Muttahamning parvozi (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich]

1-bob
Restoran xoʻjayini pianinochiga qarab qoʻl siltagan edi, tango sadolari darhol tindi. Tansa tushayotgan erkak bilan ayol boʻm-boʻsh zalning oʻrtasida toʻxtab qolishdi.
— Xoʻsh, qalay? — deya soʻradi ozgʻingiia malla soch juvon. Soʻngra sherigining quchogʻidan chiqdi-da, stollardan birining chetiga omonatgina oʻtirgan semiz xoʻjayinning oldiga keldi.
Xoʻjayin uning savoliga javoban yelka qisib qoʻya qoldi.
— Yaramaydimi? — beparvogina soʻradi juvon.
— Qayoqda deysiz! Oʻzini tutishni mutlaqo bilmaydi. Kelishgan boʻlganida ham goʻrga edi.
Haligi erkak ham ularning yoniga keldi.
Malla soch juvon unga diqqat bilan koʻz yugurtirib chiqdi. Egnidagi kostyumining ancha ohori toʻkilgzn erkakning ogʻzi kichkina, iyagi goʻshtdor boʻlib, toʻkila boshlagan mallatob sochlarining oʻrtasidan farqi ochib taralgan edi.
— Ilgari ham biror yerda tansa tushganmisiz?
— Yoʻq. Ha, aytganday, tushganman. Faqat oʻz oshnalarim orasida, albatta. Ular tansaga ancha yaxshi tushasan, deyishardi.
— Qayerda tansa tushgan edingiz? — loqaydgina surishtirgan boʻldi xoʻjayin.
Tansa boshqaruvchilikka nomzod boʻlib kelgan haligi kishi zalga ma’yus koʻz yugurtirdi.
— Oʻzimiz tomonda, Liskovda tushgan edim. Baqaloq kulib yubordi.
— Varshava sizga Liskov emas, azizim. Bilasizmi, bu yerda dabdaba va shukuh kerak boʻladi. Ochigʻini ayta qolay: bizga toʻgʻri keshmas ekansiz, Yaxshisi, oʻzingizga boshqa ish qidirib toping.
Shunday deya u orqasiga oʻgirilib, bufet tomon yoʻl oldi. Malla soch juvon garderobga qarab yugurdi. Pianinochi royalning qopqogʻini yopib qoʻydi.
Omadi chopmagan raqqos shoshilmay plashini qoʻliga tashladi-da, shlyapasini bostirib kiyib, eshik tomon yoʻl oldi. Shu payt uning dimogʻiga oshxonaning ishtahani qitiqlovchi hidi urildi: yonidan buterbrod toʻla patnis koʻtarganicha dastyor bola yugurib oʻtdi.
Koʻcha quyosh nurlariga gʻarq boʻlgandi. Peshin mahali yaqinlashmoqda edi. Oʻtkinchilar deyarli koʻrinmasdi. Dizma, ohista qadam tashlaganicha Lazenkiga joʻnadi. Penknaya muyulishiga yetgach, u toʻxtab, jiletining choʻntagidan nikel' tangani oldi.
«Oxirgisi», — deya xayolidan oʻtkazdi u.
Soʻng papiros sotiladigan kioska yoniga keldi.
— Ikkita «Gran-pri».
Dizma qaytimini sanab oldi-da, beixtiyor yoʻlida davom etdi va tramvay bekati oldiga borib toʻxtadi. Hassa tutgan allaqanday chol unga xira koʻzlarini tikib turardi. Qoʻlida bir talay tugun ushlagan bashang bir xonim tramvayni kutar ekan, yoʻldan koʻzini uzmasdi. Xonimdan sal narida qoʻltigʻiga kitob qistirgan bir bola chidamsizlik bilan pitirlab turardi. Uning qoʻltigʻidagi narsa aslida kitob boʻlmay, kul rang polotnodan tikilgan papka edi. Bola Dizmaga orqa oʻgirganida papkaning ogʻzida xatlar va korrespondensiya topshirilgach, egasidan qoʻl qoʻydirilib olinadigan bir dasta kvitansiyalar koʻrindi.
Dizma bolaga qaradi-yu, bir vaqtlar notarius Vinderning huzurida xat tashuvchi boʻlib xizmat qilganida oʻzi ham shundan papka koʻtarib yurganini esladi. U paytlar hali urush boshlanmagan edi. Oʻshandan keyin bir oz vaqt oʻtgach, Dizma Liskovda pochta chinovnigi boʻlib ishga oʻtgandi. Faqat notariusning konvertlari havo rang boʻlib, bolaning papkasidagi konvertlar esa oq edi.
Bekatga toʻqqizinchi tramvay kelib toʻxtadi. Bola tramvayning toʻxtashini kutib oʻtirmay, orqa eshikdan sakrab chiqqan edi, papkasi tutqichga ilinib qolib, xatlar sochilib ketdi.
«Shumtakaning omadi bor ekan — bugun yer qup-quruq», — deya xayolidan oʻtkazdi raqqos, bola xatlarni qanday terib olayotganini kuzatar ekan.
Tramvay joyidan qoʻzgʻalgan edi, bitta xat zinadan yerga uchib tushdi. Dizma oq konvertni olib, uzoqlashib borayotgan tramvay ortidan qoʻl siltadi. Biroq xatlarni papkaga joylash bilan ovora boʻlib qolgan bola hech nimani sezmadi. Silliq qogʻozdan ishlangan konvertga qoʻl bilan chiroyli qilib:

Pan rais Artur Rakovetskiyga
Mahalliy Uyazdovskiy xiyoboni, 7.

deb yozib qoʻyilgan edi.
Ogʻzi yopilmagan konvertga ikki buklangan bejirimgina kartochka joylab qoʻyilgan ekan. Kartochkaniig bir tomoniga fransuz tilida allanimalar yozilgan boʻlib, ikkinchi tomonida, chamasi, xuddi oʻsha gapning oʻzi polyak tilida bayon etilgandi:
«Ministrlar Sovetining raisi zoʻr mamnuniyat bilan Siz pan rais zoti oliylarini Avstriya respublikasining kansleri janobi oliylari sharafiga beriladigan banketga tashrif buyurishlarini iltimos qiladilar. Banket shu yilning 15 iyul' kuni, kech soat sakkizda, Yevropa mehmonxonasining birinchi qavatidagi salonlarda beriladi».
Kartochka pastiga mayda harflar bilan: «Frak, ordenlar», deb yozib qoʻyilgan edi.
Dizma adresni yana bir marta oʻqib chiqdi: Uyazdovskiy xiyoboni, 7. Olib borib bersa qanday boʻlarkin? Zora bir zlotiy berishsa... Kel, undan nima ketdi, Yettinchi uy! Bu bir necha qadam narida-ku, axir.
Uyda turuvchilarning roʻyxatida «A. Rakoveskiy» familiyasining qarshisiga: «kv. № 3, bel'etaj» deb yozib qoʻyilgan edi.
Dizma zinadan yuqori koʻtarildi-da, bir necha marta qoʻngʻiroq tugmasini bosdi. Bir ozdan soʻng darbon paydo boʻlib, pan raisning chet elga ketganini aytdi.
— Omad chopmasa shunaqa boʻladi oʻzi!
Dizma yelkasini qisdi-da, qoʻlida xat bilai uyi tomon joʻnadi.
Oradan qirq minutcha oʻtgach, u Lutskaya koʻchasiga yetib bordi-da, har qadamda gʻichirlayditan taxta zinadan beshinchi qavatga chiqib, eshikni ochdi.
Ichkaridan Dizmaning dimogʻita gup etib qashshoq xonadonning isi urildi: bu yerda piyozdogʻning totli hidi bilan hoʻl yoʻrgakning achchiq hidi aralashib ketgandi. Burchakdan ayol kishining tovushi eshitildi:
— Eshikni yopsangiz-chi. Bolani shamollatib qoʻyasiz! Dizma allanima deb toʻngʻilladi-da, shlyapasini yechib, pal'tosini devordagi mixga ildi va deraza yoniga borib oʻtirdi.
— Xoʻsh, qalay? — soʻradi ayol. — Ish topdingizmi?
— Hozircha yoʻq.
— Eh, pan Dizma! Bu yerlarda bekorga ovora boʻlib yuribsiz. Sizga necha marta aytdim axir! Qishloqda rizqi roʻzni topish osonroq boʻladi. Erkaklarning hammasi shunaqa oʻzi.
Dizma indamadi. Mana uch oy boʻlibdiki, Panskaya koʻchasidagi «Fil» mayxonasi yopilganidan beri u ishsiz yurardi. Mayxonada u harqalay mandolina chalib, kuniga besh zlotiy ishlardi. Bundan tashqari, u yerda kechki ovqati ham tekinga tushardi. Rost, mehnat birjasi uni temir yoʻl uzel qurilishiga ishga yubordi. Biroq Dizma u yerda injener bilan ham, master va ishchilar bilan ham chiqisha olmadi. Ikki haftadan soʻng uni ishdan boʻshatib yuborishdi. Liskovda esa...
Ayol ham, chamasi, shu haqda oʻylardi.
— Pan Dizma, shundan koʻra oʻz yurtingizga, qarindosh-urugʻlaringizning oldiga joʻnaganingiz ma’qul emasmi? U yerda sizga doim ish topiladi.
— Mening hech qanaqa qarindosh-urugʻim yoʻq, deb aytganman-ku, sizga, pani Valentova.
— Oʻlib ketishganmi?
— Ha, oʻlib ketishgan.
Valentova kartoshkasini artib boʻlib, qozonchasini olovga qoʻydi.
— Varshavaning odamlari yaramaydi, keyin ish topish ham juda qiyin, — deya gap boshladi u yana — Misol uchun erimni oling: haftada atigi uch kun ishlaydi, topgani oziq-ovqatga arang yetadi. Ularning direktori— oting oʻchgur anovi Purmanter, molimiz oʻtmayapti, shu boisdan fabrikani butunlay yopib qoʻyishsa kerak, deyotganmish. Agar Man'ka boʻlmaganida kvartira haqini ham toʻlay olmasdik. Qiz boyoqish qiynalib ketdi, lekin nachora? Agar bir hafta ichida ikkita jazman topmasa...
— Ehtiyot boʻlsin, — ayolning gapini boʻldi Dizma, — biletsiz ushlab olishsa... Chatoq qilishadi.
Valentova bolasini yoʻrgaklab boʻlib, hoʻl lattani plita ustiga osib qoʻydi.
— Ogʻzingizdan yel uchirsin! — dedi zarda bilan u. — Undan koʻra oʻzingizga qarang. Uch haftadan beri pul toʻlamay, bekorga joyni egallab yotibsiz. Sizdaqa ijaragirdan oʻlgurdimu!
— Qoʻrqmang, toʻlayman, — deya toʻngʻilladi Dizma.
— Tuyaning dumi yerga tekkandami. Oʻn besh zlotiy — deyarli suv tekin... Lekin shuniyam topolmayapsiz. Qayerga bormang, darrov kavushingizni...
— Buni sizga kim aytdi, pani Valentova?
— Buni nimasi sir ekan? Oʻzingiz Man'kaga aytib beribsiz-ku.
Oraga jimlik choʻkdi.
Dizma deraza tomon oʻgirilib, qoʻshni fligelning suvogʻi koʻchgan devoriga tikilganicha xayolga botdi. Chindan ham uning omadi yurishmayotgandi. U biror yerda muqim ishlay olmasdi. Dizmani gimnaziyaning toʻrtinchi sinfidanoq quloqsiz va yalqovligi uchun haydab yuborishgandi. Notarius Vinder uni boshqalardan koʻproq tutib turgandi. Ehtimol, kichkina Nikodim nemischani oz-moz bilishi — harqalay, qayoqqa yuborishayotganini tushunishi uchun shunday boʻlgandir. Keyin pochta idorasi, arzimas maosh va boshliqning doimiy doʻq-poʻpisasi... Urush. Telegraf batal'onining obozida uch yil xizmat qilgan Dizmaning erishgan yagona mansabi yefreytorlik unvoni boʻldi, xolos. Soʻng yana Liskovdagi pochtada xizmat qildi. Pochtadan shtatlar qisqarish bahonasi bilan kavushini toʻgʻrilab qoʻyishgach, cherkov ksendzi uni kutubxonaga ishga kiritib qoʻydi. Biroq u yerda ham Dizma bor-yoʻgʻi bir qishgina ishladi: aprel' oyidayoq uning kitob javonlarini tartib bilan saqlay bilmasligi ayon boʻlib qoldi.
Harqalay kutubxonada xizmat qilish ancha qiziq edi.
Dizmaning xayolini nariroqda joylashgan fabrikalarning gudogi boʻlib yubordi. U Valentovaning tushki ovqatga dasturxon yozayotganini koʻrib, asta oʻrnidan turdi-da, tashqariga chiqib ketdi. Dizma oyogʻi sirqirab ogʻriyotganiga qaramay quyosh taftida qizib ketgai koʻchalarda anchagacha sanqib yurdi. Uyda oʻtirib, Valentning toʻngʻillashi va Man'kaning pichinglarini eshitishga — eng muhimi esa — ularning qanday ovqatlanishlarini tomosha qilishga uning ortiq toqati, qolmagandi. U ikki kundan beri tuz totmagan edi. Choʻntagidagi soʻnggi pullariga esa faqat papiros olib chekardi.
Kolbasa doʻkoni yonidan oʻtar ekan, Dizma nafasini ichiga yutdi — dudlangan goʻshtning hidi uning asabiga yomon ta’sir qila boshlagandi. U oziq-ovqat mahsulotlari chiroyli qilib terib qoʻyilgan vitrinalarga qaramaslikka urinardi, biroq ochlik, baribir, borgan sayin koʻproq azob berardi.
Dizma ish topishga umid yoʻqligini juda yaxshi tushunardi.
Bundan u choʻchirmidi? Yoʻq, sira ham choʻchimasdi. Dizma, baxtiga tasavvur qilish qobiliyatidan mahrum edi. Oʻz rejalarini u ikki-uch kungagina moʻljallab tuzardi. Agar oʻtgan hafta Dizma soatini sotib kun koʻrgan boʻlsa, kelasi haftada u fragi bilan loklangan botinkasini bozorda pullab hayot kechirishi mumkin edi.
Rost, bu kostyumga pul yigʻish uchun uning koʻpgina narsalardan voz kechishiga toʻgʻri kelgan edi; Dizma bu kostyumga katta umid bogʻlagandi: axir restoranga tansa boshqaruvchisi boʻlib oʻrnashib olganida yengilgina pul topishi mumkin edi-da. Biroq bir necha urinishi bekor ketganidan soʻng Dizma hech kim uni tansa boshqaruvchiligiga ishga olmasligini tushunib qoldi va sira ikkilanib oʻtirmay kishilik kostyumini sotib yuborishga qaror qildi.
Soat oltilarga yaqin u qat’iy bir qarorga keldi-da, uyga qarab yoʻl oldi.
Uyda faqat qilpillama, qora soch Man'kagina oʻtirgan ekan. Chamasi u kechki ovga joʻnamoqchi boʻlib turgan ekan shekilli, oyna oldida pardoz qilayotgandi. Qiz uning chamadoniga oʻrnashib olgani boisidan Dizma xalal bermaslik uchun burchakka borib oʻtirdi. Man'ka birinchi boʻlib gap ochdi:
— Endi teskari qarab turing: men koʻylagimni almashtirib olaman.
— Haliyam qarayotganim yoʻq, — deya toʻngʻilladi Dizma.
— Juda yaxshi. Boʻlmasam koʻzingiz toʻyib, keyin qaragingiz kelmay qoladi.
Dizma soʻkinib qoʻydi. Qiz sekin kuldi-da, koʻylagini yechdi. Nikodim chindan ham unga mutlaqo befarq qarardi. Biroq qiz doim uning gʻashiga tegib yurardi. Qani endi iloji boʻlsa-yu, Dizma uning ogʻzini yopib, kvartiradan chiqarib tashlasa! Man'ka unga negadir oʻchakishganday hayosizlik bilan shilqimlik qilardi. Biroq bu hol uning erkaklik izzat-nafsiga, insonlik qadr-qimmatiga unchalik tegmasdi ham, chunki bunday izzat-nafsning paydo boʻlishi uchun sharoitning oʻzi. yoʻq edi. Qadr-qimmat haqida esa Dizma mutlaqo oʻylamasdi. Boz ustiga Nikodim, ijtimoiy nuqtai nazardan qaraganda, oʻzi ya’ni «ishsiz ziyoli» boʻlmish bir odam bilan manovi qiz oʻrtasida uncha katta farq sezmasdi. Hamma gap shundaki qiz pichinglari bilan uning hayotini zaharlayotgan edi.
Bu orada Man'ka boshqa koʻylagini kiyib, yelkasiga roʻmolini tashladi-da, Dizmaning oldiga kelib, yirik-yirik tishlarini koʻrsatib iljaydi.
— Qalay, jonon zoʻr boʻlibdimi?
— Yoʻqol, alvasti! — deya qichqirdi Nikodim gʻazab bilan.
Qiz ikki barmogʻi bilan uning iyagidan tutgan edi, Dizma uning qoʻliga qarab bir urdi.
— Voy, gazanda-ey! — pishilladi bir oz orqaga chekinib qiz. — Muttaham, yalqov! Qoʻlini koʻtaradi-ya?! Manovi juldurvoqini qarang-a!
Man'ka shu yoʻsinda uni anchagacha qargʻadi, biroq Dizma unga quloq solmasdi. U chamadonini ochib, frakni qanchaga sotishi mumkinligini chamalamoqchi edi... Harqalay ellik zlotiy berishsa kerak. Oʻzi uni Kerselyakda yetmish zlotiyga olgan edi. Loklangan botinkasidan ham sakkiz-oʻn zlotiy zarar koʻrsa kerak.
Belanchakda yotgan chaqaloq yigʻlay boshlagan edi, qoʻshnilarnikiga chiqib ketgan Valentova yugurib keldi. Man'ka shundan keyingina chakagi tinib, eshikni taraqlatib yopganicha tashqariga chiqib ketdi.
Dizma chamadondan frakni oldi.
— Uhoʻ, — deya iljaydi Valentova. — Balga bormoqchimisiz yoki toʻygami?
Dizma javob qilmadi. U frak, shimi va nimchasini hafsala bilan taxlab, gazetaga oʻradi-da, Valentovadan kanop soʻradi.
Shu payt Valent kelib qoldi. Xotini unga olib qoʻygan kartoshkani isita boshlagan edi, xonani yana piyozdogʻ hidi tutib ketdi.
— Pan Dizma, — soʻradi Valent, — Kerselyakka bormoqchimisiz?
— Ha, Kerselyakka. .
— Ammo bugun shanba-ku, Juhudlar yoʻq, oʻzimiznikilar esa juda kam xarid qilishadi. Mabodo olishsa ham, juda arzon-garovga olishadi.
Qozondagi yogʻ chirsillab turardi. Nikodim tupugini yutdi.
— Qanchaga olishsa ham mayli, aytganlariga sotaman.
Birdan u choʻntaklarini qarab koʻrmaganini esladi-yu, darhol tugunni yechdi. Chindan ham shimining choʻntagida shisha tamakidon bilan frakida dastroʻmoli qolgan ekan.
Nikodim ularni olib, pidjagining choʻntagnga solgan edi, qoʻli allaqanday noma’lum iarsaga tegib ketdi. Karton shekilli...
Hay! Tramvay bekatida topib olgan taklifnoma-ku.
Nikodim yana kartochkani konvertdan olib, oʻqib chiqdi. Kutilmaganda uni taklifnomaning tagidagi ilova hayratga soldi. «Frak, ordenlar».
Oʻzining frakiga qaradi. Banket. Ovqat, mazza qilib toʻyib olishi mumkin. Yana hammasi tekin.
«Aqldan ozdim shekilli» — deya oʻyladi u. Soʻng yana oʻqiy boshladi: «Shu yilning 15 iyul' kuni, kech soat sakkizda».
Haligi fikr miyasini chulgʻab olib, sira nari ketmasdi.
— Pan Valent, bugun oʻn beshinchimi?
— Ha, oʻn beshinchi.
— Hozir soat necha boʻldi?
— Hali oʻn ham boʻladi, hozircha yetti boʻlib turibdi. Dizma bir minutcha xayolga choʻmib, serrayib qoldi. «Xoʻsh, meni pishirib yeyisharmidi? — deya xayolidan oʻtkazdi u. — Nari borsa quvib chiqarishadi-da. Lekin u yerda odam koʻp boʻladi...» Shundan soʻng soqolini olishga tutindi.
Dizma uyezd kutubxonasida ishlab yurgan kezlari iyeshinga yaqin zalda deyarli hech kim boʻlmasdi. Shunda u zerikkanidan kitob oʻqiy boshlardi. Ba’zan turli graf va ministrlarning uylaridagi ballar va ziyofatlar tasvirlangan kitoblar ham uchrab qolardi. Ularda yozilishiga koʻra, bunday katta yigʻinlarda bir-biriga notanish boʻlgan koʻplab odamlar kelishardi. Demak, uning ham omadi yurishishi mumkin edi. Muhimi — koʻzga tashlanmaslik kerak.
Uy egalari stol yonida kartoshka yeb, choy ichib oʻtirishardi.
«Ovqat, juda koʻp ovqat, — deya oʻylardi Dizma, — Goʻsht, non, baliq...»
U yuzini yuvib, qattiq sochlarini taradi-da, kraxmallangan koʻylagini kiydi.
— U toʻyga ketyapti deb aytmadimmi senga? — dedi Valentova. Valent Dizmaga koʻz qirini tashladi va xotiniga qarab:
— Ishing boʻlmasin! — deya toʻngʻillab qoʻydi. Dizma tor yoqasining tugmasini bir amallab qadadi-da, galstugini taqib, egniga frak kiydi. — Ovqat, juda koʻp ovqat, — shivirladi u.
— Nima dedingiz?
— Hech nima. Xayr, yaxshi qolinglar.
U yoʻl-yoʻlakay gabardin plashining tugmasini taqib, zinadan pastga tushdi. Soʻng nariroqdagi fonar' tagiga borib, ism yozilmaganiga ishonch hosil qilish uchun taklifnomani yana bir bor oʻqib chiqdi-da, biletni choʻntagiga soldi va konvertni yirtib, ariqqa tashladi.
Dizma hali Varshava koʻchalarini yaxshi bilmas edi. Shu boisdan u qaysi yoʻldan borishni oʻylab, bir zum ikkilanib turdi va nihoyat, oʻziga, tanish koʻchalardan yurishga qaror qildi. U Jelyaznaya koʻchasiga burildi-da, Xlodnayadagi muyulishdan kostel tomon yoʻl oldi. U yerdan Elektoral'naya koʻchasi bilan Banka maydoni yaqqol koʻrinib turardi.
Ishchilar kvartalida kechki hayot oʻz maromi bilan oqmoqda edi. Qovoqxonalardan garmonikaning boʻgʻiq sadolari eshitilar, iflos trotuarlarda pidjaklarini yoqavayron qilib oʻsmirlar va yosh ishchilar toʻda-toʻda boʻlib yurishardi. Qizlar uch-toʻrttadan boʻlishib, bir birlarini qoʻltiqlaridan ushlashganicha sayr qilishar va nuqul hiringlashib, allanimalarni pichirlashardi.
Keksaroq ayollar qoʻllarida bolalari bilan darvozalar oldida turishar yoki uylaridan olib chiqqan taburetkalarda oʻtirishardi.
«Shanba kuni hordiq chiqarishyapti», — xayolidan oʻtkazdi Dizma.
Elektoral'nayada ham odam koʻp edi: shanbani bayram qilib yurgan yahudiylar trotuar u yoqda tursin, katta koʻchaga ham tushib ketishgandi.
Dizma Teatr maydoniga yetib borganida ratusha minorasidagi soat sakkizdan besh minut oʻtganini koʻrsatib turardi. U qadamini tezlatdi-da, birpasda Yevropa mehmonxonasiga yetib bordi.
Yaltiroq limuzinlar keti uzilmay kelib turardi, ulardan bashang kiyingan erkaklar tushishardi. Xonimlar kun issiqligiga qaramay, yoqalariga moʻyna tutib olishgandi.
Dizma bir zum dovdirab qoldi.
Ishqilib oʻzini sezdirib qoʻymasmikin?
Biroq ochlik ustun keldi. Nima boʻlgandayam qorinni toʻydirish kerak! Keyin oldilariga solib quvishsa ham mayli — bunaqa tashvish kimning boshiga tushmabdi deysiz?
Dizma tishini tishiga qoʻyib, ichkari kirdi. U koʻzini ochib-yumguncha lakeylar pal'tosi bilan shlyapasini yechib olishdi, allaqanday bir janob esa odob bilan uni zalgacha kuzatib qoʻydi va hatto eshikni ochib ham berdi.
Oppoq keng zal, tim qora fraklar, xonimlarning rang-barang kiyimlari Dizmaning koʻz oʻngida pir-pir aylana boshladi. Atir-upaning hidi va gangir-gungir tovushlar Dizmani esankiratib qoʻygan edi.
U eshik oldida toʻxtagan edi, birdan oldida bir janobning ta’zim qilganicha qoʻl uzatib turganini koʻrib qoldi. Dizma unga beixtiyor qoʻlini choʻzdi.
— Oʻzimni tanishtirishga ijozat etgaysiz, — dedi haligi janob, — Antonevskiy, bosh ministrningʻ shaxsiy sekretari boʻlaman. Pan bosh ministr nomidan sizga, kelganingiz uchun minnatdorchilik izhor etishga ruxsat etgaysiz. Marhamat, mana zakuskalar...
Shunday dedi-yu, gapini oxirigacha ham yetkazmay, eshikdan kirib kelgan ikki ozgʻin chol tomon yoʻrgʻalab ketdi. Dizma peshanasidagi terni artdi.
— Xudoga shukur! Endi faqat qoʻrqmaslik kerak!..
U endi oʻzini bosib, zalga ancha oʻrganib qolgan edi. Ba’zi odamlar qoʻllarida tarelka tutishganicha uzun stol yonida tamaddi qilishardi, ba’zilar esa kichik-kichik stolchalar yonida oʻtirishardi. Dizma ochlikni yengib, mehmonlar oʻzlarini qanday tutishayotganini bir oz kuzatishga qaror qildi. Soʻng oʻzi umri bino boʻlib koʻrmagan ajoyib taomlar terib qoʻyilgan stolga koʻz yugurtirdi. Shu tobda u mazkur taomlardan birontasini shartta olib, biror burchakda paqqos tushirgisi keldi. Biroq u oʻzini bosib, kuzatishda davom etdi.
Nihoyat, Dizma yurak yutib, tarelka qidira boshladi, Tarelka topgach, unga vilka bilan bir talay salat va pashtet boʻlagini solib oldi. U ogʻzi soʻlakka toʻlib, koʻzini tarelkadan uzolmay qolgan edi. Dizma biror panaroq joy topish uchun orqasiga oʻgirilgan edi, kutilmaganda kimdir tirsagini qattiq turtib yubordi. Qoʻlidagi tarelka yerga tushib, chil-chil boʻldi.
Nikodimniig gʻazabi qaynab ketdi. Uning oldidan hech nimaga e’tibor bermay allaqanday baqaloq odam oʻtib bormoqda edi. U hatto epsizligi uchun oʻgirilib kechirim soʻrashni ham lozim topmadi. Agar Dizma oʻzini tuta olganida, ehtimol, bunday haddidan oshmagan boʻlardi. Biroq shu damda u faqat bir narsani: ana shu baqaloqni deb ogʻzidagi nondan ajrab qolayotganini his etardi...
U ikki hatlab aybdorga yetib oldi-da, uning tirsagidan tutdi:
— Koʻzingizga qarab yursangiz boʻlmaydimi, jin ursin sizni! Qoʻlimdagi tarelkani urib tushirdingiz! — dedi u jahl bilan haligi odamga qarab.
Hayrat va hatto qoʻrquvdan baqaloqning koʻzi ola-kula boʻlib ketdi. U polga qaradi-da, xijolat chekib, kechirim soʻray boshladi.
Atrofdagi odamlar jimib qolishdi. Yugurib kelgan kel'ner tarelka siniqlarini terib olib, Dizmaga yangisini uzatdi. Dizma qanday tentaklik qilganini hali tushunib ham yetmay, tarelkaga yana salat sola boshladi. Keyin bir chetga oʻtib, bir oz oʻziga keldi-da, birdan uni hozirning oʻzidayoq oldilariga solib quvishlari mumkinligini tushunib qoldi. Shundan soʻng u koʻproq yeb olish uchun ovqatni chaynamay yuta boshladi.
Bu orada zal mehmonlarga toʻlib borardi. Dizma oʻziga hech kim e’tibor bermayotganini koʻrib, birmuncha yengil tortdi. Shundan soʻng u ancha ruhlanib, tarelkasini yana toʻldirib oldi. Keyin oldida kon'yak toʻla qadahlar terilgan patnisni koʻrib qoldi-da, ketma-ket ikki qadahni boʻshatdi va oʻzini ancha dadil his eta boshladi. Oradan bir oz vaqt oʻtgach, Nikodim uchinchi qadahni qoʻliga olgan edi, allakim u bilan qadah urishtirayotganini koʻrib ajablandi. Shu payt kimningdir:
— Siz bilan ichsam maylimi? — deya soʻragani eshitildi.
Dizmaning yonida polkovniq mundirini kiygan, baland boʻyli, qora soch bir odam ma’nodor jilmayib turardi.
Ular qadahlarini boʻshatishgach, polkovnik Dizmaga qoʻl uzatdi.
— Vareda.
— Dizma, — xuddi aks sadodek javob qildi Nikodim va uning qoʻlini qisdi.
— Tabriklayman sizni, — dedi Dizma tomon egilib polkovnik. — Anovi Terkovskiyni juda qoyillatdingiz-da. Hammasini koʻrib turuvdim.
Dizma qip-qizarib kyotdi.
«Hozir u meni quvib soladi, — deya xayolidan oʻtkazdi u. — Lekin tilyogʻlamalik qilishiga oʻlasanmi!»
— Oʻsha ahmoqni oʻylaganingizda hozir ham qoningiz qaynab ketyapti, — dedi polkovnik va xaxolab kulib yubordi. — Tabriklayman sizni, pan... Dizma. Anchadan beri hech kim Terkovskiyning bunday adabini bermagan edi. Sizning sogʻligingiz uchun!
— Ahamiyati yoʻq! Faqat... salat bilan tarelkaga achinaman!
Vareda yana qah-qah otdi.
— Hazillashyapsiz chogʻi! Bu deyman juda askiyachi ekansizu, pan Dizma! Sizning sogʻligingiz uchun! Bilasizmi, — dedi u qadahni patnisga qoʻyar ekan, — axir bu juda ajoyib hazil boʻldi: Terkovskiyning ahamiyati yoʻq, salatga achinaman, dedingiz-a!
Polkovnik zavqlanib, tinimsiz qahqaha otardi. Garchi polkovnikning nimadan bunchalik zavqlanayotganini tushunmasa-da, ogʻzidagi buterbrodini yutishga ulgurmagan Dizma ham unga qoʻshilishib kula boshladi.
Vareda Dizmaga papiros uzatdi. Shundan soʻng ikkovi deraza yoniga oʻtishdi. Vareda bilan Dizma endigina papiros tutatishgan ham ediki, oʻrta boʻyli malla sochlariga oq oralagan, shisha kabi xira yaltirab turgan koʻzlari sovuq bir odam tez-tez yurib, ularning oldiga keldi.
— Vatsek! — deya qichqirdi u. — Papirosingdan choʻz. Oʻzimnikini unutib qoldiribman.
Polkovnik yana choʻntagidan kumush portsigarini chiqardi.
— Marhamat. Tanishtirishga ijozat ber: pan Dizma! Pan ministr Yashunskiy!
Dizmaning yuragi orqasiga tortib ketdi: u umri bino boʻlib, hali ministrni koʻrmagan edi. Liskovdagi pochta idorasida ministr toʻgʻrisida gaplashishgan kezlari bu soʻz u yerdagi kishilar tasavvurida qandaydir xayoliy, mavhum, juda yiroq va yetib boʻlmaydigan bir tushuncha sifatida namoyon boʻlardi... Nikodim zoʻr ehtirom bilan ministrning qoʻlini qisdi.
— Tasavvur qilgin-a, — dedi polkovnik, — pan Dizma hozir anovi ahmoq Terkovskiyni rosa bopladi-da.
— Ah! Oʻsha odam sizmisiz? Buni qarang-a! — jonlanib ketdi ministr. — Eshitdim, eshitdim. Xoʻsh-xoʻsh!
— Bunisiyam mayli-ya, — deya davom etdi polkovnik, — men pan Dizmani tabriklagan edim, u boʻlsa: «Terkovskiyning ahamiyati yoʻq, salatga achinaman!» deb javob qildi. Tasavvur qilgin-a: salatga!
Ikkovi qahqaha otib kulishdi. Dizma ham beixtiyor ularga qoʻshilib kula boshladi. Shunda ministr birdan jimib qoldi-da, ma’nodor qilib dedi:
— Oʻzbilarmon odamlarning ahvoli shunaqa boʻladi. Hech kimni pisand qilmay qoʻygan edi, hayvon. Endi boʻlsa...
— Salatga ham arzimas ekan! — deya gapni olib ketdi polkovnik Vareda.
Hammasi yana xaxolab kulib yubordi, ministr esa Dizmaning qoʻltigʻidan tutib, quvnoqlik bilan dedi:
— Harqalay, sizni chin yurakdan tabriklayman, pan Dizma. Chin yurakdan. Agar mamlakatimizda ahmoqlarning dodini beradigan siz kabi kishilar koʻproq boʻlganida, ahvolimiz butunlay boshqacha boʻlardi. Ha, bizga kuchli odamlar kerak.
Ularning yoniga yana bir necha erkak kelib, suhbat qizib ketdi.
Dizma oʻzini bosib olgandi. Toʻqlik va uch-toʻrt qadah kon'yak ta’sirida uning asablari ancha joyiga tushgan edi. Avvaliga u, meni bironta odamga oʻxshatishyapti, deb oʻyladi. Kim bilsin, ehtimol, Varshavada u bilan familiyasi bir xil boʻlgan biror qarindoshi bordir? Biroq keyin u, bular allaqanday Terkovskiyni koyib berganim uchun meni oʻzimizning odam hisoblashyapti, degan qarorga keldi. Kim ekan oʻsha Terkovskiy? U ham biror mansabdor boʻlsa kerak-da, albatta!
Shularni oʻylar ekan, Dizma tezroq juftakni rostlashga qaror qildi. Nikodimni, ayniqsa, nariroqda uni diqqat bilan kuzatib turgan keksa bir janob tashvishga solib qoʻygan edi. Oʻsha janob Dizmaning yuziga qarash uchun hatto bir-ikki marta uning atrofidan aylanib ham oʻtdi.
«Obbo la’nati! Bu aljigan cholga nima kerak oʻzi?»
Tezda bu savolga javob ham topildi. Keksa janob yonidan oʻtib ketayotgan kel'nerni toʻxtatdi-da, Dizma tomon bosh irgʻab, unga allanima dedi. Kel'ner unga ta’zim qilib, Dizmaning yoniga keldi.
— Sizdan bir minutga e’tibor berishingizni iltimos qilishyapti. .
Oʻzga chora qolmagandi. Juftakni rostlash haqida oʻylamasa ham boʻlardi. Nikodim cholga xoʻmrayib qaradi-da, oldinga qarab yurdi. Biroq chol ogʻzining tanobi qochib, jilmayganicha bidirlay ketdi:
— Meni afv etasiz, agar yanglishmasam, siz bilan bultur Krakovda, sanoatchilar s’ezdida tanishish sharafiga muyassar boʻlgan edim. Yodingizdami? Aprel' oyi edi... Deon Kunitskiy...
Chol kichkina qaltiroq qoʻlini xiralik bilan Dizmaga uzatdi.
— Deon Kunitskiy!
— Nikodim Dizma! Siz yanglishyapsiz: Krakovda hech qachon boʻlgan emasman. Meni bironta odamga oʻxshatyapsiz shekilli.
Chol kechirim soʻrab shunday bidirlay boshladiki, Dizma uning gapini arang tushunib oldi.
— Ha, ha, albatta, chollarning koʻzi oʻtmas boʻladi.... Parishonxotirligim uchun kechirasiz, lekin baribir gʻoyat xursandman. Bu yerda tanishlarim deyarli yoʻq desam boʻladi. Ikki ogʻiz gaplashishga birorta odam topilmasa-ya! Bir ishni hal qilishim kerak edi, shu boisdan ham bir oshnamdan taklifnoma toinb berishni iltimos qildim, lekin yolgʻizlik qursin... Sizni koʻrib juda xursand boʻlib ketdim, — deya jagʻi jagʻiga tegmay bidirladi chol, — ha juda xursand boʻlib ketdim. Boz ustiga qishloq xoʻjaligi ministri bilan yaqin aloqada ekansiz. Shundan keyin: tanishim-ku... yaxshilik qilib, pan ministr Yashunskiyga meni tanitib qoʻyar, deb oʻyladim. Ammo yanglishibman, meni kechirasiz!
— Hechqisi yoʻq.
— O, yoʻq, pan ministr bilan suhbatingizni boʻlib qoʻydim. Bilasizmi, men provinsiyada yashaydigan oddiy bir odamman. Biz qishloqilar shunaqa sodda, betakalluf boʻlamiz.
«Obbo, bunchya vaysamasa», — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma.
— Bir qoshiq qonimdan kechasizu, — Nikodimni oʻz holiga qoʻnmay davom etdi Kunitskiy, — keksa bir odamga bitta yaxshilik qilmaysizmi?
— Qanaqa yaxshilik? — ajablandi Dizma.
— Mayli, mayli, xiralik qilmaymanu, lekin siz, pan Dizma, aytaylik, meni pan ministrga tanishtirib qoʻyganingizda, u kishi meni oʻz doʻstining yaqin odami, deb hnsoblardi.
— Doʻstining deysizmi? — ochiqdan-ochiq ajablandi Dizma.
— Xe-xe-xe!.. Yoʻq demang, muhtaram doʻstim: sizning pan ministr bilan suhbatingizni oʻz qulogʻim bilan eshitdim. Oʻzim keksayib, koʻzim xiralashib qolgan boʻlsa-da, qulogʻim juda yaxshi eshitadi. Meni tanishtirib qoʻysangiz bas, u yogʻini... Masalan, pan ministrga: «Azizim pan ministr, ruxsat bering, sizga yaxshi tanishim Leon Kunitskiyni tanishtirib qoʻyay...» — desangiz bormi, juda ajoyib ish boʻlardi-da!..
— Nimalar deyapsiz, pan Kunitskiy... — e’tiroz bildirdi Dizma.
— Xiralik qilmayman, xiralik qilmayman... xe-xe-xe!.. Lekin sizdan gʻoyat minnatdor boʻlardim. Siz uchun bu juda oson-ku, shunday emasmi?
Qoʻshni zal eshigi ochilgan edi, mehmonlarning bari oʻsha yoqqa yura boshlashdi. Dizmaning yonidan oʻtar ekan, ministr Yashunskiy jilmayib qoʻydi va hamrohlariga qarab dedi:
— Bugungi kechaning qahramoni. :
Shu payt Kunitskiy Dizmani xiyol itarib oldinga oʻtkazdi-da, oʻzi ta’zim qilganicha qotib qoldi. Nikodim beixtiyor:
— Sizga doʻstim pan Kunitskiyni tanishtirishga ijozat etgaysiz, — deb yubordi.
Yashunskiyningʻ ajablanganligi yuzidan shundoq sezilib turardi. Ministr ogʻiz ochishga ham ulgurmay Kunitskiy uning qoʻlidan tutib, bidirlay ketdi: u shunday ajoyib davlat arbobi bilai tanishishdan juda baxtiyor emish. Vatan, ayniqsa, qishloq xoʻjaligi va jumladan, oʻrmonchilik oldida pan ministrning xizmatlari gʻoyat katta ekan; Kunitskiy oʻla-oʻlguncha shu baxtiyor damni unutmasmish, chunki ziroatchi va yogʻoch tilish korxonalarining egasi sifatida bu xizmatlarning qadrini bilarmish, biroq afsuski, pan ministrning qoʻl ostidagi hamma odamlar ham uning buyuk rahbar gʻoyalarini toʻgʻri tushunishavermas emish, lekin shunga qaramay bunga erishsa boʻlar ekan; shu boisdan ham u, ya’ni Kunitskiy uni pan ministrga tanitib qoʻygani uchun muhtaram pan Dizmadan gʻoyat minnatdor emish.
Chol shu qadar tinimsiz bidirlar ediki, gʻoyat ajablangan ministr faqat:
— Juda xursandman, — deyishga ulgurdi.
Biroq shilqim chol Yerodno viloyatidagi davlat oʻrmonlari va allaqanday yogʻoch zavodlari haqida ogʻiz ochgan edi, ministr darhol uning gapini boʻldi:
— Hech boʻlmasa banketda meni shu ishlardan tinch qoʻying. Boʻlmasam ministrlikda qiladigan ishim qolmaydi.
U Dizma bilan qoʻl berib xayrlashdi-da, Kunitskiyga bosh irgʻab, zalga kirib ketdi.
— Juda metin ekanu bu ministringiz, — deya gap qotdi Kunitskiy. — Uni shunday odam deb sira oʻylamagan edim. Oʻzi doim shunaqami?
— Doim shunaqa, — har ehtimolga qarshi javob qildi Dizma.
Rasmiy tantanalar tugab, mehmonlarni restoranga taklif qilishdi.
Chol Dizmaga yopishib oldi. Ziyofatda ham u Nikodimning yonida tinmay gapirib oʻtirdi. Dizmaning boshi aylanib ketdi. Toʻgʻri, bunga kon'yak bilan ikki-uch qadah vino ichgani sabab boʻlsa kerak. Gʻoyat charchaganidan uning uyqusi kela boshladi. Garchp qorni toʻq boʻlsa-da, oʻqtin-oʻqtin yana ovqat yeyishga va ichkilik ichishga toʻgʻri kelar, bundan esa u qattiq azoblanar edi. Dizma Lutskayadagi uyiga qaytib, deraza oldidagi buklama koykasida qanday huzur qilib uxlashi toʻgʻrisida oʻylay boshladi. Ertaga yakshanba — harqalay soat oʻnlargacha uygʻotishmasa kerak. Biroq Kunitskiy uning qoʻltigʻidan tutdi.
— Menga qarang, azizim, soat endi oʻn bir boʻlibdi. Keling, bir qadah-bir qadah ajoyib venger vinosidan ichaylik. Men shu yerda, Yevropa mehmonxonasining ikkinchi qavatidan nomer olganman. Iltimos qilaman. Xoʻsh, azizim pay Dizma, yoʻq demaysiz-a! Qitdek-qitdek vino ichib, tinchgina xonada oʻtiramiz... A? Xoʻp deng, koʻp emas, yarim soat, chorak soat...
Shunday deya chol Dizmani deyarli surgab oʻz xonasiga boshladi. Ular vestibyulga chiqishib, tezda kenggina nomerga kirishdi. Kunitskiy telefon qilib, venger vinosidan keltirishni buyurdi.
Bu orada pastdagi oynaband aylanma eshik har aylanishida silindr kiygan erkaklar va bashang xonimlarni purkab chiqarmoqda edi. Trotuar chetida turgan shveysar:
— Pan Yashunskiyning mashinalari — deya qichqirdi.
Yaltiroq limuzin eshik oldiga kelib toʻxtadi.
— Menga qara, Vatsek, Terkovskiyni boplagan anovi oshnangning familiyasi nima edi? — soʻradi ministr polkovnik Vareda bilan xayrlashar ekan.
— Quling oʻrgilsin yigit! — dedi qat’yy ohangda oyogʻida arang turgan polkovnik. — Familiyasi Dizma. Juda qoyillatdi-da oʻziyam.
— Kunitskiy bilan doʻstligidan pomeshchik yoki sanoatchi boʻlsa kerak. Oʻsha Qunitskiy shpal yetkazib berish munosabati bilan bir sudlashgan edi.
— Aytyapman-ku senga: shovvoz yigit! Uncha-muncha odamga gap bermaydi.
— Ha, rost aytasan, kuchli xarakter. Frenologiyaga ishonaman. Peshanasi va pastki jagʻi turtib chiqqan. Frenologiyada gap koʻp. Xoʻp, salomat boʻl.
Motor gurillab, eshiklar sharaqlab yopildi. Polkovnik trotuarda yolgʻiz qoldi.
— Nima balo, jin urgurning kayfi oshib qolganmi, — derdi oʻziga-oʻzi Vareda. — Xarakterning xronologiyaga nima aloqasi bor?

2-bob
Yashil abajurli stol lamlasi baxmal dasturxondagi sigara solingan quti, mogʻor bosgan shisha va qahrabo rangli suyuqlik toʻla ikkita qadah qoʻyilgan kichik bir doirani yoritib turardi. Gʻira-shira qorongʻilikda xonadagi anjomlarning tarxi koʻzga arang chalinardi.
Dizma oʻzini yumshoq kresloga tashlab, koʻzini xiyol yumdi. Boya yegan ovqatlari endi uni lohas qilmoqda edi. Agar stolning narigi yogʻida nimjon suhbatdoshining oppoq yoqasi va bir dona ham qora tolasi qolmagan sochlari lipillab turmaganida, Nikodim cholning xuddi marjoklarni ipga terayotgandek bir maromda soʻzlashidan uxlab qolishi turgan gap edi.
Kunitskiy nim qorongʻida kichkina va oʻtkir koʻzlarpni Dizmaningʻ koʻzidan uzmay tinimsiz gapirmoqda edi.
— Ana shunaqa, provinsiyadagi mayda chinovniklar dastidan oʻlar boʻlsak oʻlib boʻldik. Qachon qarasang tirgʻilishgani tirgʻilishgan. Nuqul sirkulyar va ustavlarni pesh qilishadi. Hammasi meni xonavayron qilib, ishchilarimni bir burda nondan mahrum qilish payida. Pan Dizma, oʻlay agar, meni faqat siz qutqarishingiz mumkin.
— Men-a? — ajablandi Dizma.
— Ha, siz, — ishonch bilan takrorladi Kunitskiy. — Ishonasizmi, shu ish bilan Varshavaga toʻrtinchi bor kelishim. Shuning uchun: agar bu gal ham oʻsha befarosat, oʻsha loʻttivoz Ol'shevskiyni yenga olmasam, agar ministrlikda davlat oʻrmonlaridan durustroq shart bilan yogʻoch olishga erisholmasam, hamma ishga chek qoʻyaman, degan qarorga keldim! Hammasining bahridan oʻtaman! Yahudiylarga taxta tiladigan, mebel', qogʻoz va sellyuloza ishlab chiqaradigan barcha fabrikalarimyai sotib yuboraman. Mayli, aytganlariga ola qolishsin. Keyin ahvolim nima kechadi bilmayman. Ehtimol, oʻzimni oʻzim otib tashlasam kerak! Sizning sogʻligʻingiz uchun, pan Dizma, — deya gapini tugatdi Kunitskiy va qadahdagi vinoni bir simirishda ichib yubordi.
— Lekin sizga qanday yordam berishim mumkin?
— Xe-xe-xe! Hazillashyapsiz, azizim. Xiyol ezgulik qilsangiz bas, xiyolgina... O, kechirasiz, buning uchun qimmatbaho vaqtingiz sarflanishini juda yaxshi tushunaman, keyin... turli xarajatlar degandek… Ammo, sizning aloqalaringiz bilan... e-he!
U stulini Nikodimga yaqinroq surib oʻtirdi-da, butunlay boshqacha ohangda davom etdi:
— Ochigʻini aytay — agar oldimda bexosdan bir sehrgar paydo boʻlib: «Kunitskiy! Hamma ishingni toʻgʻrilayman, anovi ahmoq Ol'shevskinni ketiga tepib, haydayman-da, oʻrniga gapga koʻnadigan odamni tayinlayman, keyin senga istaganingcha yogʻoch undiraman... Buning evaziga sen nima berasan?» — desa, men sira ham oʻylab oʻtirmay: «O sehrgar! Oʻttiz ming, boring oʻttiz besh mingni naqd sanab beraman! Xudo haqqi! Oʻn mingini shu yerdayoq, qolganini ish bitgandan keyin», — degan boʻlardim.
Kunitskiy Dizmaning javobini kuta boshladi. Biroq Nikodim indamay oʻtirardi. U Kunitskiy oʻziga pora taklif qilayotganini tushunib qoldi. Holbuki, u ya’ni Nikodim Dizma hatto oyogʻi qolib, boshi bilan yurgan taqdirda ham cholning iltimosini bajo keltirolmagan boʻlardi. Dizma orzu qilish u yoqda tursin, hatto tasavvur ham qilolmaydigan bunday katta pul ushbu bitimning xom xayolligidan dalolat berib turardi. Agar Kunitskiy unga toʻrt yuz-besh yuz zlotiy taklif qilganida edi, butun ish oʻzining tabiiyligini yoʻqotib, Dizmaga cholni chuv tushirib ketish uchun qulay imkoniyat boʻlib koʻringan boʻlardi. Nikodim hatto borib hammasini politsiyaga aytaman, deb cholni qoʻrqitsammikii, degan xayolga ham bordi. Zora qutulib ketish uchun ellik-oltmish zlotiy bersa. Liskovda mayda ishlarni koʻruvchi sudning kotibi Yurchak shu yoʻsinda yuz zlotiy ishlab olgan edi. Ammo kotibning yoʻrigʻi boshqa: u oʻz idorasida oʻtiradi, mansabdor odam...
Dizmaning bunday sukut saqlashi Kunitskiyni dovdiratib qoʻydi: u nima deb oʻylashini ham bilmay qolgan edi. Ishqilib, haddidan oshirib yubormadimikan? Dizma buni haqorat deb tushunsa-ya? Axir bu halokat degan gap. Kunitskiy shu ishni deb anchagina odamlarni oʻrtaga solib koʻrgan, koʻp vaqtini sarflab, pulni ham ayamagan edi. Endi boʻlsa dard ustiga chipqon deganlaridek… Chol shu zahoti xatosini tuzatib, suhbatdoshining koʻnglini olishga qaror qildi.
— Ha, albatta, hozirgi zamonda sehrgarlar qayda deysiz, xe-xe-xe... Keyin senga xayrixoh boʻlgan eng yaqin doʻstingdan ham oʻz koʻzi bilan koʻrmagan ishlarni toʻgʻrilab berish haqida iltimos qilish mumkin emas. Shunday emasmi axir?
— Albatta.
— Menga qarang! Miyamga bir fikr kelib qoldi! Pan Dizma, azizim, mendan iltifotingizni ayamay, bir necha haftaga Koborovoga borsangiz. Qishloqda dam olib, bir oz koʻngil ochasiz... Ajoyib havo, ot minib sayr qilasiz, koʻlda motorli qayigʻim bor... Ayni paytda mening xoʻjaligim bilan tanishasiz, taxta tilish zavodini koʻrasiz... Xoʻsh, otaxon, kelishdikmi?
Bu yangi taklifdan Dizmaning ogʻzi ochilib qoldi.
Kunitskiy esa qistashdan toʻxtamasdi, nuqul qishloqda, qaragʻayzorda dam olishning afzalliklari haqida ogʻiz koʻpirtirardi. Boz ustiga uiing xonimlari ham poytaxtdan kelgan mehmon uchun undan gʻoyat minnatdor boʻlisharmish.
— Lekin, pan Kunitskiy, — deya uning gapini boʻldi Dizma, — men dam olish goʻgʻrisida oʻylamasam ham boʻladi! Busiz ham juda koʻp dam olyapman.
— O, dam olish hech qachon ortiqchalik qilmaydy!
— Men ishsizman, — alam bilan iljaydi Dizma.
U cholning endi hafsalasi pir boʻlsa kerak, deb oʻylagan edi. Biroq Kunitskiy ajablanish oʻrniga xaxolab kulib yubordi.
— Xe-xe-xe! Juda hazilkash ekansizu! Ishsiz emish-a! Ha, .albatta, savdo va sanoat sohasida hozir yaxshi joy topish qiyin. Davlat xizmatining esa izzati koʻpu, puli kam. Hatto baland martabali chinovniklarning ham maoshini yaxshi deb boʻlmaydi.
— Bundan mening ham qisman xabarim bor, — deya uning gapini tasdiqladi Dizma, — oʻzim ham uch yil davlat xizmatida boʻlganman.
Toʻsatdan Kunitskiyning miyasiga bir fikr kelib qoldi.
«Juda usta ekansanu, birodar, — deya xayolidan oʻtkazdi u. — Agar tekinga olishni istamasang yanayam yaxshi».
— Azizim, pan Dizma! Siz bilai tanishgan zahotim, negadir bu odamni menga xudo yetkazdi, deb oʻylagan edim. Zora shu fikrim rost chiqsa! Pan Dizma, qadrdonim pan Nikodim, ikkovimizning ham ishimiz oʻngidan kelyapti! Siz durustroq ish qidirayotgan ekansiz, men esa shunday yoshga yetdimki, kundan-kun madorim qurib boryapti. Hurmatli doʻstim! Beodobligim uchun jahlingiz chiqmasin... Lekin aytaylik... mening yer-mulkim va fabrikalarimni boshqarishni oʻz zimmangizga olishni taklif qilsam, nima deysiz! Siz buni oson ish deb oʻylamang. Xoʻjaligim juda katta, oxirini koʻz ilgʻatmaydi!
— Bilmadim, eplay olarmikinman. Axir bu sohada hech nimani tushunmayman, — deya ochiqdan-ochiq iqror boʻldi Dizma.
— O, siz tezda oʻrganib ketasiz, — e’tiroz bildirdi Kunitskiy. — Aytmoqchi, fabrikalarni oʻzim bir amallab eplayman. Lekin doim u yoq-bu yoqqa borib, turli idoralarda ish bitirish, qandaydir Ol'shevskiyning iltifotiga sazovor boʻlish uchun oʻlib-tirilish, ministrliklardagi odamlar bilan kelishish uchun qartayib qoldim. Bunaqa ishlar uchun kattalar bilan aloqasi yaxshi boʻlgan, uni koʻrganda turli Ol'shevskiylar pisib qoladigan gʻayratliroq odam kerak. Keyin u mendan yoshroq boʻlishi lozim. Siz hali qirqqa ham kirmagai boʻlsangiz kerak?
— Oʻttiz oltiga toʻldim.
— Ayni ishlaydigan paytingiz ekan! Azizim, yoʻq demang: qulay xonalarda turasiz — istasangiz bizning uyimizda, istasangiz alohida fligelda yashayverasiz. Otlar, mashina sizning ixtiyoringizda boʻladi. Oshpazlarimiz ham juda yaxshi. Keyin shaharga juda yaqin. Varshavadagi doʻstlaringizni koʻrgingiz kelib qolsa — marhamat, gʻizillab tushib chiqaverasiz. Shartiga kelsak — tortinmang, oʻzingiz taklif qilavering.
— Hm, — deya mingirladi Dizma, — nima deyishimni ham bilmay qoldim.
— Masalan, bunday deylik: oʻzingiz erishgan foydaning oʻttiz protsentidan iborat tant'ema . Qelishdikmi?
— Kelishdik, — deya bosh irgʻadi Dizma, nimaga rozi boʻlayotganini oʻzi ham yaxshi tushunmay.
— Maoshingiz esa, aytaylik, oyiga ikki ming zlotiy boʻladi.
— Qancha? — ajablanib soʻradi Dizma.
— Hay mayli, ikki ming besh yuz boʻla qolsin. Bundan tashqari, yoʻl xarajatlari alohida toʻlanadi. Kelishdik-a? Qoʻlingizni tashlang!
Dizma beixtiyor cholning qoʻlini qisib qoʻydi. Yuziga qon yugurib, ogʻzining tanobi qochgan Kunitskiy esa bu orada katta avtoruchkasini chiqarib bir zum ham gapirishdan toʻxtamay, bir parcha qogʻozni mayda harflar bilan toʻldirdi-da, Dizmaga uzatdi. Pan Nikodim qogʻozga oʻzi bir vaqtlar ixtiro etgan jimjimador imzosini qoʻyar ekan, Kunitskiy semiz karmonidan shildiroq pullarni sanab chiqara boshladi.
— Mana, marhamat, besh ming avans. Endi esa... Shuiday deya u Nikodimning Koborovoga borish shartlarini muhokama qila ketdi.
Koridorda Dizmaning qadam tovushlari tingandan soʻng bir necha minut oʻtgach, Kunitskiy xonaning oʻrtasiga kelib toʻxtadi-da, qoʻllarini bir-biriga ishqaganicha shivirladi:
— Xoʻsh, qariya Kunitskiy, endiyam birov seni ishning koʻzini bilmaydi, deb koʻrsin-chi!
Chindan ham Leon Kunitskiy oʻzining uddaburonlngi bilan nom chiqargan edi: u kamdan-kam yanglishar va koʻngliga tugib qoʻygan ishini paysalga solib oʻtirmay, darhol amalga oshirardi.
Tong ota boshladi. Boʻzara boshlagan osmonning u yer-bu yerida soʻnib borayotgan yulduzlar xiragʻina miltirab turardi. Yoʻlning ikki chetida saf tortgan fonarlar zaifgina yogʻdu sochardi.
Nikodim shahar boʻylab borar ekan, qadam tovushi boʻm-boʻsh koʻchada boʻgʻiq aks sado berardi.
Taassurotlar uning miyasida xuddi kalyoydoskopdagi shisha iarchalari kabi ayqash-uyqash boʻlib ketgan edi. U sodir boʻlgan voqealarning oʻzi uchun gʻoyat katta ahamiyatga ega ekanligini tushunardi, biroq bu voqealarning mohiyatini anglab yetishga ojizlik qilardi. Nikodim kutilmaganda boshiga baxt qushi qoʻnganini his etardi, ammo uning qayerdan uchib kelgani, buning ma’nisi nima ekanligini tushunolmay boshi qotardi.
Dizma bu haqida oʻylagani sayin oʻsha voqealzr unga haqiqatga toʻgʻri kelmaydigan gʻaroyib bir narsadek tuyulardi.
U oʻqtin-oʻqtin choʻchib toʻxtardi-da, qoʻlini asta choʻntagiga tiqib, haligi bir dasta pulni paypaslar va jilmayib qoʻyar edi. Birdan u oʻzining juda ham boyib ketganini anglab qoldi. U yoʻl chetidagi bir darvozaxonaga kirdi-da, pulini sanay boshladi. Yo parvardigor! Naqd, besh ming zlotiy-a!
— Mana buni oʻlja desa boʻladi! — deb yubordi u. Koʻp yillik sarsongarchilikda orttirgan odati, tabiiy, uning dilida: yuvish kerak, degan fikrni uygʻotdi. Shundan soʻng na ovqat yegisi, na ichkilik ichgisi kelayotgan boʻlsa-da, Dizma Gribovskaya koʻchasiga burildi: bu mahalda Itsekning pivoxonasi ochiq boʻlishini u yaxshi bilardi. U ehtiyotkorlik yuzasidan yuz zlotiylikni olib, boshqa choʻntagiga soldi. Itsekning pivoxonasida katta pulni koʻrsatish xavfli edi.
Hali vaqt juda erta boʻlishiga qaramay pivoxona gavjum ekan. Izvoshchilar, taksi shoferlari, yopilgan restoranlarning kel'nerlari, oʻz «qayliqlarining» tungi ish haqiga ichayotgan tekinxoʻrlar, muvaffaqiyatli «yurishlardan» qaytgan daydilar uncha katta boʻlmagan ikki xonani toʻldirib yuborishgandi. Hamma yoqdan gʻovur-gʻuvur gaplar, idish-tovoqlarning chaqir-chuquri eshitilib turardi.
Nikodim ikki qadah aroq ichdi-da, ustidan choʻchqa goʻshtidan pishirilgan sovuq kotlet bilan tuzlangan bodring yedi. Shu payt u bugun yakshanba boʻlib, Valentning ishga bormasligini eslab qoldi.
«Mayli, juldurvoqilar ziyoli odamning qanaqa boʻlishini koʻrib qoʻyishsin», — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma.
U bir shisha aroq bilan bir kilo kolbasa oldi-da, qaytimini hafsala bilan sanab, choʻntagiga solgach, tashqariga chiqdi. Lutskaya koʻchasiga yetay deb qolganida, u birdan Man'kani koʻrib qoldi. Qiz devorga suyanganicha bir nuqtaga tikilib turardi. Nikodim negadir bu uchrashuvdan xursand boʻlib ketdi.
— Salom, panna Manya! — deya qichqirdi u quvnoqlik bilan.
— Salom, — javob berdi qiz unga ajablanib qarar ekan. — Ha, nega tunda sanqib yuribsiz?
— Oʻzingiz nega uxlagani bormayapsiz?
— Hozir boraman, — gʻamginlik bilan javob qildi Man'ka.
Dizma diqqat bilan unga qarab qoʻydi. Shu tobda qiz unga odatdagidan koʻhlikroq koʻrinib ketdi. Toʻgʻri, ozgʻinroq, lekin ancha xushqomat. «Yoshi nechadaykin? — deya oʻyladi u. — Nari borsa oʻn yettida boʻlsa kerak».
— Ha, buncha ma’yussiz?
Qiz yelkasini qisib qoʻydi.
— Agar uch kundan beri kechalari itdek koʻcha izgʻib, bir tiyin ham ishlayolmasangiz, siz ham xureandchilikdan sakramagan boʻlardingiz.
Dizma oʻngʻaysiz ahvolga tushib qoddi. U qoʻlini choʻntagiga tiqib bir nechta oʻn zlotiylik chiqardn.
— Men sizga qarz berib turaman, panna Manya, Yigirma zlotiy yetadimi?
Qiz pulga ajablanib tikilib qoldi. U kecha Dizmaning sariq chaqasi ham qolmaganidan xabardor edi. Shuncha pulni endi qayoqdan oldiykin? Oʻgʻirlagan boʻlsa kerak-da. Ehtimol, kechqurun shuning uchun ham frak kiygandir. «Aytmoqchi, — deya xayolidan oʻtqazdi qiz, — bu bilan mening nima ishim bor?».
Nikodim unga yigirma zlotiy uzatdi.
— Mana, oling!
Man'ka bosh chayqadi.
— Olmayman. Keyin qaytarishga pulim yoʻq.
— Olavering, qaytarmasangiz ham mayli.
— Istamayman, — dedi qovogʻini solib qiz. — Sizdaqa bankirdan oʻlgurdimu!
Keyin chetga qarab, ohista dedi:
— Agar... Tekinga olmayman... Agar men bilan borsangiz — boshqa gap.
— E-e, — deya mingʻirladi Dizma va qizarib ketdi. Man'ka uning koʻzlariga qaradi...
— Nima, yoqmaymanmi?
— Nega endi...
— Satqai erkak keting-e! — dedi bexosdan zarda bilan qiz. — He, latta!
Man'ka teskari oʻgirilib, asta uyi tomon yoʻl oldi.
— Panna Manya! — qichqirdi uning ortidan Nikodim.
— Shoshmang. Boʻpti, boramiz.
Qiz uning yetib kelishini kutib turdi-da, soʻng dedi: — Nomer uchun yana besh zlotiy toʻlaysiz.
— Yaxshi.
Ular indamay tor koʻchalardan yurib ketishdi.
Egniga duxoba nimcha kiygan, uyqusirayotgan barzangi eshikni ochib, ularni tor va iflos nomerga boshlab kirdi-da, qoʻlini choʻzdi. Dizma unga besh zlotiy uzatdi.
Eskiligidan titilib ketgan kul rang darparda ortidan quyosh nurlari tushib turardi. Nomer dimiqib ketdi. Dimoqqa zax va irkit bir narsaning hidi urilardi.
— Derazani ochib yuborsakmikin? — deb taklif qildi Man'ka.
— Kech boʻlib qoldi. Uyga borish kerak. Soat ham oʻn boʻlgandir, — deb javob berdi Dizma.
Man'ka kichkina koʻzgu oldida tishi singan taroq bilan qalin qora sochlarini taramoqda edi.
— Ish topdingizmi? — soʻradi u loqaydlik bnlan. Shu payt Dizmaning birdan Man'kaga oʻzini koʻrsatgisi kelib qoldi. U choʻntagidan hamma pulini chiqardi-da, stol ustiga yoyib qoʻydi. Soʻng jilmayib:
— Bu yoqqa bir qara-chi, — dedi.
Man'ka oʻgirilib qaradi-yu, koʻzlari qinidan chiqib ketay dedi. U pulga yeb qoʻygudek boʻlib tikilib turardi.
— Shuncha pul-a... Shuncha pul-a... Tagʻin hammasi besh yuztalik... Yo parvardigor!
Nikodim qizga pullariing qanday ta’sir etganini koʻrib huzur qilmoqda edi. Man'ka unipg qoʻlidan ushladi.
— Menga qara! Sen «ov»da boʻldingmi? — uning tovushidan qoyil qolgani shundoq sezilib turardi.
Dizma kulib yubordi va hazillashgisi kelib:
— Ha, — deya javob qildi.
Man'ka barmoqlarining uchini ohista pulga tekkizdi.
— Qani ayt-chi... ayt-chi... — deya shivirladi u, — sen odam oʻldirdingmi?
Dizma bosh irgʻadi.
Man'ka indamadi. Biroq uning koʻzlaridan choʻchib ketgani va qoyil qolgani shundoq sezilib turardi. U doim jimgina yuradigai lapashang boʻlib koʻringan Dizmani shunaqa odam deb xayoliga ham keltirmagan edi...
— Pichoq bilanmi?
— Ha, pichoq bilan.
— Qiyin boʻldimi?
— Be... miq etishga ham ulgurmadi.
Qiz bosh chayqadi
— Rosa puldor ekan-da!.. Balki, juhuddir?
— Ha, juhud edi.
— Sirayam oʻylamagan edim...
— Nimani oʻylamagan eding? — soʻradi Dizma va pullarin yigʻishtirib ola boshladi.
— Sening shunaqaligingni-da...
— Qanaqa ekanman?
— Shunaqa-da...
Qiz birdan Dizmaning pinjiga tiqildi.
— Seni ushlab olishmaydimi?
— Qoʻrqma, vaqtida juftakni rostlab qolaman.
— Seni hech kim koʻrmadimi? Balki, biror iz-piz qoldirgandirsan? Fir’avnlar hatto barmoq izidan ham topib olishlari mumkin.
— Meni ushlasha olmaydi.
— Oʻziyam rosa dahshatli boʻlgandir-a?
Dizma kulib yubordi.
— Eslab oʻtirishga arzimaydi. Yur, uyga ketdik. Ma, manoviga koʻylak sotib ol.
Shunday deya u Man'kaning oldiga yuz zlotiy qoʻydi. Qiz uning boʻynidan quchoqlab, lablaridan oʻpa boshladi.
Ular indashmay uyga ketishdi. Dizma, qizning menga nisbatan munosabati bir zumda oʻzgarib qoldi-ya, deb mamnunlik bilan koʻnglidan kechirdi. U Man'kaning oʻsha bir dasta pulni koʻrib emas, balki, tungi hujum haqidagi hikoyani eshitib shunchalik qoyil qolayotganini darhol tushungan edi. Garchi bunday oʻzgarish juda xush yoqsa-da, Nikodim oʻzicha xijolatda edi — u qizning bunday hurmatiga loyiq emasligini yaxshi tushunardi. Biroq endi u bu gaplarning hammasini oʻylab chiqarganini sira ham tan olmagan boʻlardi, albatta.
— Ehtiyot boʻl, Man'ka, — dedi Dizma ular zinapoyadan yuqori koʻtarilishar ekan, — bu haqda uydagilarga ogʻiz ocha koʻrma! Tushunarlimi?
— Boʻlmasam-chi!
— Endi men... oʻzing tushunasan, birmuncha vaqtga biror yoqqa joʻnashim kerak. Xullas, qoʻlga tushmaslik uchun.
— Ha, tushunaman. Qaytib kelasanmi?
— Qaytib kelaman.
Dizmaning shunday bemahalda Man'ka bilan birga qaytganiga Bartiklar sira ham ajablanishmadi. Lekin aroq bilan kolbasaning hurmatini oʻrniga qoʻyishdi. Valentova shu zahoti stol ustiga koʻk kleyonka yozdi, hammasi ovqatlangani oʻtirdi. Gorchitsadan boʻshagan bankachaga aroq quyib qoʻlma-qoʻl uzata boshlashdi. Shishaning oʻziyam ancha kattagina edi... Koʻp oʻtmay Nikodim besh zlotiy chiqarib, Man'kani yana aroqqa yubordi. Shundan soʻng Dizma ijara haqini toʻladi-da, qiz qaytib kelgach, oʻtirganlarga murojaat qilib dedi:
— Xoʻsh, endi meni tabriklasangiz boʻladi. Yaxshi ish topdim.
— Qayerda? — deya soʻradi qiziqib Valent.
— Varshavada emas, provinsiyada.
— Provinsiyada pul topish oson, deb aytmovdimmi sizga, — dedi bosh chayqab Valentova. — U yerda hamma narsa moʻl boʻladi. Erkaklarning hammasi shunaqa oʻzi.
Yana Dizmaning salomatligi uchun ichishdi. Keyingi shisha ham boʻshagach, Nikodim yechinib, buklama karavotini yozdi-da, choʻntagiga pul solingʻan nimchani yostiq tagiga qoʻyib, bir zumda uxlab qoldi.
Valent bir oz jim oʻtirdi. Soʻng kayfi oshdi shekilli, ashula ayta boshlagan edi, Man'ka darhol oʻshqirib berdi:
— Jim, jin ursin sizni. Koʻrmayapsizmi, uxlayapti axir. Birpas dam olgani ham qoʻyishmaydi bu uyda.
Xonaga sukunat choʻkdi. Valent shaikasini bostirib kiydi-da, koʻchaga chiqib ketdi. Xotini esa ijarachilarining ish topib, ularni aroq bilan siylaganini aytib maqtanish uchun qoʻshnisinikiga yugurdi.
Man'ka shkafdan rohatibadan roʻmolchasini olib, Nikodimning yuziga yopib qoʻydi: xonada pashshalar gʻujgʻon oʻynamoqda edi.

3-bob
Nikodim peshinga qadar safarga hozirlik koʻrdi. Dizma oʻzini bir oz tuzatib olish maqsadida bir necha koʻylak, galstuklar, soqol olish uchun yangi pribor, sap-sariq botinka va oʻziga ancha yarashgan bir juft kostyum xarid qildi. Bulardan tashqari u bir talay mayda-chuyda narsalar bilan chiroyli charm chamadonlar ham sotib oldi.
Bir vaqtlar notarius Vinderning oʻgʻli — L'vovda oʻqiydigan student butun Liskovni oʻzining orastaligi bilan qoyil qoldirgan edi. Nikodim har gal uning xonasiga kirganida studentning kiyim-kechagi va pardoz anjomlariii koʻrib ogʻzi ochilib qolardi. Endi u yosh Vinderdan ibrat olishga harakat qilardi. Bu xarajatlar Dizmaning hamyonini anchagina oʻpirib ketgan boʻlsa-da, u oʻz ishidan mamnun edi.
Soat oltiga borib yoʻlga chiqish uchun hamma narsa shay boʻldi. Poyezd yetti yarimda joʻnardi. Avvaliga uni vokzalgacha kuzatib chiqmoqchi boʻlgan Man'ka Nikodimdagi bu oʻzgarishlarni koʻrib, shu qadar esankirab qoldiki, unga hamroh boʻlishga jur’at etolmadi.
U faqat Dizmaning ortidan zinapoyaga yugurib chiqdi-da, uning yuz-koʻzidan oʻpib, chamadonlarini pastga olib tushishga yordamlashdi. Izvosh joyidan qoʻzgʻaldi. Shu payt qiz:
— Qaytib kelasanmi? — deb soʻradi qoldi.
— Qaytib kelaman, — javob qildi Dizma va boshidan shlyapasini olib silkitib qoʻydi.
Ikkinchi klass vagoni uchinchi klassnikiga qaraganda ancha qulay boʻlar ekan. Bu yerda qattiq kursilar oʻrniga prujinali divanlar qoʻyilgan boʻlib, passajirlar ancha xushmuomala, provodniklar ham juda muloyim koʻrinishardi.
Dizma bu ajoyib sayohatning gashtini surib borardi. U umrida birinchi marta oʻzini toʻralardek his eta boshladi. Hozir unga oʻzining Liskovdagi pochta idorasining boshligʻidan sira kam joyi yoʻqdek, hatto ota-bola Vinderlar bilan ham bemalol bellasha oladigandek tuyulardi.
Dizma bilan birga yoʻlga chiqqan bir nechta passajir tez orada tushib ketdi, vagonda u yolgʻiz oʻzi qoldi. Biroq sira uyqusi kelmadi. Hozirgi vaziyatni har tomonlama oʻylab koʻrmoq lozim edi.
Turgan gap, bu keksa dogʻuli Kunitskiy uni ministr Yashunskiy bilan yaqin aloqada boʻlgan nufuzli odam deb oʻyladi. Aks holda, unga boshqaruvchilikni sira ham taklif qilmagan boʻlardi. Rostini aytib, cholning koʻzini ochish esa shunday katta maoshdan voz kechish bilan barobar edi, albatta. Demak, Kunitskiyni. Iloji boricha uzoqroq laqillatish kerak. Turar joy bilan ovqat uchun u bir tiyin ham sarf qilmaydi. Shu boisdan ham u oyiga ellik-oltmish, boringki, yuz zlotiydan ortiq chiqimdor boʻlmaydi. Qarabsizki — ikki ming toʻrt yuz zlotiy sof foyda boʻlib turibdi-da.
«Hech boʻlmasa uch oy tura olsam edi. Balki, bir ilojini qilib, yarim yilga choʻzarman?»
Dizma shularni oʻylar ekan, jilmayib quydi. Keyinchalik odamlarga foydasiga pul qarz berib, qoʻlini sovuq suvga urmay, mazza qilib yashashi mumkin. Faqat cholni uzoqroq laqillatish va qoʻlga tushib qolmaslik uchun juda ehtiyot boʻlib yurish kerak. Kamroq gapirish, oʻzi haqida mutlaqo ogʻnz ochmaslik lozim. Chol ham axir anoyi emas, biror narsann sezib qolsa, darhol kavushini toʻgʻrilab qoʻyadi.
Provodnik kirib, navbatdagi stansiya Koborovo ekanligini aytganida tong ota boshlagan edi.
Ishqilib, Kunitskiy shu poyezdda kelishimni unutib qoʻymaganmikin, deya bezovta boʻla boshladi Dizma. Lekin bekorga tashvishga tushgan ekan. Nikodim poyezddan tushishi bilan uning oldiga livreya kiygan xizmatkor keldi.
— Kechirasiz, pan Kunitskiynikiga kelayotgan janob siz emasmisiz?
— Ha, menman.
— Mashina stansiya binosi oldida kutib turibdi, pan boshqaruvchi, — dedi xizmatkor va chamadonlarni koʻtarib oldi.
Nikodim ajoyib avtomobilga oʻtirar ekan: «Koborovo mulkining boshqaruvchisi... Tashrifnoma buyurtirib qoʻyishim kerak ekan», — deya hayolidan oʻtkazdi.
Avvaliga mashina temir yoʻl yoqalab ketgan tep-tekis shossedan olib bordi-da, soʻng yarim vayrona suv tegirmoni oldidagi xushmanzara joyda oʻngga burilib, koʻprikdai oʻtdi va tor izli temir yoʻlning ikki chetiga zich qilib qurilgan fabrika imoratlarining yonidan gʻizillab ketdi.
Bir ozdan soʻng zarang daraxtlaridan iborat xiyobon boshlanadi. Kunitskiy uyi xiyobonning oxirida joylashgan ekan. Tomi uchiga nayza oʻrnatilgan gumbazlar bilan bezatilgan bu imorat klassitsizmga da’vo qiluvchi gʻalati bir uslubda qurilgan boʻlsa-da, ancha chiroyli edi. Avtomobil' maysazorni aylanib oʻtib, katta eshik oldida toʻxtadi. Ichkaridan oqsoch ayol chiqib, xizmatkor bilan birga chamadonlarni olib kirib ketdi. Dizma pal'tosini yechib ulgurmasdanoq, vestibyulga- harir shlafrok kiygan va sochlari toʻzgʻib ketgan Kunitskiy yugurib chiqdi. Nikodim avvaliga uni tanimay, hatto ayol kishi deb ham oʻyladi.
Ogʻzining tanobi qochgan, tinib-tinchimas Kunitskiy quchogʻini ochib, mehmonga peshvoz chiqdi-da, shu zahoti uni suxandonlik pulemyotidan oʻqqa tuta ketdi. Garchi odatdagiga qaraganda tezroq gapirayotgan boʻlishiga qaramay, uning nutqi oʻsha-oʻsha bir maromda bidirlashdan iborat edi. U faqat: «Muhtaram pan qayerda turishni istaydilar — uydami yoki pavil'ondami?» — deya savol bergandan keyingina chakagi tinib, Dizmaning javobini kuta boshladi.
Muhtaram pan, menga baribir, deb javob bergach, unga oʻyning birinchi qavatidan ikkita ajoyib xonani ajratib berishdi. Shu zahoti Nikodimga vestibyulga qaragan odatdagi eshikdan tashqari u parkka ayvon orqali chiqishi ham mumkinligi, vannaxona shundoq yonginasida joylashgani, istasa hoziroq choʻmilib olishi mumkinligi — buning uchun u yerda hamma narsa hozirlab qoʻyilgani tushuntirildi. Soʻngra pan Dizma ular bilan nonushta qilgani chiqsa, u, ya’ni Kunitskiy bilan xonimlarning boshi osmonga yetajagi bayon etildi.
Nihoyat, yolgʻiz oʻzi qolgan Nikodim tezda chamadonlarini ochib, iarsalarini shkafga taxlab qoʻydi-da, vannaxonaga ravona boʻldi. Dizma umri bino boʻlib vannaxonada choʻmilmagan edi. Lekin u tirband hammomga qaraganda vannaning oʻlsa oʻligi ortiqligini darhol payqadi. Soʻnggi paytdarda u kamxarjligi boisidan hammomga ham borolmay qolgandi. Vannadagi suvning bir zumda qoramtir tusga kirgani bundan dalolat berib turardi. Dizma ancha ovora boʻlib vannaning tubidagi tiqin zanjirini topdi-da, uni tortib sirini oshkor qiladigan iflos suvni tushirib yubordi. Soʻng vannani yuvib tashlab, sochlarini taradi va yotoqxonaga qaytdi. U choʻmilayotganida xizmatkorlar kostyumi bilan botinkasini tozalab qoʻyishibdi.
«Jin ursin! Bu yerda qoʻlingni sovuq suvga ham urdirishmaydiganga oʻxshaydi-ku!» — deya xayolidan oʻtkazdi qoyil qolgan Dizma.
U galstugini taqib ham ulgurmagan ediki, eshik taqillab, odatdagi kiyimlarini kiyib olgan, biroq oʻsha-oʻsha ezmaligini qoʻymagan xira Kunitskiy paydo boʻldi.
U Dizmani boshlab borgan yemakxona koʻproq zalga oʻxshab ketardi. Qoramtir taxta panellar bilan bezatilgan bu xona kishida gʻamgin bir taassurot qoldirardi. Devorlar yoniga baland bufetlar qoʻyilgan boʻlib, ularning oyna qoplangan eshikchalari ichidan kumush va billur idishlar yarqirab koʻrinardi. Toʻrt kishiga moʻljallab dasturxon yasatilgan oʻrtamiyona oq stol ustidagi anjomlarni Liskovdagi pochta idorasining butun xodimlariga bemalol yetib ortadigan ajoyib idish-tovoqlar koʻrgazmasi desa boʻladi.
— Xonimlarim pardoz qilishyapti, hozir kelib qolishadi. Muhtaram pan Nikodim, balki ular kelishguniga qadar birinchi qavatdagi xonalarni koʻrib chiqarsiz. Ikkinchi qavatga chiqish esa xe-xe-xe, biz erkaklarga man etilgan: oʻzingizda qolar gap yoʻq — xonimlar! Xoʻsh, qalay, mening makonim sizga yoqyaptimi? Barchasining proyektini oʻzim tuzib, arxitektorga oʻzim koʻrsatma berib turganman. Soʻnggi ikir-chikirigacha oʻzim tepasida turganman.
Kunitskny dam Dizmaning qoʻltigʻidan olar, dam uning atrofida girdikapalak boʻlib, koʻzlariga tikilardi.
Chol Koborovodagi barcha narsalar kabi bu imorat bilan ham faxrlanardi. Uning gapiga qaraganda, bir necha yil ilgari bu yerlar tashlandiq joy boʻlib, hozirgi imoratning oʻrnida yarim vayrona qoʻrgʻon boʻlgan ekan, yerlarga deyarli ekin ekilmasakan. Bugun esa uning muttasil mehnat qilishi natijasida hamma ish tartibga solinibdi. Qarab kishining koʻzi toʻymaydigan xoʻjalik barpo etilibdi.
Ular momiq gilamlardan yurib, Dizmaning yetti uxlab tushiga kirmagan hashamatli, bezatilgan xonalardan oʻtib borishardi.
Oltin suvi yugurtirilgan birinj, ogʻir romlarga solingan kartinalar, yaltiroq mebel', ulkan oynalar, marmar va malaxit kaminlar, ajoyib matolar, zarhal naqsh urilgan charm — bularning bari boylikdan dalolat berib turardi. «Birdan qattiq yer qimirlab qolgudek boʻlsa, bu uy butun anjomlari bilan oltin soqqachalarga aylanib sochilib ketsa kerak», — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma.
— Hoʻsh, qalay? — ular yana yemakxonaga qaytishgach, soʻradi Kunitskiy. Nikodim javob berish uchun endi ogʻiz juftlagan ham ediki, xonaga xonimlar kirib kelishdi.
— Marhamat, tanishinglar — pan Dizma! — dedi Kunitskiy mehmonni ularning oldiga boshlab borar ekan.
Yoshi kattaroq malla soch xonim jilmayganicha Nikodimga qoʻl uzatdi.
— Gʻoyat xursandman. Siz haqingizda koʻp eshitgan edim.
Yoshi kichkinaroq qoʻngʻir sochli xonim nimasi bilandir oʻgʻil bolaga oʻxshab ketardi. U mehmonning qoʻlini mahkam qisib, unga shunday bir takallufsizlik bilan tikildiki, Nikodim hatto xijolat cheka boshladi.
Uning baxtiga Kunitskiy labi labiga tegmay bidirlamoqda edi. Shu boisdan ham Dizma indamay ayollarni koʻzdan kechirdi. Kattasining yoshi, nari borsa, yigirma oltilarda edi, qoʻngʻir sochlisi esa yigirma ikkilardan oshmagandi. Nikodim hayron boʻlib qoldi, chunki Kunitskiy unga xotini bilan qizi haqida gapirgandi. Bularning ikkovi esa uning qizi tengi kelardi. Opa-singillarmikin? Unday desa, bir-biriga mutlaqo oʻxshamaydi. Malla soch xonim nozikkina koʻrinsa-da, uncha ozgin emasdi. Uning kichkinagina ogʻzi va gʻuncha lablari, mayin yuzi hamda katta-katta ohu koʻzlari tabiatining xayolparastlikka moyilligidan dalolat berardi. Juvonning oppoq shoyidan tikilgan zebo koʻylagi yoqasidan momiqdek yelkasi bilan boʻyni koʻrinib turardi.
Qoʻngʻir sochli qiz esa butunlay boshqacha edi. Anovi barno juvon oldida qiygʻoch qoshlari tutashib ketgan, qoʻy qoʻz, sochini erkakchasiga kalta qilib qirqtirgan, tomogʻining tagigacha bekitib turadigan inglizcha bluzka kiyib, yashil galstuk taqib olgan va oftobda qoraygan bu qiz xuddi oʻgʻil bolalarga oʻxshab ketardi. Uning koʻzlarida. qandaydir shijoat jilvalanib turardi. Dizmani ayniqsa uning qulogʻi ajablantirdi. Qoʻngʻir soch qiz unga yon tomonidan koʻrinib turardi, shu boisdai ham Dizma oʻqtin-oʻqtin uning qulogʻiga nazar tashlashdan oʻzini arang tiyib oʻtirardi. Ilgarilari u odamlarning qulogʻiga sira e’tibor bermasdi. Har bir odamning qulogʻi oʻziga xos ekanligini — ba’zan u gʻaroyib guldek goʻzal boʻlishi mumkinligini Nikodim faqat endi tushundi. Kunitskiyning quloqlari kichkina boʻlib, pushti rang tusda edi, malla soch xonimning quloqlarini esa sochlari yashirib turardi.
U ana shunday xayollarga berilib oʻtirar ekan, oʻzini hamma qatori tutishga va notarius Vinderning ta’biri bilan aytganda, oʻzini kiborlardek tutolmasligini yashirishga urinardi.
Kunitskiy esa Koborovoning afzal tomoni va kamchiliklari haqida tinmay bidirlar, oʻzi kiritgan yangiliklarini sanab, otxonasini maqtar va qadrli pan Dizmaga xoʻjalikning qaysi qismini oldinu, qaysi qismini keyin koʻrsatmoqchi ekanligi haqida gap sotardi.
— Hozircha sizga faqat birinchi qavatini koʻrsatishga ulgurdim.
Shunday deya, Kunitskiy chashkadan kofe xoʻpladi. Malla soch xonim uning jimib qolganidan foydalanib gapga aralashdi:
— Qalay, uyimiz sizga yoqyaptimi?
— Juda serhasham ekan, — deya ochigʻini aytdi Dizma. Malla soch xonim qip-qizarib ketdi. Uning koʻzlaridan qattiq izza tortgani yaqqol sezilib turardi. — Erimning didi oʻzi shunaqa.
— Xe-xe-xe, — xiringladi Kunitskiy, — men bu haqda pan Nikodimga aytgan edim. Bilasizmi, toʻydan soʻng biz Koborovoga koʻchib kelgach, Nina birinchi galda — xe-xe-xe — xuddi ana shu masalada toʻpolon koʻtardi. Ayollarning oʻzi shunaqa — yaxshilikni bilishmaydi! Men uyimiz shinam boʻlsin deb jonimni jabborga topshirsamu, u toʻpolon koʻtarib oʻtirsa! Bir tasavvur qiling-a...
— Iltimos, bas qil shu gaplarni, — deya erining soʻzini boʻldi xotini.
— Sizni tushunmay qoldim, dada, — gapga aralashdi qizi, — pan Dizmaning joniga tegishning nima hojati bor. Boz ustiga bu gaplar Ninaga ham yoqmayapti!
— Voy-boʻy, axir hech nima deganim yoʻq-ku, oppoq qizim. Ha, aytganday, hozir sizlarni yolgʻiz qoldiramiz. Men pan Nikodimga Koborovoni koʻrsatishim kerak. Bilasizmi, pan Nikodim...
— Balki, pan Dizma charchagandirlar, — gap qotdi Kunitskaya.
— Xudo saqlasin! — deya e’tiroz bildirdi Nikodim.
— Ana koʻrdingmi, ana koʻrdingmi, — xursand boʻlib shushulay ketdi Kunitskiy. — Biz uddaburon odamlar darhol ishning mohiyatini tushunib olishni yaxshi koʻramiz.
— Dada, siz pan Dizma uchun javob bermang, — deya otasining gapini boʻldi qizi. — Barcha odamlar uchun ishning mohiyati shpallar bilan qirindidan iborat ekanligiga shubhalanaman. Shunday emasmi, pan Dizma?
— Shunday, albatta, — ehtiyotkorlik bilan javob qildi Nikodim, — bundan ham muhimroq ishlar bor.
Kunitskiy kaftini ishqab, asta kuldi:
— Ha, ha, muhimroq ishlar ham bor! Masalan, yogʻoch yetkazib berishni koʻpaytirish masalasi! — Kunitskiy oʻzidan juda xursand edi.
Mallasoch xonim oʻrnidan turib bosh irgʻadi.
— Xoʻp, sizlarga xalal bermaylik boʻlmasam, — dedi u sovuqqina qilib...
Qoʻngʻir sochli qiz ham oʻrnidan turdi. Nikodim oiladagi nizoning sababini tushunib yetmasdanoq, xonimlar yemakxonadan chiqib ketishdi.
Dizma nonushta shu qadar tez tamom boʻladi deb oʻylamagandi. U ochofat boʻlib koʻrinishdan choʻchib, kam ovqat yeganidan qorni toʻymay qolgandi.
Xizmatkor kirib, otlar tayyor turganini aytdi.
— Ana shunaqa, — dedi Kunitskiy telpagini kiyar ekan. — Bu gaplardan ajablanmang. Xotinim bilan ikkovimiz bir-birimizni tushunmaymiz. Men sizga aytsam, xotinim tushmagur ancha xayolparast, hech osmondan yerga tushgisi kelmaydi: yosh-da, hali. Hay mayli, aqli ham kirib qolar... Qizim boʻlsa... Hm... Kasya ham xotinimning tarafini oladi, chunki oʻziningʻ ham hali ona suti ogʻzidan ketmagan. Unday desam, xotinlar oʻzi doim bir-birining yonini oladi.
Hovlida ularni ikki toʻriq ot qoʻshilgan chiroyli izvosh kutib turgan ekan. Kunitskiy bilan Dizma yumshoq oʻrindiqlarga oʻtirishgach, xoʻjayin qamchi bosgan edi, otlar yelib ketishdi.
— Qalay, otlarim zoʻrmi? — Kunitskiy koʻzlarini qisdi. — Men ularni Lyublinda, qishloq xoʻjalik koʻrgazmasida sotib olgan edim. Ikkovi oltin medal' olgan. A? Zoʻr-a?
Chindan ham otlar bir tekisda yelib borishardi. Dizma ulariing ajoyib ekanligini tan oldi.
— Sizga avvalo temir yoʻl ministrligini koʻrsataman, — dedi Qunitskiy. — Yon tomondagi ikki tarmogʻi bilan hammasi boʻlib yigirma ikki kilometrni tashkil qiladi. Hozir birinchisiga boramiz.
Izvosh xiyobondan chapga burildi-da, boshoq chiqargan boʻliq bugʻdoyzor oralab ketgan tuproq yoʻldan ketdi. Garchi shabada esmayotgan boʻlsa-da, havo ancha salqin edi.
— Hosil juda yaxshi boʻlibdi-da! — dedi Dizma.
— Ha, ha, — boshini ma’yus chayqab javob qildi Kunitskiy. — Afsus, juda yaxshi boʻldi.
Nikodim kulib yubordi.
— Xuddi bundan xafa boʻlayotgandek gapirasiz-a.
— Nima deb oʻylovdingiz? — ajablandi Kunitskiy. — Bunday hosil ziroatchi uchun ofatning oʻzginasi-ku axir.
Dizma hech nimani tushunmay qolganini aytmoqchi boʻldi-yu, lekin tilini tiydi: yaxshisi, ehtiyotkorlik yuzasidan indamagani ma’qul.
— Ha, ofatning oʻzginasi, — deya takrorladi Kunitskiy. — Oʻylab koʻrsang esing teskari boʻlib ketadi. Ikki oydan soʻng gʻallani suv tekinga sota boshlaymiz. Buning otini moʻl-koʻlchilik ofati deydilar, azizim.
«Buni qarang-a! — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma. — Shunday ekanligini kim oʻylabdi deysiz. Yaxshisi, kamroq gapirganim ma’qul. Savol berishdanu xudo saqlasin».
— Tushunarli, — deya javob qildi u. — Faqat, menimcha, bularning bari siz oʻylaganchalik qoʻrqinchli boʻlmasa kerak.
Dizma jimib qoldi. Lekin shu zahoti u yana biror narsa deyish lozimligini, aks holda bunday ishlarga aqli yetmasligi sezilib qolishi mumkinligini fahmladi-da:
— Gʻallaning narxi oshadi, — deya qoʻshimcha qildi.
— Be, qayoqda oshardi deysiz! Ha, agar bordi-yu hukumat gʻallani sotib olsa...
— Sotib olmaydi, deb sizga kim aytdi?
— Nimalar deyapsiz? — Kunitskiy oʻrindigʻida bir sapchib tushdi.
Dizma avvaliga qovun tushirib qoʻydim shekilli, deya qoʻrqib ketdi, ammo suhbatdoshining koʻzlari yaltirayotganini koʻrib koʻngli joyiga tushdi.
— Ogʻzingizga bol-e, azizim! Nimalar deyapsiz! Bu masala hal boʻlganmi?
— Hozircha loyiha...
— Azizim pan Nikodim! Ajoyib fikr! Ajoyib!
Ziroatchining manfaatini himoya qilish hukumatning vazifasi-ku; mamlakatning farovonligi qishloq xoʻjaligiga asoslangan. Bizda esa, jin ursin, nuqul xoʻjalik tartibini oʻzgartirishgani oʻzgartirishgan! Axir Pol'shada aholining yetmish protsenti dehqonchilik bilan shugʻullanadi. Yetmish protsenti-ya! Sanoatda ham, konlarda ham, savdoda ham emas, qishloq xoʻjaligida. Chorvachilik bilan oʻrmonchilik — barcha narsaning asosi. Ziroatchining farovonligi — barchaning farovonligi: fabrikantning ham, tujjorning ham, ishchining ham. Pan Dizma, siz bu genial loyihani qoʻllab-quvvatlash uchun hukumat doiralariga oʻz ta’siringizni koʻrsatishingiz lozim. Vatan oldidagi burchingiz axir bu. Hukumat ortiqcha gʻallani sotib olsin. Yo parvardigor! Koborovoning oʻzi xutorlari bilan qancha gʻalla berishi mumkin-a...
Kunitskiy xayolan koʻradigan foydasini xomchoʻt qila boshlagan edi. Dizma gap qotdi:
— Hamma gap pulda. Pul yoʻq.
— Pulmish-a! Pul nima degan gap! — bidirlay ketdi Kunitskiy, — buning sirayam mushkul joyi yoʻq. Hukumat qishloq xoʻjalik ziyomining obligatsiyasini chiqarishi mumkin. Masalan, yuz million soʻmlik deylik. Pul oʻrniga mana shu obligatsiya toʻlanadi — vassalom! Bu obligatsiyalar protsentli boʻladi, albatta. Aytaylik, yuz soʻmdan besh yoki hatto toʻrt protsentdan toʻlash mumkin. Gapimni tushunyapsizmi? Zayom olti yillik muddat bilan chiqariladi, deylik. Olti yil ichida esa gʻalla bozorida, oʻldim deganida, ikki marta qulay vaziyat yuzaga keladi. Ana shunda bor gʻallani chet elga sotib yuborish mumkin. Butun operatsiya shu, xolos! Gapimni tushundingizmi! Buning foydasi juda katta, birinchidan, narx-navo barqarorlashadi, ikkinchidan, muomaladagi pul koʻpayadi, chunki obligatsiyalarda egasining nomi koʻrsatilmagan boʻladi, albatta. Axir davlat shu yoʻl bilan ichki bozorga yuz ming soʻmga yaqin yangi pul chiqarish imkoniga ega boʻladi. Shu yoʻsinda naqd pulning yetishmovchiligi bartaraf qilinadi. Azizim! Siz bu haqda ministr Yashunskiy bilan albatta gaplashishingiz lozim...
— Biz u bilan bu toʻgʻrida bir necha marta gaplashganmiz. Kim biladi deysiz...
Nikodim shunday dedi-yu, lekin oʻzicha: «Bu jin urgur cholning miyasi xoʻp ishlar ekan-da. Bunaqa odam ministr boʻlishi ham mumkin», deya xayolidan oʻtkazdi.
Kunitskiy hayajon bilan qamchinini silkitganicha borgan sari tezroq bidirlardi. U mazkur ishniig foydasi haqida dalillar keltirar, shubha-gumonlarini aytar, e’tiroz bildirar va yana dalilar keltirib, oʻzini oʻzi inkor etardi.
Bu orada yoʻl burilib borib, ular baland qaragʻayzor ichiga kirib qolishdi. Tor izli temir yoʻlning yonidagi ulkan maydonda xodalar taxlab qoʻyilgan edi. Kichkina paravoz xoda ortilgan oʻn beshtacha vagonni joyidan koʻzgʻatishga kuchanib, tinmay pishillardi. Sostavning ikki chetida saf tortgan ishchilar vagonlarni itarib borishardi.
Xoʻjayinni koʻrib, odamlar boshlaridan shapkalarini olishdi. Biroq ularning salomida ochiqdan-ochiq dushmanlik boʻlmagan taqdirda ham, qandaydir adovat sezilib turardi. Oftobda qoraygan kul rang kamzulli master izvosh yoniga kelib, Kunitskiyga allanima demoqchi boʻlgan edi, xoʻjayin uni toʻxtatdi.
— Pan Starkevich, salomlashing: bu kishi bizning yangi boshqaruvchimiz pan Dizma boʻladilar.
Master boshidan shapkasini oldi-da, diqqat bilan Dizmaga tikildi. Nikodim javoban bosh irgʻab qoʻya qoldi.
Kunitskiy Starkevichdan qilingan ishlarni soʻrab-surishtirar ekan, Nikodim qiziqib atrofda uyulib yotgan xodalar va taxtadan omonatgina yasalgan baraklarni koʻzdan kechira boshladi. Hamma yoqni arralarning gʻir-gʻiri va boltalarning toʻq-toʻqi tutib ketgan edi, Ular yana yoʻlga chiqishgan zahoti Kunitskiy daraxtlarning navlari, bu yerlarda oʻrmonchilikning ahvoli, hatto oʻz uchastkangda ham daraxt kesishga ruxsat olishning qanday qiyinligi toʻgʻrisida butun bir leksiya boshlab yubordi. U gaplarini gʻoyat jiddiy qiyofada eshitayotgan hamrohiga oʻqtin-oʻqtin qarab qoʻyar ekan, ustavlarning paragraflarini yoddan aytardi, narx-navo toʻgʻrisida gap sotib, raqamlarni roʻkach qilardi.
Dizma esa aslida qoʻrqib ketgandi. Hozir u oʻzini birdan boshiga bir gʻaram pichan agʻdarilib tushgan odamdek sezardi. Shu paytgacha u mutlaqo tasavvurga ega boʻlmagan bu problemalarning bari Nikodimning ustiga xuddi togʻ koʻchkisi yangligʻ yopirilib tushdi. Butunlay esankirab qolgan Dizma oʻz kuchi bilan bu muammoning tagiga yetolmasligini, obroʻsini toʻkmaslik, sharmanda boʻlmaslik, toʻgʻrirogʻi, qoʻlga tushmaslik darajasida ishni oʻzlashtira olmasligini yaxshi tushunardi.
Ular davlat oʻrmonidagi tajriba stansiyasi, temir yoʻl yonidagi taxta tilish korxonasi, mebel' fabrikasi, deyarli qurib bitkazilgan qogʻoz fabrikasi hamda bitay deb qolgan omborlarni birma-bir borib koʻrishgach, Dizmaning miyasi shu qadar gʻovlab ketdiki, u endi faqat juftakni rostlash haqida oʻylay boshladi. Uning roʻparasida sirli bir tarzda oʻzaro bogʻlanib ketgan va anglab yetish gʻoyat mushkul boʻlgan hisobsiz ishlar koʻndalang turardi. Nikodim bu ishlarning tepasida turgan kishilar bilan ham tanishdi. Ular mazkur ishlar haqida ishbilarmonlik bilan shu qadar loʻnda qilib soʻzlashdiki, Nikodim bu gaplardan hech vaqoni tushuna olmadi.
Kunitskiy esa uning ma’yus tortganini koʻrib, yangi joydagi ishlarga razm solayotgan boʻlsa kerak, deb oʻyladi. Dizma shuni payqaganidan keyingina bir muncha taskin topdi. Chamasi, Qunitskiy oʻz boshqaruvchisining ishlardan iloji boricha yaxshiroq xabardor qilishga berilib ketib, undagi sarosimani sezmay qolgan edi.
Ular uyga qaytishganida soat uch boʻlay deb qolgan edi.
— Mana koʻrdiigiz, — dedi Kunitskiy, jilovni otboqarga uzatar ekan, — xoʻjalik ancha katta. Ha, ancha katta. Shu bilan birga, u azbaroyi, muttasil va bir tekis foyda olib turishni moʻljallab, ancha sarishtali tashkil etilgan. Agar amalda ba’zi ishlar roʻyobga chiqmayotgan boʻlsa, bunga bizdagi byurokratiya, iqtisodiy siyosatning beqarorligi sabab boʻlyapti. Biroq shu sharoitda ham ancha ish qilsa boʻladi. Bunisi esa endi, azizim pan Nikodim, sizning vazifangiz.
Xonimlar oʻzlariga kerakli mayda-chuyda narsalarni xarid qilish uchun avtomobilda Grodnoga joʻnab ketishgani boisidan ular ikkovlari oʻtirib ovqatlanishdi. Koborovoning oshpazlari juda pazanda boʻlib, dasturxonda ovqat serob edi. Shuning uchun ham ular ovqatlanib boʻlishgach, qahva ichish uchun kabinetga oʻtishganida Dizmani qattiq mudroq bosdi. Ammo tinib-tinchnmas Kunitskiy Koborovo xoʻjaligi haqida gapirishdan toʻxtamasdi. U shkaf va qutilarni ochar, allaqanday yozishmalar, roʻyxat, hisob-kitob daftarlarini olib koʻrsatar va tinmay bidirlardi. Nikodimning toqati toq boʻldi. Nihoyat, chol bidirlashdan toʻxtadi-da, bir dasta qogʻozni olnb, Dizmaning yoniga keldi.
— Koʻrib turibman, bir oz toliqqanga oʻxshaysiz. Aslida yoʻldan keyin dam olishingiz kerak edi. Agar ijozat etsangiz, bu hujjatlarning barini xonangizga berib yuboraman. Ehtimol, kechqurun ularni koʻrib chiqarsiz. Nima deysiz?
— Bajonu dil.
— Endi, azizim pan Nikodim, yotib bir oz mizgʻib olmaysizmi?
— Ha, yomon boʻlmasdi...
— Yaxshi uxlab turing, azizim, yaxshi uxlab turing. Men sizni kuzatib qoʻyaman. Iltimos, hujjatlarni koʻrayotgʻaningizda davlat oʻrmonlarining direksiyasi bilan yozishmalarning sanasiga e’tibor bering. Xatlarga uch oylab javob bermaslik rasvogarchilikning oʻzginasi emasmi, axir. Hay mayli, bu toʻgʻrida keyin gaplashamiz. Hozircha dam oling. Kechki ovqat soat sakkizda boʻladi.
Nikodim botinkasini yechib, divanga choʻzildi. Ammo hadeganda uyqusi kelavermadi. Uning miyasini bir fikr chulgʻab olgan edi. Nima qilsaykin? Nima qilish kerak axir? Balki, bir yoʻla ochigʻini aytib, cholga hech vaqoni tushunmasligiga iqror boʻlish kerakdir... Yoki bu murakkab tugunni yechishga urinib koʻrsamikin? Agar shu ishni uddalay olganida Koborovoda yana ikki, boringki, uch oy turishi mumkin... Chunki bundan ortiq choʻzib boʻlmaydi. Faqat bir narsa aniq: chol uni ministrning yordamida ishlarini joʻnashtirib yuborish uchun taklif qilgan...
«Juda quv chol ekan, lekin rosa chuv tushdi-da... Nima qilsam ekan? Bilib qolsa — yuragi yorilib oʻladi-da, oʻziyam».
Kuni bilan qilgan ishidan ham koʻra ana shu ikki soatlik hordiq Dizmani koʻproq charchatdi. Bu orada u oʻndan ortiq papiros chekib tashladi. Nihoyat, xona papiros tutuniga toʻlib, nafasi qayta boshlagach, u qoʻshni kabinetga oʻtdi. U yerdagi yozuv stoli ustiga Nikodim tanishib chiqishi lozim boʻlgan birtalay hisob-kitob daftarlari va hujjatlar taxlab qoʻyilgan edi.
Dizma dilida bir soʻkinib oldi-da, orqasiga qaytdi. Soʻngra birdan ayvonga qaragan eshikni ochib, parkka chiqish mumkinligini eslab qoldi..
Park juda sarishta edi. Nikodim ancha yurib qoʻygan boʻlsa-da, uning oxiri koʻrinay demasdi. Keksa dub, qora qayin, argʻuvon va zarang daraxtlari oralab bir-biriga ikki tomchi suvdek oʻxshaydigan tep-tekis yoʻlkalar tarmoq otgandi.
«Bu yerda adashib qolish hech gap emas, — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma va atrofga alanglab qarab qoʻydi. — Har qalay uy shimol tomonda joylashgan».
Tarvaqaylab ketgan daraxtlar ostida marmar va taxta kursilar koʻzga tashlanardi. Chorak soatcha sayr qilib yurgach, Nikodim soyada turgan shunday kursilardan biriga borib oʻtirdi. Shu zahoti miyasida yana haligi tashvishli fikrlar xira pashshaday gʻoʻngʻillay boshladi: nima qilish kerak, qutulishning chorasi bormikin, qanday bahona oʻylab topsaykin?
Kimdir hushtak chalganicha yaqinlashib kelmoqda edi, Dizma oʻgirilib qaradi. Torgina xiyobondan bashang kiyingan, koʻziga monokl' taqqan bir yigit kelmoqda edi. Uning ortidan qiyshiq oyoqlarini pildiratganicha kallasi koʻrshapalaknikiga oʻxshash pincher zotli mittigina it yugurib kelardi. It Dizmani koʻrib qolib, vovullay boshladi. Yigit toʻxtab, Dizmaga boshdan-oyoq koʻz yugurtirib chiqdi-da, uning yoniga keldi. Oʻttizlarga kirgan bu notanish yigit ozgʻin va novcha boʻlib, boʻyni uzunligidan yanada darozroq koʻrinardi. Uning yuzi yosh bolalarnikiga oʻxshash kichkina va rangpar boʻlib, qovoqlari qizarib ketgan katta-katta moviy koʻzlarining nafratomuz va istehzoli qarashiga mutlaqo mos tushmasdi. Yigit koʻzlarini loʻq qilganicha Dizmaga tikilib turaverdi.
«Bu jin urgurga nima kerak oʻzi!» — deya xayolidan oʻtkazdi Nikodim xijolatga tushib.
Yigit esa Dizma tomon haddan tashqari uzun shahodat barmogʻini choʻzib, jiddiy ohangda soʻradi:
— Kim boʻlasiz?
Nikodim nima qilarini bilmay oʻrnidan turdi.
— Men... boshqaruvchiman, yangi boshqaruvchi.
— Familiyangiz?
— Dizma, Nikodim Dizma.
It vovillaganicha egasining oyogʻi ostida u yoqdan-bu yoqqa sakrardi.
— Dizma deysizmi?.. Eshituvdim. Men graf Ponimirskiy boʻlaman. Oʻtiring. Yot, Brut! Bilasizmi, pan Dizma, men itga bizning zamonamizda juda bema’ni eshitiladigan shunday laqab qoʻyganman. Aytganday, nega endi itning laqabida ma’no boʻlishi kerak ekan? Oʻtiring.
Dizma joyiga oʻtirdi. Bu graf uning koʻnglida gʻalati bir taassurot qoldirib, qoʻrquv, ijirgʻanish, qiziqish va rahm-shafqat hislarini aralashtirib yuborgan edi.
— Eshituvdim... — dedi graf choʻzib tilining uchi bilan gezargan lablarini yalar ekan, — ha, eshituvdim. Kerak boʻlib qolgandirsizki, u ablah sizni bu yerga olib kelgan-da. Jentel'men sifatida aytib qoʻyay, aziz koʻyovim gʻirt muttaham odam.
— Kimni aytyapsiz, graf? — deya ajablandi Dizma,
— Qimni boʻlardi? Anovi ablah Deon Kunikni-da, albatta.
— Pan Kunitskiynimi?
— Qanaqasiga Kunitskiy boʻlar ekan? — qichqirdi graf. — Jin ursin! Qunitskiymish-a? Kunitskiy — shlyaxtaga mansub ajoyib familiya. Bu oʻrgimchak esa uni oʻzlashtirib olgan. Oʻgʻirlagan, tushunyapsizmi, oʻgʻirlagan! Uning familiyasi shunchaki Kunik. Oʻzim tekshirib koʻrganman. Onasi — kir yuvuvchi Genovefa Kunik, otasining kimligi esa noma’lum. Ha, taqsir, gersoginya de Reonning nabirasi boʻlmish grafinya Ponimirskaya shu kunda pani Kunik boʻlib yuribdi.
— Tushunolmadim, — ehtiyotkorlik bilan ohista gap boshladi Dizma, — demak, siz, graf, pan Kunitskiyning qaynagʻasi boʻlar ekansiz-da?
Poiimirskiy xuddi chiyon chaqqan odamday sakrab oʻrnidan turdi. Uning qonsiz yuzi boʻzarib ketdi.
— Jim boʻling! Oʻchiring ovozingizni siz, siz…
— Kechirasiz, — dedi qoʻrqib ketgan Dizma.
— Mening oldimda uni ablah Kunik, muttaham Kunikdan boʻlak nom bilan atay koʻrmang. Eshitdingizmi! U sira ham Kunitskiy emas! Kuyovim — palid, sudxoʻr va tovlamachi... Kunik boʻladi! Haromi firibgar! Kunik! Kunik! Kunik! Takrorlang: Kunik! Qani?
— Kunik, — deya takrorladi qoʻrqa-pisa Dizma.
Koʻngli joyiga tushgan Ponimirskiy kursiga oʻtirdi-da, hatto jilmayib ham qoʻydi.
— Bilmagan ekansiz-da? Brut ham avvaliga bilmay unga suykalgan edi. Lekin mahluq kuyovim uni tepib yubordi!
U bir oz oʻylanib turdi-da, soʻng qoʻshimcha qildi:
— Ikkovi ham mahluq: Kunik ham, it ham... Unday desam, oʻzim ham mahluqman...
Graf birdan xaxolab kulib yubordi:
— Ochigʻini aytganim uchun kechirasizu, lekin siz ham mahluqsiz.
U hamon qahqaha otar ekan, Dizma: «Telba boʻlsa kerak», — deya dilidan oʻtkazdi.
— Meni telba deb oʻylayapsizmi? — dedi Ponimirskiy bexosdan Dizmaning qoʻlidan ushlab, yuzini uning yuziga yaqinlashtirar ekan.
Dizma choʻchib tushdi.
— Yoʻgʻ-e, — deya e’tiroz bildirdi u talmovsirab. — Nimalar deyapsiz! Xudo saqlasin.
— Gap qaytarmang! — qichqirdi graf. — Hammasini bilaman! Turgan gap, Kunik sizga aytgan boʻlishi kerak. Balki singlim aytgandir? Ochigʻini ayting. Bu toʻngʻiz, bu chiyaboʻri bilan yashar ekan, ertami-kechmi u ham ma’naviy inqirozga uchraydi. Xoʻsh, Nina sizga nima dedi?
— Menga hech kim hech nima degani yoʻq.
— Hech kim-a?
— Chin soʻzim, — deya uni ishontirdi Nikodim.
— Men bilan tanishish sharafiga muyassar boʻlishingizni oʻylashmagan-da! Ular menga uyga kirishni man etib qoʻyishganidan xabaringiz boʻlmasa kerak! Menga ovqatni alohida berishni buyurishgan! Parkdan tashqariga chiqishni taqiqlab qoʻyishdi. Kunik xizmatkorlarga, agar tashqariga chiqsa, uni tayoq bilan savalanglar, deb buyurgan.
— Nega endi?
— Nega deysizmi? Chunki men ularni doim noqulay ahvolga solib qoʻyaman. U firibgar, u tashlandiq mening shlyaxtalarga xos yurish-turishimni koʻrib, gap-soʻzimni eshitsa yorilib oʻlay deydi. Chunki bu yerda u muttaham emas, men xoʻjayin boʻlishim kerak. Kunik Koborovoning chinakam egasi men ekanligim, bu yerlar menga otameros ekanligi haqidagi fikrga sira koʻnika olmaydi!
— Demak, pan Kunik... pan Kunik Koborovoni singlingizning sepi tariqasida olgan ekan-da, graf?
Ponimirskiy ikki qoʻli bilan yuzini yopganicha jimib qoldi. Uning uzun va ingichka barmoqlari orasidan yosh oqib tushmoqda edi.
«Jin ursin, nima balo boʻlyapti oʻzi?!» — deb ajablanib xayolidan oʻtkazdi Dizma.
It qattiq ingillay boshladi va Ponimirskiyning tizzasiga sakrab chiqmoqchi boʻldi. Graf atir sepilgan shohi dastroʻmolini olib, koʻzlarini artdi.
— Kechirasiz, — dedi u, — asablarimning mazasi yoʻq...
— Bemalol... — deya gap boshladi Dizma. Biroq shu payt graf istehzo aralash iljaydi.
— «Bemalol» deganingiz nimasi? Siz — ismingiznn unutib qoʻydim — siz menga yoqib qoldingiz, shuning uchun ham yigʻlayapman. Inglizlar bunday holda... Aytmoqchi, siz inglizchani tushunmasangiz kerak-a?..
— Yoʻq, tushunmayman.
— Juda soz, — dedi xursand boʻlib graf. — Xafa boʻlmang: siz menga yoqib qoldingiz! — U barmoqlarining uchi bilan Dizmaning yelkasiga qoqib qoʻydi. — Agar sizni soʻkkim kelib qolsa, inglizchalab soʻkaman, Maylimi?
— Mayli, — itoatkorlik bilan rozi boʻldi Dizma.
— Lekin muhimi bu emas. Yodingizda boʻlsin: garchi Kunik muttaham boʻlib, bizning Koborovoni oʻzlashtirib olgan boʻlsa-da, uning haqiga xiyonat qilish mumkin emas. Chunki kelajakda men uni sudga berib, yer-mulkimizni qaytarib olaman-da, oʻzini qamataman. Ninani esa oʻz vasiyligimga olaman. Soat necha boʻldi?
Dizma choʻntagidan soatini oldi.
— Yetti yarim boʻlibdi.
— Yetti yarim deysizmi? Darrov-a? Tezroq pavil'onga borishim kerak? Aks holda menga kechki ovqatni bermay qoʻyishadi. Xayr. Afsus, sizga yana ancha narsalar haqida gapirib bermoqchi edim. Ertaga xuddi shu paytda yana keling. Kelasizmi?»
— Xoʻp, kelaman.
— Ha, yana bir gap aytmoqchiman. Meni koʻrganingizni hech kimga aytmang, xoʻpmi. Aytmaslikka soʻz bering!
— Soʻz beraman.
— Hay, mayli, garchi familiyangiz va aft-basharangizdan tagi past ekanligingiz shundoq koʻrinib turgan boʻlsa-da, sizga ishonaman. Omi odamlarda vijdon boʻlmaydi, lekin sizga ishonaman. Xayr!
U shartta orqasiga oʻgirildi-da, xiyobondan tez-tez yurib ketdi. Iti ham qiyshiq oyoqlarini pildiratib, uning ortidan yugurdi.
— Aqldan ozgan ekan, — dedi Dizma, graf muyulishdan oʻtib, koʻzdan gʻoyib boʻlgach. — Telbaning xuddi oʻzginasi. Nimalarni vaysamadi-ya!.. Badavlat janoblarning dilida doim biror qabihlik boʻladi... Balki, uning gaplari rostdir... Jin ursin... Kunik! Uni ablah dedi-ya... E, mening nima ishim bor?
Nikodim qoʻl siltadi-da, tamaki tutatdi. Uzoqdan bongning choʻziq jaranglagani eshitildi. Kechki ovqatga chaqirishmoqda edi. Dizma oʻrnidan turib, uy tomon yoʻl oldi.

4-bob
Stol yonida turgan basavlat xizmatkor lakopchalarni asta almashtirib qoʻydi. Dasturxonga navbati bilan bir necha xil taom tortilgandi. Nikodimning kayfiyati nonushta paytidagiga qaraganda ancha durust edi. Qunitskiy — ehtimol Kunik — ishlar va Dizma bilan qiziqmay qoʻygandi. U endi suxandonlik oʻqlarini xotini bilan qiziga qarab sochar, ulardan xarid qilgan narsalari haqida soʻrab-surishtirardi.
Pani Nina odob bilan, ammo sovuqqina qilib javob berar, Kasya esa «ha» yoki «yoʻq» deya mingʻirlar, ba’zi savollarga mutlaqo javob ham bermasdi. Ponimirskiy bilan gʻalati suhbatdan soʻng Nikodim qizining Kunitskiyga nisbatan surbetlik darajasiga borib yetadigan bunday hurmatsizlik qilishi sababini sira tushunolmay qoldi. U bunday munosabat muammosini tushunishga harakat qilardi-yu, biroq oʻylab-oʻylab tagiga yetolmasdi.
Ovqatlanib boʻlishgach, Kunitskiy sayr qilishni taklif etgan edi, Kasya yelka qisib qoʻya qoldi. Nina esa:
— Mayli, bajonu dil, — deya javob qildi.
Qunitskiy ogʻir hassasini toʻqillatib sigara tutatganicha Nina bilan oldinda borardi. Ular parkning, Dizma hali koʻrmagan tomoniga qarab yurishdi. Bu yerda tarvaqaylagan daraxtlar boʻlmay, hamma yoq maysazor va gulpushta qilib qoʻyilgan edi. Faqat ahyon-ahyonda qoramtir tusga kirib borayotgan osmon tarxida ayrim daraxtlarning koʻrkam qubbasi koʻrinib qolardi.
Nikodim zarurat yuzasidan Kasyaning yonida qoldi. Ular indamay borishardi. Tevarak-atrof jimjit edi. Faqat oldinda ohista suhbatlashib borayotgan Kunitskiy bilan Ninaning uzuq-yuluq tovushi quloqqa chalinardi. Umuman xiyobon boʻylab asta qadam tashlayotgan baland boʻyli, xushqomat juvonning yonida qoʻllarini silkitganicha pildirab borayotgan cholni koʻrgan odamning kulgisi qistardi.
— Tennis oʻynashni bilasizmi? — deya soʻradi Kasya.
— Menmi? Yoʻq. Bilmayman.
— Qiziq.
— Nimasi qiziq ekan.
— Chunki hozirgi erkaklarning hammasi tennis oʻynashni biladi.
— Bu oʻyishga oʻrganishga vaqtim boʻlmagan. Faqat bil'yard oʻynashni bilaman.
— Rosti bilan-a? Juda qiziq. Ayting-chi. Kechirasiz, men hozir... — dedi Kasya birdan va gulpushta tomon yugurib ketdi.
Dizma nima qilarini bilmay toʻxtab qoldi. Biroq Kasya tezda qoʻlida tamaki guli tutganicha qaytib keldi. Guldan xoʻshboʻy hid taralmoqda edi. Kasya uni Nikodimning dimogʻiga tutdi. Qiz gulni men uchun uzib keldi, deb oʻylagan Dizma qizarib ketdi va gulni olmoqchi boʻlib qoʻl uzatdi.
— E, yoʻq, gul sizga emas. Hidlab koʻring. Ajoyib-a, toʻgʻrimi?
— Ha, albatta, juda xushboʻy ekan, — dedi xijolatda qolgan Nikodim.
— Siz oʻzingizga juda bino qoʻygan koʻrinasiz!
— Men-a? Nega endi? — ajablandi Dizma.
— Darrov, bu gulni menga hadya etyapti, deb oʻyladingiz. Chamasi, ayollardan tez-tez gul olib tursangiz kerak-da?
Umri bino boʻlib bironta ayoldan gul olmagan Dizma har ehtimolga qarshi:
— Ha, shunaqasi ham boʻlib turardi, — deya javob qildi.
— Poytaxtdagi kiborlar jamiyatida siz kuchli shaxs sifatida obroʻ qozongan boʻlsangiz kerak-a?
— Men-a?
— Otam aytgan edilar. Siz chindan ham shunaqa odamga oʻxshaysiz. Shunday qilib, bil'yard oʻynashni bilaman deng?
— Ha, yoshligimda oʻrganganman, — javob berdi Dizma, liskovlik Aronson qandolatxonasidagi tamaki tutuniga toʻlib turadigan kichkinagina bil'yardxonani eslar ekan.
— Biznikida ham bil'yard bor. Ammo hech kim oʻynashni bilmaydi. Agar vaqt topib, oʻrgatsangiz, bajonu dil oʻrganardim...
— Siz-a? — ajablandi Dizma. — Ayol kishining bil'yard oʻynaganini sira koʻrgan emasman. Axir bu erkaklarning oʻyini-ku.
— Men oʻzim shunaqa, erkaklarning oʻyinini yaxshi koʻraman. Xoʻsh, oʻrgatasizmi?
— Jonim bilan.
— Hoziroq boshlaylik boʻlmasam.
— Yoʻq, — deya e’tiroz bildirdi Dizma. — Bugun ishim koʻp. Hisob-kitob daftarlarini koʻrib chiqishim kerak.
— Hm... Sizni judayam xushmoamala deb boʻlmas ekan. Lekin xarakteringizning oʻzi shunaqa boʻlsa kerak.
— Xoʻsh, bu, yaxshimi, yomonmi? — deya yurak yutib soʻradi Nikodim.
— Nima yaxshimi, yomonmi? — sovuqqina qayta soʻradi Kasya.
— Xarakterimning shunaqaligi-da?
— Bilasizmi... Sizga ochigʻini aytaman. Men qoʻlidan ish keladigan odamlarni yaxshi koʻraman. Lekin bunday odam dadamlarga oʻxshamasligi kerak. Ha, bir narsani oldindan, hm.. bilib olmoqchi edim... Agar ochigʻini aytsam xafa boʻlmaysizmi?
— Xudo saqlasin!
— Unday desam, bu bilan mening ishim yoʻq.
— Tushunmadim.
— Siz gapning poʻskallasini yaxshi koʻrasizmi?
— Nima?
— Koʻrib turibman, dudmal gapni yomon koʻrar ekansiz. Juda yaxshi. Gap bunday, agar sizga ba’zan iltifot koʻrsatgudek boʻlsam, bundan notoʻgʻri xulosa chiqarib yurmang. Boshqacha qilib aytganda, mendan gul kutmang.
Nikodim nihoyat qizning nima demoqchi ekanligini tushundi-da, kulib yubordi.
— Men bu narsani xayolimga ham keltirgan emasman.
— Juda yaxshi. Boshidanoq oraii ochiq qilib olganimiz ma’qul.
Dizma negadir ranjiganday boʻlib, oʻylamay-netmay dedi:
— Gapingiz toʻgʻri, shuning uchun men ham ochigʻini aytmoqchiman: siz ham menga yoqmaysiz.
— Rostdan-a? Unday boʻlsa yanayam yaxshi, — dedi kutilmagan bu gapdan bir oz esankirab qolgan Kasya. — Bunday fikr almashuv bil'yard oʻyinini oʻrganishimizda ancha osonlik tugʻdiradi.
Er-xotin Qunitskiylar ortlariga qaytishib, ularga kelib qoʻshilishdi. Kasya Ninaning qoʻltigʻidan olib, unga qoʻlidagi gulni uzatdi:
— Bu senga, Nina, axir sen tamaki gulini yaxshi koʻrasan-ku, shunday emasmi?..
Kunitskiy Kasyaga oʻgirilib qaradi. Qorongʻi tushgan boʻlsa-da, Dizma uning koʻzi gʻazab bilan yonayotganini yaqqol soʻzdi.
— Bunday namoyishning nima hojati bor? — dedi chol jahl bilan yanada qattiqroq shushulab.
— Uni uzib bekor qilibsan. Gulning umri busiz ham juda qisqa-ku, — dedi xijolat chekkan Nina astagina..
Ular bir-birlariga yaxshi uyqu tilab, vestibyulda xayrlashishdi. Biroq Dizma uyquni xayoliga ham keltirmagan edi. U qanday boʻlmasii Kunitskiyning xoʻjalik ishlarini tushunib olishga ahd qilgandi. Bu juda mushkul ish edi: butun-butun sahifalar, qator raqamlar, u bilmaydigan yoki ularning sirli ma’nosini oxirigacha tushunib yetolmaydigan qandaydir gʻaroyib, gʻanim soʻzlarga toʻldirib yuborilgandi. Diskont, polufabrikat, himoya soligʻi, ikkinchi straxovaniye, kompensatsiya, tendensiya, narxni oshirish, ekvivalent — miyasi gʻovlab ketgan Dizmaning peshanasini ter qopladi.
U ovozini chiqarib oʻqib koʻrdi, biroq buning ham foydasi tegmadi. Oʻzi oʻqiyotgan jumlalarning mazmuni miyasidan chiqib, havoga uchib ketaverardi. Nikodim stol yonidan sapchib turdi-da, mushti bilan boshiga urganicha, hisob-kitob daftarlariga lan’at oʻqib, xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi.
— Tushunishim kerak, — derdi u qaysarlik bilan, — bu ishning tagiga yetishim lozim, boʻlmasa holimga voy.
U yana oʻtirib oʻqiy boshladi, yana sapchib oʻrnidan turdi.
— Yoʻq, behuda urinyapman.. Miyam yorilsa yoriladiki, ammo bu la’nati ishning tagiga yetolmayman.
U vannaxonaga borib, sovuq suvning joʻmragini ochdi-da, «Yordami tegarmikin yoki yoʻqmi?..» deya oʻylaganicha bir necha minut boshini suvga tutib turdi.
Buning ham nafi tegmadi. U tuni boʻyi qogʻozlar ustida muk tushib oʻtirib chiqdi. Biroq shuncha urinishlarining natijasi qattiq bosh ogʻrigʻi boʻldi, xolos. U Koborovo xoʻjaligi haqida bir oz tasavvur hosil qildi. Ammo bu tasavvur shunchalik yuzaki ediki, ish yuritish u yoqda tursin, hatto Kunitskiy bilan gaplashish uchun ham kamlik qilardi.
«Nima qilmoq kerak axir?»
Nikodim uzoq oʻylab, osonlikcha jon bermaslikka ahd qildi.
«Ish boshlashni paysalga solaman, bu orada, balki, bir joydan najot yoʻli topilib qolar».
Kunitskiy hisob-kitob daftarlari uyulib yotgan stol yonida boshini changallab oʻtirgan Dizmaning yoniga kirganida soat toʻqqiz boʻlgan edi.
— Azizim, pan Nikodim, — deya qichqirdi chol goʻyo ranjigandek boʻlib, — nima qilyapsiz oʻzi! Mutlaqo uxlamabsiz-ku, axir! Mehnatsevarlik ham evi bilan-da, sogʻliq ham kerak-ku odamga.
— Balo ham urmaydi menga, — toʻngʻilladi Dizma. — Ishni boshlaganimdan keyin uni oxiriga yetkazishim kerak.
— Juda qaysar ekansizu... Xoʻsh, qalay?
— Hech nima deyolmayman.
— Azizim, pan Nikodim, chindan ham ishlar juda batartib-a? Aniq, loʻnda, sarishta...
Dizma soʻkib yuborishiga sal qoldi.
— Chindan ham hammasi batartib ekan, — dedi u gʻijinib...
— Nima? Rosti bilan-a? Hamma ishni oʻzim qilaman. Bu mexanizmniig ipidan-ignasigacha menga besh panjadek ma’lum. Shu boisdan ham xizmatchilarimdan birontasi meni aldab ketolmasligiga imonim komil. Endi har qalay ishni yigʻishtiring. Hozir nonushta qilamiz. Hali ish uchun vaqtingiz koʻp, bugun siz bilan hech qayoqqa bormaymiz. Qogʻoz fabrikasida qurilish komissiyasining majlisini oʻtkazishim kerak, soʻngra Kotiluvkadagi oʻrmonni koʻrgani boraman.
Nikodim bilan Kunitskiy yemakxonaga kirib borishganida, xonimlar ularni kutib oʻtirishgan edi.
— Voy, muncha rangingiz oqarib ketibdi!.. — deya gap qotdi pani Nina.
— Bir oz boshim ogʻriyapti.
— Bir tasavvur qiling-a, — deya sannay ketdi Kunitskiy, — pan Nikodim mijja ham qoqmabdi. Tuni bilan hisob-kitob daftarlari ustida oʻtirib chiqibdi.
— Balki bosh ogʻrigʻi dori icharsiz? — soʻradi Nina.
— Foydasi tegarmikin...
— Iching, ancha yengil tortasiz.
U xizmatkorga dorilar solingan qutichani keltirishni buyurdi. Shundan soʻng Dizma taxir dorini ichishga majbur boʻldi.
— Bilasizmi, Nina, — dedi Kasya, — pan Dizma menga bil'yard oʻynashni oʻrgatadigan boʻldi.
— Siz bil'yardni yaxshi oʻynaysizmi?
— Oʻrtacha, — javob qildi Nikodim. — Bir vaqtlar yaxshi oʻynardim.
— Balki, mashqlarni nonushtadan soʻng boshlarmiz? — deya taklif etdi Kasya.
— Men esa sizlarni tomosha qilaman, — qoʻshimcha qildi Nina.
— Xo-xo, — kulib yubordi Kunitskiy, — pan Nikodimni mendan butunlay tortib olmasanglar, deb qoʻrqib qoldim.
— Erim sizni bizdan qizgʻanyapti, — deya jilmaydi Nina. Dizmaga ayol unga xayrixohlik bilan qarayotgandek tuyuldi.
«U juda mehribon boʻlsa kerak», — xayolidan oʻtkazdi Nikodim.
Kunitskiy nonushta qilib boʻlishgani zahoti ular bilan xayrlashdi-da, pildiraganicha oʻzini kutib turgan avtomobil' tomon yoʻl oldi.
Kasya bil'yardni oʻyinga hozirlashni buyurgach, ularning uchovi bil'yardxonaga oʻtishdi.
Mashq Dizmaning kiyni qanday ushlash lozimligini koʻrsatishidan boshlandi. Soʻngra u soqqani qanday urish lozimligini tushuntirdi.
Kasya hammasini tez oʻrgandi: uning qoʻli baquvvat, koʻzi ham moʻljalni toʻgʻri olardi.
— Siz hali juda yaxshi oʻynaydigan boʻlasiz, — dedi Dizma. — Faqat bir oz mashq qilishingiz kerak.
— Demak, Kasya ziyrak shogird ekan-da? — deya soʻradi Nina.
— Ha, kiyni birinchi marta ushlagan odam sifatida juda yaxshi oʻynadi.
— Bil'yard oʻyinida eng qiyini nima? — soʻradi Kasya.
— Karambol'.
— Iltimos, koʻrsating,
Dizma soqqalarni stol ustiga tikdi.
— Marhamat, qarang, — dedn u, — endi men oʻz soqqamni shunday uramanki, u borib ketma-ket ikki soqqaga uriladi.
— Bunday boʻlishi mumkin emas: ular bir chiziqqa joylashmaganku, axir.
— Xuddi shuni karambol' deyishadi-da, — deya jilmaydi Nikodim, ayollarni qoyil qoldirganidan mamnun boʻlib. — Uning butun siri soqqaning turli joyda stol chetiga urilib, yoʻnalishini oʻzgartirishida. Karambol'. mana bunaqa boʻladi.
U soqqani kiy bilan asta urgan edi, karambol' hosil boʻldi-qoʻydi. Xonimlar buni koʻrib lol qilishdi.
— Axir bu geometriya-ku, — deya ajablandi Nina.
— Men buni sirayam oʻrgana olmayman, — gap qotdi Kasya.
— Balki, siz ham urinib koʻrarsiz? — dedi Dizma Ninaga qarab.
— O, men mutlaqo oʻynolmasam kerak, — javob qildi Nina. Lekin kiyni qoʻliga oldi.
Juvon chap qoʻlini kiyga qay yoʻsinda tirgak qilishni bilolmagan edi, Dizma unga tushuntira boshladi. Nikodim qoʻlni stolga qanday qoʻyishi lozimligini koʻrsatayotib, asta uning bilagidan tutdi. Ninaning terisi juda silliq va mayin ekan. Bu qoʻllar mehnat nimaligini bilmasa kerak, — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma...
«Badavlat boʻlish juda ajoyib narsa-da, — deya oʻyladi u yana, — bir imo qilsang bas — koʻngling tusagan narsani bajo keltirishadi...»
— Xoʻsh, pan Dizma, — dedi Nina, — meni oʻrgatgingiz kelmayapti, shekilli?
— Kechirasiz. Shunchaki... xayol surib qolibman.
— Qiziq, nima haqida xayol surdingiz?
— Shunchaki oʻzim... qoʻlingizdan tutganimdan soʻng: bunday nozik qoʻllar mehnat nimaligini bilmasa kerak deb oʻyladim.
Nina qip-qizarib ketdi.
— Rost aytdingiz. Oʻzim ham anchadan beri uyalib yuribman. Biron ishga qoʻl uray desam irodam zaiflik qiladi. Ehtimol, sharoitning oʻzi shunday boʻlgani uchun yalqovlik qilayotgandirman.
— Albatta, shuncha puli bor odam ishlab ham nima qilardi, — dedi Dizma mutlaqo begʻaraz.
Nina lablarini tishlab, yerga qaradi.
— Siz yuz-xotir qilmay gapirdingiz, lekin, tan olaman, siz haqsiz.
Juvonning nima demoqchiligini tushunolmay qolgan Dizma bir oz gangib qoldi.
— Pan Dizma rostgoʻylikning xuddi oʻzginasi ekan. Oʻylagan narsasini betingga aytadi-qoʻyadi, — dedi Kasya.
— Noyob fazilat, — deya javob qildi Nina.
— Ochigʻini aytganda, bunday qilish hamma vaqt ham atrofdagilarga yoqavermaydi.
— Lekin foydasi bor. Menga soxta maqtovdan koʻra achchiq haqiqat yuz karra koʻproq yoqadi...
— Menimcha, maqtov bilan pan Dizma — bir-biriga toʻgʻri kelmaydigan tushuncha. Ayting-chi, — dedi Kasya Nikodimga qarab, — siz, biron marta boʻlsin, ayollarga xushomad qilganmisiz?
— Boʻlmasam-chi. Agar men chiroyli ayolni koʻrsam, unga biror yoqimli gap aytishim mumkin.
— Faqat shumi? Xoʻsh, masalan, menga nima degan boʻlardingiz?
— Sizgami?.. Hm... — Dizma xayolga choʻmib, goʻshtdor iyagini ishqab qoʻydi.
Kasya haxolab kulib yubordi.
— Koʻrdingmi, Nina, maqtashga kelganda pan Dizma shunaqa qiynalib qoladilar. Iltimos, men toʻgʻrimda biror narsa deng. Agar meni umuman maqtay olmasangiz, biror ayrim joyimni topib maqtang...
Qizning nozik tuk qoplagan qoramagʻiz yuziga qon yugurdi. Nikodim ichida, Kasya koʻhlikkina ekan, deb oʻyladi. Lekin u baribir qandaydir sirli koʻrinardi. Qizning Ninaga tikilgan qoʻy koʻzlarida oʻqtin-oʻqtin qandaydir gʻalati bir ifoda uchqunlardi.
— Sizning quloqlaringiz chiroyli ekan.
— O!.. — deya ajablandi Kasya. — Sizdan shu gapni eshitaman deb sira oʻylamagandim. Bultur qishda Riv'erada boʻlganimda, maestro Berganoning oʻzi menga xuddi shu gapni aytgan edi.
«Bergano degani kim boʻldiykin? Obbo la’nati, qoʻlga tushdimu», — degan xayol kechdi Nikodimning miyasidan. U shosha-pisha dedi:
— Tasviriy san’atni yaxshi tushunmayman. Unga hech qachon qiziqqan emasman.
— Ammo bu narsa sizning ulugʻ rassomlar kabi nozik did bilan baho berishingizga xalal etmas ekan, — deya muloyimgina e’tiroz bildirdi Nina.
Kasya kiyni stol ustiga qoʻydi-da, bugunchalik bil'yard oʻyini joniga tekkanini aytdi.
— Borib qayta kiyinib chiqaman. Siz men bilan birga ot minib sayr qilgani bormaysizmi?
— Rahmat, hali qiladigan ishlarim koʻp, — javob qildi Nikodim.
— U holda bir oʻzim boraman. Kechgacha xayr, Ninochka, — Kasya Ninaning boʻynidan quchib, labidan oʻpdi.
Nina bilan yolgʻiz qolishgach, Dizma dedi:
— U sizni oʻz onasidek yaxshi koʻrar ekan. Nina orqasiga oʻgirilib, deraza oldiga bordi.
— Biz bir-birimizni opa-singillardek yaxshi koʻramiz.
— Chamasi, yoshingizdagi farq uncha katta boʻlmasa kerak. Men sizlarni avvaliga opa-singil deb oʻyladim, Lekin tabiatingiz har xil ekan...
— Ha, — deya tasdiqladi Nina, — xarakter jihatidan ham, dunyoqarash jihatidan ham biz bir-birimizga oʻxshamaymiz.
— Ammo baribir bir-biringizni yaxshi koʻrasiz. Nina javob bermadi. Suhbatni qanday davom ettirishnn bilmay qolgan Dizma xayrlashishga qaror qildi, — Men boray endi. Yaxshi qoling, Nina javoban bosh irgʻadida, soʻradi: — Sizga boshqa hech narsa kerak emasmi?
— Yoʻq, minnatdorman.
— Marhamat, agar biror narsa kerak boʻlib qolsa, tortinmay xizmatkorlarga buyuravering...
— Rahmat...
Dizma ta’zim qilib, xonadan chiqib ketdi. U ogʻir qadam tashlab koridordan borar ekan, Nina Nikodimning qip-qizil boʻyni hamda keng va beoʻxshov yelkasiga tikilib turdi.
«Kuchli odam shunaqa boʻlar ekan-da, — xayolidan oʻtkazdi u. — Qiziq... Harqalay... Eh, xayolparastligim qursin!..» deya kulib yubordi Nina va barmoqlarini chirmashtirib, butun gavdasi bilan kerishdi.
Dizma yana Kunitskiyning hisob-kitob daftarlarini oʻqiy boshladi, biroq uning miyasi tundagidan ham battarroq ishlamay qoʻygandi. Bu behisob raqamlarning tagiga yetib boʻlmaydigandek tuyulardi unga.
— E, jin ursin! — deya soʻkindi Nikodim. — Oʻzim ham gʻirt toʻnka ekanman.
Dizma gimnaziyani esladi. U yerda tushunmagan narsangni hech boʻlmasa yodlab olishing mumkin edi. Toʻgʻri, juda mashaqqatli ish, lekin shu yoʻl bilan oʻqituvchining dagʻdagʻasidan qutulardi. Nihoyat, agar yodlay olmasang oʻzingni kasalga solib, darsga bormasliging ham mumkin... Bu yerda esa qutulishning chorasi yoʻq... Chunki yodlab olishning iloji yoʻq, kasal boʻlish esa...
Nikodim birdan:
«Kasal boʻlib olsam-chi? — deb oʻylab qoldi. Xoʻsh, bundan nima foyda?
«Harqalay ishdan haydalishni bir necha kun... hatto bir necha hafta orqaga suraman-ku...»
Ajoyib fikr! Balki, bu orada biror narsa oʻzgarib qolar...
«Ha... — deya bir qarorga keldi Nikodim. — Oʻylab oʻtirishning nima hojati bor? Ertaga ertalabdanoq kasal boʻlib olaman — vassalom!»
U qanday kasallikni tanlasam ekan deb, bosh qotira boshladi, Yuqumlisi boʻlmaydi: kasalxonaga joʻnatishlari mumkin. Oshqozonim ogʻriyapti, deyish ham mumkin emas: ovqat bermay qoʻyishadi.
«Bod kasalim qoʻzgʻadi, desam-chi?»
Dizma hatto xursand boʻlib ketdi:
«Shunisi ma’qul, mayli, doktor ham chaqirib koʻrishsin, u ham baribir hech nimani bilolmaydi».
Xizmatkor tushki ovqatga chaqirgani kelganida, Dizma, oʻng qoʻlim bilan oʻng oyogʻimda bod kasali qoʻzgʻadi, deyishga qaror qilib qoʻygan edi. U shu bugunoq, kechki ovqat mahali oyoq-qoʻli ogʻriyotganidan shikoyat qiladi, ertaga esa butunlay karavotdan turmay qoʻya qoladi. Oʻylab topgan hiylasidan Dizmaning bir zumda kayfi chogʻ boʻlib ketdi.
Stol atrofida hammasi xursand oʻtirishardi. Chamasi xoʻjayinning yoʻqligi xonimlarga yaxshi ta’sir qil.gandi. Suhbat Kasyaning tibbiyotni oʻrganish uchun Shveysariyaga joʻnashi xaqida bormoqda edi.
— Universitetdan soʻng amaliy ish bilan shugʻullanmoqchimisiz? — deya soʻradi Dizma.
— Kasal boʻlsak, senga borib davolanar ekanmiz-da, — dedi kulib Nina. — Sen-ku davolatarsan, — gap qotdi Kasya lekin pan Dizmaga kelsak...
— Berahm ekansiz... Mabodo tobim qochib qolsa-yu, yaqin atrofda vrach topilmasa-chi?
— Siz gapimni notoʻgʻri tushundingiz, Men ayollar kasalligi boʻyicha mutaxassis boʻlaman.
— Shunaka deng? Afsus. Mening bodim bor. Bu kasal bilan esa koʻproq erkaklar ogʻrishadi.
— Nega endi xotinlar ham ogʻrishadi... — dedi Nina — Hammasi kasallikning sababiga bogʻliq.
— Meniki urushning asorati, — deya javob qildi Nikodim.
— Siz ofitser boʻlganmisiz?
— Yoʻq, oddiy askar edim.
— Qanday ajoyib-a. Koʻpgina mashhur kishilar oʻshanda kul rang soldat mundirini kiyib jang qilishgan. Mundirlar koʻk rangda edi, — deya bilagʻonlik bilan juvonning gapini toʻgʻriladi Dizma.
— Albatta, umid rangi — siz buni nozik his etibsiz
— Yarador boʻlganmidingiz?
— Yoʻq. Urushdan qolgan yagona xotira — bod kasalim.
— Ordenlar ham olgandirsiz, albatta?
Nikodim orden olmagan edi, ammo u darhol yolgʻon ishlatdi:
— «Virtuti Militali» , bundan tashqari unvonimni ham oshirishdi. Sal boʻlmasa general boʻlib ketardim.
— Qanday qilib?
— Meni unter-ofitser darajasiga koʻtarishdi. Agar urush tugab qolmaganida, ehtimol, generallik unvonigacha yetib borardim.
— Lekin urushdan sizda faqat yoqimli xotiralar qolibdi.
— U payt hayotimning eng yaxshi davri edi, — dedi Nikodim rostiga koʻchib.
— Tushunaman. Garchi ayol kishi boʻlib, oʻzimni yaralangan va oʻlayotgan odamlar orasida baxtli deb his etolmasam-da, haqiqiy erkak uchun urushning nima ekanligini yaxshi tasavvur qilaman. Urushda chinakam erkaklik tuygʻulari namoyon boʻladi. Oʻrtoqlik ruhi, kurash...
Dizma jilmaydi. Shu tobda u telegraf batal'onining kazarmalari, serjantlardan birining tovuqxonasi, issiq qahva, qorni toʻyib, bekor yurgan paytlarini esladi.
— Ha, yirtqich hayvonga aylanasan u yerda, — deya tasdiqladi u.
— Jonginam, — dedi Nina Kasyaga murojaat qilib, boya uzilib qolgan gapini davom zttirar ekan, — harqalay tan olishing kerak: urushning ham oʻz jozibasi bor. Bu narsa ayniqsa biz ayollarga qattiq ta’sir qiladi.
Kasya yelkasini qisdi:
— Hammaga ham bunday emas.
— Barcha ayollar, — dedi Nikodim, — lapashanglikdan qoʻpol kuchni afzal koʻrishadi.
— Oʻzingizni bozorga solmay qoʻya qoling, — deya kulib yubordi Nina.
Yana bir oz suhbatlashib oʻtirishgach, Dizma oʻziga ajratilgan xonaga yoʻl oldi. U parkda xoʻjayinlarning sirini bajonu dil aytib beradigan anovi telba graf bilan uchrashishi lozimligini unutmagan edi.
Hech kim koʻrmayotganiga ishonch hosil qilgʻach, Nikodim ayvonga chiqdi-da, tusmol bilan keksa argʻuvon tagidagi kursiga olib boradigan xiyobon boʻylab yurib ketdi. Biroq u hadeganda oʻsha kursini topa olmadi. Shundan soʻng u Ponimirskiy bilan uchrashishdan umudini uza boshlagan edi, yaqinginada itning vovillagani eshitilib qoldi.
— Shu yerda ekan! — xursand boʻldi Nikodim. Chindan ham nariroqda sershox qora qayin ostida tinmay vovillaganicha Ponimirskiyning iti irgʻishlamoqda edi. Dizma boshini koʻtarib, yuqoriga qaradi-yu, hayratdan dong qotib qoldi: yosh graf shoxning ayrisida oʻtirardi.
— A, bu sizmisiz! — deya qichqirdi u yuqoridan. — Juda yaxshi!
Ponimirskiy yerga osongina sakrab tushdi-da, Dizmaga bosh irgʻadi.
— Kunikka men haqimda gapirdingizmi? — soʻradi u, Nikodimga shubha bilan tikilar ekan.
— Yoʻgʻ-e, xudo saqlasin! Innaykeyin, uning oʻzi uyda yoʻq ham.
— Bunisi yaxshi boʻlibdi. Daraxtga chiqib oʻtirganimni koʻrib ajablanmadingizmi?
— Yoʻq, nega endi.
— Bilasizmi, buni atavizm deydilar. Ba’zan odamning juda ham ibtidoiy ahvoliga qaytgisi kelib qoladi. Sizda ham hech shunday boʻlganmi, pan... Familiyangiz nima edi?
— Dizma.
— Ha, ha, Dizma. Ahmoqona familiya ekan. Ismingiz-chi?
— Nikodim.
— Qiziq, sira Nikodimga oʻxshamaysiz-ku. Hay, mayli, buning ahamiyati yoʻq. Itim Brut ham Brutga oʻxshamaydi. Oʻzimni koʻrgan odam ham ismimni Jorj deb oʻylamaydi. Demak, anovi ablah qayergadir ketdi, dedingizmi?
— Ha, bir kunga ketdi.
— Yana biror qalloblik qilmoqchidir-da. U bizdan Koborovoni tortib olganidan xabaringiz bormi?
— Yoʻq, bu toʻgʻrida hech nima eshitmaganman.
— Kunik sudxoʻrlik bilan shugʻullanardi. Bir payt otam anchagina pul qarzdor boʻlib qoldi. Boz ustiga urushning kasri tegib, moliyaviy ahvolimiz juda mushkullashib qoldi. Shundan soʻng Kunik ishni osongina chuvalashtirib yubordi va oxir-oqibatda otamni Koborovoni yolgʻondakimiga sotishga koʻndirdi.
— Yolgʻondakamiga deysizmi? — Aniq bilmayman, bu ishga tishim oʻtmaydi. Shunisi ma’lumki, u muttahamchilik yoʻli bilan yer-mulkimizni oʻzlashtirib oldi. Hay, mayli. Hali uni avaxtaga tiqishadi.
— Xoʻp, yaxshi, — deya ehtiyotkorlik bilan gap boshladi Dizma, — nega boʻlmasam singlingiz Kunits... oʻsha Kunikka turmushga chiqdi?
— Otamni yaxshi koʻrganidan. Agar Koborovoni tashlab ketishga toʻgʻri kelganida otam buni sira chidayolmasdi. Muttaham Kunik esa buni sezib qoldi-da, otamga: agar Nina menga turmushga chiqsa, Koborovoni oʻning nomiga yozdirib qoʻyaman deya va’da qildi. Faqat shu yoʻl bilangina otameros mulkimiz Ponimirskiylar qoʻlida qolishi mumkin edi. Singlim shu ishni deb oʻzini qurbon qildi, mana endi jabrini tortyapti. Chunki otam toʻy oʻtgach, bir yildan soʻng baribir dunyodan oʻtdi. Anavi ablah esa Ninani aldab-suldab juda katta pullik veksellarga qoʻl qoʻydiribdi-da, soʻng vakolatnoma yozdirib olibdi. Singlimning oʻz yer-mulkida bekalik qilolmasligining sababi ham ana shunda. Ablah Kunik bu yerda hamma ishga xoʻjayin boʻlib olgan.
— Uning qizi-chi, bu ishlarga u qanday qarayapti?
— Kasyami? Maymun u. Lekin Kunikni yomon koʻradi: aytishlariga qaraganda, u albah Kasyaning onasini xoʻrlagan ekan.
— U oʻlganmi?..
— Kim?
— Pan Kunikning birinchi xotini-da!
— Qanaqa pan? — deya hurpaydi Ponimirskiy. — Muttaham u, ablah u, pan emas. Men pan boʻlaman! Tushundingizmi?
— Tushundim, tushundim, — dedi shoshilib Dizma, — Demak, oʻlgan ekan-da?
— Birinchidan, bu bilan mening ishim yoʻq, ikkinchi» dan, oʻlganiga ancha boʻlgan. Menga papiros bering.
Ponimirskiy papiros tutatdi-da, ogʻzidan halqa-halqa tutun chiqargancha xayolga choʻmdi... Uning kechagiga qaraganda bugun ancha xotirjam ekanligini payqagan Dizma botinib soʻradi:
— Sizni uydan nega chiqarib yuborishgan?
Ponimirskiy uning savoliga javob qilmay Dizmaning koʻziga uzoq tikilib turdi. Nihoyat, u Nikodim tomon engashdi-da:
— Ehtimol, sizning menga foydangiz tegib qolar, — deya shivirladi.
— Meni-ya? — ajablandi Dizma.
— Ji-i-im! — Graf atrofga alnaglab qaray boshladi. — Kimdir gapimizni eshitayotganga oʻxshaydi.
— Bu yerda hech kim yoʻq-ku.
— Jim, Brut! Qani, qidir josusni. Qidir deyapman! It egasiga esankirab tikilganicha joyidan qoʻzgʻalmay turaverdi.
— He, maxluq! — dedi zardasi qaynab graf. — Yoʻqol bu yerdan.
U oʻrnidan turib, oyoq uchida yurganicha butalar ichini aylanib chiqdi. Soʻng yana kursiga kelib oʻtirdi-da, ibratomuz ohangda dedi:
— Ehtiyotkor boʻlgan durust.
— Menga foydangiz tegishi mumkin dedingiz... — deya eslatdi Dizma.
— Ha. Sizdan qurol sifatida foydalanaman. Lekin siz mening hamma gapimga miq etmay quloq solishingiz kerak. Bu haqda hech kimga ogʻiz ochmaysiz. Avvalo siz Varshavaga, xolam pani Pshelenskayaning oldiga borishingiz kerak. Xolam juda tentak, shu bilan birga juda hurmatli zot. Kecha toʻgʻri aytgan edingiz: hurmatli zotlarning aksariyati tentak boʻlishadi...
— Chindan ham shunday...
Ponimirskiy istehzo bilan basharasini bujmaytirdi.
— Lekin siz bu qonundan istisno ekansiz, — deya gapini davom ettirdi u. — Chunki siz ham ahmoqsiz, ammo sizni hurmatli zot deb boʻlmaydi. Biroq buning ahamiyati yoʻq. Bizni muhimroq ishlar kutyapti. Gap bunday: Pshelenskaya xolamning tanish-bilishlari juda koʻp, keyin u Kunikni koʻrgani koʻzi yoʻq. Shuning uchun ham u mening ishim yuzasidan sizga yordam berardi.
— Qanaqa ish yuzasidan?
— Men gapirayotganimda jim turib eshiting, jin ursin sizni! Kunik meni jinni deb e’lon qildi. Meni-ya! Tushunyapsizmi? Keyin menga vasiylik qilish huquqiga ega boʻlib oldi. Gap bunday, xolam, kimligiki aniq bilmaymanu, lekin mutaxassislarni yigʻishi kerak... Ular konsilium oʻtkazib, mening ruhan sogʻlom ekanligimni tasdiqlashlari lozim. Tushunyapsizmi?
— Tushundim.
— Men xolamga xat yozib, sizni kasbdoshim sifatida tavsiya qilaman. Toʻgʻri, siz koʻrinishingizdan koʻproq etikdoʻzga oʻxshaysiz. Lekin xolam anchadan beri Kunikning adabini berishni orzu qilib yuribdi, shuning uchun ham ishonadi. Xolamga meni tahqirlashayotganini, tutqunlikda saqlashayotganini aytasiz. Xullas, ahvolimni obdan yomonlab gapirib berasiz...
— Yaxshi, lekin... .
— Jim! Bilmasangiz, bilib qoʻying: buning uchun men bilan doʻstlashish sharafiga muyassar boʻlasiz. Soʻngra sizga umrbod maosh belgilayman. Qalay, yetadimi? Hozir borib xat yozaman. Varshavaga joʻnashingiz oldidan batafsil koʻrsatma olish uchun oldimga kirasiz. Xatni ham oʻshanda olasiz. Agar meni chaqgudek boʻlsangiz, bilib qoʻying: itdek otib tashlayman! Xayr.
U hushtak chalyb itini chaqirdi-da, bir sakrab, butalar ortida gʻoyib boʻldi.
«Telbaligi aniq, — deya xayolidan kechirdi Dizma. — Lekin harqalay grafning hikoyasida, ozgiia boʻlsa-da, haqiqat borga oʻxshaydi. Kunitskiy Koborovoni sotib olganman, degandi. Xotini bilan qizi uni yomon koʻrishadi. Turgan gap, anovi telba va uning rejalari bilan ovora boʻlib oʻtirishning hojati yoʻq. Ammo bir oʻylab koʻrsam yomon boʻlmaydi: ehtimol, bu chigallikdan oʻzimga biror foyda chiqarishim mumkindir?...»
Hozircha u qanday foyda koʻrishi mumkinligini bilmasdi, ammo birovning siridan voqif boʻlib qoʻyish xalal bermasligini his etardi. Ayniqsa uning hozirgi ahvolida bu narsaning nafi tegishi mumkin edi.
«Hech boʻlmaganda anovi telbaning gapi qanchalik rostligini bilib qoʻyishn kerak».
Dizmaning miyasiga, agar Ponimirskiyning gapi rost boʻlsa, u holda Kunitskiyga siringni fosh etaman, deb poʻpisa qilishim mumkin, degan fikr keldi. Nikodim xayol surib borar ekan, uy oldida xizmatkorga duch kelib qoldi. Xizmatkor unga xoʻjayin mashinani qaytarib yuborgani, oʻzi esa ish chiqib qolgani tufayli ertaga qaytajagini xabar qildi.
Bu yangilikdan Dizmaning boshi osmonga yetdi. U yana bir kun mazza qilib dam oladi! Lekin u bod kasali qoʻzgʻashini paysalga solib oʻtirmaslikka qaror qildi. Harqalay u Kunitskiy bilan uchrashishdan bir kun oldin kasal boʻlib olsa yomon boʻlmaydi.
Shu boisdan ham Nikodim kechki ovqat mahali goh yelkasi, goh tizzasini ushlab, goʻyo qattiq ogʻriqdan azob chekayotgandek, toʻlgʻana boshladi. Ikkala ayol ayniqsa Nina, achinib uning kasalini surishtira ketishdi. Dizma bod kasali borligini aytgach, ayollarning ikkovi yakdillik bilan Koborovoning nam iqlimi bu kasalni qoʻzgʻashiga sabab boʻlishi mumkinligini tasqidlashdi. Nina hatto buni oldindan aytib qoʻymagani uchun kechirim ham soʻradi.
Kompot ichib boʻlingach, ogʻriq juda avjiga chiqdi. Dizma xonimlardan afv etishlarini soʻrab, oʻz xonasiga yoʻl oldi, Nina xizmatkorga uni kuzatib qoʻyishni buyurdi-da, oʻzi biror dori-darmoi topish uchun xonaki aptekasiga chiqib ketdi.
Dizma oʻzidan xursand edi. U kasal boʻlishni ham juda oʻrniga qoʻydi. Uni yechintirib, toʻshakka yotqizgan va tez orada dori olib kelgan xizmatkorning tashvishli koʻrinishi ham shundan dalolat berib turardi.
Oradan chorak soat oʻtgach, eshik taqillab qoldi.
— Kiravering, — deya javob qildi Dizma. Shundan soʻng eshik ochilib, Ninaning tovushi eshitildi:
— Qalay, tuzukmisiz?
— Mazam yoʻq.
— Mabodo biror narsa kerak emasmi?
— Yoʻq, rahmat.
— Yaxshi uxlab turing. Ertagacha tuzalib ketasiz, deb umid qilaman.
— Tuningiz xayrli boʻlsin.
Xonaga sukunat choʻmdi. Boya toʻyib ovqatlanib olgan Dizmani mudroq bosdi.
«Bu Nina juda yoqimtoy xotin ekan, — deya xayolidan oʻtkazdi u uyquga qetar ekan, — grafinya...»

5-bob
Koborovoning iqlimi Nikodim Dizmaning kasaliga juda yomon ta’sir qildi. Ertalab uning kechasi bilan mijja qoqmay chiqqani va oyoq-qoʻlidagi ogʻriq yanada kuchaygani ma’lum boʻldi. Oqsoch xotin Ninaxa ana shunday xabar olib keldi. Soʻngra u Dizmaning oldiga bir talay dori-darmon olib qaytdi-da, bekaning oʻqish uchun biror kitob kerak emasmikin, deb soʻrayotganini xabar qildi.
Dizmaning kitob oʻqishga xushi yoʻq edi. Biroq u nodon boʻlib koʻrinishdan choʻchib, oqsoch xotinga kitobni qoʻlida tutib turishga qiynalishini aytdi.
Bu bahona kutilmagan natija berdi. Eshik ortidan Ninaning tovushi eshitildi:
— Salom, pan Dizma. Ahvolingiz yengillashmaganidan juda xafaman. Balki, doktor chaqirtirish kerakdir?
— Yoʻq, kerak emas, — deya qat’iy ohangda rad qildi Nikodim.
— Hoynahoy, zerikayotgan boʻlsangiz kerak. Agar sizga kitob oʻqib berishsa-chi?
— Lekin kim ham oʻqib berardi deysiz? Nina bir oz indamay turdi-da, soʻng soʻradi: — Oldingizga kirsam maylimi?
— Marhamat.
Nina ichkariga kirib, hamdardlik va sinchkovlik bilan Nikodimga tikildi. Keyin oʻzi kitob oʻqib berishni taklif qildi. Dizma bezovta qilgani uchun undan kechirim soʻradi, minnatdorchilik bildirdi, rozilik berishdan boshqa iloji qolmadi.
— Qoʻysangiz-chi! Arzimagan narsa-ku! Shunday ham ishsiz yuribman. Bundan oʻzim ham xursand boʻlaman. Ayting-chi, sizta qaysi yozuvchining asarini oʻqib beray?
Nikodim oʻylanib qoldi: Liskovda ziyoli odamlar oʻqiydigan biror durustroq yozuvchini tanlash kerak. Shu payt u ismi Djek deb talaffuz etilsa-da, lekin qandaydir boshqacha yoziladigan bir inglizni esladi.
— Balki, Djek Londondan oʻqib berarsiz? — deb iltimos qildi u.
Nina jilmayib, bosh irgʻadi.
— Hozir olib kelaman.
U tezda muqovasi chiroyli bir necha kitob koʻtarib qaytdi.
— Siz Djek Londonni yaxshi koʻrishingizni eshitib, sira ajablanganim yoʻq.
Umri bino boʻlib Londonning biror asarini oʻqimagan Dizma gap qotdi.
— Chindan ham u menga juda yoqadi, lekin siz nega bunday dedingiz?
— Meni kechirasiz, ehtimol bu shunchaki maqtanchoqlikdir, ammo men oʻzimni anchayin kuzatuvchan odam deb hisoblayman. Garchi siz Splendid Isolation ya’ni ichki tuygʻular bilan yashovchi kishi, tabiatan odamovi boʻlsangiz-da, xarakteringizni tushunish uncha qiyin emas ekan.
— Nahotki?
— Ha. Biz, ayollar, ehtimol bunga ilmby yoʻl bilan va hatto metodik uslub orqali erishmasmiz. Lekin biz psixoanaliz, boshqacha qilib aytganda, amaliy psixologiya boʻyicha mutaxassismiz. Bu oʻrinda ziyrakligimiz tadqiqot metodining oʻrnini bosadi, nozik seza bilish qobiliyati esa bizni xatolardan asraydi.
«Obbo, rosa valdiradi-ku», xayolidan oʻtkazdi Dizma..
— Shu boisdan ham, — deya dadom etdi Nina kitobni ixtiyorsiz varaqlar ekan, — biz ochiq kitobdan koʻra yopiq kitobning kalitini osonroq topa olamiz.
— Hm, har qanday kitobning ham sahifasini osongina ochish mumkin boʻlgan bir paytda qandaydir kalit qidirib oʻtirishning nima hojati bor? — deya e’tiroz bildirdi Nikodim..
U yopiq kitoblar haqida soʻz ochgan Nina hozir kitobyi ochmay turib, London asarini muqova ustidan oʻqbshni namoyish qilmoqchi shekilli, degan xayolga bordi. Shuning uchun ham qoʻshimcha qildi:
— Kitobni ochishdan oson ish yoʻq.
Nina uning koʻziga tikildi-da, e’tiroz bildirdi:
— Yoʻq, unday emas. Shunday kitoblar borki, bu usulni yoqtirishmaydi. Eng qiziqarlisi ham ana shu kitoblar. Ular faqat xayolan oʻqish mumkin. Yo fikrimga qoʻshilmaysizmi?
— Bilmadim, — javob qildi Dizma sira oʻylab oʻtirmay. — Men bunday kitoblarni uchratgan emasman.. Juda qimmatbaho nashrlarni koʻrganman, lekin har qanday kitobni ham osongina ochib, oʻqib chiqishim mumkin.
— Buni tushunish qiyin emas: siz, chamasi zeriktiradigan kitoblarni umuman qoʻlingizga olmasangiz kerak. Sizni qiziqtirgan kitoblar esa goʻyo magnetizm ta’sirida oʻz-oʻzidan ochilsa ehtimol. Kuchli iroda sohibi boʻlmish odamlarga xos narsa bu...
Dizma: «Nimalar deb valdirayapti bu xotin!» — deya ichida kulib qoʻydi. Soʻng dedi:
— Axir kitobning sahifasini ochish uchun yosh bolaning ham kuchi yetadi-ku.
— Ammo siz juda kuchli xarakterga ega ekansiz…
— Men-a? — gʻoyat ajablandi Dizma. — O, bahslashmay qoʻya qoling. Menda bu fikrni tasdiqlovchi bir talay dalillar bor, — dedi magʻrur jilmayib Nina. — Masalan, sizning Djek London asarlarini yaxshi koʻrishingizni olaylik... Axir bu sizning didingizga juda xos-ku! Nega Pol' Jaral'di, Morua, Uayl'd, Sinkler L'yuis, Jeromskiy, Mann yoki Shouni emas, xuddi Londonni yaxshi koʻrasiz? Chunki London tinch ijodiy qahramonlik poeziyasini, kurash qudratining ibtidosini, mehnat madhiyasini kuylaydi.
Dizma indamay qolgandi.
— Ana koʻrdingizmi. Oldindan aytishim mumkin: siz Shopenni emas, Bramsni yaxshi koʻrasiz, sizga Yanek Mal'chevskiydan koʻra Mateyko koʻproq yoqadi, qalbingizga Sirano de Berjerakdan koʻra Lindberg yaqinroq turadi, gotik uslubda yaratilgan osmon oʻpar binolarni barokko va rokoko uslubidagi imoratlardan afzal koʻrasiz...
Juvon Nikodimga yosh bolalarnikidek katta-katta moviy koʻzlarini tikib turardi. Shu tobda u: «Menga qanaqa oʻyinchoq olib kelganingizni yaxshi bilaman, amaki!» — deyayotgan bolani eslatardi.
Dizma nima deb javob berishni bilmay qolgandi, shu boisdan ham, goʻyo qattiq ogʻriq turganday toʻlgʻanib ingray boshladi. Nina tashvishga tushib, Nikodimdan, gapim joningizga tegmadimi, ehtimol, bir oz uxlab olishni istarsiz? — deya soʻray boshladi...
— Menga ochigini ayting-chi, didingizni toʻgʻri aniqladimmi?
«Jin ursin, men buni qayoqdan bilay!» — deya xayolidan oʻtkazdi Nikodim va har ehtimolga qarshi javob qildi:
— Qisman toʻgʻri aniqladingiz.
— Xoʻp, yaxshi, — dedi Nina mamnuniyat bilan va kulib yubordi. — Keling, biror narsa oʻqiymiz boʻlmasam. «Qondoshlar» hikoyasini oʻqib beraymi?
— Marhamat.
Nina asarni oʻqiy boshladi. Unda oʻgʻirlab ketilgan it haqida hikoya qilinardi. Dizma, qachon politsiya aralasharkin, deya betoqat boʻlib kuta boshladi; biroq hikoya mutlaqo boshqa izga tushib ketdi. Shundan soʻng sekin-asta voqeaning kalavasini yoʻqotib qoʻygan Nikodimning qulogʻiga Ninaning yoqimli tovushidan boʻlak hech nima eshitilmay qoldi.
U hozirgina oralarida boʻlib oʻtgan gap toʻgʻrisida oʻylay boshladi va dilida, suhbatimiz juda gʻalati boʻldi, degan xulosaga keldi: goʻzal Niia kitob toʻgʻrisida emas, goʻyo mutlaqo boshqa narsa haqida gapirganday edi... Yoki, ehtimol, u?..
Shunda u birdan Liskov pochta idorasining noziri pan Bochek kvartirasidagi kichkina mehmonxona, uning erga tegmagan ikki qizi, boshlangʻich maktab muallimasi panna Valyaskova, sud kotibi Yurchak va Liskovning «kiborlar jamiyati»ga mansub boʻlak yigit-qizlarni esladi. Qunitskiyning saroyi oldida oddiy kulbadek koʻrinadigan bu mehmonxonaga ular senzura-senzura oʻynash uchun yigʻilishardi. Panna Ledzya Bochek xona oʻrtasiga oʻtirganicha oʻzini kitob qilib koʻrsatardi. Shundan soʻng atrofdagilar u haqida turli almoyi-aljoyi gaplarni ayta boshlashardi: birov uni hali varagʻi qirqilmagan jild desa, boshqasi qizni oshpazlik kitobi yoki she’rlar toʻplami deb atar, ba’zilar esa, bu kitobning muqovasigina chiroyli, ammo ichini ochmagan ma’qul deyishardi... Ha-ha!
Chamasi, bu ham shunga oʻxshagan bir oʻyin boʻlsa kerak... Ha, xuddi shunday! Biroq bu pani unga yaxshi gap aytdimi yoki yomonmi?.. Ehtimol, yaxshi gap aytgandir; unday desa, bu boyonlarni sira tushunib boʻlmaydi!
«Unga yoqib qolgan boʻlsam-a?.. Yoʻgʻ-e, bunday boʻlishi mumkin emas».
Ninaning tovushi hayajondan titrar va goh balandlashib, goh pasayardi. Juvonning kipriklari oppoq yonoqlariga uzun soya tashlab turardi. Quyosh nurida uning uzun sochlari yaltirardi. Daraxt yaproqlari orasidan tushgan shu’la gilamning u yer-bu yerini parcha-parcha qilib yoritarkan, lipillab oʻynardi. Hamma yoqni iyul' oyida ochiladigan gullar va lavandaning muattar hidlarn tutib ketgandi. Xonada tilla suvi yugurtirilgan va birinj bilan bezatilgan muhtasham mebel' yarqirab turardi. Naqshinkor shiftga yoqut shilshilalari koʻzni qamashtiruvchi ogʻir qandil osilgan edi.
«Yo qudratingdan parvardigor, bir hafta burun men, Nikodim Dizmaning ana shu hashamatli xonada, ajoyib toʻshakda yotishimu, manovi goʻzal xonimning menga kitob oʻqib berishi kimning xayoliga kelibdi deysiz!»
U koʻzlarini yumgan edi, birdan yuragi orqasiga tortib ketdi:
«Bularning bari shunchaki tush, shunchaki xayol boʻlsa-ya, agar hozir koʻzimni ochib, yana Lutskayadagi Bartiklar uyining qurum bosgan devorlarini koʻrsam-a? Manovi tovush-chi... Bu Valentovaga «Kur'erni» oʻqib berayotgan Man'kaning ovozi emasmu, ishqilib?»
Shu payt tovush eshitilmay qoldi va oradan bir oz vaqt oʻtgach, Ninaning:
— Uxlab qoldingizmi? — deya soʻragani eshitildi. Dizma koʻzlarini ochdi-da, jilmaydi:
— Yoʻgʻ-e, nima deyapsiz!
— Ogʻriq bosildimi? Yengil tortdingizmi, ishqilib?
Nikodim yana jilmaydi.
— Ogʻriq bosilgani yoʻgʻu, lekin ancha yengil tortdim.
Nina indamadi.
— Siz shu yerdaligingizda, oʻzimni yaxshi his qilaman.
Nina unga ma’yusgina qarab qoʻydi va hech nima demadi. Nikodim juvonning ukasi, anovi telba uni baxtsiz deganida, rost gapirganga oʻxshaydi, deya xayolidan oʻtkazdp. Buni va umuman, grafdan eshitgan boshqa gaplarni tekshirib koʻrishning qulay fursati kelgan edi. Shu boisdan ham Dizma:
— Biror narsadan xafamisiz? — deya soʻradi.
— Bu uyda kayfiyatim yaxshi deyishi mumkin boʻlgan yagona odam siz boʻlsangiz kerak,
— Nega endi?
— Chunki sizni bu uyga bogʻlab turgan biror narsa yoʻq... Ey xudoyim, axir siz har daqiqada bu uydan butunlay bosh olib ketishingiz mumkin.
Juvonning koʻzlarida yosh miltirab, lablari titrardi.
— Xali qochib ketasiz ham...
— Yoʻq, — oladigan katta maoshini eslar ekan, qizgʻin e’tiroz bildirdi Nikodim, — men bu uyda iloji boricha koʻproq qolishni istardim.
Nina qizarib ketdi.
— Siz buni chin koʻnglingizdan gapiryapsizmi?
— Boshingizni qotirib nima qilaman? Albatta chin koʻnglimdan.
— Axir baxsiz kishilar orasida yashashdan choʻchimaysizmi?
— Sira ham. Keyin, siz nega oʻzingizni baxtsiz hisoblashingiz kerak ekan? Axir yosh, sogʻlom, badavlat ayolsiz, yengil hayot kechirasiz...
— Eh! — deya uning gapini boʻldi Nina. — Shu ham hayot boʻldimi!
Dizma unga koʻz qirini tashladi.
— Nima, eringiz yaxshi koʻrmaydimi?
— Erim? — Juvonning yuzida nafrat va ijirgʻanish ifodasi paydo boʻldi. — Erimmish-a! U mendan nafratlanishini istardim. Meni unda nima ilinjim bor? Faqat boylik orttirishni oʻylaydi, yagona tashvishi... Uning intilishlari menga butunlay begona!.. U hech qachon mening qalbimni tushunishga harakat qilgan emas...
Ayol lablarini tishladi.
— Darvoqe, bu gaplarni sizga nega aytayapman?
— Aytganingiz juda yaxshi boʻldi.
— Siz busiz ham hammasini koʻrib turibsiz. Pan Nikodim, ayting-chi, yolgʻiz odam, mutlaqo yolgʻiz odam baxtli boʻlishi mumkinmi?
— Bilmadim... Men mutlaqo yolgʻizman.
— Nahotki? Hech kimingiz yoʻqmi? Oila ham qurmaganmisiz?
— Hech kimim yoʻq.
— Bu holdan ezilmaysizmi?
— Chamasi, ezilmasam kerak.
— Chunki siz erkaksiz. Boz ustiga odamovisiz, irodangiz kuchli, tabiatan barqarorsiz, shuning uchun ham yolgʻizlikni his etmaysiz. Hatto men kabi zaifa bir ayolning yolgʻizligini tushuna olishingizga ham imonim komil emas.
— Sizning oʻgay qizingiz bor.
— Eh! Kasyani aytyapsizmi... — deb yubordi Nina oʻkinch bilan va yana labini tishlab yerga qaraganicha davom etdi. — Bilasizmi, bemalol gaplashish mumkin boʻlgan siz kabi odamni koʻp yillardan beri birinchi marta uchratishim... Sizning hamdardligingizda kishining nafsoniyatiga tegadigan achinish ham, hissiz kuzatuvchining befarqligi ham sezilmaydi... Bilasizmi, men hech kim bilan uchrashmayman. Dilimdagi barcha gaplarni ochiq aytgan birinchi odam siz boʻldingiz. Keyin, sezib turibman, meni toʻgʻri tushunyapsiz.
Nina yonoqlari qizarib, hayajon bilan gapirmoqda edi. Dizma juvonga yoqib qolganiga shubhalanmay qoʻygandi.
— Oʻz qaygʻu-alamlarimni gapiraverib sizni xafa qilib qoʻymadimmi?
— Yoʻgʻ-e, xudo saqlasin.
— Nahot mening gaplarim sizni qiziqtirayotgan boʻlsa?
— Juda ham. — Siz menga juda mehribonlik qilyapsiz.
— Siz ham menga mehribonlik qildingiz. Xafa boʻlmang: hammasi oʻtib ketadi, faqat hasratni ichga solmaslik kerak.
Nina jilmaydi.
— Siz, menga, yigʻlayotgan yosh bolani ovutish uchun qoʻpol hazil qiladigan katta odamdek munosabatda boʻlyapsiz. Lekin, bilsangiz, toʻporilik ham ba’zan yaxshi davo boʻladi.
— Falokat oldida chekinmaslik kerak, undan qutulish yoʻlini izlash lozim.
Nina qovogʻini soldi.
— Bu oʻrinda najot kutib boʻlmaydi.
— Har kimning baxti oʻz qoʻlida, — dedi ishonch bilan Nikodim.
— Agar u qoʻl baquvvat boʻlsa, albatta. Qoʻllarimning qanday zaifligini oʻzingiz koʻrib turibsiz-ku axir.
Shunday deya u, xushboʻy atir hidi anqib turgan qoʻllarini Nikodim tomon uzatdi. Dizma bu qoʻllarni tutib oʻpgan edi, juvon oʻz navbatida uning qoʻllarini qisib qoʻydi.
— Zabardast qoʻllar kerak, — dedi u, — masalan, mana siznikidek... Bunday qoʻllarga taqdiringni bemalol ishonib topshirish mumkin. Ba’zan men: kuchli iroda har qanday toʻsiqni ham yengib oʻtishi mumkin, uning uchun ilojsiz narsaning oʻzi boʻlmasa kerak, deb oʻylab qolaman... U har narsaga qodir, u poʻlatni yemiradi, kelajakni bunyod etadi... Bunday iroda sohibi xudbin boʻlmasa, albatta, zaif bechoralarga yordam qoʻlini choʻzadi... Bunday odamning qudratida qanchadan-qancha poeziya bor-a!..
Nina qoʻlini sekingina tortib oldi-da, qoʻshimcha qildi...
— Sizga hissiyotga berilgan ayol boʻlib koʻrinsam kerak-a?
Dizma nima deb javob berishini bilmay qolgandi, shu boisdan ham u eski hiylasini ishlatib, goʻyo ogʻriqning zoʻridan ingraganday, tirsagini changalladi.
— Ogʻriyaptimi?
— Judayam.
— Bechora! Balkim, doktor chaqirtirish kerakdir?
— Yoʻq. Rahmat. Kerak emas.
— Sizga juda yordam bergim kelyapti.
— Gʻoyat rahmdil ekansiz.
— Rahmdilligimdan nima foyda? — dedi Nina ma’yuslik bilan va kitobni qoʻliga oldi. — Yana oʻqiymizmi?
— Ehtimol, joningizga tekkandir?
— E, yoʻq, men tovush chiqarib oʻqishni yaxshi koʻraman. Shu payt eshik taqillab, Kasyaning tovushi eshitildi.
— Nina, bir minutga chiqib ketolmaysanmi?
— Kechirasiz, — dedi Nina, oʻrnidan turarkan, — hozir kelaman.
Tashqaridan Kasyaning zarda bilan allanimalar degani eshitildi, soʻng hammayoq jimib qoldi.
Dizma oʻz ahvoli haqida oʻylay boshladi. U Ninaga yoqib qolgani aniq. Bunga shubhalanmasa ham boʻladi. Xoʻsh, bundan qanday foydalanish mumkin? Uning yordami bilan boshqaruvchilik oʻrnida koʻproq ishlay olarmikin?
«Bunday boʻlishi dargumon, — deya oʻziga-oʻzi e’tiroz bildirdi Nikodim. — Uning eriga gapi oʻtmaydi. Chol hech qanday ishga yaramasligimni sezgan zahoti kavushimni toʻgʻrilab qoʻyadi. Uzzu kun kasal boʻlib yotaverish ham mumkin emas!»
Dizma kutilmaganda shunday oʻqimishli xonimga yoqib qolganidan oʻzi ham ajablandi. Biroq u bundan na xursand boʻldi, na faxrlandi. Shu tobda uning miyasi faqat bir narsa bilan: Koborovoda iloji boricha koʻproq qolish yoʻlini topish bilap band edi. Biror boshqa tuygʻu hozir uni bu fikrdan chalgʻita olmasdi. Nina, chamasi, uni ishonchga loyiq deb hisoblayapti. U ham Nikodimga yoqadi, biroq bu tuygʻu uning Kasya, Man'ka va umuman har qanday yosh juvonga boʻlgan moyilligidan ortiq emasdi.
Nikodim Dizma hali sevgi nimaligini bilmasdi. Uning hayot kitobi sahifalarida onda-sonda roʻy bergan tasodifiy, hech qanday ahamiyatga ega boʻlmagan uchrashuvlargina yozilib qolgandi, Hozir u Ninani oʻylar ekan, kelajakni tasavvur qilishga, biron reja tuzishga urinmasdi. Boz ustiga tugʻma ehtiyotkorlik tuygʻusi uning ra’yini qaytarib turardi: axir bu narsa unga zarar keltirishi mumkin edi-da. Birdan bu ishlarni eri fahmlab qolsa-chi?
Nina qaytib kirganida ancha xafa koʻrinardi. Buii kurib Nikodim, chamasi, Kasya bilan oralarida biror koʻngilsiz gap oʻtgan boʻlsa kerak, degan qarorga keldi. Juvon oʻqishda davom etdi, biroq endi ular tushga qadar oʻzaro gaplashishmadi. Tushlikdan soʻng uxlab qolgan Nikodim kechqurun, qosh qoraygandagina eshikning taqillashidan uygʻonib ketdi. Xonaga Kunitskiy kirib keldi.
U Dkzmaning betobligidan gʻoyat xafa boʻlib, darhol telegramma bilan doktor chaqirtirmoqchi boʻldi. Nikodim ancha tuzuk boʻlnb qolgani va erta-indin oyoqqa turib ketajagini aytib, uni bu fikrdan arang qaytardi.
— Eh, qani endi tezroq tuzalsangiz juda soz boʻlardi-ya, — xursand boʻlib ketdi Qunitskiy, — boʻlmasam anovi Ol'shevskiy meni tiriklayin goʻrga tiqay deyapti; qanday qiliqlar chiqarayotganiga aqlim bovar qilmaydi. Tasavvur qiling-a: qayragʻoch berdirmay qoʻydi — goʻyo men zakolatni oxirigacha toʻlamagan emishman. Zakolat esa qirq ming ikki yuz zlotiyni tashkil etardi. Shu la’nati ikki yuz zlotiyni unutib qoʻyibman, xudo haqqi, unutibman. Endi boʻlsa u ablah butun ishni toʻxtatib qoʻydi. Qandaydir arzimas ikki yuz zlotiyni deb-a! Siqilib oʻlishi mumkin odamning!
Kunitskiy hayajonlanib, borgan sayin tezroq bidirlardi. Chol davlat oʻrmonlari direksiyasi bilan olishib qolgani haqida bir soatga yaqin gap sotgach, oxiri Dizmaning aralashuvi tufayli nihoyat sarsongarchilikdan qutulajagiga umid bildirdi. Faqat qadrli pan Nikodim tezroq Varshavaga borib, u yerda ministr Yashunskiy bilan gaplashsa boʻlgani.
Dizma cholga oyoqqa turgan zahoti Varshavaga borib kelishini va’da qildi.
— Nima, deysiz, azizim pan Nikodim, ish oson koʻcharmikin? Tezroq bir yoqli qilasizmi?
— Toʻgʻrilaymiz, — deya javob qildi Dizma, — xotiringiz jam boʻlsin. Faqat mayda xarajatlar uchun pul kerak boʻlib qolishi mumkin.
— Xarajat deysizmi? Buning qiyin joyi yoʻq. Qancha kerak boʻlsa, naqd beraman. Xoʻsh, qalay, Koborovo sizga yoqdimi? Zerikmayapsizmi ishqilib?
Dizma e’tiroz bildirdi. U vaqtni juda koʻngilli oʻtkazayotgan emish.
— Varshavada ishlarimiz toʻgʻrisida gaplashayotganingizda, bir narsa yodingizda boʻlsin... Koborovo mening nomimga emas, xotinimning nomiga yozilgan. Rasmiyatchilik yuzasidan shunday qilishga toʻgʻri kelgan edi.
— Demak, men xotiningiz nomidan ish tutarkanman-da? — soʻradi Dizma, Ponimirskiy bilan qilgan suhbatini eslar ekan.
— Ha, ha, albatta. Lekin mening nomimdan gapiraversangiz ham boʻladi, chunki yer-mulkning asl egasi menman. Xotinim menga vakolatnoma bergan.
Dizma choldan veksel' bor-yoʻqligini soʻragisi keldi-yu, lekin oʻzini tiydi: Kunitskiy shubhalanib qolishi mumkin edi.
Chol Nikodimdan Koborovo xoʻjaligi toʻgʻrisidagi fikrini surishtira boshlagan edi, bemorning yana bodi xuruj qilib qoldi. Ogʻriq shu qadar zoʻr ediki, boyoqish pan Nikodim toʻshakda toʻlgʻanganicha basharasini burushtirib, tinimsiz ingrardi.
Kechki ovqatdan soʻng Kunitskiy yana Dizmaning oldiga kirdi. Biroq Nikodim oʻzini uxlaganga solib, ortiqcha soʻrab-surishtirishdan qutulib qoldi. Kechasi Nikodim anchagacha poytaxtga qiladigan muqarrar safari toʻgʻrisida oʻylab yotdi. Chamasi, endi u yerdan qaytib kelmasa ham kerak. Biroq Dizma ishni iloji boricha uzoqroq choʻzishga qaror qildi. Harqalay polkovnik Varedani topib, undan ministr bilan gaplashib koʻrishni iltimos qilish mumkin.
Shularni oʻylar ekan, Ponimirskiy esiga tushdi. Kim bilsin — ehtimol, uning xatini olib ketish lozimdir? Agar Ponimirskiyning xolasi chindan ham kattalar bilan aloqada boʻlsa, balki, u orqali ham biror ish bitkazish mumkin boʻlar. Nikodim Kunitskiyning ishlarini toʻgʻrilab kelishi mumkinligini xayoliga ham keltirmasdi, albatta: bu narsa aqlga toʻgʻri kelmasdi. Dizma faqat Kunitskiyni oʻzining ministr bilan doʻst ekanligiga va hozir boʻlmagan taqdirda ham, keyinroq Ol’shevskiyni ishdan xaydata olishiga hamda davlat oʻrmonlaridan ochkoʻz chol istaganchalik yogʻoch olib berishga qodir ekanligiga ishontirmoqchi edi. Kunitskiy chiqib ketgach, oradan koʻp oʻtmay xonaga Nina kirib keldi. U odatdagidan ham ma’yusroq koʻrinardi, nimadandir bezovta edi. Lekin u Dizmaning jilmayishiga tabassum bilan javob qildi. Nina Nikodimdan sogʻligʻini soʻrab-surishtirdi-da, soʻng oʻzining boshi ogʻriyotganidan shikoyat qildi.
— Siz Varshavaga ketyapsiz, shekilli? — nihoyat soʻradi u. — Ancha muddatgami?
— Bir hafta, nari borsa — oʻn kunga.
— Varshava, — dedi Nina xayolga choʻmib.
— Siz Varshavani yaxshi koʻrasizmi?
— Yoʻq, yoʻq... Toʻgʻrirogʻi, bir vaqtlar juda yaxshi koʻrardim... Hatto hozir ham yaxshi koʻraman, lekin u yerga borganimda oʻzimga oʻzim yoqmay qolaman.
— Ha... U yerda doʻstlaringiz, qarindoshlaringiz bormi?
— Bilmadim... Yoʻq, — deya javob qildi juvon, bir zum ikkilanib turgach.
Nikodim ehtiyotkorlik bilan Pshelenskaya xolaning mavjudligini aniqlashga qaror qildi.
— Mabodo pani Pshelenskaya xolangiz emasmi?
Ninaning yuzi ozor chekkan odamnikidek oʻzgarib ketdi.
— Voy, siz pani Pshelenskaya bilan tanishmisiz?.. Ha, u kishi mening xolam boʻladilar. Lekin toʻyimdan soʻng ular bilan bordi-keldi qilmay qoʻyganmiz. Hatto bir-birimizga xat ham yozmaymiz.
— Shunaqa deng!
— U kishinikiga borib turasizmi?
— Ahyon-ahyonda, — dedi choʻzib Dizma. — Pani Pshelenskaya pan Kunitskiyni yoqtirmaydi, shekilli. Lekin sizpi yaxshi koʻrarkan.
Nina chidab turolmay sekingina soʻradi:
— Siz u kishi bilan men toʻgʻrimda gaplashdingizmi?.. Uh, nooʻrin savolim uchun meni kechiring, juda hayajonlanib ketdim. Ajablanmang. Yoshlik xotiralarimning bari shu xonadon bilan, Pshelenskaya xolamning tanish-bilishlari bilan bogʻliq. Siz esa u yerga borib turarkansiz...
— Nega ularnikiga bora qolmaysiz?
— Eh... Oʻzingiz tushunasiz-ku. Erim... Ular bu ishimni sira kechirisha olmaydi... — Nina teskari qarab, sekingina qoʻshimcha qildi. — Buning uchun oʻzim ham oʻzimni kechirolmayman.
Nikodim indamadi.
— Ertalab ham, hozir ham sizga hammasini ochiq aytayotganimdan xijolat chekyapman... Biroq toqatim toq boʻldi... Juda ojiz, baxtsizman...
— Xafa boʻlmang. Gapimga ishonavering: hali hammasi yaxshi boʻlib ketadi.
— Meni yupatmang, iltimos qilaman. Bilaman, sezib turibman, sezgir, juda mehribon ekansiz, meni toʻgʻri tushunyapsiz... Tanishganimizga hali koʻp boʻlgani yoʻq, lekin sizga juda ishonaman... Meni yupatmang, hojati yoʻq, chorasizman. Siz toʻgʻri tushunayotganingiz ham kifoya menga. Yolgʻiz siz, — deya qoʻshib qoʻydi u bir oz sukut qilib turgach.
— Nega chorasizman deysiz? Eringiz bilan ajralisha olmaysizmi?
— Ilojim yoʻq, — deya javob qildi Nina yerga qarab.
— Hm, demak, harqalay unga koʻngil qoʻygan ekansiz-da...
Ninaning koʻzlari chaqnab ketdi.
— Yoʻq, yoʻq, — qizishib e’tiroz bildirdi u, — shubha qilishga qanday koʻnglingiz bordi! Bu baqqol bilan meni bogʻlab turgan hech nima yoʻq... Bu munkaygan chol...
Juvon jirkanib, nafrat bilan gapirmoqda edi.
— Nega boʻlmasam, ajralisha olmayman deysiz? — soʻradi ajablanib Dizma.
— Men... qashshoqlikda yashay olmayman... Buning ustiga yolgʻiz oʻzimni oʻylayotganim yoʻq.
— Hazillashyapsizmi, — deya oʻzini goʻllikka soldi Nikodim. — Bahosi bir necha million turadigan Koborovo sizning mulkingiz-ku, axir.
— Yanglishyapsiz. Koborovo erimniki.
— Biroq pan Kunitskiyning aytishicha...
— Ha, Koborovo mening nomimga yozilgan. Ammo ajralishgudek boʻlsak, men qashshoq boʻlib qolaman.
— Tushunmadim.
— Uh, bu haqda gapirishning nima hojati bor!.. Bilasizmi, erim mendan Koborovoning bahosidan ham koʻproq pulga tilxat olgan.
— Sizni aldab shunday qilganmi?
— Yoʻq. Bu pul oilamizning qarzini toʻlash uchun sarflangan.
— Shunaqa deng...
— Keling, bu haqda gaplashmanlik, buni eslasam doim ta’bim tirriq boʻladi... — Nina qoʻllarini iltijo bplan koʻksiga qoʻyib, Nikodimning koʻziga tikildi. — Iltimos qilaman, bu haqda xolamga gapirmang. Maylimi?
— Ta’bingiz. Unday desam...
— Yoʻq, yoʻq! Oʻtinaman sizdan! U davri davronlar oʻtib ketdi, endi uni koʻrish menga nasib boʻlmaydi... Keling, yaxshisi oʻqiymiz...
Nina kitobni qoʻliga olib, xatchoʻp qoʻyilgan sahifani ochdi-da, oʻqishga tushdi. Biroq u bir-ikki jumla oʻqigan ham ediki, tovushi titrab ketdi. Nina hoʻng-hoʻng yigʻlarkan, koʻkragi koʻtarilib tushar edi.
— Yigʻlamang, iltimos qilaman, yigʻlamang, — deya uni yupata boshladi kalovlanib qolgan Dizma.
— Yo parvardigor, yo tangrim, — dedi yigʻlab turib Nina. — Siz menga shunchalik shafqat koʻrsatyapsiz... juda mehribon ekansiz... Meni kechiring... Asablarim buzilibdi...
U sapchib oʻrnidan turdi-da, xonadan yugurib chiqib ketdn.
«Hammasi ravshan, — deya dilidan oʻtkazdi Dizma, — u meni sevib qolibdi».
— Sevib qolibdi, — dedi u tovush chiqarib va magʻrur jilmaydi.
Tungi stol ustida kichkinagina koʻzgu turardi. Nikodim uni qoʻliga oldi-da ajablangan va magʻrurlangan holda aksiga uzoq tikildi.

6-bob
Tajribali shofyor boshqarayotgan avtomobil' tekis shossedan bir maromda yelib borardi. Kechagi yomgʻirdan soʻng u yer-bu yerda mayda-mayda koʻlmaklar yaltirab koʻrinardi. Musaffo tong quyosh nurida jilvalanardi.
Dizma Varshavaga ketayotgandi.
Kunitskiy uni ataylab poyezdda emas, avtomobilda joʻnatdi. Uningcha, shunday qilinsa salobatliroq boʻlarmish.
Chindan ham juda dabdaba, hasham bilan bezatilgan avtomobil' goʻyo savlat uchun yaratilgandek edi. Shoferning oppoq matodan tikilgan formasi va Dizmaning oyoqlarini yopib turgan yoʻlbars terisi ularni yanada basavlat qilib yuborgandi. Shu boisdan ham ular har gal biror shaharchada toʻxtashganida, — ular ahyon-ahyondagina toʻxtashardi, — darhol mashinani oʻsha atrofda sanqib yurgan bekorchilar oʻrab olishardi. Ularni faqat avtomobilgina emas, balki oʻrindiqda yalpayib oʻtirgan passajirning dimogʻdorligi ham hayratga solardi.
Mashina shunday shaharlardan birida toʻxtagach, Dizma portfeldan yelimlanmagan konvertni oldi. Bu graf Ponimirskiyning pani Pshelenskayaga yozgan va Dizma har ehtimolga qarshi olib olgan maktubi edi. Nikodim konvertni ochib, xatni oʻqiy boshladi. Unda quyidagilar yozilgan edi:
«Qadrli xolajon!
Bandit Kunik tomonidan egallab olingan Koborovoda, garchi tashqi qiyofasi, ehtimol, ishonchga loyiq koʻrinmasa-da, aslida haqiqiy jentl'men va uning ustiga Oksfordda oʻqigan paytimdagi oshnam (oʻzi asli kurlyand shlyaxtasidan) pan Nikodim Dizma boshqaruvchi qilib tayinlaganidan foydalanib, Sizdan bir narsani iltimos qilmoqchiman, Pan Dizmaning menga ixlosi baland (bu tabiiy hol) va u muttaham Kunikni yomon koʻradi — bu ham tabiiy hol albatta. Shuning uchun ham, qadrli xolajon, Sizdan iltimos qilaman, kerakli odamlar bilan maslahatlashib hamda pan Dizmaning tanish-bilishlaridan foydalanib, mening ruhan xasta emasligimni va sud hukmi bilan ozod etilishim mumkinligini aniqlab beradigan vrachlar ekspertizasi orqali meni xalos etsangiz. Shundan soʻng men Koborovoni muttahamlik bilan egallab olgani uchun Kunikni sudga beraman. Agar Siz kirchi xotinning haromi oʻgʻli ishlatgan hiyla-nayranglar haqida (shpallar, davlatdan qonunga xilof ravishda yogʻoch olish, shlyaxtalarga xos «Kunitskiy» familiyasini oʻzlashtirish toʻgʻrisida bir vaqtlar oʻzingiz menga gapirib bergan edingiz) yetarli ma’lumot toʻplab bersangiz, biz yutib chiqamiz, albatta. Uning pora bergani va soxta hujjatlar ishlatganini qoʻqqisdan tintuv oʻtkazish bilan isbotlash mumkin, chunki Kunik barcha hujjatlarni yotoqxonadagi parda orqasiga qoʻyilgan poʻlat sandiqda saqlaydi. Buni men oʻzimga sodiq boʻlgan xizmatkorlardan bilib oldim. Shu boisdan ham men, agar oʻzga yoʻl bilan qutula olmasam, un coup d’etat qilmoqchiman. Lozim boʻlsa, ablahni shaxsan oʻzim otib tashlayman. Toʻgʻri, bu ish oʻzimga ham yoqmaydi, chunki men halol ilvasinlarni ov qilaman. Joyi ogʻilxonada boʻlmagan taqdirda ham avaxtada yotishi lozim boʻlgan toʻngʻiz Kunik esa bundaylar sirasiga kirmaydi. Yordamingizga umid qilaman, aziz xolajon, chunki Koborovoga egalik qila boshlagan zahotim Sizga ham, Zizya Kshepitskiyga ham barcha qarzlarimni protsentlari bilan toʻlayman va garchi yoshi oʻtib qolgan hamda yuzini sepkil bosgan boʻlsa-da, faqat Sizni xursand qilish uchun, panna Xul'chinskayaga oʻylanaman. Pan Nikodim Dizma bu ishlarning hammasidan xabardor va au courant , shuning uchun ham u bilan maslahatlashib ish koʻrishingizni iltimos qilaman, chunki uning Varshavada, ayniqsa, hukumat doiralarida tanish-bilishlari koʻp. Bu narsa, ma’lum darajada. Sizning ham manfaatlaringiz koʻzlanadigan mening ishimda katta ahamiyatga ega boʻlishi mumkin. Shu bilan xatni choʻzib yuborganim uchun kechirim soʻrab va oʻpib qoluvchi — Sizni umrbod yaxshi koʻradigan jiyaningiz
Jorj Ponimirskiy».
Graf juda badxat ekan, Dizma maktubni hijjalab oʻqib chiqqunicha yarim soat oʻtdi. Nikodim kurlyand shlyaxtasi toʻgʻrisidagi gapdan xursand boʻlib ketdi, lekin Oksford universiteti uni tashvishga solib qoʻydi: xudo koʻrsatmasin, birorta odam unga inglizchalab murojaat qilsa bormi, chuvi chiqadi-qoʻyadi.
Aslida u hali pani Pshelenskayanikiga borishga ahd qilmagandi. Bunga uni telba grafning topshirigʻidan ham burun Nina bilan qilgan suhbati majbur qilmoqda edi. Nikodim juvonga akasi bilan pinhona uchrashuvlari haqida gapirmagan edi. Lekin ularning ikkovidan olgan ma’lumoti va Kunitskiydan eshitgan gaplarini taqqoslab, Ponimirskiyning da’vosi sirtdan qaraganda ma’nisizdek tuyulsa ham zamirida ancha gap borligiga ishonch hosil qildi. Agar u pani Pshelenskayanikiga borishga jur’at etsa, ehtimol hammasi oydinlashar.
Shaxsiy manfaati ham borishni taqozo etardi: pani Pshelenskaya yuqori doiralar bilan aloqador boʻlib, Dizmaga Kunitskiyning ishlarini toʻgʻrilashda yordam berishi mumkin edi. Nikodimning taqdiri esa ana shu ishlarning hal qilinishiga bogʻlanib qolgandi.
Avtomobil' Praganing birinchi imoratlariga yaqinlashganda Nikodim shular haqida va hali qidirib topishi lozim boʻlgan polkovnik Vareda toʻgʻrisida oʻylab borardi. Quyosh allaqachon botgan edi. Koʻcha fonarlari, goʻyo Dizmani olqishlayotgandek, birdan yalt etib yondi.
— Yaxshi alomat, — dedi u sekin.
— «Yevropa»ga yurishni buyurasizmi? — soʻradi shofyor.
— Ha, «Yevropa»ga haydang.
Nikodim juda yaxshi uxlab, oʻrnidan kayfi chogʻ boʻlib turdi. U darhol shaharga yoʻl oldi.
Harbiy ministrlikdan Dizmani shahar garnizonining ma’lumot byurosiga yoʻllashdi. Byuroda Nikodimga, polkovnik Vatslav Vareda har yili yozni Konstantin da, «Gaiti» villasida oʻtkazishini, Varshavaga faqat kunduz kunlari kelishini aytishdi.
Barcha u bilan hurmatini joyiga qoʻyib gaplashdi, buni koʻrib Dizma, polkovnik Vareda katta mansabdor boʻlsa kerak, degan qarorga keldi. U hatto, Vareda qanday mansabda ishlaydi, deb soʻramoqchi ham boʻldi-yu, lekin vaqtida tilini tiydi — axir uni davlat ishlaridan mutlaqo xabarsiz odam ekan, deb oʻylashlari mumkin edi-da.
Dizma Konstantinga borishga ahd qilganida hali soat oʻn ham boʻlmagan edi. Ular yoʻlga tushishdi. Yoʻl juda yomon ekan, lekin shofer gʻoyat tajribali, mashina esa yap-yangi boʻlgani tufayli ular yarim soatdan soʻng manzilga yetib borishdi. «Gaiti» villasini ular osongina topishdi. Bu shukuhdor ikki qavatli imorat ekan. Jimjimador panjara ortidan bogʻ va katta ayvon koʻrinib turardi. Pijama kiygan qandaydir erkak ayvonda gazeta oʻqib oʻtirardi. Mashina eshik oldiga borib toʻxtaganida haligi erkak boshini koʻtarib qaragan edi, Dizma polkovnikni tanidi.
Polkovnik Dizmaning ta’zimiga javob berdi-da, anchagacha taniyolmay xira koʻzlarini unga tikib turdi. Nikodim eshikdan kirib, unga yaqinlashganidan keyingina u qichqirganicha sapchib oʻrnidan turdi:
— Salom! Axir bu Terkovskiyning kushandasi-ku! Yaxshimisiz, pan Nikodim! Qayoqlarda gʻoyib boʻlib yuruvdingiz! — Shunday deya polkovnik Dizmaning qoʻlini olib silkita boshladi.
— Salom, polkovnik. Oʻshandan beri qishloqda edim, Varshavaga kecha keldim; menga sizni shu yerdan topishim mumkinligini aytishdi.
— Yashang! Ajoyib fikr! Men bilan nonushta qilasizmi? Unday desam, siz, qishloqilar azonlab turishga odatlangansizlar...
Polkovnik Dizmaning kelganiga chin koʻnglidan xursand boʻldi. Bu odam unga juda yoqib qolgan edi, boz ustiga — ajoyib avtomobilini aytmaysizmi: demak, bugun Varshavaga borish uchun Vilyanov temir yoʻlining xizmatidan voz kechsa boʻladi.
— Kecha rosa ichgan edik, — dedi Vareda, — boshim ogʻrisa kerak, deb oʻylovdim, lekin baxtimga, oʻzimni yaxshi his qilyapman.
Chindan ham Vareda quvnoq tetik boʻlib, qonga toʻlgan koʻzlarigina kechagi ichkilikbozlikdan dalolat berib turardi.
— «Baxtimga» deyishimning sababi bor, chunki sizning kelishingizni yuvishimiz kerak-da, — deya davom etdi Vareda. — Bilasizmi, Terkovskiy bilan boʻlgan mashmasha latifaga aylanib qoldi. Nihoyat bu qushchaning qanotini qirqib qoʻyishga muvaffaq boʻldik.
— Qoʻysangiz-chi, nimalar deyapsiz!
— Xudo haqqi! Uni bosh ministr idorasining boshligʻi qilib tayinlashganidan beri bosar-tusarini bilmay qoldi. Ahmoq, hamma mening tovonimni oʻpadi, deb oʻyladi shekildi.
— Ministr Yashunskiyning ahvoli qalay? Hozir u nimalar qilyapti?
— Nima qilardi? — deya ajablandi polkovnik. — Hozir Budapeshtda, s’ezdda-ku, axir.
— Afsus.
— Nima, unda ishingiz bormidi?
— Ha, kichkinagina bir ish bor edi.
— Bir necha kun Varshavada tura turiig. Hech boʻlmaganda koʻngil ochamiz-ku. Yashunskiy sizni tez-tez eslab turadi.
Dizma ajablanib polkovnikka qaradi. Vareda shosha-pisha tushuntira boshladi:
— Rost aytyapman, xudo haqqi. Hah, siz toʻgʻringizda u nima degan edi-ya?.. Shoshmang, shoshmang!.. Ha, mana! «Bu Dizma hayotning nimaligini biladi; uning yoqasidan oladi-da, «tars» etib tumshugʻiga tushiradi!» Qalay, zoʻrmi? Yashunskiy usta bunaqa gaplarga... Men unga hatto aforizmlar kitobini nashr qilishni maslahat berdim.
Soʻngra u Yashunskiyning ahvoli bir oz chatoqlashganini eshitdi: pomeshchiklar va mayda yer egalari unga qarshi chiqishayotganmish. Buning ustiga oʻz toʻdasi bilan Terkovskiy ham unga choh qaziyotgan emish. Qishloq xoʻjaligi krizisga tushib qolibdi; chora yoʻq ekan. Yashunskiyga achinadi kishi: ishbilarmon ekan, qolaversa oʻz odamlari ekan.
Shundan soʻng Dizmaning ishlaridan gap ochilgan edi, polkovnik soʻradi:
— Siz, pan Nikodim, Kunitskiyning yo qoʻshnisi, yo sherigi edingiz shekilli?
— Unisi ham, bunisi ham — javob berdi Dizma, — bundan tashqari xotinining ishonchli vakili ham boʻlaman.
— Hali shunaqami? Buni qarang-a! Oʻsha grafinya Ponimirskaya-da. Kelishgangina malla soch juvon, shundaymi?
— Ha.
— Eshitishimga qaraganda, grafinya oʻsha Kunitskiy bilan uncha yaxshi turmasmish...
— Uncha emas, ancha deyavering, — kulib yubordi Dizma.
— Ochigʻini aytganda, buning hayron qoladigan joyi xam yoʻq. Axir u keksayib qolgan, keyin oʻzi ham oʻrtamiyona bir odam shekilli. Unday desam, siz ularni mendan yaxshiroq bilasiz.
— Bilmay boʻladimi, axir!
— Tushunaman, tushunaman, — deya uning gapiga qoʻshildn polkovnik. — Buning otini ish deb qoʻyibdilar. Kechirasiz, huzuringizda kiyinib olaman.
— Bemalol.
Ular ayvondan xonaga kirishgan edi, Vareda Dizmani qoʻlbola kokteyl' bilan mehmon qilmoqchi boʻldi. Bu orada denshik mundirni olib kirdi, yarim soatdan soʻng polkovnik yoʻlga chiqishga shay edi.
Ular avtomobil' yoniga borishganida Vareda zavq bilan uni koʻzdan kechira boshladi. Polkovnik mashinani ancha yaxshi tushunar ekan shekilli, darhol shofer bilan avtomobilning ikir-chikirlari haqida suhbatlasha ketdi. Dizma ularning suhbatidan hech nima tushunolmadi.
— Ajoyib, ajoyib, — deya takrorladi Vareda Dizmaning yoniga oʻtirar ekan. — Ancha qnmmatga tushgan boʻlsa kerak oʻziyam?.. Biror sakkiz ming dollar toʻlagandirsiz, a?
Mashina joyidan qoʻzgʻaldi, shunda Dizma motorning gurillashidan foydalanib, javob qildi:
— He-he, undan ham koʻproq deyavering.
Yoʻlda ular kechqurun «Voha» restoranida uchrashishga kelishib olishdi.
— Hammasidan ham oʻsha yer qulay, tanishlar koʻp boʻladi. Ulyanitskiyni taniysizmi?
Dizma Ulyanitskiyni tanimasdi. Biroq uning biror mashhur shaxs chiqib qolishidan choʻchib, orqavoratdan eshitganman, deya javob qildi.
Polkovnikni shtabga olib borib qoʻygach, Dizma mehmonxonaga qaytdi va kechqurun soat oʻnda kelishni buyurib, shoferga javob berib yubordi-da, oʻzi kafega tushdi. U yerda Nikodim boʻsh stol topib oʻtirdi-da, choy bilan pirojniy keltirishni buyurib, vaqtni qanday oʻtkazish haqida oʻylay boshladi. Biroq miyasiga biror durustroq fikr kelmadi. Varshavada u, ya’ni katta mulk boshqaruvchisi Nikodim Dizma borib koʻrishi mumkin boʻlgan birorta odam yoʻq edi. Bartiklarni eslaganda Dizma hatto seskanib tushdi. Ularning qurum bosgan xonasi Dizma uchun, ertami-kechmi oʻzi qaytishi lozim boʻlgan achchiq voqelikning timsoli edi. Nikodim bu gʻaroyib sarguzasht tez orada tugashini his etardi, biroq bu xaqda oʻylamaslikka harakat qilardi.
Biroq bekorchilik uni yana oʻz ahvoli haqida oʻylashga majbur qilardi. Bu xayollardan chalgʻish uchun Dizma oʻz xonasiga koʻtarildi. Bu yerda u Ponimirskiyning maktubini eslab, uni portfeldan oldi-da, yana bir marta oʻqib chiqdi.
— E, nimadan qoʻrqaman! — deya qoʻl siltadi Nikodim. — Boraman. Meni pishirib yeyisharmidi...
Pani Yuzefina Pshelenskaya oʻsha kuni chap yonboshi bnlan turgan edi. Bu narsa ertalab soat oʻnda oshxonada bir ovozdan tan olindi. Soat oʻn birda esa uyda shunday toʻs-toʻpolon koʻtarildiki, goʻyo bir kishi emas, oʻldim deganda, oʻn kishi soʻl yonboshi bilan turgandek edi.
Soat oʻn ikkida muhtarama pani Pshelenskayaning uyida hamma narsa ostin-ustun boʻlib ketdi: bir chetda turgan qadimgi stolni, qayerga qoʻysak ekan, deb rosa u yoqdan-bu yoqqa surishdi va nihoyat, uni mechkay odamniki kabi ingichka oyoqlariii osmondan qilib, hovlining bir burchagiga eltib tashlashdi. Uy bekasi dovdirab qolgan xnzmatkorlar oldiga tushib, goʻyo jang maydonidagi val'kiriya kabi u yoqdan-bu yoqqa yugurar, ogʻzidan bodi kirib shodi chiqar, ortida esa shlafrogining etagi xuddi badaviylar yaktagi kabi hilpirardi.
Mehmonxonada chang yutgich tinmay gurillardi, hovlida esa qoqilayotgan gilamlarning tapillagani eshitilardi. Derazalar goh lang ochilardi, chunki bu chang-toʻzonda bir minut ham nafas olib boʻlmasdi, goh sharaqlab yopilardi, xonalarga kirayotgan shabadadan kishi qulogʻi shangʻillardi. Buning ustiga telefon tinmay jiringlar, beka esa trubkani olib, unga qargʻish yogʻdirardi.
Shu payt koʻcha eshikning qoʻngʻirogʻi jiringlab qoldi. Toqati toq boʻlib turgan pani Yuzefina shaxsan oʻzi ochish uchun eshik tomon yugurdi. Xizmatkor peshanasi shoʻr mehmonni xayolan xudoga topshirib, dahshatdan qotib qoldi.
Eshik sharaqlab ochildi-da, uy bekasining:
— Sizga nima kerak? — deya shangʻillagani eshitildi. Bunday iltifotsizlik bilan kutib olishganidan Nikodim dovdirab qolmadi. Aksincha, u oʻzini birdan ancha dadilroq his etdi — bu xonimning gapirishi va tashqi qiyofasi unga oʻz tanish-bilishlarshsh eslatgan edi.
— Pani Pshelenskayani koʻrishim kerak.
— Sizga nima kerak, deb soʻrayapman?
— Ishim bor. Borib paniga jiyanining oʻrtogʻi kelganini ayting.
— Qanaqa jiyani yana?
— Graf Ponimirskiyni aytyapman, — dedi bir oz magʻrurlanib Dizma.
Bu gap hurpaygan xonimga boshqacha ta’sir qildi. U, goʻyo hujumdan oʻzini muhofaza qilayotgandek, ikkala qoʻlini oldinga choʻzib bijillay ketdi:
— Toʻlamayman! Jiyanim uchun bir tiyin ham toʻlamayman! Qarz olishining sira ham hojati yoʻq edi.
— Nima? — soʻradi ajablanib Dizma.
— Uning kuyoviga murojaat qiling! Men bir tiyin ham bermayman, eshityapsizmi, bir tiyin ham! Bu gʻirt ablahlik: qachon qarasa menga kelishadi, oʻlar boʻlsam oʻlib boʻldim...
Bu gapdan Dizmaning gʻazabi qaqshab ketdi. Uning miyasiga qon yugurdi.
— Buncha dod-voy qilasiz, jin ursin sizni! — deya oʻshqirdi u bor ovozi bilan. Pshelenskayaning kapalagi uchib ketdi. U koʻzlarini katta ochib, kutilmagai bu mehmonga hayiqib qaradi.
— Sizdan hech kim pul soʻrayotgani yoʻq: aksincha, pulingizni qaytib berishmoqchi.
— Nima?
— Qaytib berishmoqchi, deyapman-ku.
— Kim qaytib bermoqchi? — soʻradi Pshelenskaya borgan sari hayratlanib.
— Kim, kim? Eron shohi yoki turklar sultoni qaytib bermoqchi deb oʻylayapsizmi?.. Sizning jiyaningiz, mening doʻstim qarzini toʻlamoqchi.
Pshelenskaya ikkala qoʻli bilan boshini changalladi:
— Voy, kechirasiz, bugun juda boshim ogʻrib turibdi, xizmatkorlarim qonimga tashna qilishdi. Xafa boʻlmaysiz endi! Marhamat, ichkari kiring.
Dizma Pshelenskayaning ortidan xonaga kirdi. U yerdagi mebelning yarmi agʻdarilib yotardi, oʻrtada esa parketni artadigan shchyotkaning dastasi qaqqayib turardi. Beka deraza oldiga stul qoʻyib mehmonni oʻtkazdi-da, hurpayib yurgani uchun kechirim soʻrab, xonadan chiqdi va shu ketganicha yarim soatcha yoʻq boʻlib ketdi.
«Bu jin urgur xotinga nima boʻlgan oʻzi? — deya oʻzicha mulohaza qila boshladi Dizma. — Xuddi qopogʻon itday talab berdi-ya. Falokat bosib kelibman bu yerga. Xolasi ham jiyanidan qolishmaydiganga oʻxshaydi! Juda hurmatli xonim, deyishgan edi, koʻrinishidan esa oqsoch xotindan farq qilmaydi!»
Anchagacha gʻazabi qaynab turgan Dizma nihoyat jahlidan tushgach, bu xotinga Ponimirskiy sizga qarzini toʻlamoqchi deb darrov aytib qoʻyganidan afsuslana boshladi.
«Meni ham jiyaniga oʻxshagan telba deb hisoblagan boʻlsa kerak-da...»
Nihoyat beka qaytib keldi. Eidi u sochlarini tarab, goʻshtdor burni va loʻppi yuzlariga qalin upa surgan hamda lablarini boʻyab, egniga toʻq qizil shlafrok kiyib olgan edi.
— Meni kechirasiz, — deya gap boshladi beka, — juda charchab, diqqatim oshib turgan edi. Nikodim uning uzun va ozgʻin qoʻlidan oʻpib, oʻzini tanishtirdi.
Pshelenskaya ketma-ket savol bera boshladi. Nikodim hatto ogʻiz ochishga ham ulgurmadi. Shundai soʻng u Ponimirskiyning xatini olib, xonimga uzatdi.
Pshelenskaya shu zahoti:
— Ye xudoyim-ey, pensneni unutibman. Franya! Franya! Antoniy!!.. Franya! — deya ovozi boricha baqira boshladi.
Doʻpir-doʻpir oyoq tovushi eshitilib, bir minutdan soʻng oqsoch xotin oltin gardishli pensneni olib keldi.
Pani Pshelenskaya xatni oʻqishga tutindi. Uni oʻqir ekan, xonim yuzlari qizarib, bir necha bor Dizmadan kechirim soʻradi.
Maktub unga qattiq ta’sir qildi. Xonim uni yana bir oʻqib chiqdi-da, bu ish juda muhimligini, yoʻq, yoʻq, Jorjik qarzini toʻlamoqchi ekanligi uchun emas, umuman bu ishning katta ahamiyatga ega ekanligini aytdi.
U Nikodimdan Koborovoda nimalar boʻlayotgani, «boyoqish Ninetkaning» kayfiyati qandayligi, «oʻgʻri Kunik» xoʻjalikni qanday boshqarayotgani toʻgʻrisida surishtira boshladi va nihoyat, bu ishlar haqida suhbatdoshining fikri qandayligini soʻradi.
Biroq suhbatdoshi bu toʻgʻrida oʻylab koʻrmagan edi, shu boisdan ham u mingʻirlab javob qildi:
— Nima desam ekan... Menimcha, advokat bilan maslahatlashib koʻrish kerak.
— Juda toʻgʻri aytdingiz, — deya uning gapini ilib ketdi Pshelenskaya. — Lekin bilasizmi, eng yaxshisi, oldin pan Kshepitskiy bilan gaplashib olish kerak. Pan Kshepitskiyni taniysizmi?
— Yoʻq, tanimayman. Kim ekan u?
— E, u juda qobiliyatli odam. Garchi hali ancha yosh boʻlsa-da, eski tanishimiz. Qechirasiz, siz mehmonxonaga joylashdingizmi?
— Ertaga sizni tushki ovqatga taklif qilsam, yoʻq demaysizmi? Kshepitskiy ham keladi. Oʻshanda hamma ishni gaplashib olardik. Kelasizmi?
— Soat nechada?
— Agar sizga noqulay boʻlmasa, soat beshda.
— Yaxshi.
— Sizni iltifotsizlik bilan kutib olganim uchun meni kechirasiz. Xafa emasmisiz, ishqilib?
— Nega xafa boʻlarkanman? — deya javob qildi Dizma. — Hammayam asabiylashishi mumkin.
U Pshelenskayaga durustroq razm soldi-da, xonim tuzukkina ekan, deb koʻnglidan kechirdi. Pshelenskaya elliklarga borib qolgan boʻlsa ham xipcha va serharakat boʻlgani uchun yoshroq koʻrinardi. Xonim Dizmani eshikkacha kuzatib chiqdi va jilmayib xayrlashdi.
— Bu boyonlarni hech qachon tushunib boʻlmaydi, — toʻngʻilladi Dizma eshikdan pastga tushar ekan.
U nariroqdagi mayxonaga kirib, ovqatlanib oldi. Nihoyat, yolgʻiz oʻzi oʻtirib ovqatlanganidan Nikodim gʻoyat huzur qildi. Axir birov qaramayaptimi, qachon qoshiqni ishlatish keragu, qachon vilkani deb bosh qotirishga hojat qolmagan edi-da.
Pshelenskayanikiga kirib chiqqach, Dizma, bularning hammasi quruq gapligicha qoladi, Ponimirskiyning umidlari chippakka chiqadi, degan qarorga keldi.
«Kunitskiy oʻzini laqillatib qoʻyadigan ahmoqlardan emas. Dogʻuli u!»
Keyin Nikodim birdan: «Bu gaplarning hammasini Kunitskiyga aytsam-chi? « — deya oʻylab qoldi. Lekin shu zahoti tilini tiygani ma’qulligini tushundi. Bundan tashqari, Ponimirskiyni tutib berish — shunday ajoyib xotin Ninani ranjitib qoʻyish bilan barobar edi...
Mayxonaning shundoq yonginasida reklama chiroqlari lipillab yonib turardi. Fil'm. Nikodimning kinoga tushmaganiga ham ancha boʻlgan edi! Dizma soatiga qaradi: hali uning ixtiyorida besh soat vaqti bor edi. Nikodim uzoq oʻylab oʻtirmay bilet sotib oldi.
Kartina juda qiziq, hatto maroqli ekan. Yosh qaroqchi koʻhlikkina qizni sevib qoladi. Biroq kutilmaganda qizni boshqa qaroqchilar toʻdasi oʻgʻirlab ketadi. Koʻp gʻaroyib sarguzashtlardan soʻng yosh qaroqchi oʻz ma’shuqasini xalos etadi va fil'mning oxirida u bilan nikohdan oʻtadi; eng qizigʻi — ularni ajin bosgan yuzidan muloyim tabassum arimaydigan nuroniy chol, ruhoniy — qizning otasi nikohdan oʻtkazadi.
Buni koʻrib Nikodim avvaliga juda ajablandi, biroq keyin, bu voqealar Amerikada boʻlyapti-ku, u yerda esa ruhoniylar uylanishi mumkin boʻlsa kerak, degan xayolga bordn.
Fil'm shu qadar qiziqarli ediki, Dizma uni bir varakayiga ikki seans koʻrdi. U kinodan chiqqanida koʻcha minglab chiroqlardan charogʻon edi. Trotuarlarda toʻda-toʻda kishilar sayr qilib yurishardi. Kech tushganiga qaramay, havo issiq va dim edi. Dizma mehmonxonaga piyoda qaytar ekan, uzoqdan Kunitskiyning koʻrkam avtomobiliga koʻzi tushdi.
«Mening mashinam!» — deya dilidan oʻtkazdi u va iljayib qoʻydi.
— Xoʻsh, ishlar qalay? — soʻradi u shoferning ta’zimiga javob bergach.
— Yaxshi. Rahmat.
— Vaqtni qanday oʻtkazdingiz?
Shofer oʻzi asli varshavalik boʻlgani uchun borib qarindosh-urugʻlarini koʻrganini aytdi. Ular bir minutcha gaplashib turishgach, Dizma nomeriga chiqib, qayta kiyinib tushdi.
«Bugun bir ziyofat uyushtiraman. Polkovnik bilan durustroq tanishib olish kerak. Unga shampanskoye qoʻyib beraman».
Chorak soatdan soʻng Dizma «Voha»ga yetib bordi. Restoran hali boʻm-boʻsh boʻlib, ikki-uch stolgina band edi.
«Shoshilibman», — deya xayolidan oʻtkazdi Nikodim.
U aroq bilan ovqat keltirishni buyurdi. Kel'ner unga, pan janobi oliylari, deb murojaat qilganicha, bir zumda stolga turli-tuman zakuska qoʻydi. Uning yoniga yana ikki ofitsiant qoʻshilib, sardak solingan baliq. vetchina, pashtet va shunga oʻxshash taomlar keltirishdi.
Nikodim polkovnikni kutib, ovqat yeyishga shoshilmadi. Orkestr qandaydir klassik muzikani chalmoqda edi. Zal asta-sekin odamlarga toʻla boshladi.
Nihoyat, soat oʻn birga yaqin polkovnik Vareda paydo boʻldi. U bilan birga sochlari tim qora, past boʻyli, grajdancha kiyingan bir odam ham bor edi.
— E, shu yerdamisiz! — deya xitob qildi polkovnik. — Anchadan beri kutyapsizmi?
— Atigi chorak soatdan beri, — dedi shosha-pisha Dizma.
— Tanishtirishga ruxsat eting: pan Dizma, direktor Shumskiy! — deya ularni bir-biriga tanishtirdi polkovnik. — Hozir sevimli oshnamiz Yas' Ulyanitskiy ham kelib koladi.
— Oʻsha askiyaboz-a? — dedn sevinib Shumskiy. — Juda ajoyib boʻpti-da!
— May oyida Krinitsada boʻlganimizda uning qanday qiliq koʻrsatganini xayolingizga ham keltirolmaysiz.
— Rostdanmi?
— Pansionatimizda Kurovskiymi, Karkovskiymi degan bir odam yashardi. Bilasizmi, haqiqiy jentl'menlardan: u kishi tennis deysizmi, Bayron, Bodler, Uayl'd, Kanale Grande, «Kazino de Pari» deysizmi, hammasidan bor edilar. Vinoning navlari, shohi-ipakning turlari — hammasini bilardi. Buning ustiga yuqori doiralarda qarindosh-urugʻlari bor ekan. Xullas, u kishidan oʻtadigani yoʻq edi. Ayollar uni koʻrishganida es-hushlarini yoʻqotib qoʻyishardi. Stol atrofiga yigʻilganimizda har kuni suhbat oʻsha suxandonning monologi yoki leksiyasiga aylanib ketardi. U tinmay gapirar, soʻz oʻyini qilar, oʻnga yaqin tilda aforizmlar aytar, xullas, hammani ogʻziga qaratib oʻtirar edn.
— Ha, gap degan mana bunaqa boʻpti! — deya xitob qildi Shumskiy. — Agar uning tili chuchuk boʻlib, yana zontik tutib yurgan boʻlsa, oʻlay agar, oʻsha nusxa tashqi ishlar ministrligida ishlagan.
Polkovnik xaxolab kulib yubordi.
— Oʻlmang, topdingiz! Ont ichishim mumkin, zontnkni qoʻlidan qoʻymasdi.
— Xoʻsh, u yogʻi nima boʻldi?
— Tasavvur qiling-a, beshinchimi, oltinchi kunimi tushlik ovqatga ketayotgan edik, Yas': «Xudo haqqi, ortiq chidayolmayman», — deb qoldi. Ovqat mahali u oʻsha mahmadonaning qarshisiga borib oʻtirdi. U jentl'men boʻlsa, shoʻrva keltirishganida suxandonligini boshlab, quyuq ovqat keltirishganda ham gapini tugatmagan edi. Qani, nima boʻlarkin, deb kutdim. Yas' indamay oʻtirardi. Haligi nusxa boʻlsa, hamon irshayib, barchani maftun etishga urinardi, mahoratini namoyish etardi. Bir mahal u mavsumning moda boʻlgan rangi haqida gap boshlagan edi, oshnamiz Yas' pichoq bilan vilkani bir chetga qoʻyib, oʻrnidan turdi-da, haligi suxandon tomon engashib, bor ovozi bilai «oʻ-oʻ-oʻ-oʻ!» deb baqirsa boʻladimi...
Dizma bilan Shumskiy oʻzlarini kulgidan toʻxtatisholmadi.
— Nima, — deya soʻradi Shumskiy, — faqat «oʻ-oʻ-oʻ-oʻ» dedi-qoʻydimi?
— Ha, faqat «oʻ-oʻ-oʻ-oʻ» dedi-qoʻydi. Lekin Ul'yanitskiyning ovozi qanday yoʻgʻonligini bilasan-ku oʻzing. Keyin nima boʻlganini bir koʻrsang edi! Haligi nusxa sholgʻomday qizarib, pafasi ichiga tushib ketdi. Hamma yoq jimib qoldi, barcha labini tishlab yerga qarab oʻtirardi. Shu payt kimdir chidayolmay piqillab kulib yubordi. Faqat shu yetmay turgan ekan. Qahqahadan hatto stol ham silkina boshladi. Xudo haqqi, odamlarning bunday kulishganini sira koʻrmagai edim.
— Yas-chi?
— Yasmi? Yas' indamay ovqatini yeyaverdi.
— Anavi nusxa nima qildi?
— Manfur odam ekan! U turib ketishini ham, joyida oʻtiraverishini ham bilmay, dovdirab qoldi. Nihoyat, oʻrnidan turib, chiqib ketdi. Keyin oʻsha kuniyoq Krinitsadan tuyogʻini shiqillatdi.
— U yogʻi nima boʻldi? — soʻradi bu voqea juda yoqib qolgan Nikodim.
— Boʻlak hech nima boʻlgani yoʻq, — deya javob qildi polkovnik. — Faqat Ulyanitskiy oʻsha voqeadan soʻng Krinitsada eng mashhur odam boʻlib qoldi.
Nihoyat, Ulyanitskiy ham keldi.
U juda novcha odam boʻlib, yuzi yapasqi, burni bodringday, ikki qoshi bilan moʻylovi oʻrniga toʻrt tutam tim qora soch yopishtirib qoʻyilgandek tuyulardi. Uning qoshlari bilan moʻylovi pir-pir uchib turardi, ammo qa’riga tortgan kichkina koʻzlari boʻshliqning allaqaysi nuqtasiga qimir etmay tikilib turardi.
U stol yoniga oʻtirishi bilanoq, kayfi oshib qolgan Nikodim oʻz hurmatini izhor qila boshladi.
— Polkovnik bizga Krinitsada qilgan hazilingiznn gapirib berdi. Qoyil! Oʻsha mahmadonaning rosa adabini beribsiz-da!
Ul'yanitskiyning yuziga tushgan bir tutam sochi qimirlab turardi.
— Shu ham gap boʻpti-yu! Sizning koʻproq omadingiz bor ekan. Terkovskiyning ta’zirini bergan odam, siz-ku, axir?
— Shu, shu, — deya tasdiqladi Vareda. — Oʻzimizning yigit. Sezib turibman, hali ogʻayni boʻlib ketasizlar, Sizlarning salomatligiigiz uchun.
Ular molday ichishib, vaqt yarim tundan ogʻgach, ikkinchi qavatdagi dansingga chiqishganida, hammasining kayfi oshib qolgan edi. Yana shampanskoye keltirishni buyurishdi. Stol yonida qizlar paydo boʻldi. Djaz gʻoyat shoʻx bir kuyni chalgan edi, Dizma xonimchalardan birini taklif qilib, oʻyin tushib ketdi. Ulfatlar uni diqqat bilan kuzatib turishdi. Nihoyat, Nikodim joyiga kelib oʻtirgach, bir ovozdan Dizmaning haqiqiy ulfat ekanligi tan olinib, u bilan brudershaft qilib ichish taklif etildi... Bu taklifga hech kim e’tiroz bildirmadi, albatta. Shundan soʻng ular orkestr polkovnik Varedaning talabi bilan chalgan «Koʻp yil yashagin...» kuyining sadolari ostida brudershaft qilib ichishdi.
Toʻrt oshna Kunitskiyning avtomobiliga chiqib oʻtirishganida tong ota boshlagan edi. Polkovnikni uyiga olib borib qoʻyishga qaror qilishdi. Konstantinga yetib borishgach, shofer passajirlarni uygʻotdi. Shumskiy Dizma bilan muloyimgina xayrlashdi — uning Varshavaga qaytgisi kelmay qolgandi.
— Vatseknikida tunab qoʻya qolarman. Xayr, Nikodimchik, yaxshi bor!
Ulyanitskiyni Nikodim Koloniya Stashitsaga olib borib qoʻydi-da, soʻng oʻzi mehmonxonaga qaytdi.
Uxlashdan oldin Dizma bugungi voqealarni eslamoqchi boʻldi, biroq miyasining gʻuvullashi va tinimsiz hiqichoq tutishi, fikrini bir joyga toʻplashga xalal bermoqda edi. Shundan soʻng u, bor-e, degandek, qoʻlini siltadi-da, oʻzini toʻshakka tashladi.
U uygʻonganida boshi ogʻrimoqda edi. Vaqt peshinga yaqinlashib qolgandi. Nikodim frak bilan shimini yechmay yotganini sezib qoldi — kostyumi gʻijimlanib ketibdi. U avvaliga oʻzidai jahli chiqdi, biroq keyin Vareda va ikki nufuzli amaldor bilan qilgan ichkilikbozligi ministrning oldiga kirishga qoʻl kelishini oʻylab bir oz yengil tortdi.
Shundan soʻng Nikodim bugun Pshelenskayanikiga tushlik ovqat qilgani borishi lozimligini esladi. Kostyumini dazmollatish kerak.
Kunitskiyga Nikodim, ministrning yoʻqligi sababli Varshavada tutilib qolishini xabar qilib, telegramma yubordi.
Pshelenskayanikiga Dizma avtomobilda joʻnadi: uyning derazalari koʻchaga qaragan boʻlib, ehtimol, bironta odam mashinani koʻrib qolishi mumkin. Buning esa katta ahamiyati bor edi.
Ochigʻini aytganda, Dizma Ponimirskiyning xolasi va yana allaqanday Kshepitskiy bilan nima toʻgʻrida gaplashishini bilmasdi, eng muhimi esa, bu gaplardan biron foyda chiqishiga koʻzi yetmasdi. U shunchaki kiborlar xonadonini koʻrishga qiziqib qolganidai borishga rozi boʻlgan edi.
Dizma ostonadan hatlab oʻtishi bilanoq bu uyga birinchi marta kelganidagi besaranjomlik shunchaki favqulodda hodisa boʻlganini fahmladi. Endi hamma yoq sokin va batartib boʻlib, kishini qandaydir salobat bosardi. Toʻgʻri, bu kvartirani Kovorovodagi uyga taqqoslab boʻlmasdi, albatta. Biroq uning allaqanday jozibali tomoni bor ediki, ana shu oʻziga xoslik Dizmaga juda yoqdi.
Xizmatkor unga mehmonxonaningʻ eshigini ochib berdi va oradan bir necha minut oʻtgach, pani Pshelenskayaning oʻzi ham paydo boʻldi. Bu gal endi u haqiqiy aristokrat xonimlardek kiyinib olgandi. U bilan birga oʻttiz beshlarga borgan bir kishi ham kirib keldi.
— Pan Kshepitskiy! Pan Dizma! — deya ularni bir-biriga tanishtirdi Pshelenskaya.
Kshepitskiy nazokat bilan ta’zim qildi. Uning oʻzini beparvo tutishi va dimogʻi bilan gapirishi Nikodimga yoqmadi. Lekin u, Kshepitskiyning kelishgan yigitligi va hatto Liskovdagi sud kotibi, butun uyezdda xotinlarga xushomad qilishga ustaligi bilan mashhur boʻlgan pan Yurchakdan ham chiroyliroq ekanligini tan olishga majbur boʻldi.
— Siz bilan tanishish sharafiga muyassar boʻlganimdan gʻoyat xursandman. Siz toʻgʻringʻizda koʻp eshitgandim, — dedi Kshepitskiy va shimining pochasini tortib kresloga oʻtirdi.
Bu odam boshidanoq ayyor va ikki yuzlamachi boʻlib koʻringanidan Dizma u bilan ehtiyot boʻlib gaplashishga qaror qildi. Shu boisdan ham u dudmolgina javob berdi:
— El ogʻziga elak tutib boʻlarmidi — doim biror narsani gapirishadi.
— Meni kechirasiz, — gap qotdi pani Pshelenskaya, — sizning qanday ajoyib siyosatchi ekaningizni faqat bugun pan Kshepitskiydan eshitdim. Uyat boʻlsa-da, tan olishim kerak, biz ayollar siyosiy masalalarni mutlaqo tushunmaymiz.
— E, juda oshirib yubordingiz-ku, — deb e’tiroz bildirdi Kshepitskiy va shimining boshqa pochasini ham tortib qoʻydi.
Dizma nima deyishini bilmay tomoq qirdi. Uning baxtiga, shu payt mehmonxonaga xizmatkor kirib, ovqat tayyor ekanlignni xabar qildi. Ovqat mahali Pshelenskaya bilan u, goh familiyasini atab, goh oddiygina qilib Zizya deya murojaat qilinayotgan Kshepiksiy Dizmadan Koborovoda nimalar boʻlayotganini surishtirisha boshlashdi. Pshelenskayani asosan «boyoqish Ninaning» eri bilan akasiga munosabati qiziqtirardi, Zizya esa Nikodimdan koʻproq Kunitskiyning daromadi, Koborovodagi ishlarning ahvoli toʻgʻrisida soʻrardi. Dizma bexosdan bu masalalarni yaxshi tushunmasligini sezdirib qoʻymaslik uchun iloji boricha qisqaroq javob berishga harakat qilardi.
— Marhamat qilib aytsangiz, Jorjning kasali juda sezilarlimi, uni huquqdor shaxs sifatida tan olish mumkinmi?..
— Nima desam ekan... U telba, albatta, lekin, ehtimol, biror muddat oʻznni tiyib tura olar...
— Juda toʻgʻri aytdingiz, — gapni ilib ketdi Pshelenskaya. — Uning kasali ham xuddi ana shu oʻzini tiyib turish markazlarining zaiflashib qolganidan iborat: lekin u zaruratni tushunsa, menimcha, ma’lum muddat oʻzini tiyib tura oladi.
— Ehtimol... — deya mingʻirladi Dizma.
— Faqat bir narsadan xavfim bor, — davom etdi Pshelenskaya, — Nina bizning rejamizga qoʻshilmasligi mumkin.
— Unga bu ishlarni aytishning nima hojati bor? — deya yelkasini qisdi Kshepitskiy. — Hammasini imi-jimida bajaramiz. Eng muhimi adliya ministrligidan odam topish. Lekin taqdir pan Dizmadek odamii bizga koʻmakka yuborgan ekan, buning tashvishini qilmasak ham boʻladi. Shunday emasmi?..
— Eh, Jorjning sizdek kasbdoshi, doʻsti u bilan xuddi shu paytda uchrashib qolganingiz juda soz boʻldi-da! — deya xitob qildi pani Pshelenskaya.
Qahva ichnsh uchun kichik mehmokxonaga oʻtishdi. Kshepitskiy choʻntagidan yon daftari bilan qalam oldi.
— Men qisqagina doklad tayyorlashni lozim topdim, — deya gap boshladi u. — Ruxsat etasizmi?.. Xoʻsh, umuman olganda, ishning ahvoli mana bunday. Bizga quyidagilar ma’lum: kir yuvuvchi xotin Genavefa Kunikning oʻgʻli, asli Krakovdan boʻlgan oltmish olti yoshli muttaham Leon Kunik bir vaqtlar oʻgʻrilangan narsalarii sotib olishdan gumon qilingan. Bu narsa L'vov politsiyasining aktlarida qayd etilgan. Keyinchalik u sudxoʻrlik bilan shugʻullangan va har xil nayranglar ishlatib, Ponimirskiylar oilasining boyligini oʻzlashtirgan...
— Pani Kunitskayaning aytishicha esa, — deya uning gapini boʻldi Nikodim, — bu yerda hech qanday nayrang boʻlmagan emish.
— Ha, albatta... Lekin har bir faktni turlicha talqin qilish mumkin. Xe-xe-xe... Agar prokuror kerakli koʻrsatma olsa, qanday ish tutishni oʻzi biladi. Bundan tashqari, bizga Kunikning toʻqqiz yil muqaddam yangi hujjat olgani va unga otasining ismini yozdirib, familiyasini «Kunitskiy» qilib oʻzgartirgani ma’lum. Bu esa qonunga xilof ish. Keyin, hammamiz uning temir yoʻl qurilishiga shpal yetkazib berish xususida sudlashganini bilamiz. Afsuski, oʻshanda bu shpallarning aslida boʻlmaganligi isbotlanmagandi. Kunitskiy begunohligini tasdiqlovchi hujjatlar yordamida oʻzini oqlashga muvaffaq boʻlgan edi. Ammo, turgan gap, bu hujjatlarning hammasi qalbaki.... Ularni yozib bergan temir yoʻl xizmatchisi keyinchalik qochgan va dom-daraksiz gʻoyib boʻlgan. Bu hujjatlarning hammasini topib, yana sudga taqdim qilish mumkin. Xoʻsh, bunga nima deysizlar?
— Ha, albatta! — xitob qildi Pshelenskaya.
— Men ham shunday fikrdaman, — deya gap qotdi Dizma, Kshepitskiyga gumonsirab qarar ekan. Kshepitskiyning qiyiq koʻzlarida qandaydir oʻt chaqnashi, yuzining uchib turishi, qirra burni va uzun iyagi uning sergakligi va har daqiqada qarshi hujumga oʻtishi mumkinligidan dalolat berib turardi. Kshepitskiy tilining uchi bilan yuqori labini yaladi-da, davom etdi:
— Eng muhimi — undan Koborovoni tortib olish kerak. Barcha qiyinchilik ana shunda. Yuridik jihatdan Koborovo pani Ninaning tasarrufida hisoblanadi. U esa bu ishga sirayam rozi boʻlmaydi.
— Ha, rozi boʻlmasa kerak... — dedi Dizma Kshepitskiyning fikriga qoʻshilib.
— Shu boisdan ham, — deya davom etdi Kshepitskiy, — yagona chora Jorjning Kunitskiy ustidan prokurorga ariza berishidir. U oʻz arizasida singlisini soxta guvohlik berish uchun Kunitskiy majbur etganini koʻrsatishi lozim...
— Hmm...
— Bunday aybni esa Jorj faqat huquqdor shaxs sifatida tan olingandan keyingina qoʻyishi mumkin. Shuning uchun ham sud organlaridan Jorjning ruhiy holatini ikkinchi marta tekshirib koʻrish uchun ruxsat olish kerak! Men advokat bilan maslahatlashdim. U qoidaga muvofiq qaytadan koʻrish mumkinligini aytdi. Faqat bu haqda Jorjning qarindoshlaridan birontasi iltimos qilishi kerak ekan.
— Men oʻlsam ham bunday qilmayman! — deya e’tiroz bildirdi Pshelenskaya. — Oʻlsam ham! Boshimga shuncha tashvish orttirganim ham yetar. Bir kami gazetalarda nomimni bulgʻashlari qoluvdi...
— Juda yaxshi, pani Fina, — dedi zardasi qaynay boshlagan Kshepitskiy. — Demak, siz, bu ishni Nina qilishi mumkin, deb hisoblar ekansiz-da?
— Yoʻq, — deya gapga aralashdi Dizma, — Nina bunday qilishga hecham rozi boʻlmaydi.
— Jorjning esa boshqa qarindoshi yoʻq, — dedi Kshepitskiy tirnogʻi oʻsiq bashorat barmogʻini yuqori koʻtarib.
— Baribir bu ishga aralashmayman... Baribir...
Kshepitskiyning jahli yuziga tepdi.
— Mayli, — dedi u quruqqina qilib. — Demak, bu haqda ortiq gapirishning hojati yoʻq. Bu ishingiz bilan Jorj siz bilan menga beradigan qirq ming zlotiyni hamda Bibi Xul'chinskayaning turmushga chiqishini yoʻqqa chiqardingiz.
Oraga jimlik choʻkdi.
— Afsus, — deya qoʻshimcha qildi Kshepitskiy, — faqat pan Dizmani bekordan bekorga ovora qildik.
— Aralashmayman, xudo haqqi, aralasholmayman! — oʻz gapida qattiq turib oldi Pshelenskaya.
— Shoshilib nima qilamiz! — dedi bir oz oʻylab koʻrgach Nikodim, — Bu masalani keyinroq gaplashsak ham boʻladi.
— Bu orada biror chora topilib qolar, — dedi yengil tortib pani Pshelenskaya.
Kshepitskiy sapchib oʻrnidan turdi.
— Bu orada, bu orada! Bu orada menga pul kerak, juda kerak!..
— Sizga bir oz pul topib berishga urinib koʻraman, — deya mingʻirladi ikkilanib Pshelenskaya.
— E, topib beradigan oʻsha besh yuz yoki ming zlotiyingizni boshimga uramanmi! — dedi qoʻl siltab Kshepitskin.
Pshelenskaya qip-qizarib ketdi.
— Balki, buni keyinroq gaplasharmiz. Bu gaplar pan Dizmani qiziqtirmasa kerak, deb oʻylayman.
— Kechirasiz, — deya toʻngʻilladi Kshepitskiy.
— Yana kofe ichasizmi?
Pshelenskaya chashkalarga kofe quydi-da, soʻng dedi:
— Ehtimol, siz, pan Dizma, Ninaga gapirib koʻrarsiz. Agar u erini yomon koʻrsa... Pan Dizma har qanday toʻsiqlarni ham yengishga, har qandan xarakterga ham ta’sir koʻrsatishga qodir odam koʻrinadilar.
— Ha, albatta, lekin u kishiga bundan nima foyda, — dedi bir oz hayosizlik bilan Kshepitskiy.
— Zizya, — deya e’tiroz bildirdi Pshelenskaya, — pan Dizma Jorjning doʻsti-ku, axir! Shunday emasmi? Menimcha, shuning oʻzi ham kifoya qiladi.
Kshepitskiy basharasini bujmaytiryb, barmoqlarini qirsillatdi.
— Keling, ochiqchasiga gaplashaylik... Men dunyoda begʻaraz odamlarning borligiga ishonmayman. Meni kechirasiz, muhtaram pan Nikodim, ishonmayman, vassalom! Menimcha, siz... hm... ishbilarmon odam sifatida... Ochigʻini ayting, Jorj sizga biror narsa va’da qilganmi?
— Bu nima deganingiz? — tushunmadi Dizma.
— Biror narsa va’da qilganmi, deb soʻrayapman?
— Pul beraman, deb va’da qilgan, demoqchimisiz?
Pshelenskaya Dizmaning ranjishidan choʻchib, Kshepitskiy mutlaqo unday demoqchi emasdi, siz uning gapini boshqacha ma’noda tushunmang va hokazo, va hokazo, deya kechirim soʻray boshladi. Darvoqe, Kshepitskiyning oʻzi ham haddidan oshirib yuborganini sezib, Jorjning sudlashishi munosabati bilan boʻladigan xarajatlarni nazarda tutganini aytdi.
Ishning qovushmayetganini payqagan Pshelenskaya bu haqda keyinroq gaplashishini taklif qildi va Dizmaning Varshavada yana ikki haftacha turishini eshitgach, uni kelasi seshanbada uyida boʻladigan bridj oʻyiniga taklif qildi. Dizma avval bridj oʻyinini bilmasligini bahona qilib, kelishdan bosh tortdi, biroq unga karta oʻynash shart emasligini aytishgach, rozi boʻldi.
— Yigirma-oʻttiz odam boʻladi, — dedi uni koʻndirish uchun Pshelenskaya, — ular orasida tanishlaringizii ham uchratasiz: menikiga general Rujanovskiy, ministr Yashunskiy, rais Grodzitskiy, vitse-ministr Ulyanitskiylar kelib turishadi.
— Polkovnik Vareda-chi? — birdan yangi oshnasnni eslab soʻradi Dizma.
— Ilgarilari kelib turardi. Siz u bilan tanishmisiz?
— Ha, u mening doʻstim, — dedi beparvogina qilib Nikodim.
— U holda polkovnikni ham taklif qilaman. Juda uddaburon odam. Agar yanglishmasam, prokuror Vajik bilan yaxshi munosabatda. U esa, esimda bor, Varedaning birinchi xotiniga uylangan...
— Ha, ha, — deya tasdiqladi kulib Kshepitskiy. — Gamel'beyn xonimni aytyapsiz-da! Vajik esa bizga katta yordam berishi mumkin.
Dizma Pshelenskaya bilan xayrlasha boshladi, Kshepitskny ham Mokotovga borishi lozimligini aytib, oʻ-nidan turdi.
— Men sizni eltib qoʻyaman, — deya taklif qildn Dizma. — Mashinam darvoza oldida turibdi.
Pshelenskaya Kshepitskiyni olib qolmoqchi boʻlgan edi, biroq u qat’iyan bosh tortdi.
— Yoʻq, qololmayman. Kechqurun ovqatlangani kelaman. Hozircha xayr!
— Pani Pshelenskaya qarindoshingiz boʻladimi, — deya soʻradi Dizma ular koʻchaga chiqishgach.
— Yoʻq, shunchaki eski tanishim. Uning eri bilan doʻst edik.
— Nima, pani Pleshenskayaning eri oʻlganmi?
— Tirik, — dedi javoban Kshepitskiy koʻzlarini xiyol qisib. — Faqat hozir kim bilan yashayotganini bilmayman. Chet elda kayf-safo qilib yuribdi. Eh-e, avtomobilingiz juda zoʻr-ku! Birinchi sort! Benzinni koʻp yeydimi?
— Oʻttiz litrdan ortiq sarflaydi, — dedi jilmayib shofer va eshikni yopib qoʻydi.
— Qani endi shunaqa mashina boʻlsa, soz boʻlardi-ya, — deya gap qotdi Kshepitskiy.
Yoʻlda u, agar pulini ololsa, nimalar qilmoqchi ekanligi toʻgʻrisida gap sotib ketdi. Suhbatdoshining sukut saqlashidan Kshepitskiy, Dizma juda ayyor, ehtiyotkor odam boʻlsa kerak, degan qarorga keldi.
Nihoyat u Politexnika instituti oldida tushib qolgach, shofer Dizmaga oʻgirilib dedi:
— Men bu panni taniyman — Kshepitskiy. Bir vaqtlar poygachi otlari bor edi. Lekin omadi kelmadi.
— Pixini yorgan odam-a?
— Ehe-a, nimasini aytasiz, — dedi boshini chayqab shofer.

7-bob
Bu devorlariga toʻq yashil gulqogʻoz yopishtirilgan, derazalari shiftga tegay deb turgan Lui-Filipp uslubidagi keng bir kabinet edi.
Kattakon yozuv stoli yonida boshini qoʻliga tirab oʻtirgan ministr Yashunskiy deyarli bir soatdan beri qishloq xoʻjaligining ahvoli haqida mingʻirlab axborot berayotgan mansabdorning gaplarini tinglardi.
Mansabdor goho-goho bloknotini bir chetga qoʻyardi-da, semiz portfelidan gazeta kesmalarini olib, maqolalardan ayrim joylarini oʻqib berardi. Maqolalarda raqamlar bilan birga nuqul: «eksport», «sentner», «bugʻdoy», «fojiali ahvol» soʻzlari takrorlanardi.
Chamasi, bu axborot yaxshilikdan darak bermasdi, chunki ministrning peshanasi tirishib turardi. Bu ajin hatto u jilmayib, aniq va puxta tayyorlangan axborot uchun mansabdorga minnatdorchilik bildirganida ham yoʻqolmadi.
Chet eldan qaytgach, Yashunskiy ishlar gʻoyat qoʻrqinchli ahvolga tushib qolganini koʻrdi. Qishloq xoʻjaligidagi qiyinchiliklar, kutilayotgan moʻl xosil oppozitsion matbuotning qattiq hujumiga sabab boʻldi: hatto hukumat doiralariga yaqin gazetalar ham norozilik bildirib, toʻngʻillay boshlashdi.
Yashunskiy hamkasblari bilan qilgan suhbatidan obroʻsiga ancha putur yetganiga va mabodo iste’foga chiqqudek boʻlsa, barcha ministrlar mamnun boʻlishiga ishonch hosil qildi. Rost, buni unga toʻgʻridan-toʻgʻri aytishgani yoʻq. Ammo hukumatning yanglish iqtisodiy siyosati munosabati bilak biron odam baloga yoʻliqishiga shama qilishdi. Bosh ministr basharasini bujmaytirib, mazkur vaziyatda butun kabinetining iste’fo berishi mumkin emasligi va qisman rekonstruksiya yoʻli bilan qutulish lozimligini ochiqdan-ochiq aytdi.
Bu oʻrinda bosh ministrga gapi oʻtadigan Terkovskiyning xolis xizmat qilgani shubhasiz edi.
Ish pirovardiga yaqinlashib qolgandi, shu boisdan masalani uzil-kesil hal qilish kerak edi. Ammo Yashunskiy oʻz oʻrinbosari, vitse-prezident Ulyanitskiy bilan maslahatlashmay turib bir qarorga kelishni istamadi.
U Ulyavitskiyni ertalabdan beri kutardi. Ministr hatto bir necha bor oʻrinbosarining uyiga telefon ham qildi, biroq har gal uiga, xoʻjayin hali uxlab yotibdilar, deb javob berishdi.
Shuning uchun ham soat ikkilarga yaqin Ulyanitskiy kabinet eshigida paydo boʻlganida, Yashunskiy uni koyiy ketdi:
— Nima, esingni yeb qoʻydingmi? Tuni bilan ichasan, bu yerda esa asfalasofilinga ketay deb turibmiz.
— Avval salomlashsak boʻlardi, — dedi moʻylovini silab Ulyanitskiy.
— Yaxshi, salom, — toʻngʻilladi ministr. Ulyanitskiy kresloga oʻtirib, papiros tutatdi. Yashunskiy esa qoʻllarini choʻntagiga tiqqanicha katta-katta qadamlar bilan xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi.
— Sen yaxshi shartnoma tuzibsan. Tabriklayman, — doʻrilladi Ulyanitskiy.
— Tabriklaydigan joyi yoʻq, — deya quruqqina javob qildi ministr, — chamasi, bundan keyin yana bittagina qogʻozga qoʻl qoʻysam kerak.
— Nega unday deyapsan?
— Chunki navbatda qoʻl qoʻyadigan qogʻozim iste’fo haqidagi ariza boʻladi.
— Nikodim Dizmani bilasanmi? — soʻradi Ulyanitskiy bir oz sukut saqlab turgach.
— Bilaman. Terkovskiyning ta’zirini 6ergan odam-da. Uning bu ishga nima aloqasi bor?
— Biz bugun ertalabgacha birga ichdik. Bir necha kundan beri u bilan ichyapman.
Yashunskiy yelkasini qisdi:
— Battar boʻl.
— Aksincha, juda yaxshi boʻldi.
— He, jin ursin!.. Ochiqroq gapir! Hozir topishmoq oʻynashga hushim yoʻq!
— Quloq sol. Biz u bilan krizis haqida gaplashdik. Men unga ahvolning chatoqligi va uning yaxshilanishi amri maholligini aytdim. Hech qanday chora yoʻq, dedim unga. Nikodim boʻlsa bunga javoban: «Chora bor — davlat gʻalla zapaslarini sotib olishi kerak», — deydi.
Ulyanitskiy gapirishdan toʻxtab, ministrning koʻziga tikildi. Yashunskiy yelkasini qisdi.
— Davlat gʻallani sotib olishi kerak, deydimi?
— Ha, ha!
— Boʻlmagan gap! Davlatning puli yoʻq.
— Shoshma, shoshma, men ham unga shunday dedim. U boʻlsa: «Pulmi? Pulning keragi yoʻq», — deydi.
— Qanaqasiga endi? — deya ajablandi Yashunskiy.
— Quloq sol. Juda ajoyib gap. Eshitib ogʻzim ochilib qoldi. Baxtimizga hamma gʻirt mast edi, hech kim eshitmadi.
— Qani, qani, gapir!
— Boʻlmasam eshit! Pulning keragi yoʻq, gap pulda emas, deydi. Davlat obligatsiya chiqarishi mumkin. Masalan, yuz million yoki ikki yuz million zlotiylik, deylik. Pul oʻrniga ana shu obligatsiya toʻlanadi — vassalom. Olti yillik muddat bilan toʻrt protsentlik obligatsiya. Olti yil ichida esa gʻalla bozorida oʻldim deganida, bir marta qulay vaziyat yuzaga keladi. Ana oʻshanda bor gʻallani mamlakatimizning oʻzida yoki chet elda sotib yuborishimiz mumkin.
— Shoshma, shoshma, — deya uning gapini boʻldi ministr, — ancha durust fikr.
— Durustmish-a! Genial fikr!
— Xoʻsh, keyin nima dedi?
— Men senga aytsam, bu Dizmaning kallasi juda ishlar ekan. Buning foydasi juda katta, deydi. Birinchidan, narh-navo barqarorlashadi, ikkinchidan, muomaladagi pul koʻpayadi. Shu yoʻl bilan davlat yuz-ikki yuz million zlotiylik pul chiqarish imkoniga ega boʻladi. Chunki obligatsiyalarda egasining nomi koʻrsatilmaydi va shu yoʻsinda naqd pul oʻrnida ishlatilaveradi. Undan tafsilotlarini soʻragan edim, «Men mutaxassis emasman», — deb qoʻya qoldi. Hammasini senga aytib bermoqchi.
— Menga?
— Ha, senga. Uning senga ixlosi baland.
— Shoshma-chi, demak, ishning mohiyati... Ulyanitskiy Dizma bilan qilgan suhbatini takrorladi-da, butun rejani raqamlar bilan bayon qilib berdi.
U bu loyihaga shu qadar qiziqib ketdiki, hatto mashinistkani chaqirib, gazetaga maqola ham yozdirmoqchi boʻldi. Biroq vazminroq Yashunskiy uni toʻxtatdi. Masalani har taraflama oʻylab, muhokama qilib pishirish lozim edi. Bu fikr unga ham juda yoqib qolgan edi. Ammo bunaqa ishlarda shoshqaloqlik qilish yaramasdi.
— Avvalo bu gap mutlaqo sir saqlanishi lozim. Ikkinchidan, oʻsha Dizma bilan yana bir marta gaplashib olish kerak.
— Unga hoziroq qoʻngʻiroq qilishim mumkin.
— U hali ham Varshavadami?
— Boʻlmasam-chi. «Yevropa» mehmonxonasida turibdi. Bir ishrat qilish uchun kelgan ekan.
Ministr ajablandi.
— Yoʻgʻ-e, nimalar deyapsan? Ishratbozga oʻxshamaydi-ku. Meni bilishimcha, u koʻproq irodali odamlar sirasiga kirsa kerak. Bunday odamlar yoʻlboshchi, tashkilotchi boʻladi...
— Tillo yigit, — deya oshnasini maqtadi Ulyanitskiy.
— Qolaversa, oʻzimizning odam. Qani endi uddasidan chiqsak! Unda Terkovskiyning shaykasi dumini qisib qolardi. Men-chi? Ya’ni, biz-chi? Tushunyapsanmi, Yas'?
— Boʻlmasam-chi...
Ular shu bugun kechqurunoq Dizma bilai gaplashib olishga qaror qilishdi. Ministr oʻz tashrifnomasiga bir necha soʻz yozib, Dizmani chaqirib kelish uchun «Yevropa» mehmonxonasiga odam yubordi. Yashunskiyning xatini olib kelishganida, Dizma endigina uygʻongan edi. Xatda koʻrsatilgan vaqtgacha u kiyinib, shoshilmay ovqatlandi. Ministrlikkacha bir necha minutda yetib borsa boʻlardi. Shu boisdan ham Nikodim choʻntak soatiga qarab qoʻydi va u yerga piyoda joʻnadi. Yetib borgach, u qoʻngʻiroq chugmasini bosgan edi, shveysar eshikni ochib, Dizmaga xoʻmrayib qaradi-da, dedi:
— Sizga nima kerak? Idora allaqachon yopilgan.
— Sekinroq! Sekinroq, — deya kekkayib pishilladi Dizma. — Men ministr Yashunskiyning oldiga keldim.
Shveysar ta’zim qilib bukchaydi.
— Afv etasiz, bilmay qolibman. Ministr pan Ulyanitskiy bilan birga sizni kabinetda kutyaptilar.
U tavoze bilan Dizmaning pal'tosini yechib oldi.
— Kuzatib qoʻyishga ruxsat eting... Kabinet shu yerda, ikkinchi qavatda joylashgan.
Nikodim hali bu voqeaning ahamiyatini oxirigacha tushunib ulgurmagan edi: bir minutdan soʻng u ministr bilan suhbatlashadi; u Koborovodan joʻnayotgan paytida mutlaqo haqiqatga toʻgʻri kelmaydigandek tuyulgan narsalar endi ma’lum bir shakl kasb etib, amalga oshmoqda edi. Voqealar yoʻnalishi goʻyo shiddatli oqimdek Dizmani olib ketayotgandi. U buni his etsa ham, biroq voqealar mohiyatini anglay olmasdi. Nima sababdan bu ishlarga u, ya’ni Nikodim Dizma aralashib qolganini tushunmasdi.
Taklifnoma olgach, u darhol gap gʻalla obligatsiyalarini chiqarish toʻgʻrisida, Ulyanitskiy zavq bilan eshitgan Kunitskiyning oʻsha rejasi haqida borajagini tushundi. Nikodim hammasidan ham ministr undan bu ishning tafsilotlarini soʻrab-surishtirishidan choʻchirdi. Ehtiyot boʻlish kerak! Eng muhimi — shuncha paytdan beri joniga oro kirib kelayotgan uslubni qoʻllab, kamroq gapirish kerak.
Ulyanitskiy bilan Yashunskiy uni samimiy kutib olishdi.
Dizma bilan Ulyanitskiy allaqachon senlashib gaplasha boshlaganlari boisidan suhbat darhol doʻstona tus oldi. Yashunskiy gapni maqtovdan boshlab, Nikodimga 15 iyuldagi banketda Terkovskiy bilan gʻijillashib qolganini eslatdi.
— Oʻshandayoq men: agar mamlakatimizda siz kabi odamlar koʻproq boʻlganida, ishlarimiz butunlay boshqacha boʻlardi, degandim. Ha, ha, imonim komil, butunlay boshqacha boʻlardi.
— Bunday maqtovga arzirmikinman...
— Nikodim, oʻzingni koʻp kamtarlikka solaverma! — Quvnoqlik bilan doʻrilladi Ulyanitskiy.
Soʻng gʻalla obligatsiyalari haqida gap ochildi. Dizmani ikki kishilashib soʻroqqa tutishdi. Toʻgʻri, ikkala amaldor ham qishloq xoʻjaligida hech vaqoni tushunmasliklarini aytishdi, biroq shunga qaramay Dizma qovun tushirib qoʻyishdan choʻchib, juda ehtiyotkorlik bilan gaplashdi. Uning xotirasi yaxshiligi joniga oro kirdi: Nikodim asta-sekin Kunitskiy aytgan hamma gaplarni esladi. Har ehtimolga qarshi u «oʻzining» rejasi haqida Ulyanitskiydan eshitganini ham qoʻshib qoʻydi.
Yashunskiy juda xursand boʻlib ketganidan kaftini kaftiga ishqardi. Qosh qoraya boshladi. Chiroqni yoqar ekan, ministr shoʻx ohangda dedi:
— Xoʻsh, azizim pai Dizma, ochigʻini aytsam, sizni soʻzamol deb boʻlmas ekanu, lekin kallangiz yaxshi ishlarkan. Demak, hamma ish joyida. Bir narsa yodingizda boʻlsin — bu gaplar mutlaqo sir saqlanishi lozim! Vaqtincha albatta. Chunki hali bu masala ustida koʻp bosh qotirish kerak. Yas' qonun loyihasini tayyorlaydi. Keyin unn miiistrlar kabinetining iqtisodiy komitetiga taqdim qilamiz, men esa ertaga bosh ministr bilai gaplashaman. Fahmlashimcha, yagona qiyinchilik — bu omborlar masalasi. Yangilarini qurish haqida soʻz ham boʻlishi mumkin emas. Bizga kredit berishmaydi. Darvoqe, eng katta qiyinchilik hatto bu ham emas. Harqalay, pan Nikodim, ajoyib loyihangizni amalga oshirishda oʻzingiz ham qatnashasiz. Gapimga ishonavering.
— Ha, albatta, — deya doʻrilladi Ulyanitskiy.
— Siz hukumat bilan hamkorlik qilishdan bosh tortmaysizmi, ishqilib? Shunga umid qilsa boʻladimi?
Dizma gardanini qashib qoʻydi:
— Nega endi boʻlmas ekan, ishlayveramiz-da...
— Sizga chin qalbimdan minnatdorchilik bildiraman. Mening fikrimcha, eng muhimi — u yoki bu ishni kim bajarishiga bogʻliq. Bunda shaxs masalasi birinchi oʻrinda turadi!
Yashunskiy yozuv stolining tortmalarini qulflab qoʻydi. Ulyanitskiy shveysarga qoʻngʻiroq qildi.
Nikodim Kunitskiyning iltimosini bajarishga qulay fursat kelganini angladi.
— Pan ministr, — deya gap boshladi u, — mening sizdan bitta iltimosim bor edi.
— Shunaqa deng? Marhamat, qulogʻim sizda. — Shunday deya ministr Dizmaga qiziqib tikildi.
— Gap bunday... Grodnodagi davlat oʻrmonlari direksiyasida allaqanday Ol'shevskiy degan odam ishlar ekan. Oʻsha Ol'shevskiy nuqul Koborovo taxta tilish zavodiga pand berib kelyapti... U Kunitskiyni yomon koʻradi, shuning uchun doim haligi... anovi-chi... davlat oʻrmonidan beriladigan yogoch kontingentini kamaytirgani kamaytirgan.
— Ha, rost, — deya uning gapini boʻldi ministr, — esimda bor: hatto qandaydir shikoyatlar ham boʻlgan edi. Bu Kunitskiy juda qiziq odam koʻrinadi. Unga biror aloqangiz bormi?
— Xudo saqlasin, faqat ish yuzasidan.
— Nikodim, uning qoʻshnisi, Kunitskaya xonimning ishonchli vakili. Kunitskiy esa shu kunda xotini bilan arazlashib yurgan ekan, — deya tushuntirdi Ulyanitskiy.
— Pan Nikodim, sizga ochigʻini aytaman, — dedi javoban ministr, — men Ol'shevskiyning buyruqlarini bekor qilishni istamasdim. Eshitishimcha, Kunitskiy firibgar, muttaham odam ekan. Lekin sizga soʻzsiz ishonaman. Ayting-chi, chindan ham yogʻoch kontingentini oshirish davlatga foydalimi? Ha yoki yoʻq, deb javob qilavering.
— Ha, — bosh irgʻadi Dizma.
— Ol'shevskiy pani Qunitskayaning taxta tilish korxonalariga bekordan bekorga toʻsqinlik qilayotgani rostmi?
— Rost.
— Boʻpti, kelishdik. Men boshqarish san’ati tez qaror qabul qila bilishidan iborat, deb hisoblayman.
Yashunskiy tashrifnomasini olib, allanimalar yozdi-da, soʻng uni Dizmaga uzatib, jilmaydi.
— Marhamat! Mana Ol'shevskiyga koʻrsatma yozdim. Shunga qaramay ertaga ertalab unga kerakli telefonogramma yuborishlarini buyuraman. Siz qishloqqa qachon qaytmoqchisiz?
— Indinga.
— Afsus. Lekin sizni tutib turmayman. Oʻzim xabar yuboraman. Yas', senda pan Dizmaning adresi bormi?
— Bor. Innaykeyin, biz u bilan ertaga pani Pshelenskayanikida boʻladigan bridj oʻyinida uchrashamiz, Nikodim ham u yerga borib turar ekan.
— Juda yaxshi. Xoʻp, sizga yana bir bor katta rahmat, oq yoʻl tilayman.
Shunday deya ministr Nikodimga ikkala qoʻlini uzatdi. Hammalari pal'tolarini kiyishdi. Ulyanitskiy Dizma bilan birga borib ovqatlanmoqchi edi, biroq ministr qoʻymadi.
— Yana oʻlgudek ichasan, vaziyat esa juda jiddiy, qiliq koʻrsatadigan payt emas hozir.
Ular Krakov qasabasiga chiqib xayrlashishgach, Nikodim mehmonxona tomon yoʻl oldi.
Yoʻlda u yoritilgan vitrinalardan birining oldida toʻxtab, choʻntagidan ministrning xatini oldi-da, oʻqib chiqdi:
«Direktor Ol'shevskiyga. Grodno.
Nikodim Dizmaning Koborovo taxta tylish zavodi ishi boʻyicha qoʻygan talablarini darhol ijobiy ma’noda hal qilishingizni soʻraymai.
Yashunskiy».
Nikodim maktubni avaylab karmoniga solib qoʻydi.
— Obbo jin urgur-ey! — dedi u balaid ovozda. Uning bu xitobidan ham mamnunligi, ham ajablanganligi va hammasidan ham koʻproq oʻziga oʻzi qoyil qolganligi sezilib turardi.
Dizma oʻzini ancha dadil seza boshladi. Yaqinginada oʻzi tenglashishi mumkinligini xayoliga ham keltirmagan bu begona muhit odamlari undan, ya’ni Dizmadan allaqanday fazilatlar topishgan edi. Qim bilsin, ehtimol, ular haqdirlar...
Ha, Dizma oʻzidan juda xursand edi.
Mehmonxonada Nikodimni yana bir xushxabar — uning nomiga yozilgan ensiz och kul rang konvert kutib turgan ekan. Konvertdan tanish atir hidi anqib turardi. Pochta qogʻozining varagʻi bir tekisda chiroyli yozuv bilan toʻldirilgan boʻlib, tagiga Nina Kunitskaya deb imzo chekilgan edi.
Nikodim jilmaydi:
— Buni qara-ya! Qani oʻqib koʻraylik-chi, nima deb yozgan ekan.
U karavot yonidagi chiroqni yoqib, botinkasini yechdi-da, oʻrnashibroq yotib, oʻqiy boshladi:
«Hurmatli pan Nikodim!
Sizni mening maktubim, ehtimol, undan ham koʻproq iltimosim hayratga solsa kerak. Agar Sizga murojaat qilishga jur’at etgan boʻlsam, bu faqat Sizning menga koʻrsatgan mehribonligingiz tufayli, jahlingiz chiqmasligiga umid qilganimdan, xolos.
Gap kichik bir narsani xarid qilish ustida ketyapti: men Grodnoda yaxshi tennis toʻplarini izlab topolmadim. Agar Siz Varshavadan bir dyujina toʻp olib kelsangiz, Sizdan gʻoyat minnatdor boʻlardim.
Toʻgʻri, magazinniig oʻziga xat yozishim mumkim edi, ammo men Sizning oʻzingiz tanlab olib kelishingizni istayman. Ehtimol, Sizning Varshavadaligingizda vaqtingizni olmasligim kerak edi. Chunki u yerda Siz uchun vaqt juda qimmatli boʻlsa kerak. Axir ishingiz koʻp. Buning ustiga koʻngil ochishingiz kerak — teatrlar, qabul marosimlari va qolaversa... Kasyaning ogʻzidan gullashicha, jazmanlariga gul yuborishni yaxshi koʻradigan goʻzal ayollar... Koborovoda goʻzal ayollar yoʻq, lekin bu yerning gullari Varshavanikiga qaraganda chiroyliroq...
Qachon qaytasiz?
Aslini olganda, men «qaytasiz» soʻzini ishlatmasligim kerak edi. Axir, kishi faqat, oʻz yaqinim deb hisoblaydigan odamning oldiga qaytadi, inson hayot yoʻli yoki dilidagi muhabbat tuygʻusi bogʻlab turgan kimsaning oldigagina qaytishi mumkin...
Koborovo bugun ma’yus va noxush. Mana bir necha kun boʻldiki, u menga shunday tuyulyapti. Uni qanchalik sevishimni va qanchalik nafratlanishim lozimligini oʻzingiz bilasiz-ku, axir. Sizdan iltimos qilaman, oʻz hasratlarimni toʻkib, kayfiyatingizning quvnoq garmoniyasini buzganim uchun mendan ranjimang. Nimayam derdim, tan olaman: menga Sizning suhbatlaringiz yetishmayapti, juda yolgʻizman.
Koborovo Sizning qaytishingizni kutyapti, pan Nikodim, — kechirasiz, men yana oʻsha soʻzni ishlatdim, — ha, u Sizning kelishingizni kutyapti.
Nina Kunitskaya».
Dizma xatni ikki marta oʻqib chiqib, konvertni hidlab koʻrdi-da, oʻylay boshladi. «Unga yoqib qolibman... Nimayam derdim, hali yosh, eri esa munkillab qolgan. Balki, foydalanish kerakdir?»
Lekin shu payt, agar Kunitskiy biror narsani sezib qolsa, oldiga solib quvmasmikin, deya diliga gʻulgʻula tushdi. Ammo shu zahoti endi ahvol keskin oʻzgarib ketganligini esladi.
«Gʻing deb koʻr-chi, aljigan chol! Endi kekirdagingdan xippa boʻgʻib olishim mumkin! Kim bilan gaplashayotganligingii bilasanmi? Kimsan, ministrning doʻsti bilan-a?! Tushundingmi?»
Nikodim oʻrnidan turib, sarpoychang oyna oldiga bordi. U hamma lampalarni yoqdi-da, ikki qoʻlini beliga tirab, boshini yuqori koʻtarganicha oʻzini oynaga sola boshladi. U shu paytgacha oʻz husnimga yetarli baho bermagan ekanman, degan xulosaga kelmaguncha shu alfozda turdi.
«Odam yoshligidan oʻzini oynada koʻraverib koʻnikib ketadi. Koʻnikkanidan keyin esa oʻziga oʻzi oddiygina odam boʻlib koʻrinaveradi...»
Nikodimning gʻoyat dimogʻi chogʻ edi. U kinoga bordi, soʻng mayxonaga kirib ovqatlandi. Keyin ertasiga peshinga qadar uxladi. Nonushtadan soʻng magazinlarni aylanib, bir yoʻla Ninaga tennis toʻplari sotib oldi. Peshinda yaxshilab ovqatlanib olgach, qosh qorayguncha qadar xonasida yotdi. Uni shofyor kelib uygʻotdi: frak kiyib, yoʻlga tushish kerak edi. Shahar minglab chiroqlardan charogʻon edi, reklamalarning qizil neon chiroqlari ilon izidek oʻchib-yonib turardi.
Marshalkovskaya va Xmel'naya koʻchalari burchagida toʻxtashga toʻgʻri keldi. Politsiyachi koʻndalang koʻchadagi izvosh va avtomobillarni oʻtkazmoqda edi. Nikodim beixtiyor yoʻlovchilarni tomosha qilib, ajoyib avtomobilning yumshoq oʻrindigʻida oʻtirish qayoqda-yu, trotuarda turtinib-surtinib yurish qayoqda, deb oʻylay boshladi.
Birdan u kimdir oʻziga tikilib qarab turganini sezib qoldi: Marshalkovskaya koʻchasi bu yerdd uncha yaxshi yoritilmagandi, shu boisdan ham u qizni anchagacha taniyolmay turdi.
Man'ka!
Nikodimning eti junjikib ketdi. U boshini ichiga tortib, yuzini yoqasi bilan yashirmoqchi boʻldi. Biroq kechikdi.
Man'ka tirsagi bilan yoʻl ochib, trotuar, chetiga keldi. Mana u shu qadar yaqinlashdiki, hatto qoʻlini choʻzib Dizmaning yelkasidan tutishi mumkin edi. Ammo Man'ka bunday qilishga jur’at etmadi... Nihoyat, u boʻgʻiq ovoz bilan soʻradi:
— Nikodim! Tanimayapsanmi?
Ortiq mugʻambirlik qilib boʻlmasdi. Nikodim qizning toʻpolon koʻtarishidan, roʻmol oʻragai manovi qizni shofer sezib qolishidan choʻchirdi. Shuning uchun hiyla ishlatishga qaror qildi; u qiz tomon oʻgirilib, barmogʻini labiga qoʻydi-da: :
— Jimm... Ertaga kelaman, — deya shivirladi.
Qiz, tushundim, degandek bosh irgʻab, oʻz navbatida pichirlab soʻradi:
— Soat nechada?
Biroq u javob olishga ulgurmadi. Politsiyachining qoʻlidagi tayoq imosi bilan avtomobil' bir silkinib, shitob bilan joyidan qoʻzgʻaldi.
Man'ka oldinga engashib, anchagacha avtomobilning ortidan qarab turdi.
«Jin ursin! — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma. — Gaplashmoqchi boʻlganiga oʻlasanmi. Tasqara! Avtomobilni ham oʻgʻirlagan boʻlsa kerak, deb oʻylagandir-da».
Oʻ oʻzicha kulib qoʻydi, biroq bundan buyon kechqurunlari Marshalkovskaya koʻchasidan yurmaslikka ahd qildi.
Qiz bilai uchrashishning va, umuman, oʻtmishni eslab koʻnglini buzishning nima hojati bor?
Pshelenskayaning uyini Dizma uchinchi marta koʻrayotgandi va har gal bu kvartira unda yangicha taassurot qoldirmoqda edi. Bugun barcha eshiklar lang ochiq boʻlib, hamma yoq charogʻon edi. Ikki-uch xonaga yangigina koʻk movut sirilgan karta stollari hamda oppoq dasturxon yozilib, ustiga pirojniy va buterbrod toʻla patnislar terilgan oddiy stollar qoʻyib qoʻyilgandi.
Mehmonlar hali yigʻilishmagan ekan. Dizma bir necha xonani aylanib chnqdi-da, mehmonxonadagi divanga borib oʻtirdi. Binoning narigi chetidagi allaqaysi xonadan ikki kishining borgan sayin balandroq ovoz bilan janjallashayotgani eshitilib qoldi.
— Shunday qilib bermaysanmi? Ayt, bermaysanmi, — deya baqirardi erkak kishi.
Ayol kishi bunga javoban uzoq gapirib, allanimalar dedi.
Biroq Nikodimning qulogʻiga chertib aytilayotgan ayrim qargʻish soʻzlarigina chalindi:
— Ish yoqmas yalqov... Bunday tekinxoʻrlarni... Tovlamachi!.. Nonkoʻr!
— Oxirgi marta soʻrayapman!.. — doʻrilladi erkakning ovozi. — Ikki yuz zlotiy berasanmi, yoʻqmi?
— Bermayman!
Shu payt koʻcha eshikdagi qoʻngʻiroq jiringlab qoldi. Jaijal tinib, bir zumdan soʻng mehmonxonaga lablarida tabassum bilan pani Pshelenskaya kirib keldi. Uning ortidan nazokat bilan jilmayib Kshepitskiy kelmoqda edi. Koʻcha eshik tomondan taqir boshini yaltiratib allaqanday bir chol paydo boʻldi.
Mehmonlarni bir-biri bilan tanishtirar ekan. Pshelenskaya hozirgi erkaklarning sira aytgan vaqtlarida kelmasliklaridan shikoyat qila boshladi. Ular, professor, deya murojaat qilishayotgan cholning qulogʻi ancha ogʻir ekan, chunki uy bekasi erkaklarning beburdligi haqidagi gapini toʻrt marta takrorlagan boʻlsa-da, professor hamon:
— Kechirasiz, nima, nima? — deya qayta soʻrardi. Toqati toq boʻlgan Pshelenskayaning joniga Kshepitskiy ora kirdi. U oldinga oʻtib jilmayganicha:
— Tara-tara-bum-toq-toq, qari ahmoq! — dedi. Bunga javoban chol bosh irgʻab, ishonch bilan:
— Ha, ha, kechqurunlari ancha sovuq boʻlyapti, — dedi. Dizma xaxolab kulib yubordi. Unga Kshepitskiyning xazili juda yoqib tushgan edi. U pani Pshelenskayaning yangi mehmonlarni kutib olish uchun chiqib ketganidan foydalanib:
— Shoshmang, men ham unga biror narsa aytaman, — dedi.
— Faqat juda qattiq gapirmang! — ogohlantirdi uni Kshepitskiy.
Nikodim professorga qarab dedi:
— Basharangni it yaladi, qari tasqara!
— Kechirasiz, nima, nima?
— It yaladi!
— Kechirasiz, eshitmadim. Nima dedingiz?
Dizma kulgidan, oʻzini tiyolmay qoldi. Chol ularning shumligini sezgandek boʻlib, shubhalana boshladi. Shu payt Kshepitskiy gapga aralashdi, u professorning qulogʻiga:
— U sizga yangi latifa aytib bermoqchi! — deya qichqirdi.
— Ha, eshitaman, eshitaman.
Bu orada mehmonxonaga yana bir necha odam kirib keldi. Ular yangi mehmonlar bilan koʻrishib ulgurishmasdanoq, eshikda polkovnik Vareda paydo boʻldi. Bu hol Dizmani latifa aytishdan qutqarib qoldi.
— Salom, Nikus'! Oʻzingmisan! — deya xitob qildi polkovnik.
— Salomatmisan Vatsus'?
— Xoʻsh, qalay? Yashunskiydagi ishingni bitkazdingmi?
— Rahmat, hammasi joyida.
Mehmonxona va qoʻshni boʻlmalar gavjum boʻlib ketdi. Asosan erkaklar kelishgan boʻlib, ularning orasida faqat besh-oltitagina yoshi oʻtib qolgan xonimlar koʻrinardi. Ba’zilar allaqachon bridj oʻynagani oʻtirishgandi.
Nikodim Vareda bilan hol-ahvol soʻrashib boʻlguncha Ulyanitskiy yetib keldi. Ministr ehtiyot choralarini koʻrib qoʻygan boʻlishiga qaramay, polkovnik Dizmaning loyihasidan xabardor ekan. Ulyanitskiy sira tortinmay loyiha toʻgʻrisida gapira boshladi. Uning aytishicha, ish juda yurishib ketganmish. Vareda Nikodimni tabrikladi va unga oʻzining ulkan loyihasini amalga oshirishda muvaffaqiyat tiladi.
Shu payt ularning yoniga pani Pshelenskaya kelib, bridj oʻynamaysizlarmi, deb soʻradi. Vareda bilan Ulyanitskiy bu taklifni bajonu dil qabul qilishdi.
Hamma partiyalardagi oʻrinlar band boʻlganidan Pshelenskaya, meni sherik qilinglar, deb taklif qildi. Dizma bridj oʻynashni bilmasdi, shuning uchun toʻrtinchi oʻringa qandaydir ozgʻin bir janobni chaqirishdi: Dizma keyinchalik bilsa, bu odam politsiyaning katta amaldorlaridan biri ekan.
Nikodim avval oʻyinni tomosha qilib turdi, soʻng joniga tekkach, oʻyinda ishtirok qilmayotgan erkaklar oldiga bordi. Ular orasida Kshepitskiy ham bor edi.
Dizma nari ketgan zahoti politsiyachi amaldor Pshelenskayadan soʻradi:
— Pan Dizma kim boʻladilar?
— Pan Dizma? — ajablandi Pshelenskaya xonim, — Nahotki uni tanimasangiz?
— Afsus, tanimas ekanman...
— Rosti bilan-a? — soʻradi Ulyanitskiy. — Terkovskiy mashmashasi esingizdami?
— Eh, shunaqa deng. Tushunarli.
— Pan Dizma, — deya gap qotdi pani Pshelenskaya, — juda obroʻli odam. U mening jiyanim Jorj Ponimirskiy bilan Oksford universitetida birga oʻqigan. Ular oʻshandan beri doʻst.
— Pomeshchikmi?
— Ha. Asli Kurlyandiyadan. Hozirgi kunda jiyanimning mulkida boshqaruvchi boʻlib ishlayapti.
— Nikodimning boshi oltin! — deya xonimning gapini tasdiqladi Ulyanitskiy. — Yashunskiy, u hammamiz oʻylaganimizdan ham uzoqroq boradi, deyapti.
— Quling oʻlgursin yigit! — qoʻshimcha qildi Vareda.
— Juda yoqimtoy kishi! — deya ishontirdi uy bekasi.
— Chindan ham, — dedi ishonch bilan politsiya amaldori, — juda jiddiy odam koʻrinadi.
— Ikki chillik, — deya e’lon qildi Ulyanitskiy qalin qoshlarini yuqori koʻtarib.
— U holda biz uch chillik deymiz, — gap qotdi Ulyanitskiy bilan sherik boʻlib oʻynayotgan pani Pshelenskaya.
Dizma zerika boshladi. Manovi oʻyinga berilib ketgan kishilarni koʻrib u oʻzicha hayratlanardi. Nikodim bir talay buterbrod bilan pirojniy yeb, bir necha qadah kon'yak ichdi. Uyinda qatnashmayotgan mehmonlar xalqaro siyosat va ot poygasi haqida suhbatlashib oʻtirishardi. Dizma bu ikkala mavzuga mutlaqo befarq edi. U qanday qilib chiqib ketsam ekan, deb oʻylay boshladi. Bir payt uy bekasi bir zum stol yonidan turgan edi, Dizma fursatdan foydalanib, unga yetib oldi va:
— Kechirasiz, men ketishim kerak, — dedi.
— Afsus! Chindan ham ketishingiz shartmi?
— Ha, ertaga azonlab joʻnamoqchiman, uxlab olmasam boʻlmaydi.
— Men anovi ish haqida siz bilan batafsilroq gaplashib olmoqchi edim...
— Hechqisi yoʻq, gaplashamiz hali: men yaqinda yana Varshavaga kelaman.
Dizma aslida tezroq borib uxlashni xayoliga ham keltirmagan edi. U ertalab soat yettida Koborovoga joʻnashga shay boʻlib kelishni buyurib, shofyorga javob berib yubordi-da, oʻzi piyoda ketdi.
Tun allamahal boʻlib, koʻchalar huvillab qolgandi. Onda-sondagina kechikkan yoʻlovchilar uchrab qolardi. Faqat Yangi dunyo maydonigina gʻavjum edi. Bu yerda qiliqlaridan kasbi korlari shundoq koʻrinib turgan koʻplab ayollar sayr qilib yurishardi.
Dizma qarab-qarab, oxiri qorachadan kelgan, baland boʻyli bir juvonni tanladi. Ular tezda bir bitimga kelishdi.
Nikodim mehmonxonaga qaytganida endigina tong ota boshlagan edi. U Man'kani eslab, tunni u bilan oʻtkazmaganiga afsuslanib qoʻydi.
Osmon qora bulutlar bilan qoplangan edi. Soat yettiga yaqin yomgʻir yogʻa boshladi.
Dizma mehmonxona haqini toʻladi. Shu payt soyaboni koʻtarib qoʻyilgan avtomobil' yetib keldi-yu, Nikodim ob-havoni la’natlab, mashinaning bir burchagiga biqinib oʻtirib oldi.
U Grodno tomon yoʻl oldi. Nikodim Kunitskiyni hayratda qoldirish uchun Koborovoga tayyor natija bilan kirib bormoqchi edi. Aslida bunday muvaffaqiyatdap oʻzining ham boshi qotib qolgandi. Nikodim Kunitskiy bayon qilib bergan rejani ustalik bilan takrorlagani uchungina ministrning koʻmagiga erishganini juda yaxshi tushunardi. Agar bir oz bosh qotirib, mulohaza qilgudek boʻlsa, birovlarning fikrini oʻziniki qilib koʻrsatish gʻoyat foydali ekan degan xulosa kelib chiqardi.
Dizma bu uslubni kengroq qoʻllashga qaror qildi. Lekin ancha ehtiyot boʻlish kerak, albatta. U shu paytgacha oʻziga erishib boʻlmaydigandek tuyulgan kiborlar jamiyatiga aralashib yurish imkoniyatidan gʻoyat xursand edi. Endi u bu jamiyat bilan el boʻlib ketishiga ishona boshlagandi. Nikodim, Kunitskiy endi meni haydash u yoqda tursin, menday boshqaruvchiga tish-tirnogʻi bilan yopishib oladi, deb qat’iy ishonardi.
«Ana shunda bir narsalik boʻlib qolish mumkin. Qani, maoshimni oshirmay koʻrsin-chi, ablah».
Nikodim kaftini ishqab qoʻydi. U oʻz hayotida yangi sahifa ochilganini his etardi. Bu sahifa kim tomonidan va nima sababdan yozilganligi esa uni qiziqtirmasdi. Yashunskiy bilan qilgan suhbatidan u gʻalla loyihasini amalga oshirishda oʻzi, ya’ni Dizma chetda qolmasligini bilardi. U ministr nimani nazarda tutganligini tasavvur qilolmas va shu boisdan, menga mukofot berishsa kerak, deb oʻylardi. Liskovdagi pochta kontorasining boshligʻi pan Bochek bir kuni okrug pochta direksiyasining chinovniklaridan biri xatlarga shtampel' qoʻyishning yangi usulini kashf etgani uchun ming zlotiy mukofot olganini aytib bergan edi. Unga esa koʻproq berishsa kerak, chunki gʻalla xat emas-da, sizga!
Nikodim pan Bochek bilan Liskovni eslar ekan, jilmayib qoʻydi.
«Agar ular hozir mening qanday maosh olib, qanaqa odamlar bilan ulfatchilik qilib yurganimni bilishsa, nima deyisharkin? Hammasining esi ogʻib qolsa kerak! Juldurvoqilar!»
Ministrlar, graflar... Kimsan, pani Pshelenskayadek xonim uni ziyofatga taklif qildi-ya...
Darvoqe, bu narsadan Nikodim unchalik hursand emasdi. Unga, Ponimirskiyning ishiga aralashib bekor qildim, degan fikr azob berardi. Bu ishdan baribir hech nima chiqmaydi. Lekin falokat bosib bu haqda Kunitskiy bilsa bormi, boshi baloga qolishi mumkin. Muttaham! U shu qadar badavlatki, Dizmadan albatta oʻch olishi mumkin.
Ponimirskiyga xolasi hech nimani eshitishni istamaganligi, qarzini esa allaqachon kechib yuborganligini aytib undan qutulish kerak. Yagona yoʻli shu.
Dizma Grodnoga yetguncha yoʻlda ana shularni oʻylab bordi.
Shaharni yaxshi biladigan shofyor mashinani toʻgʻri oʻrmon direksiyasi joylashgan kazarmaga oʻxshash gʻishtin uy oldida toʻxtatdi.
Soat besh boʻlib qolgandi. Shu boisdan Dizma idorada navbatchidan boʻlak hech kimni topolmadi.
— Men pan Ol'shevskiy oldiga keldim. U shu yerdami?
— Yoʻq. Qabul paytida keling, — deya quruqqina javob qildi navbatchi.
Dizma oʻshqirib berdi.
— Qabul payti siz uchun oʻylab chiqarilgan, yigitcha, men uchun emas. Keyin, umuman, xushmuomalaroq boʻling, kim bilan gaplashayotganingizni bilmaysiz hali.
— Nahot qoʻpollik qilgan boʻlsam? — deya oʻzini himoya qila boshladi navbatchi. — Kim bilan gaplashayotganimni qayoqdan bilay? Hatto ismingizni ham aytganingiz yoʻq-ku, axir.
— Boʻldi, boʻldi, koʻp takallufsizlik qilavermang. Qani, zingʻillab, oʻsha pan Ol'shevskiyingizning oldiga boring-da, ministrning topshirigʻi bilan pan Dizma kelganini ayting. Darhol yetib kelsin, mening vaqtim yoʻq.
Qoʻrquvdan kapalagi uchib ketgan navbatchi ta’zim qila-qila, bu yerdan ketishga haqi yoʻqligini, lekin direktorning uyiga qoʻngʻiroq qilishi mumkinligini aytdi.
U Nikodimni boshligʻining kabinetiga kuzatib qoʻydi va bu dimogʻdor odamning direktor kreslosiga yalpayib oʻtirib olganidan sira ajablanmadi.
Oradan chorak soat ham oʻtmay Ol'shevskiy yetib keldi. Koʻrinishidan u hozirgiia uyqudan turgan edi. Direktorning hayajonlanayotgani yaqqol sezilib turardi: toʻrtburchak yuzining bir tomoni lipillab uchar, ingichka malla moʻylovi ikki yoqqa choʻzilib, lablari ehtirom bilan tabassum qilardi. Ol'shevskiy mehmon uning kreslosini egallab olganidan dovdirab qolgan boʻlsa-da, sir boy bermaslikka harakat qildi.
— Ol'shevskiy! Gʻoyat xursandman...
— Xursandmisiz, yoʻqmi, buni bilmayman, — deya javob qildi Nikodim oʻrnidan xiyol koʻtarilib, qoʻlini uzatar ekan. — Dizma!
— Nega endi, xursandman, albatta... Xuddi shu bugun ertalab ministrlikdan telefonogramma oldim.
— Ishdan boʻshatilganingiz haqida buyruq olmaganingiz uchun xudoga shukur qiling.
— Lekin, pan Dizma, — deya hayajonlanib e’tiroz bildira ketdi Ol'shevskiy, — menda ayb yoʻq. Men doim barcha ustav va buyruqlarga soʻzsiz rioya qilib kelganman. Ularning biror harfini ham buzgan emasman...
— Xoʻsh, nima qilibdi? — istehzo bilan soʻradi Dizma. — Ba’zan oʻz mamlakatimiz firmalariga chiqindi yogʻoch berib, qolganini arzon-garovga chet elga pullayotganingizda ham oʻsha harfga rioya qilganmisiz?
Ol'shevskiy behisob sana va paragraflarni roʻkach qilib, oʻzini oqlay boshladi. Shundan soʻng Dizma Kunitskiyning koʻrsatmalari bilan toʻlib ketgan yon daftarini oldi-da, hujumga oʻtdi. U Ol'shevskiyni rasmiyatchilikda aybladi. Direktor ba’zan biror qaror qabul qilish qanday qiyinligini aytib, kechirim soʻray boshlagan edi, Nikodim sira tutilmay Yashunskiyning aforizmini takrorladi:
— Boshqarish san’ati tez qaror qabul qila bilishdan iborat, azizim!
U choʻntagidan Yashunskiyning tashrifnomasini olib, amaldorning qoʻliga tutqazdi. Ol'shevskiy qoʻllari qaltirab, pensnesini uzoq qidirdi va nihoyat uni topib, tashrifnomadagi xatni oʻqib chiqqach, yanada muloyimroq boʻlib qoldi.
U doim qonunga rioya qilganligi, xotini va toʻrt bolasi borligi, idorasidagi xizmatchilarning hech ishga yaramasliklari, koʻrsatmalarning esa koʻpginasi bir-biriga zid kelishi va shu boisdan ham ularni turlicha ijro etishga majbur boʻlayotganligini aytib, Dizmani oʻz tajribakorligiga ishontira boshladi. Mazkur ish boʻyicha esa hammasini pan Kunitskiyning oʻzi chalkashtirib yuborganmish, biroq, u ya’ni Ol'shevskiy, hozir buning uchun hech qanday toʻsqinlik koʻrmay, unga bemalol yogʻoch beraverishi mumkin emish.
Nihoyat, maxsus mashinistka chaqirilib, ular Kunitskiy koʻrsatmalarining «harfiga» rioya qilgan holda hujjatlarni rasmiylashtira boshlashdi.
Ishni tugatishganida qorongʻi tushgan edi. Ol'shevskiy Dizmani kechki ovqatga taklif qildi. Biroq Nikodim ministrning doʻsti degan shuhratdan mahrum boʻlmaslik uchun minnatdorchilik bildirib, ovqatlanishdan bosh tortdi. Dizma amaldor bilan xayrlashar ekan, uning yelkasiga qoqib dedi:
— Xoʻsh, hamma ish joyida boʻldi. Bundan buyon men bilan tortishib oʻtirmaslikni maslahat beraman, azizim. Chunki siz uchun oqibati baxayr boʻlmaydi.

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Muttahamning parvozi (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1195
2	Muttahamning parvozi (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1030
3	Муттаҳамнинг парвози (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 2267
4	Муттаҳамнинг парвози (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 680
5	Муттаҳамнинг парвози (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1045

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57620
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36535
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21580
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452