻlom va miqti chaqalogʻini birinchi marta bagʻriga olib emizar ekan:
— Shukur, endi murodimga yetdim, — deb shivirladi. — Otini Murod qoʻysinlar!
Akbar bu gal ham ota-bobolar udumiga rioya qilib, chaqaloq qirq kunlik boʻlguncha ikkinchi oʻgʻilning otini Murod qoʻyishga rozi ekanini ayttirib yubordi. Xushxabar olib borgan Qilichxon Andijoniy suyunchisiga bosh-oyoq sarupo oldi. Akbar undan Salima begimga gavhar uzuk sovgʻa berib yubordi.

* * *
Akbar uchun Sekrining jozibasi tobora ortib borardi. Sekri togʻining sarin shabadasi, moviy koʻlining salqini, Bogʻi Fathdan qaynab chiqib turgan buloqning zilol suvi va bir emas ikki oʻgʻli tugʻilgan joylar uni oʻziga ohanraboday tortardi. Endi Agrada koʻp turgisi kelmas, iloj boʻldi deguncha, Sekriga yoʻl olardi. Choparlar, mulozimlar, bek-u a’yonlar Agra bilan Sekri orasida mokiday qatnashardi. Axiri bir kun Akbar eng nufuzli amirlarni Sekrining Bogʻi Fathiga mashvaratga yigʻdi-yu:
— Poytaxtni Agradan Sekriga koʻchirgaymiz! — dedi. — Bugundan boshlab oliy mahkamalar Sekrida boʻlgay.
Bu kutilmagan qarordan ba’zi amaldorlar sarosimaga tushdilar:
— Hazratim, boshqa mahkamalarga bino yetishmagay, avval yangi poytaxtni qurib, undan soʻng koʻchib kelgan ma’qul emasmikin? — dedi Todar Mal.
— Bino yetishmagan mahkamalar uchun chodirlar tikilsin! — dedi Akbar. — Bizning oilamiz, bolalarimiz chodirda yashaganda nechun amaldorlar yashay olmagay? Devoniom ham chodir shaklida tiklansin. Kerak boʻlsa, ikki oshiyonlik chodirlar yasaydigan ustalarimiz bor. Oʻshalarga buyurtmalar berilsin. Albatta, umrbod chodirda qolib ketmagaymiz, darhol yangi poytaxtning qurilishini boshlagaymiz. Uning umumiy rejasi qogʻozga tushgan, me’morlarga tarhlar chizish buyurilgan. Janob Chigʻatoyxon Toshkandiy, siz oʻz odamlaringiz bilan boʻlajak poytaxt atrofiga toshdan devor koʻtartirgaysiz.
Chigʻatoyxon oʻrnidan turib:
— Bosh ustiga! — deya bu farmonni qabul qildi.
— Janob Bhagvan Das, siz davlat mahkamalari uchun uch oshiyonlik bino qurishga mutasaddi boʻlursiz!
Bhagvan Das ham bu topshiriqni ta’zim bilan qabul qildi. Man Sinx oʻz singlisi Jodha Bay va uning oʻgʻli Salim turadigan koʻshkni qurib berish majburiyatini oldi. Qilichxon Andijoniy podshoning devoniomi va xonayi xoslari joylashadigan qasr qurilishiga javobgar qilib tayinlandi.
Shu tarzda Akbar yangi poytaxt qurilishi uchun barcha amirlari va yaqin odamlarini safarbar qildi. Oʻzi esa bosh me’mor boʻlib, qaysi binoning qayerga tushishi va qanday shaklda qurilishini belgilab bera boshladi.
Dehlida mirzo Humoyun maqbarasi qurib bitirilgan, undan boʻshagan minglab odamlar-u aravalar, yuk tashuvchi fillar va tuyalar Sekridagi qurilishga olib kelindi. Agra qal’asining qurilishi undan oldinroq tugagan edi. U yerda ishlab tajriba orttirgan hunarpeshalar ham endi Sekriga kelib ishlay boshladi.
Barcha binolarning devorlari qizil toshdan qilinmoqda edi. Bu toshni uzoqdagi togʻlardan tashib keltiradigan maxsus sangfurushlar bor edi. Ular har bir toshning boʻyi va enini oʻlchab, goho vaznini katta tarozilarga qoʻyib tortib sotishardi. Yangi poytaxtni qurishga oʻn minglab odam jalb etilgan, hammasining toshga ishi tushardi. Shuning uchun Sekrida kattakon tosh bozori paydo boʻldi.
Tosh ortilgan aravalarning shaqir-shuquri Salim ota turgan joylarga ham eshitila boshladi. Murodning chillasi chiqqandan keyin Akbar uni koʻrishga keldi. Salima begimni quchib tabrikladi-da, yoʻrgakdagi bolani qoʻliga olib, oqish yuziga va tilladay tovlangan sochlariga qaradi:
— Bobolariga tortibdir! Umri uzoq boʻlsin! Begim, tilagingiz nedir? Buyuring!
— Tilagim — Sekridan ketmaslik. Bu yerlar juda xosiyatli ekan. Jannatmakon Bobur bobomiz bu yerlarni yoqtirib, Bogʻi Fathni barpo etgani bejiz emas ekan.
— Shuning uchun yangi poytaxtda Fathobod deb nom qoʻymoqchimen, — dedi Akbar.
— Ulugʻ bobomizning ruhini shod etadigan xayrli ish! Barcha niyatlaringizga yeting, hazratim! Faqat... yangi poytaxtingizda men bilan Murod uchun alohida bir goʻsha topilgaymikin?
Salima begim endi haramda, kundoshlari orasida turishni istamas edi. Buni sezgan Akbar:
— Siz bilan Murod uchun ikki oshiyonlik alohida koʻshk qurdirmoqdamen! — dedi. — Hovlisida chorchamanlari, salqin favvoralari boʻlgay.
— Minnatdorman, hazratim! Biz bu mas’ud kunlarga Salim otaning sharofati bilan yetishdik. Lekin hozir otaning darmoni ketib, eski xastaliklari qoʻzgʻab yuribdir...
Akbar Salim otadan xabar olish uchun uning uychasiga kirdi. Toʻrda oq poʻstak ustida yonboshlab yotgan Salim ota oʻrnidan majolsiz koʻtarildi. Akbar uni turgani qoʻymay, choʻk tushdi-yu, otaning egnidagi oq hirqaning etagini koʻziga surib oʻpdi:
— Sizga ne boʻldi, Salim ota?
— Meni muncha tavof qilmang, shoh oʻgʻlim! Kamina ham ojiz insonmen...
Akbar uning gapiga tushunolmay yuziga hayron boʻlib tikildi. Salim ota soʻnggi paytlarda boshdan kechirgan ichki tuygʻularini unga qanday aytishni bilmay jim turib qoldi.
Murod tugʻilgandan keyin Salim otaning el orasidagi shuhrati yana bir necha daraja oshgan edi. Hatto: «Akbarshoh Salim otaning hurmati uchun poytaxtni Agradan Sekriga koʻchirgan emish!» degan ovozalar tarqaldi. «Salim ota Xoʻjai Xizr ekan» degan gapga ishonadiganlar koʻpayib ketdi. Minglab ixlosmandlar Xoʻjai Xizrni uchratib, eng katta orzularini uning oʻtkir nafasi bilan darhol amalga oshirishni istar edilar. Biroq Akbar qoʻygan soqchilar ziyoratga kelayotgan izdihomni otaning uyi tomonga oʻtkazmay qoʻydilar. Otaning hassaga suyanib soʻqmoqlardan piyoda yurishini biladigan ixlosmandlari uning yoʻlini poylay boshladi. Salim ota oʻrmon yoʻlidan oʻtib qolsa, uning oyogʻiga bosh urib, ezgu tilaklarini aytishar, ba’zilari qoʻy, echki yoki boshqa jonligʻini unga atab soʻyishar edi. Salim ota:
— Meni Xoʻjayi Xizr deganlar adashgan, men ham sizlar kabi oddiy odammen! — desa ham qutulmas edi. Kunlar oʻtishi bilan Salim ota piyoda sayrga chiqolmaydigan boʻlib qoldi.
— «Oʻt balosidan, suv balosidan asrasin» der edilar, shuhrat balosidan ham qoʻrqqulik ekan. Bir necha kun podsho boʻlganimda shon-shuhratdan mast boʻlib, bir oʻlimdan qolgan edim. Bu gal balki... qutulolmasmen.
— Unday demang, Salim ota! Men sizning nomingizga Sekrida bir madrasa qurdirmoqchimen. Hali siz uning talabalariga ma’naviyatdan saboq bermogʻingiz darkor.
— Shoyad shunday boʻlsa! Mening Abdulla Niyoziy, shayx Muborak degan maslakdoshlarim bor edi. Adolatli davlat tuzumini orzu qilib, Bianadagi xalq harakatiga ishtirok etganlari uchun Abdulla Ansoriy ularni oʻlimga hukm qilgan. Ammo oʻsha xalq harakati Sherxonlar sulolasini ichdan yemirib, otangiz bilan sizning Hindistonga qaytishingizga yoʻl ochgan edi. Mening hayotimdagi... eng yorugʻ kunlar ham adolat uchun koʻtarilgan oʻsha Bianadagi qoʻzgʻalonga qatnashgan paytim boʻldi... Bu xalq harakati hamon soʻngan emas. Uning choʻgʻlari eng yaxshi odamlar qalbida hali ham yaltirab turibdir. Abdulla Niyoziy, shayx Muborak, uning Fayziy degan toʻngʻich oʻgʻli, Abulfazil degan oʻrtanchisi — hammalari adolatli rahbarga gʻoyat tashna. Ular Sirhind, Gujarat tomonlarda Ansoriydan qochib yurgan emishlar... Agar mening kunim bitsa... oʻshalar sizga sodiq... balogardon boʻlgʻay!
Akbar Salim otaning kasali jiddiyligini sezib, saroy tabiblarini chaqirtirdi. Dori-darmonlar bilan otani ancha vaqt muolaja qildilar. Eski yaralarining oʻrinlari ogʻrib, ota uzoq vaqt uyidan chiqolmay yotdi. Akbar bilan Hamida begim uni yana koʻrishga kelganlarida:
— Endi... rozi boʻlinglar! — dedi.
Hamida begim uning qoqsuyak boʻlib qolgan qoʻlini koʻziga surib, yigʻlab yubordi:
— Biz mingdan ming rozimiz... Bizdan oʻtgan boʻlsa... kechiring!..
Akbarning ham oʻpkasi toʻlib gapirolmay qoldi. Bu qanday shafqatsiz taqdirki, kim unga katta yaxshiliklar qilsa uzoq yashay olmay, oʻlib ketadi. Otasi, Bayramxon, Mohim enaga... Mana endi Salim ota... Shohlik hokimiyati chindan ham ota aytganday bir ajdaho ekan-u Akbarga qalqon boʻlgan eng yaxshi odamlar birin-ketin uning qurboniga aylanmoqdami? Balki endi navbat Akbarning oʻziga yoki onasi Hamida begimga kelgandir?
Bu taxmin Akbarni seskantirib yubordi.
Salim ota ertasi kuni uzildi.
Uni Sekri togʻining ustiga — yangi qurilayotgan poytaxtning markaziga dafn etdilar. Otaning oq marmar maqbara ichidagi qabri — Fathoboddagi birinchi sagʻana edi. Poklik timsoli boʻlgan ma’naviy otasining qabrini Akbar dengiz tubidan olingan sof sadaflar bilan qoplattirdi.

Fathobod, Gujarat: Ikki Suiqasd
Bundan qirq besh yil muqaddam Sekrining Bogʻi Fathida Bobur Xondamir bilan suv ichgan buloq hali ham yer ostidan toza qumlar bilan birga qaynab chiqib turibdi. Uning tiniq suvi balandga boʻy choʻzgan sanobar va ninb[45] daraxtlari orasidan shildirab oqmoqda.
Suiqasddan yarador boʻlgan Akbarni kechki payt taxtiravonda shu boqqa koʻtarib keldilar...
Bu hodisa kuppa-kunduz kuni Dehli koʻchasida yuz berdi. Akbar otasining maqbarasini ziyorat qilib qaytayotgan edi. Yonida elliktacha otliq yigiti ham bor edi. Ziyoratga borganda u zirhli kiyim kiymas, egnida yengil oq soʻfi delagay[46] bor edi.
Katta koʻchadan oʻtayotganlarida Akbar Mohim enaga qurdirgan qizlar madrasasining ikki oshiyonlik binosini tanidi-yu, otining jilovini tortdi. Marhumaning xotirasi uchun shu yerda bir lahza toʻxtab oʻtgisi keldi. Madrasa tomonga endi yuzlangan paytda ikkinchi qavatning ayvonida keskin bir harakat sezildi. Yoʻgʻon ustun panasiga yashiringan barvasta odam yoy oʻqini Akbarning chap koʻkragiga toʻgʻrilab otdi. Oʻqni juda kuchli qoʻllar otgani shuvillab kelayotgan sharpasidan ham sezildi. Janglarda koʻp yurib, bu sharpadagi ajal xatarini tez ilgʻashga oʻrgangan Akbar darhol otning yoli ustiga egildi. Ammo panalashga ulgurmadi. Koʻkrakka moʻl otilgan oʻq u egilayotganda chap yelkaga shunday qattiq sanchildiki, Akbar hushidan ketib, egardan yerga yiqilib tushdi. Yonidagi Jalolxon qoʻrchi otidan sakrab tushib, uni yelkasidan suyab turgʻiza boshladi. Sijoatxon degan soqchi oʻntacha yigiti bilan oʻq otgan odamni tutib kelish uchun yugurib ketishdi. Ayvonda bir koʻringan soqol-moʻylovi oʻsiq devsurat yigit qizlar saboq tinglab oʻltirgan xonalarga kirib yashirinmoqchi boʻldi. Akbarning soqchilari qiy-chuv koʻtarib yoʻlakka qochib chiqqan qizlar va otinoyilar orasidan:
— Poʻsht, poʻsht! — deb oʻtishib, oʻq otgan odamni quvib ketishdi.
Bu orada Akbar sal oʻziga keldi-yu, yelkasiga sanchilib turgan oʻqning jizillatib ogʻriyotganini, iliq qon badaniga sizib oqayotganini sezdi. Jalolxon:
— Oʻq zaharlangan boʻlishi mumkin! — dedi-yu, uni sugʻurib tashlamoqchi boʻlib bir tortdi. Lekin oʻq yelka suyagi bilan et orasiga juda chuqur kirgan edi, bir tortganda chiqmadi. Akbar ogʻriq zarbidan ihrab, rangi oqarib ketganini koʻrgan Jalolxon oʻqni yana qattiqroq tortishga jur’at etolmadi. Shunda Akbarning oʻzi chap yelkasiga old tomondan sanchilib turgan oʻqni oʻng qoʻli bilan shart sugʻurib olib tashladi. Koʻzi yana tinib, qon qattiqroq oqa boshlaganini sezmadi.
Xurjunda doim qonni toʻxtatadigan dori, yarani bogʻlaydigan toza mato va malham olib yuradigan Rafiq mahram Jalolxonga yordamga yetib keldi. Ikkovlashib, Akbarning yarasini bogʻladilar va qoʻltigʻidan suyab, suv boʻyiga, soya joyga olib oʻtdilar.
Qizlar madrasasiga kirib ketgan yigitlar oʻq otgan davangiday bahaybat odamni tutib, qoʻllarini bogʻlab sudrab chiqdilar. Uning ketidan ikkita navkar qoʻlidan tutib olib kelayotgan madrasa qorovuli:
— Meni qoʻyvoring, bu Poʻlat vasvasni men kirgizganim yoʻq! — deb javradi. — Kasofati oʻziga ursin! Ikkinchi oshiyonga yashiriqcha chiqqan! Men koʻrsam uni madrasaga kirgizarmidim? Nomahram devona ayvonga osmondan tushganmi? Navzan billoh, be-xabarmen!
Koʻzlari quturgan hoʻkizning koʻzlariga oʻxshab qontalash boʻlib turgan Poʻlat vasvas Akbarning tirik qolganini koʻrib:
— Sendek dindan qaytgan dahriy podshoni oʻldirish ham oz! — deb baqirdi. — Sen nuqul kofirlarga yon bosding, qancha moʻmin-musulmonni oʻldirding! Adhamxon, Aliqulixon, Bahodirxon mening qadrdonlarim edi. Paygʻambar avlodidan boʻlgan qancha sayid-u xoʻjalarni quvgʻin qilding! Oʻzingga oʻxshagan dahriy chol Salim Cheshtiga sigʻinding! Meni ham oʻldirmoqchi boʻlib yurganingni eshitdim. Osmondan vahiy keldi! Shuning uchun avval oʻzingni oʻldirmoqchimen! Vodarigʻ, dushmanim hamon tirik!
Jalolxon Poʻlat vasvasning kekirdagiga bir urib, ovozini oʻchirdi. Akbar Jalolxonga:
— Buni tirik saqlamoq kerak! — dedi. — Vazir Jamilga eltib topshiring. Ketida kimlar turganini aniqlasin.
Poʻlat vasvasning boshiga qop kiydirib, oyogʻini ham bogʻlashdi, uni navkaralardan biri otiga oʻngarib qal’aga olib ketdi. Akbarning yelkasidan boshlangan ogʻriq butun badaniga tarqab, isitmasi koʻtarila boshladi. Otini keltirganlarida uzangiga oyoq qoʻyolmay gandirakladi. Qoʻllarini qimirlatsa yelkasidagi ogʻriq chidab boʻlmas darajada zoʻrayib ketardi. Lekin yomon ovozalar koʻpaymasligi uchun u tishini-tishiga qoʻyib mulozimlari yordamida otga mindi-yu, ming azob bilan Puran qal’aga yetib bordi.
Bu yerda tabiblar ogʻriqni bosadigan dorilar berib, uni davolashga tushdilar. Har uch-toʻrt soatda vazir Jamil kelib, Poʻlat vasvasning tergovi qanday borayotganini aytib turdi:
— Hazratim, bu devona kimlarning qutqusiga uchib shu ablahlikni qilganini aytib berolmadi. Gaplari poyma-poy. Kim ilkiga oʻq-yoy bergani ham esida yoʻq.
— Qani oʻsha oʻq-yoy? Qurolni taftish qildingizmi?
Vazir Jamil Akbarga otilgan yoy oʻqini va kamonni keltirib koʻrsatdi:
— Hayriyatki, yoy oʻqiga zahar surmagan ekanlar, buni tekshirib aniqladik, — dedi.
Akbar sogʻ qoʻli bilan kamonni aylantirib koʻrdi. Uning koʻzga tashlanadigan joylari kumush va sadaf bilan ziynatlangan, kamonning oʻzi eng qattiq irgʻay yogʻochidan qilingan edi.
— Irgʻay Movarounnahr togʻlarida koʻp oʻsgay, — dedi Akbar. — Kamonni turonlik ustalar yasagan boʻlmasin?
Vazir Jamil kamonning ichki tomonida yogʻochga oʻyib yozilgan bir yozuv koʻrdi:
— Siz haqsiz, hazratim! «Amali usto olim Shoshiy» deb yozilmishdir. Ob-bo, ablahlar-ey! Jahonga mashhur kamoni shoshiyni Poʻlat vasvasning ilkiga kim tutqizgan ekan?
Jarohat ogʻrigʻidan isitmasi koʻtarila boshlagan Akbar vazir Jamilga shiddat qilib dedi:
— Buni siz aniqlamogʻingiz kerak! Vasvas qayerlarda turgan, kimlar bilan uchrashgan?.. Boring, eng mohir taftishchilarni ishga soling!
— Bosh ustiga, hazratim! — deb vazir Jamil orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Akbar sadaf va kumushlari nafis jilo berib tovlanayotgan kamoni shoshiyning qizgʻish irgʻay sopiga tikilganicha ogʻir oʻyga toldi.
Bobolar yurti Movarounnahrni u tushida koʻrganmi yoki goʻdakligida Xonzoda begim uni Kobuldan Fargʻona vodiysiga, Toshkent va Samarqandga olib borib kelganmidi — buni aniq bilmaydi. Lekin bobosining kitobida tasvirlangan Oʻshning lolalari, Andijonning nashvatisi, Margʻilonning katta dona anorlari, Isfara bodomzorlari xuddi bolalikda koʻrilgan unutilmas ajoyibotlardek xotirasida aniq gavdalanadi. Akbar Samarqand-u Toshkentlarni sogʻinganday yuragi oʻsha tomonlarga qarab talpingan paytlar boʻladi.
Hindiston bilan Turon orasida qatnab turgan savdo karvonlari Movarounnahrning shirin-shakar mevalaridan keltirib turadi. Akbar Agrada yashab Fargʻonaning shirin qovunlaridan, Samarqandning naqsh olmalaridan yeb koʻrgan, ularning tengsiz mazalaridan koʻp huzur qilgan.
Mana hozir esa bobo yurtida yasalgan kamoni shoshiyning achchiq jarohatidan azob tortmoqda. Zeb bergan kamoni yovuz odamlarning qoʻliga tushishini usta Olim Shoshiy qayoqdan bilsin? Nahotki shayboniyzodalar Turonda turib, Agradagi Akbarga oʻq otgan boʻlsalar?
Hozir Buxoro taxtida shaybon urugʻining eng baquvvat vakili Abdullaxon oʻltiribdi. U Akbar bilan murosa yoʻlini tutib, ikki qayta elchilar, maktublar va qimmatbaho sovgʻalar yubordi. Abdullaxon soʻnggi maktubida Eron shohi Tahmaspning vafot etganligi, safaviylar orasida ichki kurash va parokandalik boshlanganini yozgan, ularga qarshi ittifoq tuzishni va Eronni birgalikda fath etib, shialar davlatini yoʻqotishni taklif qilgan edi. Akbar otasiga yaxshiliklar qilgan safaviylar bilan urushishni istamas, shia-sunniy adovatini yomon koʻrardi, shuning uchun Abdullaxonga yozgan javob maktubida hozir Hindistonning ichki ishlari va Kobul-u Badaxshon chegaralarini mustahkamlash bilan band ekanini, Eron favthiga xohishi yoʻqligini ma’lum qilgan edi.
Abdullaxonga shu kerak edi — u oʻzining eng nufuzli qoʻshnisi boʻlgan Akbarning oldidan bir oʻtib qoʻygandan keyin, oʻgʻli Abdumoʻminni yoniga olib, Xurosonga yurish qildi, Hirot, Astrobod, hatto Mashhadni ham safaviylardan tortib olib, oʻz davlatining bir qismiga aylantirdi. Abdullaxon davlati shu tarzda kengayib boraversa, bir kun emas bir kun Kobul-u Badaxshonga tajovuz qilishi ham mumkin. Ammo Akbar — unnig janubga keladigan yoʻllarini bekitib turgan kuchli bir toʻsiq. Shayboniyzodaldar bu toʻsiqni Poʻlat vasvasning qoʻli bilan qulatib oʻtishga uringan boʻlsalar ajab emas...
Akbarning oʻyi shu joyga yetganda vazir Jamil lattaga oʻrogʻliq uzun bir narsani tergovchiga koʻtartirib kirib keldi.
— Hazratim, Poʻlat vasvas Mohim enaga madrasasi yaqinida egasi koʻchib ketgan, tashlandiq bir xaroba uyda turar ekan. Uyning omborxonasiga eski lash-lushlar orasiga mana shu farangi toʻfang bekitib qoʻyilgan ekan. Oʻqlari alohida joyda turibdir. Vasvasning kasali qoʻzigandan keyin bularni topolmaganmi... Hayriyatki... toʻfangni ishlatmabdir...
Akbar toʻngʻiz oʻqi solib otiladigan quvuri yoʻgʻon farangi toʻfangni koʻrib beixtiyor eti junjikdi. Toʻfangning yonida charm xaltachaga solingan kartech oʻqlar ham bor edi. Poʻlat vasvas bu toʻfangdan oʻq otsa Akbar tirik qolishi gumon edi...
— Vasvas toʻfang otishni oʻrgangan ekanmi? — soʻradi Akbar.
— Ha, Adhamxonga navkar boʻlganda oʻrgangan ekan.
— Toʻfangni unga kim berganini aytdimi?
— Bir keksa farangining nomini aytdi. Alvarmi... Pakvarmi... Qoʻshnilaridan surishtirsak, Goa orolida turadigan savdogar farangi Poʻlat vasvasning oldiga bir-ikki marta kelib ketgan ekan.
Humoyun tirik paytida Alvaro Pakavira degan farangi Goadan toʻfang koʻtarib kelganini, keyin Sherxon tomonga oʻtib, uning fitnalariga qatnashganini oʻgʻliga aytib bergan edi. Akbar buni yoshlik xotirasining kuchi bilan darhol esladi-yu:
— Farangini qidirtiring, — deb buyurdi vazir Jamilga. — Kalavaning uchi balki oʻshaning ilkidadir!
Vazir Jamil shu ketganicha Dehli karvonsaroylarini qidirtirib, bironta farangini topolmadi. Farangilar bilan savdo sotiq qiladigan doʻkondorlar Pakavira degan keksa savdogar bundan bir oy oldin Goaga qaytib ketganini aytdilar.
Endi Akbarning xayoli Gujarat va uning janubiy qirgʻoqlarini egallab olgan farangilarga ketdi. Ular Akbar tuzayotgan kuchli davlatdan manfaatdor emas. Hindistonni parcha-parcha qilib, uning bir viloyatini boshqasi bilan urushtirib, hammasini zaiflashtirib, soʻng mamlakatga oʻzlari xoʻjayin boʻlishni koʻpdan beri orzu qilishadi. Gujaratdagi Muzaffarshohni Akbarga qarshi gij-gijlab yurganlar ham mana shu farangilar. Ular Goa orolini bosib olganlariga oltmish yil boʻlganini, shundan beri butun Hindistonni oʻzlariniki qilish niyatida ekanini Akbar biladi. U ikki yildan beri Gujarat yurishiga tayyorgarlik koʻrar ekan, Muzaffarshohni yenggandan soʻng Goadagi istilochilarni ham dengiz ortiga quvib yubormoqchi ekanini mashvaratlarda bek-u a’yonlariga aytgan. Ehtimol, shu a’yonlardan qaysi biri uning bu niyatini farangilarning quloqlariga yetkazgandir. Dehli-yu Agrada ularning xufiyalari ham yurganini mana bu toʻfang koʻrsatib turibdi. Ular Akbarning Gujarat va Goa oroliga yurish boshlashini kutib oʻltirmasdan, uni Poʻlat vasvasning qoʻli bilan oldinroq mahv qilishga intilgan boʻlsalar kerak.
— Farangilar Poʻlat vasvas bilan qanday til topishgan? — soʻradi Akbar vazir Jamildan. — Orada turgan vositachilarni topmoq kerak!
— Vasvasdan shuni soʻrasak, Adhamxonni aytdi. Holbuki, Adhamxonning oʻlganiga oʻn yil boʻldi.
— Oʻq-yoyni kim berganini aytmadimi?
— Osmondan tangri yuborgan emish! Lekin vasvas bir vaqtlar Sharafiddin mirzoning xizmatida boʻlganini aytdi.
Akbarning xayoli yana Gujarat tomonga ketdi. Chunki Sharafiddin mirzo Sambhal viloyatida hokim boʻlganda koʻp zolimliklar qilgani uchun Akbar uni lavozimidan mahrum qilgan edi. Ota urugʻi mashhur Xoʻja Ahror avlodidan tarqagan, ona tomondan samarqandlik temuriyzoda Sulton Mahmudga chatishgan. Sharafiddin Mirzo Akbardan arazlab Gujarat tomonlarga ketib qolgan. Akbarning yangicha siyosatidan norozi boʻlgan boshqa mirzolar — Husayn Boyqaro avlodlari ham Gujarat tojdori Muzaffarshoh tomoniga oʻtib ketgan. Ular oʻsha yoqlarda Akbarga qarshi igʻvolar qilib yurganlarini xufiyalar aytib kelgan edi. Balki endi ular Akbarning Dehlidagi yashirin dushmanlari bilan til biriktirgandir? Soʻng oʻzlarini panaga olib, Poʻlat vasvasni ishga solgandirlar? Akbar shu taxminni aytgandan keyin vazir Jamil Poʻlat vasvasni biladigan odamlarni izlab topib, unga yuzlashtirdi. Lekin esi kirdi-chiqdi boʻlib qolgan Poʻlat vasvas tanishlarining qaysisi bilan qayerda uchrashganini xotirlay olmas, uni jinoyatga olib kelgan zanjirning koʻp halqalari yodidan tushib qolgan edi.
— «Podsho sizni oʻldirtirgay» degan gapni kimdan eshitdingiz? — degan savolga:
— Osmondan vahiy keldi, — deb javob berardi.
Poʻlat vasvas Ubaydulla mahdum degan mullaning xizmatida ham boʻlgan, bu odam uning kasalini davolashga uringan edi. Tergovchi shuni aniqlagach, vasvasga Ubaydulla mahdum haqida savol bera boshladi:
— Hazratimni «dahriy» deb ayblagan odam Ubaydulla mahdummidi?
— Yoʻq, undan kattarogʻi.
— Shayx Ansoriymi?
— Men uni bilmaymen. Tangrining oʻzi bilan soʻzlashganmen. Podshoni osmon «dahriy» degan.
— Ubaydulla mahdum bilan oxirgi marta qachon koʻrishgan edingiz?
— Besh yil... yoʻq, bir yil... esimda yoʻq! Podshongiz buzuq! Uni Salim Cheshti yoʻldan urgan. Bianadagi isyonchilar Akbarni aynitgan...
— Salim ota pok odam edi.
— Pok boʻlsa nechun Sakina bonuga koʻz olaytirgan?
— Qaysi Sakina bonuga?
— Ubaydulla mahdumning jufti haloli. Uni Salim Cheshti bilan Biana mahdiylari aynitgan!
Tergovchi Ubaydulla mahdumni topdirib, guvohlikka chaqirdi. Uning toʻrtinchi xotini — oʻn sakkiz yoshli Sakina bonu Salim Cheshtiga emas, Akbarga arzga borgan ekan. Ungacha Salim ota olamdan oʻtgan, lekin vasvasning xayolida hamma narsa aralashib ketgan edi.
Ubaydulla mahdum katta xotinlarining chaquviga ishonib, Sakina bonuni qattiq kaltaklagan ekan. Akbar bu goʻzal juvonning kaltak zarbidan koʻkargan yuziga qarab, unga rahmi keldi-yu, munshisi Ashrafxonga buyruq berdi:
— Ubaydulla mahdumni mening nomimdan ogohlantiring, agar bu munglikka yana jabr qilsa, qozikalonga aytib, nikohidan chiqartirgaymiz! Mahdumning oʻzini Bangolaga badargʻa qildirgaymiz!
Akbarning bu tahdididan soʻng Ubaydulla mahdum Sakina bonuga yaxshi muomala qiladigan boʻlgan, juvon tinchib qolgan edi. Lekin uydagi gap koʻchaga chiqqani va Ubaydulla mahdumning yosh xotini Akbar bilan koʻrishib, gaplashganining oʻzi saroyda turli mish-mishlarga sabab boʻlgan edi. Oxirida bu mish-mishlarni kimdir Poʻlat vasvasga teskari qilib yetkazgan va uning jinini ataylab qoʻzgʻatgan edi. Lekin kim shunday qilgan? Vasvasni Akbarga qarshi qayrab solganlar kimlar? Poʻlat vasvas buni aniq aytib berolmas, soʻz topolmay qolganda «osmondan vahiy keldi», «tangrim oʻzi aytdi» deb yolgʻon vaj koʻrsatardi.
Akbar tabiblarga buyurib:
— Vasvasni davolab koʻringlar, balki tuzalganda haqiqatni topish oson boʻlgay? — dedi-da, oʻzi Dehlidan Fathobodga ketdi.
Oradan ikki hafta oʻtganda xabar keldiki, tabiblar vasvasni davolab, aqlini sal joyiga keltirgandan soʻng, u qilgan ishining butun dahshatini endi sezadi, boshini hibsxonaning tosh devoriga bor ogʻirligi bilan uradi-yu, ikki kun behush yotib jon beradi.
Akbar buni Sekrida turib eshitdi, «balki gʻanimlar oʻz jinoyatlarini bekitish uchun uni shu tarzda oʻldirgandirlar?» degan taxmin xayolidan oʻtdi.
Dushman oʻnta boʻlsa, gumon mingta. Yelkasidagi jarohat uch oyda tuzalgan boʻlsa ham, uning achchiq ogʻriqlari Akbarning esidan chiqmaydi. Tashqi dushmanlarining bir cheti Turonda boʻlsa, bir cheti uzoq Farangistonda turganligi, ular ichkaridagi qora kuchlar bilan til biriktirib, Akbarning joniga qasd qilishlari mumkinligi xayolidan nari ketmaydi. Uyqusiz tunlarda ichki-tashqi dushmanlarning qaysisidan qanday saqlanish haqida oʻylanardi.

* * *
Shu orada Agradan Sekriga shayxulislom Abdulla Ansoriy bir guruh sallasi katta din peshvolari bilan Akbarni koʻrishga keldi.
Yoshi oltmishdan oshgan boʻlsa ham, hali juda tetik boʻlgan Ansoriyning uchi kindigiga tushadigan uzun oq soqoli bor. Yonida salobatli qozikalon Muhammad Yazdiy, jikkak imom Abduqodir Badavni va yana shunga oʻxshagan besh-oltita ulamolar Akbarga uzoq umrlar tilashdi.
Akbar koʻkaldoshi Aziz koʻka bilan birga Abdulla Ansoriyni yangi poytaxt boʻylab olib oʻtishdi va bitgan binolarni koʻrsatishdi.
Barcha viloyat amirlari ming-ming odamlari va ot-ulovlari bilan ishlayotganliklari uchun muhtasham imoratlar juda tez qad koʻtargan edi. Akbarning togʻ ustidagi saroyi, koʻlga qaragan salqin yonbagʻirdagi rani Jodha Bay koʻshki va Salima begimlar uchun qurilgan ikki oshiyonlik goʻzal imoratlar allaqachon pardozdan chiqqan edi.
Ansoriy buning hammasini koʻklarga koʻtarib maqtadi-da, keyin tagdor qilib soʻradi:
— Hazratim, bu poytaxtdan shayxulislom uchun ham oʻrin berilgaymi?
— Yuring, taqsir, siz uchun maxsus joy tanlaylik,— dedi Akbar va uni ataylab Salim ota maqbarasi oldiga boshlab keldi.
Ansoriy bir vaqtlar oʻlimga buyurgan gʻoyaviy dushmanining yaxlit sadaf bilan ziynatlangan oq marmar maqbarasini koʻrganda ichidan zil ketdi, ovozi titrab, zoʻrgʻa tilovat qildi. Akbar unga tikilib turib:
— Taqsir, xabaringiz bor, — dedi. — Yashirin gʻanimlarim mana shu maqbarani qurganim uchun meni dahriylikda aybladilar. Poʻlat telbani ishga solib hatto oʻldirmoqchi boʻldilar!..
Akbar «Oʻsha yashirin dushmanlar orasida sizning ham odamlaringiz boʻlsa biror kuni qoʻlga tushib qolar», demoqchi edi. Shayx Ansoriy buni payqadi-yu, siri fosh boʻlishidan qoʻrqib, darhol duo-yu fotihaga qoʻl ochdi:
— Poʻlat vasvas goʻrida toʻngʻiz qoʻpsin! Parvardigori olam barcha gʻanimlaringizni vasvasning koʻyiga solsin! Siz yangi poytaxtda uzoq umr koʻring, hamisha zafar yoringiz boʻlsin!
Shayx Ansoriyning tilyogʻlama gaplari dilidagi adovatni yashirishning bir vositasi edi. Riyokorlikda me’yorni ham unutib, Akbarning gʻanimlari qatorida oʻzini ham qargʻayotganini sezmas edi.
Akbar oʻq yeb tortgan azoblarining alamiga uni yana bir boplagisi keldi-yu, Salim ota maqbarasidan ancha narida hind uslubida qurilib bitay deb qolgan ikki oshiyonlik chiroyli imoratni koʻrsatdi:
— Mana buni roja Birbal uchun qurdirdik.
Ansoriyning roja Birbalni ham koʻrarga koʻzi yoʻq. Shuni biladigan Akbar:
— Siz uchun xuddi mana shu yerdan hovli-joy ajratmogʻim mumkin, — dedi.
Roja bilan qoʻshni boʻlish va Salim ota maqbarasi yonida yashash Abdulla Ansoriy uchun doimiy qiynoqqa aylanib ketishi muqarrar edi.
— Hazratim, nariroqda madrasa qurilgan ekan. Bizga oʻsha tomondan joy koʻrsatsangiz.
— Mayli-yu, lekin madrasa ham Salim ota nomiga qurilgan. Unga shayx Muborakni bosh mudarris qilmoqchimiz.
Shayx Ansoriyning yana kayfi uchdi:
— Qaysi shayx Muborak?
— Siz uni ham «dahriy» deb oʻlimga buyurgan ekansiz. Ammo biz koʻkaldoshimiz Aziz koʻka yordamida taftish qilib bildik. Shayx Muborak oʻta diyonatli, bilimi zoʻr, qalbi pok alloma ekan. Gujaratdan chaqirib oldik.
— Lekin u xalqni podshoga qarshi qoʻzgʻatgan isyonchi-ku!
— Qaysi podshoga qarshi qoʻzgʻatgan? Islomshohga qarshimi? Siz oʻzingiz ham Islomshohga qarshi borib, bizning hazrat otamizga yashirin ma’lumotlar yuborib turgansiz-ku, taqsir?
— Bu rost!..
— Qani, yuring, agar shayx Muborakka yaqin boʻlay desangiz, sizga madrasa yonidan uy soldiraylik.
— Meni ma’zur tuting, hazratim! Hozircha Agrada turganim ma’qulga oʻxshaydir. Oʻsha yerdagi uy-joyim yaxshi. Keksa odamning koʻchishi qiyin...
Yangi poytaxtga yangicha siyosat tarafdorlarini yigʻish niyatida boʻlgan akbar shayx Ansoriyni, «koʻchib keling, boshqa joy koʻrsatay», deb qistamadi. Bundan alami kelgan Ansoriy oro berilgan soqolining uchini asabiy ezgʻiladi-da:
— Hazratim, yangi poytaxatning masjidi jome’si qayerga qurilmoqda? — deb soʻradi. — Axir juma kunlari xutba oʻqimoq kerak-ku!
«Agar biz nomingizni xutbaga qoʻshib oʻqimasak, sizning podsholigingizni hech kim tan olmagay!» demoqchi edi shayx Ansoriy. Akbar uning ochiq aytilmagan bu tahdidini gap ohangidan payqadi.
Ansoriyning diniy hokimiyati hali juda kuchli. U bilan birga kelgan ulamolardan tashqari, yuzlab qurolli muhtasiblar, shayxulislomga murid boʻlgan bek-u a’yonlar, masjidda uning ortida turib namoz oʻqiydigan minglab qavmlar din peshvolarini ilohiyot vakillari deb biladilar, ularga hayiqib qaraydilar va koʻr-koʻrona ergashadilar. Akbar Ansoriyning diniy hokimiyatini tan olmasa, imom-u ulamolar avom xalqni unga qarshi qoʻzgʻatib gʻulu koʻtarishlari mumkin. Ansoriyning tagdor savoliga javoban:
— Taqsir, masjidi jomeni saroy yoniga qurmoqdamiz, — dedi va shu bilan unga beixtiyor yon berganday boʻldi.
Akbarni Ansoriyga bogʻlab turgan eskicha e’tiqod iplari hozir unga oʻrgimchakning yopishqoq toʻridek noxush tuyuldi. Bu toʻrni yorib chiqib ketish uchun Akbar oʻz atrofiga yangicha imon-u e’tiqod tarafdorlarini yigʻmogʻi va ularga suyanmogʻi kerak...

* * *
Kalta qora soqolida jingalasi bor, yuz-koʻzi arablarnikiday xiyol jigarrang tus berib tovlangan, lablari qalin Abdulfazl Akbarning kutubxonasida odob bilan choʻkka tushib oʻltiribdi. Xontaxta ustida uyum-uyum kitoblar: biri arabcha, biri forscha, biri qadimgi sanskrit tilida, yana biri turkiycha. Akbar yigirma uch yoshli Abulfazlning turfa tilli bu kitoblarni yaxshi bilishini, birini biriga qiyoslab, bemalol tahlil qilishini koʻrdi-yu, taajjub bilan soʻradi:
— Aslingiz qaysi ulusdan?
— Bobokalonimiz arab ekanlar, — dedi Abulfazl.— Besh asr burun Hindistonga kelib qolganlar. Onalarimiz — hind ayollari. Hind-arab qoni besh asr aralashib, axiyri biz paydo boʻlganmiz.
Abulfazlning akasi Fayoziy ham iste’dodli shoir edi. Koʻp yil quvgʻinda yurib oʻgʻillarini shunchalik bilimli va ma’rifatli qilib tarbiyalagan shayx Muborakka Akbar oʻzicha yana bir qoyil boʻlib qoʻydi.
— Rahmatli Salim ota sizlarga jon kuydirgani bejiz emas ekan, — dedi. — U kishi aytar ediki, uzoq qonlarning aralash ishidan turfa daraxtlarning payvandi kabi noyob mevalar bergʻay.
— Inshoollo, bu hikmatli fikr shahzoda Salim qiyofasida yanada mukammal amalga oshgay, — dedi Abulfazl Akbarning hind ayolidan koʻrgan oʻgʻlini alohida ehtirom bilan tilga olib.
Bu yigitning bilimiga yarasha aqli va farosati ham oʻtkir ekanini sezgan Akbar:
— Salim otani koʻrganmidingiz? — deb soʻradi.
— Ha, ota bizga homiy edilar. Quvgʻin boʻlib qochib yurganimizda bir qancha vaqt boshpana berdilar. Oʻshanda u kishi menga butun hayotimni yetti fazilat asosiga qurishni oʻrgatgan edilar...
— Masalan, qaysi fazilatlar?
— Birinchisi: yaxshilikka muhabbat. Ikkinchisi: insonga muruvvat. Uchinchisi: haq yoʻldagi botirlik. Chunki oʻgʻri, bosqinchilarning ham botiri bor. Biz faqat halol yashaydigan kishining botirligini fazilat deb bilurmiz. Toʻrtinchisi: odamga kuch-qudrat beruvchi ilm-u ma’rifat. Beshinchisi: barcha soʻz-u ishdagi samimiyat. Oltinchisi: xulq-u atvordagi insof-u diyonat. Yettinchisi: insonni kamolotga yetkazuvchi ma’naviyat.
— Afsuski, hayotda bu fazilatlarni sof holda topib boʻlmagay! — dedi Akbar. — Yaxshiy-u yomon, haq-u nohaq mudom aralashib ketgay. Odamlar necha ming yillardan beri yaxshini yomondan, egrini toʻgʻridan bexato ajratish yoʻlini izlaydilar. Nechun bu yoʻllar hanuzgacha topilmaydir?
— Hazratim, bu yoʻllar kaftdagi chiziqlarday muqim turganda, odamzod ularni allaqachon topgan boʻlardi. Lekin biz «yoʻllar» deb aytadigan narsalar, aslida, oqib turgan daryolardir. Yaxshi-yu yomon, halol-u harom — daryo suviday muttasil harakatda boʻlgandan keyin noiloj aralashib ketadir. Harakatdagi daryoning yaxshi xosiyatini yomon loyqalardan ajratish benihoya mushkul.
— Balki bu umuman mumkin emasdir? Men yangi poytaxtda yangi bir insoniy muhit, adolatli bir jamiyat barpo qilish orzusidamen. Balki bu roʻyobga chiqmaydigan bir xayolotdir?
Akbar dilini ochib soʻzlayotganidan ruhi koʻtarilgan Abulfazl Arastudan Ibn Sino-yu, Navoiygacha barcha ulugʻ odamlar adolat axiyri bir kun gʻalaba qilishiga ishonib yashaganlarini aytdi. Shu ishonch boʻlmasa, yashashning ma’nosi qolarmikin?
— Rost, — dedi Akbar, — biz ne uchun dunyoga keldik? Uni bir ozgina boʻlsa ham obodroq, adolatliroq qilib ketmasak yashashning ne ma’nosi bor?
— Hazratim, qadimiy kitoblarda rivoyat borki, har ming yilda yangi bir dohiy tugʻilib, barcha adolatsizliklarni bartaraf qilgay.
Abulfazl soʻzining tasdigʻi uchun mez ustida turgan kitoblarni bir-bir ochib, goh sanskrit tilida, goh qadimgi fors-pahlaviy tilida misollar keltira boshladi:
— Mana, hindlarning muqaddas kitobida aytilmishdir: Oftob tangrisi Vishnu tanosih[47] qonuni boʻyicha dunyoga choʻpon boʻlib qaytib kelgay, barcha adolatsizliklarni yoʻqotib, yaxshilardan adolatli jamiyat tuzgay. Nasoralarda rivoyat borki, yangi bir mahdiy Messiya, ya’ni Masiho qiyofasida kelib dunyoda adolat oʻrnatarmish.
Akbar otashparastlarning «Avesto»sida ham shunga oʻxshash rivoyat borligini esladi: Zorastr avlodidan Saush’yant degan dohiy paydo boʻlarkan, yomonlikni yoʻqotarkan-u dunyoni poklarkan. Turli xalqlarning e’tiqodlari bu qadar oʻxshash boʻlsa, diniy adovatlar qayoqdan chiqib kelmoqda?
Ular birgalashib shu savolga javob izlay boshladilar. Abulfazl Akbardan toʻqqiz yosh kichik boʻlsa ham, tarixni yaxshi bilganligi va behad koʻp kitob oʻqiganligi tufayli ikkovi tengdosh va maslakdoshlardek berilib suhbatlashar edilar. Abulfazlning fikricha, hamma balo — ruhoniylarning tamagirligi-yu fotihlarning diniy xurofot yordamida bosqinchilik siyosatini amalga oshirishida. Goh gʻazot-u jihot, goh salb yurishlari, goh hind-muslim qirgʻinlari — bari gʻarazli maqsadlarga xizmat qilgan. Bid’at-u xurofot bir xalqni ikkinchisiga yomon koʻrsatmoqchi boʻlsa, albatta, uning urf-u odatlarini, imon-u e’tiqodini buzib talqin qiladi.
— Hazratim, johillar shu yoʻl bilan... «Faqat biz yaxshi, boshqalar yomon» deb, oʻzlarini ustun koʻrsatib, xurofiy hokimiyatlarini oʻrnaturlar. Ular uchun haqiqat kerak emas. Xurofot-u bid’at mudom taxminiy gapga, rivoyatga, mish-mishga asoslanib ish koʻrur. Koʻpchilik ruhoniylar boshqa xalqlarning imon-u e’tiqodi neligini bilmaydir, bilishdan ham choʻchiydir. Goʻyo boshqa dinlarga qiziqsa, muslimlik e’tiqodi boʻshashib ketarmish. Shuning uchun boshqa tildagi nodir kitoblarni «makruh» sanab, iliklariga ham ol-maydigan ulamolar koʻp. Holbuki, yaxshini yomondan farq qilmoq uchun ularni oʻrganib chiqmoq kerak. Faqir shu e’tiqod asosida dunyodagi beshta asosiy dinlarning tarixini qiyosan oʻrgandim-u farqlaridan tashqari oʻxshash joylari koʻpligidan hayratga tushdim.
Abulfazl «Injil»ni ochdi:
— Mana, Odam Ato bilan Momo Havo haqidagi rivoyat nasoralarda ham bor. Faqat ular Odam Atoni Adam deydilar. Momo Havoni Yeva deydilar. Yana bir narsaga e’tibor bering, hazratim: fotiha oʻqilgach, muslimlar «omin» deydilar, nasoralar «amin» deydilar, yunonlar «amn» deydilar, hindlar «ouvmm» deydilar.
— Toʻrtalasi ham oʻxshash! — hayrat bilan xitob qildi Akbar. — Agar turli uluslar bid’at-u xurofot ta’siridan qutulsalar-u oʻzlari haqidagi chin haqiqatni bilsalar, dahshatli diniy adovatlar oʻz-oʻzidan yoʻqolib ketmasmidi?
— Men ham nuqul ana shu haqda oʻylayman-u hech oʻyimning tagiga yetolmaymen! Chunki koʻp joyda shayx Ansoriyga oʻxshash xurofotchilar hokimiyat tepasiga chiqib olmishlar. Ular boshqacha fikr yuritadiganlarni «dahriy» e’lon qilib oʻlimga buyururlar, zindonga tashlaydirlar. Hatto Ulugʻbekdek tojdor allomani oʻshalar oʻlimga hukm qilish huquqiga ega boʻlganini tarixdan bilursiz.
— Menga qarshi suiqasd tayyorlaganlar ham shular! — dedi Akbar badaniga sanchilgan yoy oʻqining achchiq ogʻrigʻini hozir qayta his qilganday ozorlanib.
— Faqat sharqda shundaymi desam, gʻarbda — Farangistonda ham diniy hokimiyat juda shafqatsiz emish. Gujaratda yurganimda farangi dengizchilar soʻzlab berdilar. Ularda bizdagidan ham katta xurofiy hokimiyat bor ekan. «Inkivizitsiya» deyilarkan. Dahriy deb gumon qilinganlarni ming qiynoqlarga solib, soʻroq qilarmishlar. Dahriyligi isbot etilsa, ustunga bogʻlab qoʻyib, tagidan oʻt qoʻyib, kuydirarmishlar. ma’rifatli allomalar xurofotga zid boʻlgan yangi fikr aytsa bas, bizdagiga oʻxshab, ularni ham dahriylikda ayblashar ekan-u olovda kuydirib oʻldirisharkan. Holbuki, imon-u e’tiqodni har bir kishi diliga joylagay. Inson dilini bu tarzda idora etib boʻlgʻaymi, axir, hazratim? e’tiqodi boshqacha boʻlgan odamlarni sharqda toshboʻron qilib oʻldiradigan, gʻarbda olovga tashlab kuydiradigan johillar istibdodi qachondir bir vaqt yoʻqotilmogʻi kerak!
Bu hokimiyatdan koʻp jabr koʻrgan Salim ota ham shu fikrni aytgani Akbarning esiga tushdi. Eng yaxshi odamlarga shunchalik zulm oʻtkazayotgan ansoriylarning hokimiyatidan qanday qilib qutulish mumkin?
Mana shu fikr Akbarga besh-oʻn kun tinchlik bermay yurdi. U abulfazl bilan yana kutubxonada uchrashganda ulkan gumbazli yangi binoning qogʻozga chizilgan xomaki rejasini koʻrsatdi.
— Janob Abulfazl, faraz qilingki, bu gumbaz — ilohiy osmon ramzi. Mamlakat xalqlarining imon-u e’tiqodlarini xuddi togʻning turli yonbagʻirlari kabi shu yaxlit gumbaz ostiga yigʻsak ne deysiz?
— Qanday qilib, hazratim? — tushunmadi Abulfazl.
— Hind eli muqaddas sanaydigan kitoblar bor. Siz ularning eng qadimiysi deb «Rigvedani» aytdingizmi? Binoning alohida bir qismini shu kitob egallasa... hindlarning imon-e’tiqodiga mos kelurmi?
— Shubhasiz mos kelur!
— Mamlakatimizda otashparastlar bor. Ularning «Avesto»si qachon yozilgan?
— Bundan uch ming yil muqaddam.
— Demak, binoning ikkinchi qismi «Avesto»ga, uchinchi qismi nasoralarning muqaddas kitoblariga berilsa, toʻrtinchi qismi — muslimlar e’tiqodiga makon boʻlsa.
— Barcha e’tiqodlar bir gumbaz ostida birga, barobar!.. Hazratim, tarixda hali hech kim qilishga jur’at etmagan yangi ishga bel bogʻlabsiz! Eng muhimi, turli e’tiqod vakillari bir davraga yigʻilsalar, haqiqatni bilishlari osonroq boʻlgʻay, xurofot-u bid’at chekingay.
— Oxir-oqibatda ansoriylarning xurofiy hokimiyatidan qutulish mumkin boʻlgay! — deb Akbar Abulfazlning fikrini davom ettirdi. — Chunki bu hokimiyat diniy adovatga asoslanmishdir. Biz diniy adovatni yoʻqotsak, ansoriyning suyangan ustunlari qulagay, oʻzi keraksiz boʻlib, chetga chiqib qolgay!
Abulfazl Akbarning rejasi qanchalik uzoqni koʻzlab chizilganini endi tushundi-yu, hayajon bilan oʻrnidan turib unga ta’zim qildi:
— Hazratim, bu toʻrt qismlik obida — sizning ulugʻ bir me’morlik kashfiyotingiz boʻlgʻusidir!
— Agar bu chindan kashfiyot boʻlsa, uni men sizning yordamingiz bilan qilmishmen, mavlono! — dedi Akbar.
Oʻsha kuni Abulfazlga moʻtabar mavlonolik unvoni berildi. Keyinroqu Akbarning eng ishongan sirdosh vaziri boʻlib qoldi.
Bir gumbaz ostidagi toʻrt qismlik binoni ular oʻzaro suhbatda «E’tiqodxona» deb atashardi. Lekin dindorlarni choʻchitmaslik uchun rasmiy ravishda unga «ibodatxona» deb nom berdilar. Yangi binoga joy tanlashda esa Akbar Bianadagi xalq qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan Abdulla Niyoziyning eski hujrasi oʻrnini ma’qul koʻrdi.
Bu hujra yangi saroy binosi tushgan joyga yaqin. Abdulla Niyoziyning oʻziga Salim ota turgan koʻl boʻyidan boshqa joy berilgan. Abdulla Niyoziy hozir qurolli qoʻzgʻolon yoʻlidan qaytgan, lekin mahdiylar e’tiqodidan voz kechgan emas. U ham shayx Muborak kabi butun najotni odil podshodan izlaydi va Akbarga umid bilan qaraydi.
Akbar esa ansoriylarning diniy istibdodiga qarshi kurashda marhum Salim otaning shogirdlari boʻlgan mahdiylarga suyanadi. Shu sabablar bilan ikki oradagi yaqinlik tobora oʻsib boradi...

* * *
Ichki gʻanimlarni bartaraf qilish yoʻllari shu tarzda belgilangach, Akbarning xayolini tashqi dushmanlar koʻproq band qila boshladi. Ularning eng ashaddiylari hozir Gujarat va Goa tomonlarda edi. Ular oʻsha yoqlardan maxfiy odam yuborib, yana Poʻlat vasvasga oʻxshagan odamlarni Akbarga qarshi zimdan ishga solayotgan boʻlishlari mumkin. Lekin Gujaratda Akbar yuborgan mushriflar ham tinmay ish olib bormoqdalar. Ular Gujaratdagi ichki nizolardan foydalanib, Muzaffarshohning vaziri E’timodxon bilan yashirin aloqa oʻrnatdilar. Akbarning nomidan bu vazirga xatlar, sovgʻalar eltib topshirdilar va katta va’dalar berdilar.
Nihoyat, E’timodxon Akbarga yon bosib, maxfiy javob yozdi:
«Hazrat shahanshoh! Bundan oʻttiz yil burun Gujarat sizning otangiz qalamravida edi. Oʻshanda faqir Zafarshohlar sulolasiga yon bosib, Gujaratning markaziy davlatdan ajralib chiqishiga yordam bergan edim. Bu ishim xato boʻlganini menga shu oʻtgan yillar koʻrsatdi. Muzaffarshoh Gujaratni xarob qildi. Dengiz qirgʻoqlaridagi ellar farangilar ixtiyoriga oʻtmoqda, ilm-ma’rifat inqirozga yuz tutdi, diniy adovat va ichki parokandalik Gujaratni behad zaiflashtirib qoʻydi. Holbuki, biz qudratli markaziy davlat tarkibida boʻlganimizda bu ahvolga tushmas edik. Sizning ilm-u ma’rifatga keng yoʻl berganingizni, diniy adovatga qarshi turganingizni, qanday islohotlar oʻtkazganingizni va katta qurilishlar qilayotganingizni Agraga, Dehliga, Sekriga borib kelgan odamlardan eshitib havasimiz kelur. Bizning iste’dodsiz johil hukmdorimiz Muzaffarshoh el-ulusni oʻzidan bezdirgan, koʻpchilik bek-u sipohilar ham undan qutulishning yoʻlini izlamoqdalar. Hatto men uni bir vaqtlar taxtga chiqarganimga endi ming pushaymonlar qilmoqdamen. Agar kelsangiz, Ahmadobod sizga peshkash, maslahat bilan darvozalarni jangsiz ochib berishga tayyormiz».
Akbar Gujarat yurishi uchun endi fursat kelganini sezdi. Uning xayoli Muzaffarshoh qanoti ostida qochib yurgan Sharafiddin mirzoga va Goa orolidan Poʻlat vasvasga toʻfang yuborgan farangilarga ketdi. Tashqi gʻanimlar bilan kurashda Akbar otasining xatolarini takrorlamaslikka intiladi. Yangi davlat ham ulkan daraxt kabi mustahkam ildiz otmaguncha uni sugʻurib tashlash oson boʻlishini Humoyunning Ganga boʻyidagi magʻlubiyati koʻrsatgan edi.
Yigit paytida tezkorlikni yaxshi koʻrgan Humoyun taxtga oʻltirganining dastlabki uch-toʻrt yili ichida sharqqa va gʻarbga, janubga va shimolga ketma-ket yurishlar qilib, oʻndan ortiq viloyatlarni zabt etdi. Lekin u Gujaratga yurish qilganda sharqda Bixor isyon koʻtarib, ixtiyoridan chiqib, mustaqil boʻlib oldi. Akbar oʻsha achchiq saboqlarni esda tutib, davlatining chegaralarini shoshmasdan, qadamma-qadam kengaytirib bormoqda edi. oʻn besh yil davomida Gujarat bilan Agra oraligʻidagi Bikanir, Chitor, Bundi, Malva kabi viloyatlarda ichki parokandalikni tugatdi, eng nufuzli roja va roalar bilan qon-qarindosh boʻldi, otliq askarlarining yarmini sodiq rajputlardan yolladi. Hatto umr boʻyi Bobur va Humoyunga qarshi kurashib oʻtgan Rana Sangram Sinxning nevarasi Uday Sinx endi Akbarni tan olib, u bilan ittifoq tuzdi. Uning E’timodxon bilan mahfiy aloqa oʻrnatganiga ham ikki yil boʻldi. Endi Gujarat yurishi uchun vaziyat yetilganini oʻsha yoqdan axborot yuborib turgan xufiyalarning ma’lumotlari ham tasdiqladi.
Akbar oʻn ming qoʻshin bilan mezon oyida Ahmadobodga yaqinlashdi. E’timodxon soʻzida turib, ikki ming odam bilan Akbar tomonga oʻtdi. Muzaffarshoh jang qilishga yuragi betlamay poytaxtni tashlab qochdi. Akbar Aziz koʻkaldoshni besh ming askar bilan quvgʻin qilib yubordi-da, oʻzi Ahmadoboddagi podsho saroyiga kirib joylashdi.
Aziz koʻka ertasi kuni peshinda Muzaffarshohni tutib keltirdi. Bu shoh qirq yoshlardagi, semiz, qora odam ekan, oʻzi shuncha yil hukmronlik qilgan saroyni endi Akbar egallab olganini koʻrib, yuzlari alamdan koʻkarib ketdi. Biroq joni shirin tuyulib, Akbar oʻltirgan taxt qarshisida ta’zimga egildi, oʻng qoʻlining orqasini avval yerga tekkizib, soʻng boshi ustiga baland koʻtardi-da, taslim[48] bajo keltirdi:
— Hazrat shahanshoh, taqdir ekan, biz yengildik. Xatolik oʻtgan boʻlsa afv eting. Agar qonimdan kechsangiz, to oʻlguncha sizga sadoqat saqlab, bir goʻshada tinchgina yashamoqchimen!
Akbar uning zahar tomib turgan koʻzlariga qarab, dilidan hali adovat ketmaganini sezdi. Taxt yonida turgan Bhagvan Das ham Akbarga, «ishomang, soʻzida turmagay!» deb shivirladi.
Lekin Ahmadobod jangsiz olinganidan quvonib, koʻngli yumshab turgan Akbar tiz choʻkib, taslim boʻlgan odamni oʻlimga buyurishni oʻziga munosib koʻrmadi.
— Janob Muzaffarshoh, mening ota-bobolarim «egilgan boshni qilich kesmas» degan qoidaga amal qilib kelganlar. Men ham birinchi marta qoningizdan kechdim...
— Minnatdormen, hazratim, hoki poyingizni koʻzga surgaymen.
Akbar unga Ahmadobod yaqinidan jogir berdi, xazinadan nafaqa toʻlab turishni, ayni vaqtda, kecha-yu kunduz atrofidan qoʻriqchini uzmay, koʻz-quloq boʻlishni buyurdi.
Muzaffarshohni tutib kelgan Aziz koʻkaga xoni a’zam unvoni berildi. Akbar uni Ahmadobodga hokim tayinladi-da, oʻzi besh ming askari bilan dengiz boʻyidagi Surat bandariga yoʻl oldi.

* * *
Hind ummoni. Oxiri ufqlarga tutashib ketgan bahaybat katta suv ichida ulkan kemalar ham pista poʻchogʻiday kichik koʻrinadi. Akbar umrida birinchi marta dengiz kemasiga tushib, ota-bobolari koʻrmagan Kambey koʻrfazida sayr qildi va Goa oroligacha suzib bordi. Bu yerda u dengiz hokimlari boʻlib olgan farangi portugallarning cherkovlarini kirib koʻrdi. Portugallarning kemalari hind kemalaridan yirikroq va qudratliroq edi. Goani oʻzlariniki qilib olgan va dengiz yoʻliga xoʻjayinlik qilib yurgan farangilar Akbarga iltifot koʻrsatgan boʻlib, uni eng katta kemalarida sayr qildirmoqchi boʻlishdi.
— Men hind kemasida suzishni afzal koʻrurmen!— dedi Akbar va Goaning portugaliyalik hokimidan tarjimon orqali soʻradi: — Bu yerda ilgari hind ibodatxonalari, muslim masjidlari bormidi?
— Bor edi.
— Hozir nechun koʻrinmaydir?
— Chunki... aholi bari cherkovga boradigan katoliklardir.
— Qachondan beri? Asrlar davomida Goada hindlar bilan muslimlar yashab kelar edi-ku. Ularni farangilarning Albukerka degan amiralbahri qirib tashlagani rostmi?
— Hammasini emas... bir qismi... katolik diniga oʻtgan...
— Demak, farangilar hindi-yu muslimlarni zoʻravonlik bilan oʻz dinlariga oʻtkazmoqdalar! Balki sizlar butun Hindistonni zoʻravonlik bilan bosib olmoqchidirsizlar?!
— Zinhor undoq emas, hazrati oliylari! Biz sizdek ulugʻ podshohni hurmat qilurmiz... Hind xalqi bilan ham hamkorlik qilmoqchimiz.
— Ayting-chi, janob hokim, rasmiy hujjatlarda sizning lavozimingiz ne tavr aytilur? — soʻradi Akbar.
Goa hokimi Portugaliya qirolining Hindiston boʻyicha noibi hisoblanardi. Rasmiy hujjatlarda bu hokim «Hindiston vitse-qiroli» deb ulugʻlanardi. Hokim buni ochiq aytsa, butun Hindistonga da’vo qiladigandek koʻrinishini sezdi-yu, gapni burdi:
— Kamina Portugaliya qirolining Goa orolidagi noibimen...
— Faqat Goa emas, janob noib, sizni butun Hindiston yerlariga xoʻjayin tayinlab farmon chiqarilganidan biz xabardormiz! Qirolingizga shuni ma’lum qilingki, Hindiston — mustaqil davlat, uning oʻz podshosi bor. Hindistonga noib kerak boʻlsa, uni Farangiston qiroli emas, biz oʻzimiz tayinlagaymiz!
— Bu soʻzlaringizni qirol hazratlariga albatta yetkazgaymiz. Biz sizning mustaqilligingizni hurmat qilurmiz!
— Ammo ba’zi farangilar bizning ichki ishlarimizga aralashmoqdalar... Hatto bizga qarshi suiqasd qilgan bir telbaning uyidan farangi toʻfangi topildi... Hozir bizda ham toʻfang-u zambaraklar koʻp. Ogohlantirib qoʻymoqchimizki, yana shunday ishlar takror boʻlsa, bizning zambaraklar sizlarga qarshi otilmogʻi ham mumkin!
Akbarning aytganini qila oladigan odam ekanini biladigan Goa hokimi tashvishga tushib:
— Biz siz bilan tinch-totuv yashashni istaymiz, hazrati oliylari! — dedi. — Agar suiqasdga qatnashgan odam Goada boʻlsa uni tutib berishga tayyormiz!..
Akbar vazir Jamilga ishora qildi. Vazir Jamil qoʻynidan qogʻoz olib, Poʻlat vasvas va ba’zi guvohlarning aytishicha, oʻsha toʻfangni Alvaro Pakavira degan keksa odam Dehliga olib borgani haqida axborot berdi.
Goa hokimi yonidagi mulozimlaridan nimanidir soʻradi-da, tez Akbarga yuzlandi:
— Alvaro Pakavira yaqinda poʻrtana paytida dengizga choʻkib halok boʻlmishdir... Agar hazrati oliylariga yomonlik qilgan boʻlsa, unga qasos qaytgani shu! minba’d biz Hindiston bilan faqat yaxshi aloqalar qilish niyatidamiz. Din-u millat ayirmasdan bordi-keldi qilaylik! Agar siz hazrati oliylari, lozim koʻrsangiz, bizga elchilar yuboring. Biz elchilaringizni oʻz kemalarimizda Portugaliyaga, oʻz qirolimiz huzuriga olib borishga, soʻng qaytarib olib kelishga tayyormiz.
Bu gaplar Akbarni xiyol yumshatdi. U Portugaliyaga elchi yuboradigan boʻlib Goa hokimi bilan xayrlashdi. Surat bandariga kemada qaytar ekan, yonida turgan Qilichxon Andijoniy unga turk dengizchisi Seydi Ali Raisni eslatdi:
— Jannati otangiz bu turk lashkarboshisi bilan Dehlida Puran qal’ada qanday soʻzlashganlari yodingizda bormi? Oʻshanda otangiz «turk podsholari bilan hamkorlikda farangilarni Goadan quvgaymiz» deb niyat qilgan edilar-a!
— Ha, ha, Seydi Ali Rais Sulaymoniy degan eng buyuk zambaragini Surat bandariga yashirib ketganini aytgan edi... Ehtimol, hali turgandir?
— Oradan yigirma yil oʻtdi. Balki yoʻqolib ketgandir?
— Ammo izlab koʻrmoq kerak, janob Qilichxon! Bu vazifa sizga yuklanur!
Seydi Ali rais Surat bandarining odam kam boradigan chet bir jyoiga, eski turk kemasining ichiga bekitib ketgan zambarak hali turgan ekan. Qilichxon Andijoniy boshliq yuzdan ortiq navkarlar uni topib, qirgʻoqqa olib chiqdilar. Zambarakning suv tekkan joylari zanglagan ekan, uni tozalab, yogʻladilar va oʻn gʻildiraklik ulkan arobaga ortdilar. Bu arobani oʻttiz ikkita hoʻkizga torttirib, Ahmadobod orqali Fathpur Sekriga joʻnatdilar.
— Bu zambarak ham bizning turk podshosi bilan hamkorlik qilishimizga, ham farangilarni Goa orolidan quvishimizga xizmat qilgay! — dedi Akbar. — Janob Qilichxon! Siz Turkiyaga bizdan elchi boʻlib borgaysiz! Dengiz kemalari qurmogʻimiz kerak. Turk kemasozlari kelsinlar!..
Lekin Akbar bu niyatini amalga oshirishga ulgurmasdan Ahmadoboddan shum xabarlar keldi. Muzaffarshoh Akbar qoʻydirgan qoʻriqchilarni oʻldirib qochibdi, bir guruh temuriyzoda mirzolar uning tarafini olib isyon koʻtaribdi.
Husayn Boyqaro avlodidan boʻlgan bu mirzolar avval ham oʻz qarindoshlari Akbarga baxilligi kelib, nuqul uning dushmanlariga yordam berib yurishardi. Sambxaldan qochgan va Poʻlat vasvasni ishga solib Akbarga oʻq ottirgan Sharafiddin mirzo ham shularning yoniga kirgan edi. Mirzolar yordamida Ahmadobod yonidagi jogiridan qochgan Muzaffarshoh Borinj qal’asini gʻaflat uyqusi paytida ishgʻol qilib, Akbarga sodiq boʻlgan Qutbiddinni qatl ettiradi. Gujarat viloyatining xazinasiga necha yillar davomida yigʻilgan oʻn kurur[49] rupiy oltinni Akbar Qutbiddinga ishonib topshirgan edi. Muzaffarshoh shunday katta boylikni oʻzlashtirgach, oʻzini yana qudratli sezib, bir talay askar yollaydi. Soʻng Ahmadobod qal’asida hokim boʻlgan Aziz koʻkaga qarshi urush boshlaydi. Mirzolar esa undan beridagi Sarnalda Akbarning Ahmadobodga qaytadigan yoʻlini toʻsib turgan emishlar.
Akbar bu xunuk xabarlarni eshitganda Muzaffarshohni kechirib katta xatoga yoʻl qoʻygani uchun oʻzidan ham qattiq koyindi. Qarindosh boʻla turib, yelkadan pichoq urgan temuriy mirzolarga qarshi dilida qoʻzgʻalgan cheksiz qahr-u gʻazab uni quyunday uchirib, dengiz boʻyidan Sarnal tomonga olib ketdi.
Suratdan Sarnalgacha otda oʻn kunlik yoʻl edi. Akbarning dengiz boʻyida yurganini eshitgan mirzolar uni hali-beri qaytib kelolmaydi, deb bexavotir yurgan edilar. Akbar Hayron degan chopqir iroq otida uch kun oʻtmay Sarnalga yetib bordi. U behad tez yoʻl yurgani uchun qoʻshinining asosiy qismi Mahendra daryosidan narida qolib ketdi. Akbar daryodan birinchi boʻlib oʻtib, Sarnal qal’asiga elliktacha odami bilan yetib kelganda, darvozalar ochiq turgan ekan. Akbar asosiy kuchlarining yetib kelishini kutadigan boʻlsa, mirzolar xabar topib, qal’a darvozalarini bekitib olishadi. Keyin urush va qamal bir necha oyga choʻzilib ketishi mumkin. Akbar oʻng yonida turgan Bhagvan Dasga qaradi:
— Tavakkal qilaylikmi?
— Mayli! — dedi Bhagvan Das ham tap tortmay.
Akbar bor odamini uchga boʻldi-da, oʻng qanotga Zayniddin koʻkaldoshni, chap qanotga Man Sinxni tayinladi. Oʻn olti yoshga kirib, janglarga qatnashib yurgan Abdurahim otasi Bayramxonday pishiq, dovyurak yigit boʻlgan edi. Akbar bilan oʻn kunlik yoʻlni uch kunda bosib oʻta olgan eng dov yigitlarning biri ham Abdurahim edi... Akbar uni va Bhagvan Dasni oʻzi bilan markazda qoldirdi. Soʻng hammalari qilich yalangʻochlab Sarnal qal’asining ochiq darvozasidan ot qoʻyib kirdilar.
Qal’a ichida mirzolarning toʻrt ming askari bor edi. Lekin Akbarning kutilmagan hamlasi ularni esankiratib qoʻydi. Saflanishga va toʻplanishga ulgurmagan yuzlab navkarlar qal’aning tor koʻchalarida tiqilishib, oʻzlariga oʻzlari xalaqit bera boshladilar. Toʻpolonda yov askari qaysi, oʻzlariniki qayoqda — ajratish oson emas. Shunday boʻlsa ham, Muzaffar Husayn mirzo boshliq yuztacha otliqlar Akbarning yoʻlini toʻsib chiqdi. Narigi koʻchadan chiqqan Ibrohim Husayn mirzoning navkarlari chap qanotdagi Man Sinxga hamla qildi. mas’ud Husayn mirzo Zayniddin koʻka bilan olisha boshladi.
Akbarning egnida zirhli kiyim, boshida dubulgʻa. Qarshidan otilayotgan yoy oʻqlaridan biri koʻkragidagi choroynaga «tars» etib tegib, sirpanib ketdi. Yana bir oʻq tizzasini yopib turgan temir zonupoʻshga qarsillab urildi. Akbar boshini yelkasiga tortib xiyol egildi-da, qilich yalangʻochlagan holda oʻq otayotgan navkarga tashlandi. Lekin shu orada Bhagvan Das bu navkarni qilichi bilan chopib, otdan yiqitdi. Yon tomondan Zayniddin koʻkaning:
— Akbar hazratlariga qarang! — degan xitobi eshitildi. Bu uning: «Akbarni qoʻriqlang!» degani edi.
Amir Temurning oltin sopli qilichini yalangʻochlab, ot choptirib kelayotgan akbarni yov navkarlari endi koʻrdilar. Bhagvan Das va Zayniddin koʻkaning zarbalaridan yiqilib tushayotgan yovlar ham ularga Akbarning qilichidan agʻanab ketayotganday tuyuldi. Mirzolar tomonidan otilgan yoy oʻqlari Akbarning zirhli kiyimiga tegib, sapchib ketayotgani yovlariga uni oʻq oʻtmaydigan nazarkarda qilib koʻrsatardi.
— Akbarning oʻzi! Qoʻlida Amir Temurning qilichi!
— Akbar!.. — degan soʻzlar yov navkarlari orasida xuddi «balo-qazo kelyapti, joning borida qochib qol!» degan bir vahimali ohangda tarqaldi. Son jihatidan qirq barobar koʻp boʻlgan yovlar mana shu vahimaga berilib, tiraqaylab qocha boshladi. Akbar ulardan birortasiga qilich tekkizolgani yoʻq. Faqat uning oʻzi oldingi safda oʻq yomgʻiri ostida hujum qilib kelayotgani uchun yonidagi bek va navkarlari oʻlgan-qolganlariga qaramay dushmanlar ustiga tashlanmoqda edilar. Markazdagi Bhagvan Das Akbarga nayza otmoqchi boʻlgan mirzolardan birining qoʻliga qilich urdi. Dasning butun xayoli Akbar himoyasi bilan band boʻlib, oʻng yonida jang qilayotgan oʻgʻli Bhupatni ham unutgan edi. Mirzolar tomonidan otilgan bir oʻq oʻn yetti yoshli Bhupatning boʻyniga qadaldi. U otdan yiqilayotganda Abdurahim kelib tutib qoldi va bexatar joyga olib chiqdi.
Qochib borayotgan yov askarlari hujum qilib kelayotganlar bilan aralashib ketgani uchun mirzolarga dushman behad koʻp boʻlib koʻrindi. Bu orada Akbarning asosiy kuchlari ham daryodan oʻtishga ulgurgan va Sarnalga kira boshlagan edi. Endi Akbarga bas kelib boʻlmasligini sezgan mirzolar qal’aning narigi chetidagi darvozalardan tumtaraqay boʻlib qochib chiqdilar. Ibrohim mirzo shimoldagi Multonga qarab qochgan edi. Uni tutib, boshini kesib keltirdilar. Muzaffar Husayn bilan Sharafiddin mirzolar janubdagi Dakan podshosining huzuriga qochib borib jon saqladilar.
Dakan tojdorining mustaqil hukmronlik qilishi uchun Akbardan koʻra Muzaffar Husayn bexatarroq edi. Mirzolar uning yordamida oʻn ming qoʻshin toʻpladilar va bir yil oʻtgach, yana Gujarat chegarasiga bostirib kirdilar. Muzaffarshoh oʻz tarafdorlari bilan qoʻshildi. Oʻttiz mingga yetgan moʻri-malaxday dahshatli qoʻshin Gujaratda hokim boʻlgan Aziz koʻkaning atrofini oʻrab Ahmadobodga bostirib kela boshladi.

* * *
Allaqachon Fathobodga qaytib, bu yerdagi qurilish ishlariga kirishib ketgan Akbar Aziz koʻkaning qamalda qolganini saraton oyida eshitdi. Yomgʻir fasli avjida, yoʻllar balchiq boʻlishiga qaramay u oʻn ming askarni Bhagvan Das boshchiligida Gujaratga yordamga joʻnatdi. Adulfazl ham bu qoʻshin bilan birga ketdi.
Akbarning oʻzi asad oyida ham poytaxtda yurar, mirzolar buni Sekridagi xufiyalarining axborotidan bilib turar edilar. Bhagvan Das boshliq qoʻshin yomgʻirli kunlarda qaynalib bir oyda ham Ahmadobodga yaqinlasha olgan emas edi.
Sunbula kirib, osmonda yomgʻir bulutlari kamaya boshlagandan keyin akbar besh yuzta saralangan bek-u navkari bilan kechasi Fathoboddan Gujaratga yoʻl oldi. U dushmanlarini yana gʻaflatda qoldirib, toʻsatdan bostirib bormoqchi edi. Shuning uchun choparlar tezligida yoʻl yura boshladi. Eng tezyurar ot va tuyalar oldindan tanlangan va yoʻllardagi maxsus joylarda tayyorlab turilgan edi.
Sekri bilan Ahmadobod oraligʻidagi yoʻl salkam sakkiz yuz mil. Ot va tuyalarni ming qistab haydaganda ham Hindiston issiqlarida yetmish-sakson mil yoʻl bosib boʻlmas edi. Lekin Akbar choparlar kabi ot va tuyalarni har kuni bir necha marta almashtirib, shamolday uchib bora boshladi. Kunduz eng issiq paytida besh yuz odam hammasi soya joy topib uxlab olar, soʻng kechasi bilan to sahar pallagacha yoʻl yurishar edi. Akbarning oʻzi toʻqqiz kun davomida bu tezlikka bardosh berib kelayotgani uchun koʻpchilik yigitlari ham «charchadim» deb ayta olmas edi.
Bu yigitlardan biri — Akbarning tutingan oʻgʻli, endi oʻn yettiga kirgan Abdurahim edi. Akbar uni oʻzining eng sodiq koʻkaldoshi Azizning singlisi Moh bonuga uylantirgan, Jajji enaga endi Abdurahimga ona oʻrnida edi. Abdurahim Ahmadobodda qamalda qolgan qaynota-qaynonasini tezroq qutqarish uchun ham tun-u kun yoʻl yurishning barcha mashaqqatlariga bardosh berib kelmoqda edi.
Akbar va uning besh yuz yigiti Sekridan Gujaratga toʻqqiz kunda yetib bordi, bir kecha-kunduzda sakson-toʻqson mil yoʻl bosgan paytlari boʻldi[50].
Gujaratga hali Akbarning Sekridan yoʻlga chiqqani haqidagi ma’lumot ham kelib ulgurmagan edi. Sabarmati daryosidan naridagi joylarni egallab olgan mirzolarga xabar keltirayotgan xufiyalar yarim yoʻlda qolib ketishgan edi. Gujaratda toʻsatdan paydo boʻlgan Akbar Bhagvan Dasning bir yarim oy oldin yoʻlga chiqqan qoʻshiniga yetib borib, uni ham oʻz ixtiyoriga oʻtkazdi.
Mirzolar daryo boʻyidagi soya-salqin joylarni qarorgoh qilib bamaylixotir oʻltirganlarida Sabarmatining narigi qirgʻogʻida birdan Akbar qoʻshini paydo boʻldi va daryodan oʻta boshladi. Mirzolar shosha-pisha oʻttiz ming qoʻshinni saf qilib, Sabarmati tomon yoʻl oldilar. Bu orada Akbar toʻrtta yigiti bilan Sabarmatidan birinchi boʻlib suzib oʻtgan edi. Bosh sarkarda oʻzini suvga dadil tashlaganini koʻrgan bek-u navkarlar ham uning ketidan oʻzlarini suvga otdilar. Uch mingtacha askar oʻtib boʻlgach, Akbar qolganlarini kutib oʻltirmay hujumni boshladi.
Uning tagida — bir vaqtlari ammasi Gulbadan begim in’om etgan Hayron ismli oʻsha iroq oti. Suvdan oʻtish oson boʻlsin uchun Akbar otning ustidagi ogʻir zirhli kejimni olib tashlagan edi. Jang qizigʻida zirhli kejimni qayta yoptirishga ulgurmadi, yov tomonni vahimaga solish uchun ham oʻzi oldingi safda ot choptirib bora boshladi. Lekin mirzolarning qoʻshini son jihatidan behad koʻp edi. Oʻqlar doʻlday yogʻila boshladi. Akbarga tekkan besh-oltita oʻqni uning qoʻlidagi qalqoni va egnidagi zirhli kiyimlari qaytardi. Faqat tagidagi Hayron biqinidan oʻq yeb, gandiraklab toʻxtadi.
Piyoladay katta-katta koʻzlarida doimiy bir hayrat qotib qolganday koʻrinadigan bu ot Akbarga oʻn yildan ortiq xizmat qildi. Ne-ne uzoq masofalardan uni qushday uchirib oʻtkazdi. Otning hayron qolarli kuchi va hayratga toʻla kuzlari bor edi, shuning uchun Akbar unga Hayron deb nom qoʻygan edi.
Hozir zirhli kejim yopilmagani uchun oʻq yegan Hayronning biqinidan tizillab qon otilmoqda. Agar u yana bir necha qadam qoʻysa, yiqilishi muqarrar. Jonivor ot Akbar bilan yiqilmaslik uchun oyoqlarini kerib toʻxtab turardi.
Buni sezgan Akbar orqada kelayotgan otbegiga:
— Rohvorni[51] bering! Tez! — deb qichqirdi.
Bosh sarkardaning otdan yiqilganini yovlari koʻrmasligi kerak edi. Otbegi zirhli kejim yopilgan va uzoq yoʻlda yaxshi yuradigan saman bedov Rohvorni darhol yetaklab kelib, Akbarga toʻgʻriladi. Akbar egardan sakrab oʻtguncha sadoqatli Hayron oyoqlarini yerga mahkam tirab, yiqilmay turdi. Egasi boshqa otga minib uzoqlasha boshlagandan soʻng yarador ot gursillab yiqildi.
Muzaffar Husayn mirzo uzoqdagi bir tepalik ustida otliq turib, jangni boshqarmoqda. Akbar shu tepalikka yaqinlashganda Man Sinx bir necha yuz rajput yigitlari bilan tepalikni otliq aylanib oʻtishga ulgurdi. Qurshovda qolayotganini sezgan Muzaffar Husayn mirzo qoʻriqchi yigitlari bilan tepadan pastga otildi, ammo qurshovni yorib oʻtguncha boʻlmay, Man Sinx unga uzoqdan nayza otib, otdan yiqitdi. Nayza Muzaffar Husaynning poʻlat sovutini kesib oʻtolmagan boʻlsa ham, oʻng koʻkragini yaralagan edi. Man Sinxning yigitlari uning qoʻlini bogʻlab, Akbarning oldiga olib ketdilar.
Muzaffar Husayn mirzoning otdan yiqilgani va asir tushgani yashin tezligida yov qoʻshinlari orasida ovoza boʻldi. Muzaffarshoh ehtiyotkorlik qilib orqaroqda turgan edi, darhol oʻzining odamlarini ayirib olib, Patan tomonga qochdi. Sharafiddin mirzo ham uning ketidan tiraqaylab qochishga tushdi.
Jang tugagandan soʻng daryo boʻyidagi sersoya amalbed daraxtlarining tagida Akbar uchun gilam va zarbof koʻrpachalar toʻshab, shohnishin qilindi. Uning chap yonida Abdulfazl va roja Birbal oʻltirgan paytda qirq besh yoshlardagi barvasta, shertaxlit Muzaffar Husayn mirzoni olib keldilar. Birbal uni tutgan odamlarga tahsin aytgisi kelib, soqchi yigitdan:
— Amirzodani kim tutdi? — deb soʻradi.
Man Sinx orqaroqda kamtarona bosh egib, jim turibdi. Qoʻli bogʻlogʻliq Muzaffar Husayn mirzo shu hind yigitiga asir tushganini aytishdan or qildi shekilli:
— Meni tuz tutdi! — dedi va tiz choʻkib Akbarga murojaat qildi: — Hazratim, biz Shayboniyxon davrida Hurosondan quvildik, darbadar boʻlib yurganimizda jannatmakon Bobur bobongiz bizni Hindga chaqirdilar, «sizlar ham temuriylardansiz, sulton suyagini xor qilmas» deb, boshpana berdilar, ulufa-yu jogir ajratdilar. Biz buni unutmasligimiz kerak edi. Lekin xom sut emgan banda ekanmiz, Muzaffarshohning qutqusiga uchib, koʻrnamaklik qildik. Boshim egik, afvu soʻraymen! Agar qonimdan kechsangiz, minba’d to oʻlguncha sadoqat saqlagaymen!
Bu gaplar Akbarni ancha yumshatdi. Uning buyrugʻi bilan Muzaffar Husaynning qoʻlini yechdilar va podshoning chap yoniga — Birbaldan pastroqqa oʻtkazdilar. Akbar uning lablari quruqshab turganini koʻrdi-yu, sharbat soʻradi. Oltin jomda keltirilgan norinj sharbatidan avval oʻzi ichdi-da, keyin Muzaffar Husaynga berdi.
Bhagvan Das va Man Sinxlar Akbarning bu ishidan norozi boʻlib qovoq solib turar edilar. Sarnaldagi jangda mana shu mirzoning dastidan halok boʻlgan Bhupat — Akbarning qaynisi edi-ku! Nahotki uning qotili shunchalik iltifotga loyiq boʻlsa? Akbar qaynogʻasining koʻnglidan oʻtayotgan bu gapni sezganday boʻlib, Bhagvan Das bilan Man Sinxni oʻzining oʻng yoniga taklif qildi.
— Sizni tuz tutgani rost, Mirzo janoblari, — deb Akbar Muzaffar Husaynga soʻz qotdi: — Siz menga qanday qarindosh boʻlsangiz, roja Bhagvan Das ham hozir shunday qarindoshdir. Lekin qarindoshlar ham har xil boʻlarkan. Siz kabi mirzolar, temuriylar xonadonidan chiqib, umr boʻyi shu xonadonga isnod-u ofat keltirib yashamoqdasiz. Ammo roja Bhagvan Das gʻayridin boʻlsa ham shu xonadonga sizlardan yuz barobar sodiqroq xizmat qilmoqda. Siz menga qarshi tajovuz qilganingizda roja Bhagvan Das bizni shu tajovuzdan himoya qila turib, suyukli oʻgʻlini qurbon berdi. oʻn yetti yoshli Bhupatning qoni sizning boʻyningizdadir, janob Mirzo! Har ikki tomon ham qarindoshlarim boʻlgani uchun, men adolatni himoya, qilmoqchimen. Oʻtgan gal Muzaffarshoh bosh egib sadoqat izhor qilganda unga amniyat berib pand yedik. Bugun ham oʻsha Muzaffarshoh qancha odamlarimizning qonini toʻkib, yana qochib, qutulib ketdi. Endi bu xatoni takrorlashga haqqimiz yoʻq. Maharoja, — deb Akbar Bhagvan Dasga yuzlandi: — Muzaffar Husayn mirzoni sizning ixtiyoringizga topshirgaymiz. Neki qilsangiz biz rozimiz!
Oʻlim xavfidan qalt-qalt titrayotgan Muzaffar Husayn mirzoni Bhagvan Dasning ikkita yigiti qoʻlidan tutib olib ketdi. Bhagvan Das uni oʻrmon ichiga olib kirib chuqur qazdirdi-da, oʻsha yerda boshini kestirdi.
Otasi Bayramxonday dovyurak jangchi boʻlib yetishgan Abdurahim bugun gʻulda shijoat bilan jang qilganini Akbar koʻrgan va shimolga qochgan Sharafiddin mirzoni tirik tutib kelishni unga buyurgan edi. Ikki yuz navkar bilan quvgʻinchi boʻlib ketgan Abdurahim kun oqqanda qoʻli bogʻloqlik Sharafiddin mirzoni oldiga solib haydab keldi. Akbar Abdurahimni tarbiyalab, otasi darajasiga yetkazishni koʻpdan beri koʻngliga tugib yurardi. Bugun uning jasoratiga tan bergandan soʻng:
— Vazir Jamil! — dedi, — maxsus farmon yozdiring, Abdurahimga xoni xonon unvoni berilsin! Rahmatli Bayramxonning qancha ulufasi, qanday imtiyozlari boʻlsa, hammasi Abdurahim uchun tayin etilsin!
Shundan soʻng Akbar Sharafiddin mirzoni qarshisiga tikka qilib qoʻyib:
— Bir vaqtlar sizga ham katta inoyatlar qilingan edi, — dedi. — Hammasini unutib, xiyonat yoʻliga oʻtganingiz uchun, mana axiyri shu ahvolga tushdingiz. Axir siz Xoʻja Ahrori Vali avlodidanmen, deb maqtanar edingiz-ku! Ahroriy degan taxallusingiz bor edi. Nechun siz Poʻlat vasvasning ilki bilan bizga qarshi oʻq ottirdingiz! Oʻzingiz podsho boʻlgingiz kelganmidi, a?!
— Hazratim, boshqa gunohlarim koʻp. Ammo Poʻlat vasvasning suiqasdidan faqir mutlaqo bexabar edim. Bu vasvas termizlik Said Abulmalining odami edi!
— Abulmali Kobulda allaqachon yasoqqa yetdi. Endi navbat sizniki. Janobi mirgʻazab, oʻz xiyonatlari bilan butun ajdodlariga isnod keltirgan bu kimsa quturgan filning oyogʻi tagiga tashlansin!
Ilonning yogʻini yalagan Sharafiddin mirzoning mahovatlikdan ham xabari bor edi, fillarga yoqadigan soʻzlarni bilar edi. U soqchilarning oʻzaro gapidan jazo uchun ajratilgan filning nomi Suman ekanini eshitib qoldi. Qoʻli orqasiga bogʻlangan holda pastakkina taxta orqasida tiz choʻkib oʻltirganda mast fil boʻkirib kelib uni oyogʻi bilan taxta ustiga bosib, yanchib tashlashi kerak edi. Lekin fil yaqinlashayotganda Sharafiddin mirzo ota-bobolaridan meros qolgan jozibali tovush bilan shivirlab:
— Suman, shafqat qil! Suman! Suman! Jonim! Suman! — deb xudoga iltijo qilganday filga sajda qilib yalina boshladi. Ziyrak jonivor boʻlgan fil oʻz otini shunday ta’sirli bir tarzda aytib, bosh eggan odamni bosib oʻldirgisi kelmay bir na’ra tortdi-yu, orqaga qaytdi. Filbon uni qaytarib kelib, yana bosishni buyurdi. Lekin Sharafiddin mirzo bor kuchini koʻzlariga toʻplab, chumchuqni avragan ilonday filning koʻzlariga tikilib yana sajda qildi va yalina boshladi. Fil yana uni bosgisi kelmay boʻkirib orqaga qaytdi. Bu hol uch marta takrorlangach, Akbar Sharafiddin mirzoning qonidan kechdi-yu, uni mamlakatning sharqiy chekkasidagi Bangolaga surgun qildi. Sharafiddin mirzo oʻsha joyda ham koʻp buzgʻunchiliklar qildi, bachchabozlikka oʻrgandi. Oxirida Mahmud degan bachchasi ovqatiga zahar qoʻshib berib oʻldirdi.
Asir olingan mirzolardan biri — oʻn sakkiz yoshli koʻhlik yigit mas’ud Husayn edi. U Multonda qoʻlga tushgan, qochib ketmasligi uchun jarroh uni vaqtincha koʻr qilib, koʻzining jiyaklarini maxsus ip bilan tikib qoʻygan edi. Uni shu holda Akbarning oldiga haydab keldilar.
mas’ud mirzoning shertaxlit gavdasi Akbarga Behzod chizgan suratdagi Husayn Boyqaroni eslatdi. Lekin u ancha vaqtdan beri koʻzi tikilgan holda yurib, koʻr-basirlarday ayanchli ahvolga tushgan. Akbarga yuzini qiya tutib, osmonga qaragan holda:
— Hazrati oliylari, qatl ettirsangiz ham mayli, faqat koʻzimni ochdiring! — dedi. — Dunyoni soʻnggi marta koʻrib oʻlsam armonim qolmagay!
— mas’ud mirzo, oldin bir savolga javob bering. Siz ogʻalaringiz yonida bizga adovat ruhida ish tutib, biron xulosaga keldingizmi?
— Hazratim, biz yomonlik qildik. Yomonlik — bu quturgan it ekan. ma’lumki, it qutursa egasini qopgay. Yomonlik ham axiyri bir kun oʻz egasining boshiga yetarkan! Ogʻalarim shu sababdan halok boʻldilar. Agar menga imkon bersangiz, yaxshilik oʻz egasiga sharaf keltirishini baholi qudrat isbot etishga intilgan boʻlardim.
— Mayli, biz sizga shu imkonni berib koʻraylik!
Akbarning buyrugʻi bilan mas’ud Husayn mirzoning koʻzidan tikish olib tashlandi. U ma’lum muddat davolanib, koʻzini tuzatgach, Akbar uni Panjobga, Husaynqulixon ixtiyoriga ishga yubordi.

* * *
Gujaratdagi gʻalaba sharafiga Fathobodda yetmish gaz yuksaklikdagi mashhur baland Darvoza qurila boshlandi. Akbarning Sarnalda va Sabarmati daryosi boʻyida koʻrsatgan shaxsiy jasorati, qirq kunlik yoʻlni toʻqqiz kunda bosib oʻtganlari ogʻizdan ogʻizga oʻtib, uni yengilmas botir deb ishonadiganlar koʻpaydi. Shoir Fayoziy Akbarning Gujarat jangidagi jasoratiga katta bir she’riy doston bagʻishladi. Akbar bilan birga jangda qatnashgan bek-u navkarlar uning zirhli kiyimiga tegib sirpanib ketgan oʻqlarni koʻrgan edilar. Ular «bosh sarkardamizga duo ketgan ekan, uni oʻq olmagay!» deyishib, Akbarni nazarkarda darajasiga koʻtardilar.
Gʻalabadan soʻng ziyofatlar, ichkilik bazmlari koʻp boʻldi. Bir kun Akbar Man Sinx bilan may ichib oʻltirganlarida rajputcha qilichbozlik haqida gap ketdi. Abulfazl bilan Birbal ham davrada bor edi.
Man Sinx rajputlarning yoshlikdan qilich oʻynab oʻsishlari, hatto qilichni suyukli yorga qiyos qilib ashula aytishlarini soʻzlab berdi. ba’zi chapdast rajput yigitlari qilichning sopini devorning yorigʻiga qistirib, tigʻini koʻkragiga toʻgʻrilaydi-da, chopib borib oʻzini qilichga uradi. Lekin uzoq mashqlar davomida qilichni badaniga emas egnidagi kiyimining qoʻltigʻiga shunday aniq sanchadiki, qilichning uchi biqini ortidan kiyimni teshib chiqadi, ammo bu uning koʻkragini teshib chiqqanday koʻrinadi. Akbar buning qanday qilinishini koʻrgisi keldi. Man Sinx yigitlaridan birini chaqirib, shu oʻyinni namoyish qildirdi. Kayfi baland Akbar:
— Buni men ham qila olgaymen! — deb belidagi oltin qilichini sugʻurdi-da, rajput yigitiga berdi: — Obor, devorga mahkam oʻrnat!
Man Sinx Akbarni bu niyatidan qaytarmoqchi boʻldi. Lekin Akbar uni urishib berdi:
— Sen kimsen oʻzing?! Qilich oʻynashni faqat rajputlar bilurmi?.. biz-chi?
Akbar oʻrnidan turganda kayfning zoʻridan gavdasi chayqalib ketdi. Sopi devorga mahkam qistirilgan oltin qilich Akbarning koʻkragiga toʻgʻrilangan holda nayzaday tahdidli yiltirab turibdi.
Man Sinx maydan boʻshagan oltin koʻzachani qoʻlida tutgan holda Akbarning oldini toʻsdi:
— Hazratim, kayf borida bu oʻyin juda xatarli!
— Nari tur! — deb Akbar uni itarib tashladi. Hozir u oʻzining qilich kesmaydigan, oʻq oʻtmaydigan nazarkarda botir ekaniga tamoman ishonmoqda edi. Akbar gandiraklab borib chap koʻkragini qilichga toʻgʻrilaganicha unga tomon tashlandi. Qilich uning chap koʻkragiga sanchiladigan paytda Man Sinx qilichni qoʻlidagi may koʻzachasi bilan urib tushirdi. Sopi devordan sugʻurilib, yerga uchib tushgan qilichning bir joyi Akbarning bosh barmogʻini, yana bir joyi Man Sinxning koʻrsatkich barmogʻini kesib ketdi. Qaynisining ishi mast Akbarga odobsizlik boʻlib koʻrindi. U gʻazab bilan Man Sinxni yerga yiqitib ura boshladi. Lekin Abulfazl bilan roja Birbal yugurib kelib, Man Sinxni undan ajratib oldilar, Akbarni ming tavallolar bilan xobgohiga olib borib yotqizdilar.
Ertasi kuni Akbarning kayfi tarqaganda Abulfazl bilan roja Birbalni xirgohiga chaqirdi va bogʻlab qoʻyilgan bosh barmogʻini koʻrsatdi:
— Ne hodisa boʻldi?
— Nahotki yodingizda boʻlmasa, hazratim? — dedi Abulfazl va boʻlgan voqealarni bir-bir aytib berdi.
Qilgan ishlari Akbarning esida yoʻq. Faqat qilichni qinidan sugʻurgani gʻira-shira yodiga tushdi.
— Rostdan shunday boʻldimi? — deb Birbaldan soʻradi.
Birbal «Gita» degan muqaddas kitobni qoʻliga olib, qasam ichdi-da:
— Bir oʻlimdan qolganingiz chin! — dedi.
Akbar boʻlgan hodisadan endi dahshatda keldi. Shuncha qonli janglardan omon chiqqan odam arzimagan bir qilich oʻyinida oʻlib ketsa... Qanchalik sharmandali ish boʻlar edi! Boshqalar uning mastlikdagi gʻazabidan qoʻrqib churq etolmaganda, sherday dadil ish qilgan Man Sinx haqiqiy jasorat koʻrsatibdi.
Yana uni bu yaxshiligi uchun yerga agʻanatib urganidan Akbar juda oʻsal boʻldi.
— Kechagi bazmda bor bek-u mulozimlarni devoniomga chorlang! — deb buyurdi amir Jamilga.
Koʻpchilik qatori devoniomga kelgan Man Sinx Akbar tomonga qaray olmay, xijolat bilan boshini solintirib oʻltirar edi. Akbarning rangi oʻchgan, qovogʻi shishgan, ovozi shamollagan odamnikiday doʻrillab chiqdi:
— Janobi davlatxohlar, gʻalaba sharafiga qilgan bazmimizning oxiri qanday dilsiyohlik bilan tugaganidan xabarlaringiz bor. Biz ham osiy banda ekanmizki, shu darajada mast boʻlibmiz. Meni «qilich kesmaydigan botir» deb maqtaganlari yolgʻon ekaniga, mana dalil! — Akbar bogʻlab qoʻyilgan bosh barmogʻini koʻrsatdi. — Xudo rahmati ustozim Salim ota: «Suv balosidan, oʻt balosidan, shuhrat balosidan asrasin!» degan edilar. Kechasi biz shuhrat balosining qurboni boʻlishimizga sal qolibdir. Dehlida tashqi dushman bizga qanday suiqasd qilgan boʻlsa, kecha shuhratdan hovliqib mast boʻlishim oʻz ichimdan chiqib, ana shunday suiqasd qilmishdir. Xayriyatki, roja Man Sinx meni bu ikkinchi suiqasddan qutqarib qolibdir. Maharoja, — deb Akbar Man Sinxga yuzlandi, — eng sodiq doʻst qanday boʻlishini siz kecha amalda koʻrsatibsiz. Mendan oʻtgan boʻlsa ma’zur tuting!
Man Sinx oʻrnidan turib qoʻl qovushtirdi:
— Uzringiz menga sari toj boʻlsin, hazratim!
Akbar unga oltin bezakli sarupo kiydirdi, sehazoralik mansabidan panjhazoralik[52] martabasiga koʻtardi, oʻziga maxsus bayroq va naqora taqdim qildi.
Soʻng u oʻzining ikki yonida qoʻr tortib oʻltirgan koʻkaldoshlari Aziz bilan Zayniddinga, musohiblari roja Birbal va Abulfazlga, qaynogʻasi Bhagvan Dasga bir-bir qarab oldi-da, soʻzini yakunladi:
— Hali bizning tashqi gʻanimlarimiz ham, ichki dushmanlarimiz ham koʻp. Qiladigan mushkul ishlarimiz behisob. Dilim sezib turibdir: bizga qarshi har xil suiqasdlar yana koʻp boʻlgʻay. Agar biz bir-birimizga roja Man Sinh kabi fidoyilik qilmasak, maqsadga yetolmagaymiz!
Abulfazl Man Sinxning kechagi ahvolini esladi-yu, Akbarga fidoyilik qilish qanchalik qiyin ekanini xayolidan oʻtkazdi. «Podsho bilan sherga yaqin boʻlish hamisha xatarlidir», degan hikmatli gap bejiz aytilmaganini u endi astoydil sezmoqda edi.

AvvalgiIII- qism Keyingi

↑ Chigʻdovul — razvedkachi.

↑ Xossatobin — maxsus rezerv.

↑ Yosoq — oʻlim jazosi.

↑ Qadagʻa — murojaatnoma.

↑ Muraqqas — albom.

↑ Choshna — avans.

↑ Umri jovidon — oʻlmas umr, mangu tirik hayot.

↑ Bille — oyogʻingni tut, «mindir» degani.

↑ Mahavat — filshunos, filbon.

↑ Besh mingboshi degani — general unvoniga toʻgʻri keladi.

↑ Nozir — ministr.

↑ Favj — harbiy qism. Fillar galasi.

↑ Fillar oʻz homilasini uch yil koʻtarib yurib, keyin tugʻadi.

↑ Krishna — hind xudolaridan biri. Fillar homiysi.

↑ Rivoyatlarga kroʻa, hazrati Sulaymon barcha yovvoyi hayvonlar homiysi boʻlgan.

↑ Rama — «Ramayana» nomli mashhur doston qahramoni.

↑ Favjdor — gala boshligʻi.

↑ Otashdor — olovdor degani. Fil jangini toʻxtatish kerak boʻlsa otashdor maydonga kiradi.

↑ Duoba — ikki suv oraligʻi.

↑ Ellikmil — sakson kilometrga yaqin.

↑ Soʻf — oq jun mato. Soʻfi soʻzi ham shundan olingan.

↑ Jamn — mevali daraxt.

↑ Amalbed — tolning bir turi.

↑ Oradan oʻn sakkiz yil oʻtgach, yaqin qarindoshlari uning xokini Mashhadga eltib, mashhur Imom Rizo maqbarasi yoniga koʻmdilar.

↑ Sati — hindlardagi xurofiy odat. Beva oʻzini eri bilan birga olovga tashlab kuydiradi.

↑ Jarib — bir ming ikki yuz kvadrat metrga teng.

↑ Tarjimasi: Sa’diyo, bo-yu badavlat va mansabdor boʻlgandan koʻra, yoʻqchilikka koʻnib, haqparast boʻlish afzaldir.

↑ Mahd — beshik ma’nosini ham anglatadi. Onlar koʻzda tutiladi. Anbar — shiyponning bir turi.

↑ Xayl — oila, xonadon.

↑ Tarjimasi: bilimli, dono odam tovono, ya’ni qudratli ham boʻladi.

↑ Mehtarlar — chodir oʻrnatuvchilar.

↑ Puraxit — hindlarning mulla-imomi.

↑ Svayamvar — «oʻz dilidagini tanlash» degan ma’noni bildiradi. Rivoyatga binoan, qadimda qizlar yigitlardan qaysi birini yoqtirsa shu gulchambarni uning boʻyniga solgan.

↑ Afsonagakoʻra.Manu — inson zotining ilk bobokaloni ekan. Hindlar uni oʻzlarining birinchi paygʻambarlari deb bilgan. Manu qonunlari shariat va tariqat kuchiga ega boʻlgan.

↑ Duhazori — ikki mingboshi.

↑ Musohib — yaqin suhbatdosh.

↑ Nafir — surnayning bir turi.

↑ Bigh — bir gektarning uchdan biri. Oʻn ikki ming bigh — toʻrt ming gektar.

↑ Kurruriylar — soliq yigʻish huquqini davlatdan sotib olgan puldorlar.

↑ Argʻuvon rangli kiyimni jangda shahid boʻlishni boʻyniga olgan rajputlar kiygan.

↑ Rantxambxor,Joudxpur — Rajputana oʻlkasidagi viloyatlar.

↑ Rasululloh — Allohning elchisi, ya’ni Muhammad paygʻambar.

↑ Rishi — hindcha «avliyo» demakdir.

↑ Lakshmi — Osmon ma’budi Vishnuning xotini. Shakti — Shivaning xotini.

↑ Ninb — akasnikiga oʻxshash barglari va shoxlari toʻp boʻlib, tepasi soyabonga oʻxshab turadigan baland daraxt.

↑ Delagay — yaktakka oʻxshash kiyim astarsiz toʻn.

↑ Tanosih — ruhning yangi shakllarda qayta tugʻilishi haqidagi falsafa.

↑ Taslim — ta’zimning bir turi.

↑ Oʻn kurur — yuz million.

↑ Toʻqsonmil — 144 kilometr. Hind tarixchilarining yozishlaricha, Akbardan oldin oʻtgan sarkardalardan hech biri Sekri bilan Gujarat oraligʻidagi bu masofani shunday katta tezlikda bosib oʻtmagan ekan.

↑ Rohvor — yoʻl tanuvchi, yoʻl boshlovchi deganidir.

↑ Sehazora — uch mingboshi. Panjhazora — besh mingboshi, ya’ni armiya generali darajasidagi sarkarda.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Amir Temurning olamshumul ijodiy m... [Pirimqul Qodirov] 1027
2	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 4063
3	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 3832
4	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 6715
5	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1177
6	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1533
7	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1200
8	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 968
9	Амир Темурнинг оламшумул ижодий мероси [Pirimqul Qodirov] 644
10	Erk (qissa) [Pirimqul Qodirov] 6374
11	Эрк (қисса) [Pirimqul Qodirov] 898
12	Ilinj (hikoya) [Pirimqul Qodirov] 2809
13	Илинж (ҳикоя) [Pirimqul Qodirov] 588
14	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19481
15	Yulduzli tunlar (II- qism) [Pirimqul Qodirov] 6969
16	Yulduzli tunlar (III- qism) [Pirimqul Qodirov] 6782
17	Юлдузли тунлар (I- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1105
18	Юлдузли тунлар (II- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1143
19	Юлдузли тунлар (III- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1353

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62369
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57415
3	Gʻazallar [Nodira] 40456
4	Guliston [Sa’diy] 36479
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23260
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23151
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21387
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19481
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18624
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14443