Muttahamning parvozi (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich]

8-bob
Janjal Ninaning oldi ochiq kechki koʻylagini kiyib, oyna oldida sochini odatdagidan koʻproq taraganidan boshlandi.
Tabiatan ziyrak Kasya buni darhol payqadi.
— Ballarda kiyadigan koʻylagingni kiymabsan-da, — dedi u goʻyo begʻaraz gapirganday qilib.
— Kasya!
— Xoʻsh!
— Zaharxanda qilishing mutlaqo oʻrinsiz.
— Nimaga qaytadan kiyinding boʻlmasa?
— Shunchaki shu koʻylakni kiygim keldi. Uni anchadan beri kiymagan edim.
— Uni oʻzingga yarashishini juda yaxshi bilasan! — deya qichqirdi Kasya.
— Ha, bilaman, — dedi jilmayib Nina va Kasyaga suzilib qarab qoʻydi.
— Nina
Nina hamon jilmayardi.
— Nina! Bas qil! — Kasya hozirgina oʻqib oʻtirgan kitobini bir chetga qarab uloqtirdi-da, xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Soʻngra u Ninaning oldiga kelib toʻxtadi va jahl bilan dedi:
— Men nafratlanaman — tushunyapsanmi? — erkakka yoqish uchun oʻzini... — u kuchliroq ibora qidirib bir zum jimib qoldi, — oʻzini fohisha qilib koʻrsatadigan ayollardan nafratlanaman, — dedi u nihoyat ogʻziga kelganini qaytarmay.
Ninaning rangi oqarib ketdi.
— Kasya, sen meni haqorat qilyapsan!
— Erkakka yoqish uchun oʻzini turli koʻyga soladigan ayol menga — ochigʻini aytganim uchun kechirasanu — qanjiqqa oʻxshab koʻrinadi... Ha, ha, qanjiqqa oʻxshab koʻrinadi.
Ninaning koʻzlarida yosh miltiradi. U bir zum Kasyaga tikilib turdi-da, soʻng qoʻllari bilan boshini changallaganicha yigʻlab yubordi. Hoʻngrashdan uning boʻyni qizarib, ikki yelkasi silkinardi.
Kasya mushtini qisdi, biroq u gʻoyat gʻazabi qaynab ketganidan oʻzini tutolmay qolgandi.
— Balki, peshinda undan telegramma kelganidan beri kayfiyating oʻzgarib qolganini ham inkor etarsan? Balkim, Dizma uchun qayta kiyinmadim ham dersan? Uni maftun qilish uchun bir soatdan beri oʻzingni oynaga solayotganingni ham tan olmassan?
— Ey xudoyim, ey xudoyim! — deya hoʻngrardi Nina.
— Bu ishingdan jirkanaman, tushundingmi?
Nina sapchib oʻrnidan turdi. Uning jiqqa yoshga toʻla koʻzlari isyonkorlik bilan chaqnab ketdi.
— Mayli, mayli! — dedi u gʻazab bilan shivirlab. — Toʻgʻri! Rost aytding! Uni maftun qilmoqchiman! Unga yoqishni istayman!.. Sen bundan jirkanyapsan... Lekin bir oʻylab koʻr, balki, sen bilan ikkovimiz bundan ham jirkanchliroqdirmiz?
Kasya ikki qoʻlini biqiniga tirab, xaxolab kulib yubordi:
— Topgan odamingni qara-yu!
U istehzo bilan Ninani magʻlub qilmoqchi edi, biroq Kunitskaya xonim sira tap tortmay boshini koʻtardi-da:
— Ha, topdim! — dedi.
— Axir u betamiz maxluq-ku! — dedi gʻazab bilan Kasya. — Maymun!.. Gorilla!
— Ha, ha! Xoʻsh, nima qilibdi? — deya qizarib qichqira boshladi qizishib ketgan Nina. — U qoʻpolmi? Mayli. Zamonaviy erkakning timsoli u! Kuchli odam. Bildingmi? U hayotni zabt etuvchi gʻolib!.. Nega oʻzing doim menga haqiqiy ayol ekanligimni uqtirib kelding?.. Men senga ishondim, mana endi yoʻlimda haqiqiy erkakni uchratganimda...
— Nar maxluqni uchratganimda deyavir, — ilondek vishilladi Kasya.
Nina nafasn ichiga tushib, labini tishladi.
— Nima deding?.. Yaxshi. Nar ham boʻla qolsin. Lekin oʻzim moda emasmanmi?
— Mahluqning modasisan.
— Bekor aytibsan! Pan Nikodim maxluq emas. Uning mehribon odam ekanligiga menda yetarli dalillar bor. Qoʻrslikni esa pan Nikodim ataylab qiladi. Uning oʻzini tutish uslubi shunaqa. Qaytangga men senga achinishim kerak ekan. Tabiat senga ayollik tuygʻusini ravo koʻrmabdi, sen bu ajoyib kuchning hayotbaxsh lazzatini, erkaklarga xos qudratiing dastlabki nishonasini butun vujuding bilan his etish qobiliyatidan mahrum ekansan... Ha, ha-, xuddi ibtidosini aytyapman...
— Bu deyman, sen sharm-hayoni ham unutib qoʻyganga oʻxshaysan.
— Yolgʻon, yolgʻon joʻrttaga yolgʻon gapiryapsan: sharm-hayoni yigʻishtirib qoʻyib, ochiqchasiga gaplashish kerak, deb oʻzing aytgan eding-ku, axir...
— Bunaqa tumtaroqli gapning nima keragi bor? — deya sovuq istehzo bilan uning soʻzini boʻldi Kasya. — Undan koʻra, qani endi tezroq qoʻynimga kira qolsa, birga yotishga yuragim toʻkilib turibdi, deb qoʻya qol.
U gapni davom etmoqchi edi, lekin Nina yuzini dastroʻmoli bilan yopganicha yana yigʻlab yuborganini koʻrib, jimib qoldi.
— Qanday berahm... qanday shafqatsiz ekansan! — dedi Nina hoʻng-hoʻng yigʻlar ekan.
Kasyaning koʻzlarida oʻt chaqnab ketdi.
— Men-a? Men berahmmanmi? Shu gapni menga aytyapsanmi, Nina? Nina!
— Endi faqat oʻzimni oʻzim oʻldirishim qoldi... yo tangrim, yo parvardigor, qanday yolgʻizman-a!..
Kasya stakanga suv quyib, Ninaga uzatdi:
— Manovini ich, Nina, oʻzingni bos, icha qol, jonginam!
— Yoʻq, ichmayman... Meni tinch qoʻy, tinch qoʻy meni...
— Icha qol, Nina.
— Ichmayman, ket bu yerdan, senda shafqat degan narsa yoʻq ekan...
Ninaning barmoqlari orasidan koʻz yoshlari oqib tushmoqda edi. Kasya uni quchoqlab shirin soʻzlar bilan yupata boshladi. Shu payt Iina birdan seskanib tushdi. Uzoqdan avtomobil' gudogi eshitilgan edi.
Oradan bir minut oʻtar-oʻtmas mashina chirogʻi gʻira-shira xonani yoritib yubordi.
— Boʻldi, Nina, koʻp yigʻlayverma, koʻzlaring qizarib ketdi.
— Baribir ovqatlangani tushmayman, — dedi Nina va yana oʻpkasi toʻlib yigʻlab yubordi.
Kasya uning yoshdan hoʻl boʻlib ketgan yuzi, koʻzlari, titrayotgan lablari va sochlaridan oʻpa boshladi.
— Boʻldi, boʻldi, yigʻlama, Ninochka. Oʻzing bilasan, qoʻpolman, fe’lim yomon, kechir meni, jonginam....
U goʻyo Ninaning titrab-qaqshashini bosmoqchi boʻlganday, uni qattiqroq quchoqladi.
— Ninochka, jonginam Ninochka!
Eshikda oqsoch xotin paydo boʻlib, ovqat tayyor ekanligini xabar qildi.
— Xoʻjayinga bekaning boshlari ogʻrib turganini ayt... Biz ovqatlangani tushmaymiz...
Oqsoch xotin chiqib ketgach, Nina Kasyadan uni yolgʻiz qoldirib, pastga tushib ketaverishini iltimos qildi. Biroq Kasya bu haqda eshitishni ham istamadi. Eshik yana taqillaganida, Nina hamon piqillab, dastroʻmoli bilan koʻzlarini artmoqda edi.
Xonaga Kunitskiy yugurib kirdi. Uning ogʻzi qulogʻida edi.
— Tezroq pastga tushinglar, — dedi u shushulab, — Dizma qaytib keldi. Uning qanday ishlar qilib kelgani tushingizga ham kirmagan! Tilla odam ekan! Men aytgan narsalarning hammasini bajo qilibdi! Tusha qolinglar! Men undan sizlar tushmaguningizcha indamay turishini iltimos qildim.
Kunitskiy xursand boʻlib ketganidan ayollarning adi-badi aytishib qolganini endigina fahmladi.
— Nima gap boʻldi oʻzi? Pastga tusha qolsalaring-chi! Qoʻyinglar oʻsha...
U yana nimadir demoqchi edi, biroq Kasya oʻrnidan sapchib turib, eshikni koʻrsatganicha qichqirdi:
— Joʻnang bu yerdan!..
— Axir...
— Hozir joʻnang, deyapman!
Kunitskiy dong qotib qoldi. Uning mitti koʻzlarida nafrat uchqunladi. Chol qoʻpol qilib soʻkindi-da, tashqariga chiqib, eshikni sharaqlatib yopdi. Uni vestibyulda kutib oʻtirgan Nikodim divanda bir sapchib tushdi.
— Nima boʻldi? — deya soʻradi u xizmatkordan.
Xizmatkor ma’nodor jilmayib, tushuntirdi:
— Chamasi, qizlari pan janobi oliylarini quvib chiqargan boʻlsa kerak.
Soʻnggi soʻzlarni xizmatkor shivirlab aytdi, chunki zinapoyada Kunitskiy koʻrinib qolgan edi. Uning chehrasi yorishib turardi.
— Attang, azizim pan Nikodim! Buni qarangki, xotinimning boshi qattiq ogʻrib qolibdi, shu boisdan u ovqatlangani tusholmas ekan. Kasya esa boyoqishni yolgʻiz qoldirgisi kelmayapti. Na chora, xe-xe-xe, xonimlarsiz ovqatlanamiz shekilli.
U Dizmaning qoʻltigʻidan olib, yemakxonaga boshladi. Xizmatkorlar u yerda xonimlarning keraksiz boʻlib qolgan idish-tovoqlarini allaqachon yigʻishtirib qoʻyishgan ekan.
Kunitskiy Dizmadan Varshava hamda Grodnoda qilgan ishlarinnng tafsilotlarini surishtira boshladi. Har bir javobdan soʻng u stuldan sapchib turardi-da, soniga urardi, labidan bol tomib, Nikodimni maqtardi.
— Bilasizmi, azizim pan Nikodim, — deya xitob qildi u nihoyat, — bu ishingiz natijasida Koborovoning daromadi yiliga yuz-yuz qirq ming zlotiyga koʻpayadi. Bu sizning tant'emangiz, kelishuvimizga binoan, yiliga qirq mingdan oshib ketdi, degani boʻladi. Qalay? Harakatlaringiz zoye ketmabdimi?
— Shunday boʻlsa kerak.
— «Boʻlsa koʻrak» deganingiz nimasi?
— Koʻp pul sarflashga toʻgʻri keldi. Men maoshimni oshirarsiz, deb umid qiluvdim.
— Xoʻp, yaxshi, — deya sovuqqina javob qildi Kunitskiy, — besh yuz zlotiy qoʻshaman. Shunda roppa-raso uch ming boʻladi.
Dizma rahmat demoqchi boʻldi-yu, biroq Kunitskiy unga bezovtalanib qarab turganini sezgach, stulda tebranib:
— Bu kam. Uch ming besh yuz zlotiy, — dedi.
— Koʻplik qilmasmikin?
— Koʻplik qilmasmikin? Siz shunday deb oʻylaysizmi? Boʻpti, agar sizga uch ming besh yuz koʻplik qilsa, u holda toʻrt ming.
Kunitskiy junjikib, gapni hazilga aylantirmoqchi boʻlgan edi, biroq Dizma:
— Toʻrt ming! — deya takrorladi.
Kunitskiy juda ilojini topolmagandan keyin Dizmaning har qanday qiyin ishni osongina bajarib kelganini pardalab maqtadi-da, nihoyat rozilik bildirishga majbur boʻldi.
— Ishimizning yurishib ketgani oqibati baxayr boʻlishidan dalolat beryapti, shuning uchun ham bajonu dil roziman.
— Bu nima deganingiz? — ajablandi Dizma. — Ish hali tugagani yoʻqmi?
— Yogʻoch olish ishi tugadi, albatta, Lekin, pan Nikodim, siz yuz-yuz ellik ming zlotiylik tant'emani rad etmassiz? A?
— Xoʻsh?
— Buning chorasi bor, toʻgʻrirogʻi, bunga siz chora topishingiz mumkin.
— Men-a?
— Ha, albatta, siz, azizim pan Nikodim. Rost, ancha yelib-yugurishga toʻgʻri keladi. Temir yoʻl ministrligida tanishlaringiz yoʻqmi mabodo?
— Temir yoʻl ministrligidami? Hm... Topilishi mumkin.
— Ana koʻrdingizmi, — dedi xursand boʻlib Kunitskiy. — U yerda temir yoʻl qurilishiga shpal yetkazib berishni pudratga ololmaysizmi? A? Buni ish desa boʻladi. Ancha pul ishlab olish mumkin!
— Shpal sotib, pul ishlab oldingiz shekilli, — dedi Dizma.
Kunitskiy xijolat tortdi.
— Siz anovi protsessni aytyapsizmi? Ont ichib aytaman, dushmanlarimni hiylasi edi bu. Ulardan qutulib boʻlmas ekan... Ha, ha, hiyla edi! Sud'yalar meni oqlashga majbur boʻlishdi. Qoʻlimda rad qilib boʻlmaydigan dalillar bor edi.
Kunitskiy suhbatdoshini diqqat bilan kuzatardi, lekin Dizma indamasdi. Chol bundan bezovta boʻla boshladi.
— Oʻsha protsess pudrat olishimizga xalal berishi mumkin, deb oʻylayapsizmi?
— Harqalay, yordam bermasa kerak.
— Lekin biror chora topishingiz mumkindir? A? Bilib qoʻying, qoʻlimda hujjatlarim bor; zarurat tugʻilsa, aybsizligimni ikkinchi marta isbotlashim mumkin.
Kunitskiy bu ishning tafsilotlari haqida yana uzoq gap sotib, suddagi nutqidan ba’zi joylarini aytib berdi.
U suhbatdoshining mudrab oʻtirganini sezganida vaqt yarim kecha boʻlib qolgan edi.
— Charchabsiz. Endi yotib uxlang. Sizdan iltimos qilaman, azizim pan Nikodim, oʻzingizni charchatmang. Xoʻjalikka nazar tashlab tursangiz, sizdan miniatdor boʻlaman, albatta. Axir ikki yorti bir butun deganlar, lekin hozircha, xudoga shukur, sogʻligʻim yaxshi, shu boisdan sizga koʻp ish yuklamoqchi emasman. Dam oling, oʻz uyingizdagidek yuravering.
— Rahmat, — dedi Dizma esnab.
— Ha, yana bir iltimosim bor. Agar vaqtingiz, istagingiz boʻlsa, mening xonimlarim bilan shugʻullansangiz. Kasya-ku otda sayr qilib, bir oz sport bilan shugʻullanadi-ya, lekin boyoqish xotinim uzzukun uyda siqilib oʻtiradi. Gaplashadigap odam yoʻq, bosh ogʻrigʻi ham, xafaqonlik ham ana shundan. Doim faqat Kasya bilan munosabatda boʻlish uning asablariga yomon ta’sir qilsa kerak. Shu boisdan bir oz vaqtingizni ayamay, ular bilan shugʻullansangiz, gʻoyat xursand boʻlardim.
Dizma Ninaning koʻnglini ochishga va’da qildi va toʻshakka choʻzilar ekan, xayolidan oʻtkazdi:
«Bu qari tullak oʻlguday sodda ekan. Xotini shundoq ham menga oshiqu beqaror boʻlib yuribdi-yu, u boʻlsa, koʻnglini ochgin, deydi-ya».
Dizma yostiqqa suyanib oʻtirdi-da, karmonidan pulini olib sanab chiqdi, soʻng bir varaq qogʻozda yillik daromadini hisoblay boshladi va tant'emasi qancha boʻlishini chamalab koʻrdi. Shu payt birdan qoʻshni xonada ohista qadam tovushi eshitildi. Kimdir stullarga turtilib-surtilganicha, qorongʻida paypaslanib kelmoqda edi. Soat birdan oshgandi. Qiziqib qolgan Nikodim qoʻshni xonaga qarash uchun oʻrnidan turmoqchi boʻlgan edi, tungi mehmon birdan uning xonasi oldida toʻxtadi. Tutqich sekin buralib, eshik ochila boshladi.
Ostonada Kasya paydo boʻldi.
Dizma koʻzlarini ishqab, hayratdan ogʻzi ochilib qoldi.
Qiz egniga qizil yoqa tutilgan qora shoyi pijama kiyib olgandi. U kipriklari ostidan toʻshakda oʻtirgan Nikodimga bir qarab qoʻydi-da, eshikni asta yopib, unga yaqinlashib keldi. Qizning yuzida xijolat degan narsadan asar ham koʻrmagan Dizma Kasyaga borgan sayin hayratlanib qarab turardi.
— Xalal bermadimmi? — soʻradi Kasya sira tap tortmay.
— Mengami?.. Yoʻgʻ-e, nimalar deyapsiz.
— Papirosim tugab qolipti, — dedi qiz beparvogina.
— Men oʻylabmanki...
— Nima deb oʻyladingiz?.. — deya hayosizlik bilan soʻradi Kasya.
Nikodim xijolat tortdi.
— Men... menda biror ishingiz bor ekanmi, deb oʻylabman.
Kasya papiros tutatib, bosh irgʻadi:
— Ha, ishim ham bor.
U stulni yaqiiroq surdi-da, oyogʻini chalishtirib oʻtirdi. Uning qizil atlas tuflisi bilan shimining pochasi orasidan oftobda qoraygan ingichka oyogʻi koʻrinib ketdi. Nikodim ilgari ayol kishining shim kiyganini sira koʻrmagan edi, shuning uchun ham Kasyaning bu koʻrinishi unga oʻtaketgan odobsizlik boʻlib tuyuldi. Oʻrtadagi sukutni Kasyaning past ovozi buzdi:
— Siz bilan ochiqchasiga gaplashmoqchiman. Ninaga nisbatan qanday niyatingiz bor?
— Menimi?
— Gapni aylantirishga urinmang. Savolimni erkakchasiga aniq javob berishingiz kerak. Uni oʻzingizga moyil qilishga harakat qilayotganingizni inkor etmassiz axir. Xoʻsh, nima maqsadda shunday qilyapsiz.
Dizma yelkasini qisdi.
— Sizni deb erini tashlashiga umid qilmayotgandirsiz, axir. Agar unga yoqib qolgan boʻlsangiz, bu hali hech nimadan dalolat bermaydi.
— Unga yoqib qolganimni qayoqdan bilasiz? — soʻradi qiziqib Nikodim.
— Buning ahamiyati yoʻq. Men sizning kimligingizni — jentl'menmisiz yoki vijdonli ayolning zaifligidan foydalanadigan odammisiz — shuni bilgani keldim. Agar Ninani oʻzingizga oʻynash qilib olsangiz, sizni ablah deyman.
Kasya qizishib ketganidan deyarli xirillab gapirmoqda edi. Uning koʻzlari gʻazab bilan yonib turardi.
— Nega menga yopishib oldingiz? — deya javob qildi Nikodim zardasi qaynab. — Nima, men sizning ishlaringizga tumshugʻimni tiqyapmanmi?
— E, shunaqa deng! Bu gapingiz bilan, razillik qilish niyatim bor, demoqchimisiz? Qani, endi basharangizga qamchin bilan tushirib bir huzur qilsam!
— Nima? — oʻshqirdi Dizma. — Kimni? Meni-ya?
— Ha, Sizni! Sizni! — deya nafrat bilan pishilladi Kasya kichik mushtchalarini qisib.
Dizmaning jahli chiqib ketdi. Bu mishiqi qizcha nima deb oʻylayapti oʻzi! Tunda kelib yana...
Kasya birdan sapchib turdi-da, uning qoʻlidan ushladi.
— Unga tegmang! Eshityapsizmi! Unga tega koʻrmang.
Kasyaning lablari titrab turardi. Nikodim qoʻlini tortib oldi.
— Nima istasam, shuni qilaman! Bildingizmi? Gapingizga quloq solishni ham istamayman!
Kasya labini tishlab, deraza oldiga bordi.
— Uni qarangu... — dedi qizning ortidan Dizma. Nikodim vaziyatni tushunolmay qolgandi. Toʻgʻri, Nina uni yoqtirib qolganligi, haqidagi xabar unga moyday yoqdi, biroq u nega bu narsadan Kasyaning shu qadar gʻazablanayotgani, qiz nega oʻz shubhasini otasiga borib aytish oʻrniga, tunda uning oldiga kirib kelganini tushunolmay garang edi. U Kasyaning Kunitskiyni yomon koʻrishini bilardi, lekin u holda qiz nega oʻgay onasining eriga sadoqatli boʻlishi uchun oʻlib-tirilyapti? Bu boyonlarning hammasi telva-teskari boʻladi...
Bu orada Kasya yana unga oʻgirilgan edi, Nikodim battar ajablanib qoldi. Qiz unga nozu karashma bilan jilmayib qarab turardi.
— Siz mendan xafamisiz? — deya soʻradi ochiqdan-ochiq tegishib Kasya. — Juda xafamisiz?
— Juda xafaman, albatta.
— Lekin meni bu yerdan quvib chiqarmassiz axir? Oʻtirsam maylimi?
— Uxlash kerak, — deya toʻngʻilladya Nikodim.
Qiz shoʻxlik bilan kuldi-da, toʻshakning chetiga oʻtirdi.
— Nima, siz tunlarni doim shunaqa tizzangizni qoʻltiqlab yotib oʻtkazasizmi? Bir oʻzingiz-a?
Nikodim unga taajjublanib qaradi. Mana, qiz asta unga engashdi. Uning toʻq qizil lablari ochilib, sadafdek tishlari koʻrinib ketdi. Qizning oftobda qoraygan yuzlariga qon yugurib, burun parragi titrardi. Nikodim Kasyaning bunday jozibali ekanligini birinchi bor koʻrishi edi. Faqat uning koʻzlaridagi ifoda oʻzgarmagandi. U Nikodimga payvasta qoshlari ostidan sinchkovlik bilan sovuq tikilib turardi.
— Siz, ehtimol, Varshavann sogʻinayotgandirsiz, axir u yerda erkaklar bu yerdagiday, Koborovodagiday tunlarni yolgʻiz oʻtkazishmaydi-da. O, sizni tushunaman...
— Nimani tushunasiz? — ikkilanib soʻradi Nikodim.
— Nega Ninaning boshini aylantirmoqchi ekanligingizni-da.
— Men sirayam uning boshini aylantirmoqchi emasman. — dedi rostiga koʻchib Nikodim.
Kasya kulib yubordi va birdan boshini egib yuzini uning lablariga surtdi.
«Gap, bu yoqda ekan-da, — deya xayolidan oʻtkazdi Nikodim. — Rashk qilibdi. Bunisi ham meni yaxshi koʻrib qolibdi-yu!».
— Pan Nikodim, — deya noz bilan gap boshladi Kasya, — tushunaman, siz bu yerda ham ayolsiz turolmaysiz, lekin nega bu ayol xuddi Nina boʻlishi kerak? Nahot men sizga sira yoqmasam?
Koʻrpa juda yupqa boʻlib, Nikodim qizning haroratini aniq sezib turardi.
— Nega endi, siz ham menga yoqasiz...
— Men Ninadan yoshroqman... Keyin undan sira qolishmayman. Mana qarang!
U sakrab turib, vyuklyuchatel' oldiga yugurib bordi. Chiroq yonib, xona ichi yorishib ketdi.
— Mana, bir qarang-a, bir qarang-a...
Qiz ikki-uch harakat bilan pijamasining tugmalarini yechib tashladi. Qora shoyi xushbichim qomatdan sirgʻalib asta yerga tushdi.
Nikodim butunlay dovdirab qoldi. U hayosizlik bilan qip-yalangʻoch boʻlib olgan bu gʻalati qizga baqrayib qarab turardi. Qiz shu qadar yaqin turardiki, Nikodim qoʻlini choʻzib, bemalol uning qoramagʻiz badanidan ushlashi mumkin edi.
— Xoʻsh, qalay? Sizga yoqamanmi?
Kasya asta kulib qoʻydi.
Nikodim toʻshakda angrayib oʻtiraverdi.
— Men juda chiroyliman.. — Kasya noz bilan boshini yuqori koʻtardi. — Ehtimol, sizni badanimning silliqligi-yu, tarangligi qiziqtirayotgandir? Marhamat, tortinmang!..
Kasya kulganicha toʻshak chetiga yaqinlashdi.
— Qani!
Uning kulgusida qandaydir kishini choʻchitadigan bir narsa bor edi. Nikodim qimir etmay oʻtiraverdi.
— Balki, meni buzuq deb oʻylayotgandirsiz?.. A? Yoʻq, goʻzal pan Nikodim, men iffatimni saqlab qolganman. Agar Ninadan meni afzal koʻrsangiz, bunga hoziroq ishonch hosil qilishingiz mumkin... Qani!.. Buncha tortinasiz!..
U toʻshakka choʻkkaladi-da, Nikodimning boshini koʻkragiga bosdi. Dizma yuziga uning nokdek dirkillab turgan siynasi tekkanini his etdi, dimogʻiga yosh badanniig kishini mast qiluvchi oʻtkir hidi urildi.
— Qani!..
— He, jin ursin! — tishlarini qisib dedi Dizma, Kasyani mahkam quchoqlar ekan.
Kasya yuziga uning haroratli nafasi urilganini his etdi. Chetlarida qattiq tuk oʻsgan lablar qizning labini izlay boshladi. Kasyaning qoʻli terlagan jundor gavdaga tegib ketdi. Azbaroyi jirkanganidan uning tomogʻi boʻgʻila boshladi.
— Qoʻyvor, qoʻyvor, qoʻyvor meni... Jirkanyapman! Yoʻqol!
Nozik gavda qoʻpol qoʻllardan silkinib chiqishga harakat qildi. Biroq qutulolmadi.
Kasya Ninaga boʻlgan muhabbatiga ortiqcha baho berib yuborgani, manovi qurbonlik unga ogʻirlik qilishi, bu quchoqlarga kirishdan koʻra oʻlgani yaxshiligini endi tushundi.
Ammo u kechikkan edi.
Qiz qoʻllari titrab pijamasiiing tugmasini qadar ekan, Nikodim kulib dedi:
— Oʻzing ham zoʻr qiz ekansan-da.
Kasya unga nafrat bilan qarab qoʻydi, biroq Dizma buni tushunmay qoʻshimcha qildi:
— Yaxshi boʻldi-a?
— Toʻngʻiz! — dedi tishlarini qisib Kasya va xonadan yugurib chiqib ketdi.
Dizma bu qizga aslida nima kerakligini yana tushunolmay qoldi. Oʻzi keldi, oʻzi shuni istadi, keyin boʻlsa...
U anchagacha uxlayolmay yotdi. U bu voqeani oʻylab, Kasya chindan ham mendan nafratlanar ekan, endi u bilan oshiq-ma’shuqlik qilib boʻlmaydi, degan xulosaga keldi.
«Ularning hammasi aqldan ozgan ekan» — degan xulosaga keldi Nikodim Ponimirskiyni eslab.
Ertasiga nonushta qilgani faqat Nina keldi. Uning aytishicha, Kasyaning tobi qochib qolganmish.
Nikodim Ninani kuzatar ekan, tungi voqeadan uning xabari yoʻqligiga ishonch hosil qildi.
Kechqurun Kunitskiy qaytib keldi va allamahalgacha Dizmaning boshini qotirib oʻtirdi.
Nikodim Kasyani faqat ertasiga ertalab, yemakxonaga ketayotganidagina uchratdi. Uning ta’zimiga javoban Kasya dimogʻdorlik bilan bosh irgʻab qoʻya qoldi. Nina allaqachon pastga tushib oʻtirgan ekan. Ikkovi ham indamasdi. Oʻrtadagi ogʻir jimlikni buzish uchun biror narsa deyish lozim edi. Dizma yaxshi havo haqida ogʻiz ochgan ham ediki, Kasya istehzo bilan dedi:
— Voy-boʻy, demak, siz, buni gʻayri tabiiy hodisa, deb oʻylagan ekansiz-da a?
Nikodim tarelkasiga ozgina choʻchqa goʻshtidan solish uchun qoʻlini choʻzganida yengi moyga tegib ketdi. Kasya ichqoralik bilan kulib yubordi:
— Shunday ajoyib kostyum bulgʻandi-ya! Afsus! Shunday chiroyli, shunday did bilan tikilgan kostyum-a! Siz kiyimni Londonda tiktirsangiz kerak-a?
— Yoʻq, men tayyorini sotib olaman, — deya soddalik bilan javob berdi Nikodim.
U kesatiqni tushunmay, kostyumining qizga yoqishi mumkinligidan ajablandi. Dizma Ninaning bu pichinglardan soʻng Kasyaga ta’na bilan qarab-qarab qoʻyishi sababini ham tushunmadi.
— Endi nima deysan, — deya gap qotdi Nina, — pan Nikodim ta’ziringni berdi-ku. Uddaburon boʻlgani uchun ham u oliftagarchilikni bilmaydi, deb aytuvdimu senga, — Kasya qoʻl sochiqni gʻijimlab tashladi-da, oʻrnidan turdi.
— Bu bilan mening nima ishim bor! Yaxshi qolinglar.
— Sen Krupovga ketyapsanmi?
— Ha.
— Tushgacha qaytasanmi?
— Bilmadim. Koʻraman.
Qiz chiqib ketgach, Dizma ehtiyotkorlik bilan soʻradi:
— Kasya nega achchigʻlanyapti?
Nina bosh irgʻadi:
— Rost aytdingiz. U achchigʻlanyapti... Ehtimol... Boʻsh vaqtingiz bormi?
— Bor, albatta.
— Qayiqda sayr qilmaymizmi?
— Boʻpti.
Nina roʻmoli bilan zontigini oldi, chunki quyosh ayovsiz olov purkamoqda edi.
Ular angʻiz oralab ketgan torgina soʻqmoqdan sokin koʻl tomon borishardi. Nina egniga yengilgina, deyarli shaffof oq koʻylak kiyib olgandi. Juvonning ortidan borar ekan, Nikodim uning kelishgan oyoqlari tarxini yaqqol koʻrib turardi. Qayiqlar yoniga borish uchun zovur ustidagi koʻprikchadan oʻtish lozim edi. Nina taraddudga tushib qoldi.
— Keling, yaxshisi aylanib oʻtamiz.
— Koʻprikdan qoʻrqyapsizmi?
— Ha, bir oz.
— Qoʻrqmang. U mustahkam,
— Mening boshim aylanib ketadi, muvozanatni yoʻqotib qoʻyaman.
— Hm... Aylanib oʻtish shartmi? Men sizni koʻtarib oʻtkazib qoʻya qolay.
— Qoʻying-e, noqulay boʻladi, — dedi Nina quvlik bilan jilmayib.
Dizma ham jilmayib qoʻydi. U engashib, juvonni dast koʻtarib oldi. Nina qarshilik koʻrsatmadi, Nikodim koʻprik ustiga chiqqach:
— Voy, ehtiyot boʻling... — deya uning boʻynidan quchoqlab, pinjiga tiqildi.
Dizma ataylab qadamini sekinlatdi va ayolni koʻprikdan ancha nariga eltib yerga qoʻydi. U garchi charchamagan boʻlsa-da, hansiray boshladi. Shunda Nina:
— Ogʻir ekanmanmi? Meni uzoq koʻtarib borolarmidingiz? — deya soʻradi.
— Uch... besh milyaga bemalol koʻtarib borardim...
Ayol tez-tez yurib ketdi, ular to suv boʻyiga yetib borguncha ham soʻzlashmadi.
— Gapimni yomonlikka yoʻymangu, — dedi Nina, ular qirgʻoqdan ancha nari suzib ketishgach, — lekin menimcha, ayol kishi uni qoʻlida koʻtarib yuradigan odami boʻlmasa, oʻzini baxtliman deyolmaydi. Ma’joziy ma’noda emas, yoʻq, meni chinakamiga qoʻlda koʻtarib yurishni aytyaman.
Dizma eshkakni qoʻyib yubordi. U kichkina va semiz Bochek bilan uning xotinini esladi. Bochekning xotini, oʻldim deganda, yuz kilo kelardi. Bochek uni qoʻlida koʻtarib yurolmasdi, albatta, lekin ular baxtli edilar. Shuni eslar ekan, Dizma jilmayib qoʻydi.
— Hamma ayollar ham shunaqa emas, — deya e’tiroz bildirdi u.
— Toʻgʻri, ammo shunaqa boʻlmagan ayollar oʻz mohiyatlarining ma’lum bir qismini yoʻqotib, ayollik latofatidan mahrum boʻlganlar va erkaklarga oʻxshab qolganlar. Masalan... Kasya.
Uning tovushida bir oz adovat ohanglari sezilmoqda edi.
— Nima, Kasya bilan janjallashib qoldinglarmi?
— Yoʻq, — deya javob qildi Nina, — u shunchaki mendan achchigʻlanib yuribdi.
— Nega endi?
Nina ikkilanib qoldi.
— Nega deysizmi? Aytish qiyin... Ehtimol, sizni yoqtirib qolganim uchundir.
— Kasya meni yomon koʻradimi?
— Gap unda emas.
— Yoʻq, yomon koʻradi. Bugun nonushta mahali rosa piching qildi-yu menga...
— Lekin bu sizga ta’sir qilmas ekan. Qoyillatib adabini berdingiz-da, oʻziniyam. Siz ikki-uch soʻz bilan kishining tanobini tortib qoʻya olar ekansiz.
Dizma kulib yubordi. Shu payt u Varedaning Ulyanitskiy qilgan hazil haqidagi hikoyasini esladi.
— Ba’zan soʻzsiz ham shunday qilish mumkin. Shu yili may oyida Krinitsada yashaganimda men bilan pansionda bir mahmadona yashagan edi. Vaysaqi oliftalar boʻladi-ku, shunaqalardan. Ovqat payti u mening qarshimda oʻtirib olib, obdon suxandonlik qilardi. Nimalar haqida gapirmasdi deysiz! Tagʻin chet tillarda gapirganiga oʻlasizmi! Barcha uning ogʻziga tikilib oʻtirardi. Ayollar-ku, unga oshiqu beqaror boʻlib qolishgandi. U boʻlsa hammani oʻziga shaydo qilishga urinardi.
— Men bunaqa koʻngil ochuvchilarni yaxshi bilaman, — deya gap qotdi Nina. — Ularni koʻrgani koʻzim yoʻq.
— Mening ham. Shunday qilib, bir kuni chidab turolmadim. Oʻsha olifta yarim soatcha tinimsiz gapirganidan soʻng engashdim-da: «U-u-u-u!..» — dsb bir oʻshqirib berdim.
Nina xaxolab kulib yubordi.
— Shunda u nima qildi? — deya soʻradi.
— Darhol nafasi ichiga tushib ketdi. Oʻsha-oʻsha qorasini koʻrsatmay qoʻydi. Joʻnab qolgan boʻlsa kerak.
— Eh, qanday ajoyib-a! Qiligʻingiz shundoq sezilib turibdi. Agar bu ishni kim qilganini aytmagan taqdiringizda ham, men baribir, bu siz ekanligingizni topgan boʻlardim. Ajoyib!
Dizma ayolni qoyil qoldirganidan gʻoyat xursand edi.
— Bilasizmi, — deya davom etdn Nina. — Men sizdaka erkakni ilgari sira uchratmagan edim. Menimcha, siz bilan biz goʻyo juda koʻpdan beri tanishdekmiz. Goʻyo men u yoki bu holda siz oʻzingizni qanday tutishingiz, nima deyishingizni oldindan biladigandekman. Lekin eng ajablanarlisi shuki, men har gal sizning biron-bir boshqa fazilatingizni payqab qolaman. Ammo baribir siz tosh-metinsiz.
— Nima?
— Tosh-metin. Ish tutishlaringiz rejali, hisob-kitobli. Masalan, ayollar bilan gaplashishingizni olaylik! Siz ularni soddaligingiz bilan maftun etasiz. Toʻgʻri, siz bir oz dagʻalsiz, hatto qoʻpolsiz ham deyishim mumkin. Ammo bunda fikrning teranligi seziladi. Faqat uddaburon odam, haqiqiy intellektualgina oʻzini shunday tutishi mumkin. Bunday odam hissiyotga bsrilib, vertercha yigʻloqilik qilmaydi, oʻziga zeb bermaydi. O, siz magazinchiga oʻxshaydigan odamlar sirasiga kirmaysiz. Chunki ular butun fazilatlarini vitrinaga tsrib qoʻyadilar. Bu metafora uchun meni kechiring. Siz metaforani yoqtirmasangiz kerak-a?
Nikodim bu soʻzning ma’nosini tushunmasdi, lekin u har ehtimolga qarshi dedi: — Nega endi... aksincha.
— Nazokat yuzasidan shunday deyapsiz. Lekin bu sizning ruhingizga toʻgʻri kelmas ekan. Barokko sizga mutlaqo begona. Men toʻgʻri topdimmi?
Dizmaning zardasi qaynay boshladi. «Ona tilingda aytilayotgan gapni eshitsangu, bironta soʻzni tushunolmasang!» — deya xunob boʻlardi dilida Nikodim.
— Toʻgʻri topdingiz, albatta, — toʻngʻilladi u javoban.
— E, siz oʻzingiz haqida gapirishni yomon koʻrar ekansiz!
— Ha. Innaykeyin oʻzim haqimda nimaniyam gapirardim.
U bir oz sukut qilib oʻtirdi-da, soʻng boshqacha ohangda:
— Balki, huv anavi oʻrmonga suzib borarmiz? — deb soʻradi va qaragʻaylar koʻrinib turgan qirgʻoqqa ishora qildi.
— Yaxshi. Lekin endi eshkakni men eshaman, siz esa rulga oʻtirasiz.
— Charchab qolmaysizmi?
— Yoʻq. Bir oz gimnastika qilsam yomon boʻlmaydi.
Qayiq juda tor ekan: ular joy almashishayotganida muvozanatini yoʻqotmaslik uchun bir-birlarini ushlab oʻtishlariga toʻgʻri keldi.
— Siz suzishni bilasizmi? — soʻradi Nina.
— Toʻnkaning oʻzginasiman, — deya javob qildi Dizma va kulib yubordi.
— Men ham suzishni bilmayman. Shuning uchun ehtiyot boʻlishimiz kerak.
Ular oʻrmonga yaqinlashib borishdi. Oftobda qizigan qaragʻaylarning hidi havoni tutib ketgandi.
— Chiqamizmi? — soʻradi juvon.
— Mayli. Birpas soyada oʻtiramiz.
Qayiqning tumshugʻi qumloq sohilga sirgʻalib chiqdi. Nariroqda, daraxtlar boshlangan joyda yer qalin va yumshoq yoʻsin bilan qoplangan edi.
— Bu yer chiroyli-ya, toʻgʻrimi? — deya soʻradi Nina.
— Ha, yomon emas.
Ular yoʻsin ustiga oʻtirishgach, Nikodim papiros tutatdi.
— Xatimni olganingizda juda ajablangandirsiz-a?
— Nega endi? Uni olganimda juda xursand boʻldim, — dedi javoban Dizma, choʻntagidan ensiz konvertni olar ekan, — koʻz qorachigʻiday asrab yuribman.
Nina xatni yoqib yuborishni iltimos qila boshladi: axir u birovning qoʻliga tushib qolishi mumkin.
— Erim borligini unutmang. Iltimos qilaman.
— Yoʻq, uni sirayam yoqmayman, — deya e’tiroz bildirdi Dizma.
— Meni qoʻrqoq deb oʻylamang. Shunchaki koʻngilsizlik boʻlmasin deyapman.
Nina qoʻlini choʻzdi, biroq Nikodim xatni tepasiga koʻtargan edi, ayolning boʻyi yetmay qoldi.
— Iltimos qilaman, bera qoling.
— Bermayman, — deya javob qildi Nikodim va kulib yubordi.
Dizmaning hazillashayotganini koʻrib, Nina ham jilmaydi. U fursat poylab turdi-da, xatni yulib olmoqchi boʻlib, Nikodimning yelkasiga tayandi. Shunda Dizma uni quchoqlab, oʻpa boshladi. Ayol avvaliga qarshilik koʻrsatmoqchi boʻldi, biroq uning bu harakati uzoqqa choʻzilmadi.
Yiroqdan, narigi sohildan Kunitskiyga qarashli taxta zavodining taqa-tuqi elas-elas eshitilib turardi.
Dizma qoʻllarini boshi ostiga qoʻyib, yoʻsin ustiga choʻzildi. Nina uning yonida gʻujanak boʻlib oʻtirardi. U Nikodim tomon egilib, shivirlay boshladi:
— Nega, nega shunday qilding? Endi men seni sirayam unutolmayman... Endi ilgarigiga qaraganda yuz karra baxtsizroq boʻlaman... Yo parvardigor, yo tangrim! Bu mudhish hayotda qanday yashayman endi... Sensiz yashayolmayman...
— Mensiz yashamaysan haliyam!
— Yoʻq, yoʻq, unday dema! Qari erini aldab yashaydigan xotinlar xilidan emasman. Axir bu razillik-ku.
— Lekin uni yaxshi koʻrmaysan-ku...
— Undan nafratlanaman!
— Xoʻsh, gap nimadaa boʻlmasa? .
— Oʻzingni tushunmaganga solasan-a. Men riyokorlik bilan yashayolmayman. Bunga qurbim yetmaydi. Bu narsa sen bilan oʻtkazgan har bir daqiqamni zaharlab turadi... Ey, xudoyim! Qani endi bu kishandan qutula olsam!..
— Buning nimasi qiyin ekan? — Dizma yelkasini qisdi. — Eru xotinlar har qadamda ajralishyapti-ku.
Nina lablarini tishladi.
— Men tentak, razil ayolman. Meni qoralab toʻgʻri qilasan, lekin men zeb-ziynatsiz, boyliksiz yashayolmayman. Bundan oʻzim ham uyalaman... Sen badavlat boʻlganingda edi!
— Hali boyib ham ketarman! Kim biladi, deysan!
— Jonginam! — Nina, goʻyo ibodat qilayotgan odamdek, qoʻllarini koʻksiga qoʻydi. — Jonginam! Axir sen juda baquvvat, juda aqlli odamsan. Agar istasang, har narsaga erishishing mumkin! Shunday emasmi?
— Ha, shunday, — deb javob qildi Nikodim taraddudlanib.
— Ana, koʻrdingmi? Meni bu yerdan olib ket! Qutqar meni!
Shunday deya Nina yigʻlab yubordi. Dizma uni quchoqlab, bagʻriga bosdi. U juvonni qanday yupatishni bilmas va shu boisdan indamas edi.
— Qanday yaxshi, qanday mehribon odamsan-a! Seni qanday sevishimni bilsang edi... Sendan yashirishni istamayman, yashirolmayman... Mendan nafratlanishing mumkin, lekin senga hammasini aytaman. Kechiraman, deb va’da ber! Eshityapsanmi, va’da ber! Qanday baxtsiz, qanday zaifligimni oʻzing koʻrib turibsan. Ochigʻini aytsam, unga qarshilik koʻrsata olmadim. U gʻayri tabiiy bir holda kishini oʻziga qaratib olish qobiliyatiga ega.
— Kimni aytyapsan?
— Kasyani-da. Lekin ont ichaman, bu narsa ikkinchi qaytarilmaydi, Ont ichaman! Menga ishonasanmi?
Nikodim uning nima haqida gapirayotganini sira tushuna olmasa-da, ishonaman, degandek bosh irgʻadi. Nina uning qoʻlidan tutib oʻpa boshladi.
— Qanday mehribonsan-a! Qanday mehriboisan-a! Darvoqe, Kasya Shveysariyaga joʻnab ketyapti.
— Qachon.
— Kelasi haftada. Bir yilga ketyapti.
— Bir yilga, deysanmi? Uning bu safari eringga rosa qimmatga tushsa kerak?
— Erim bir tiyin ham bermaydi. Kasya undan sariq chaqa ham olmasa kerak.
— Boʻlmasam u yerda Kasya nima bilan tirikchilik qiladi?
— Bankada uning onasidan qolgan puli bor.
— Shunaqami? Bilmagan ekanmap. Pan Kunitskiy bu toʻgʻrida menga hech nima aytmagan edi.
— Eh, nega uni eslaysan! Kel, oʻzimiz haqimizda gaplashaylik.
Nina koʻngli buzilib, hayajonlanib ketgan edi.
Ular uyga indamay qaytishdi.
Nikodim bilan Nina ayvonda Qunitskiyga duch kelib qolishdi. Chol odati boʻyicha iljayib, mitti qoʻllarini bir-biriga ishqardi. Chol ularning kayfiyatlarini, qanday sayr qilishganini soʻrab-surishtirar ekan, goʻyo oʻz xushchaqchaqligini ataylab namoyish qilayotgandek tuyulardi. Gap uning ogʻzidan shalola kabi oqib chiqar va ular javob berishni istagan taqdirlarida ham cholning gapi orasiga bir ogʻiz ham soʻz qistira olmagan boʻlardilar.
— Xoʻsh, yuqori doiralarda qanday yangiliklar bor?
— Ya’ni Varshavada demoqchimisiz? Hech gap yoʻq. Biz Yashunskiy va Ulyanitskiy bilan mening gʻalla sotib olish borasidagi loyiham haqida gaplashdik.
— Shunaqa deng! Xoʻsh, xoʻsh? Qaiday xulosaga keldinglar? Ish yurishyaptimi?
— Yurishyapti shekilli, lekin aytib qoʻyay; bu gaplar mutlaqo sir saqlanishi kerak.
Kunitskiy barmogʻini labiga qoʻyib, shivirladi:
— Tushunaman! Jimm... Ana, xotinim kelyapti, balki tushki ovqatdan keyin gapirib berarsiz, Tezroq aytmasangiz, yorilib ketaman.
— Hoziroq gapirib berishim mumkin, — deya javob qildi Nikodim, — axir pani Nina bu gapni hech kimga aytmaydilar-ku. U kishining oldilarida aytaversa boʻladi.
— Nimani gapiryapsizlar? — deya soʻradi Nina ularga qaramasdan.
— Nina, bilib qoʻy, — ogahlantirdi Kunitskiy, — bu davlat siri. Pan Dizma hukumat bilan hamkorlikda mamlakatni iqtisodiy krizisdan xalos etish planini tayyorlayapti. Bu loyiha uchun ular pan Dizmaning boshidan zar toʻkishlari kerak! Xoʻsh, u yogʻi nima boʻldi, azizim pan Nikodim?
Dizma gʻalla obligatsiyalari haqidagi bor gapni qisqacha soʻzlab berdi. Qunitskiy mitti qoʻllarini bir-biriga ishqaganicha nuqul:
— Ofarin, genial ish! — deya takrorlardi.
Nina esa loyihaning genial muallifiga hayratdan koʻzlarini katta ochib, tikilib turardi.
— Faqat bitta qiyinchilik bor, — dedi gapining oxirida Dizma. — Sotib olinadigan gʻallani saqlash uchun joy topilmayapti. Yangi omborlar qurish uchun esa pul yoʻq.
— Ha, chindan ham jiddiy masala! — deya xitob qildi Kunitskiy. — Shoshmang-chi... Pan Nikodim, mana bunday qilinsa nima deysiz: aytaylik, davlat gʻallani sotib oladi-yu, lekin uni sotgan odam gʻallani oʻzida saqlaydi, deb shart qoʻyadi. Koʻpchilikning gʻalla saqlaydigan joyi yoʻq albatta, ammo pomeshchik uchun sotilmagan gʻallasini chiritib, xonavayron boʻlishdan koʻra, yangi ombor qurib, sotilgan gʻallani saqlash foydaliroq, menimcha, shunday qilsa boʻladi. Siz nima deysiz?
Dizma hang-mang boʻlib qoldi.
«Bu qari tullakning xoʻp kallasi bor-da!» — deya dilidan oʻtkazdi u ajablanib va yolgʻondan yoʻtala boshladi.
— Biz bu haqdayam gaplashgan edik, — dedi u soʻngra har ehtimolga qarshi. — Ehtimol shunday qilarmiz ham.
Kunitskiy oʻz fikrini kengaytirib, davom eta boshlagan edi, Nikodim bironta ham soʻzni unutmaslikka harakat qilib, diqqat bilan quloq soldi. Shu payt xizmatkor paydo boʻldi.
— Pan janobi oliylarini telefonga chaqirishyapti. Yangi taxta tilish zavodingizda uzatma qayish chiqib ketib, qandaydir falokat sodir boʻlipti.
— Nima? Nima deding? Tezroq avtomobilni chaqir! Kechirasiz!
Shunday deya Kunitskiy xonadan yugurib chiqib ketdi. Ular ikkovlari oʻtirib ovqatlanishdi.
— Siz koʻzga koʻrnngan ekonomist ekansiz, — dedi Nina koʻzini dasturxondan uzmay. — Chet elda oʻqiganmisiz?
— Ha, Odsfordda, — deb darrov javob berdp Nikodim.
Ninaning yuziga qon yugurdi.
— Oksfordda deysizmi? — Siz... Siz... u yerda Ponimirskiyni tanimasmidingiz?..
Nikodim qovun tushirib qoʻyganini faqat endi tushundi: axir Nina istagan paytida akasidan soʻrab, uning misini chiqarishi mumkir edi-da. Lekin yolgʻon gapirishdan boʻlak chora qolmagandi.
— Tanirdim, albatta. U mening yaxshi oshnam edi.
Nina jim boʻlib qoldi.
— Uning boshiga qanday baxtsizlik tushganidan xabaringiz yoʻqmi? — deya soʻradi u bir oz sukut qilib turgach.
— Yoʻq.
— U qandaydir ogʻir asabiy kasallikka chalingan. U juda rasvo ishlar qildi: koʻp ichardi, tinmay toʻpolon qilardi. Oxiri aqldan ozdi. Bechora Jorj!.. Ikki yil jinnixonada yotdi. Uni bir oz davolashdi. Endi tutqanogʻi tutmaydi, lekin, afsus, butunlay tuzalib ketmadi. Bechora Jorj. Uni deb qanchalar iztirob chekkanimni bilsangiz edi... Buning ustiga kasali zoʻriqqanidan soʻng u meni yoqtirmaydigan boʻlib qoldi. Ilgari biz bir-birimizni juda yaxshi koʻrardik. Bilasizmi, Jorj shu yerda, Koborovoda...
— Rostdan-a?
— Ha, u parkdagi pavil'onda yashaydi. Yonida doim sanitar yuradi. Siz uni uchratmaganligingizning boisi bor. Vrachlar uiga odamlar bilan muomalada boʻlishii taqiqlab qoʻyishgan: bu narsa unga yomon ta’sir qilar ekan. Lekin kim bilsin, balki, eski doʻsti bilan uchrashsa zarar qilmas. U bilan munosabatingiz yaxshi edimi?
— Boʻlmasam-chi.
Nina buni eshitib, xursand boʻlib ketdi. Juvon ularni bir-biri bilan uchrashtirish fikriga yopishib oldi va bu gaplarni Kunitskiydan sir tutishni iltimos qilib, tushlikdan soʻng pavil'onga borajaklarini aytdi. Nikodim avvaliga chap berishta urinib koʻrdi, biroq keyin shubha tugʻdirishdan choʻchib, rozi boʻldi.
Parkda, daraxtlar orasida Nina uning boʻynidan quchib, pinjiga tiqildi. Nikodim istar-istamas uni ikki marta oʻpdi. U yosh graf bilan uchrashganida chuvi chiqishidan xavfsirayotgan edi.
Nina Nikodimning qoʻltigʻidan oldi.
— Siz yonimda boʻlganingizda oʻzimni juda yaxshi his etaman, — deya gap boshladi u. — Gʻoyat osoyishta sezaman oʻzimni... Ayol kishi pechakka oʻxshaydi... U yer bagʻirlab oʻsaveradi, lekin yoʻlida biron daraxt tanasini uchratan zahoti unga chirmashib, quyosh sari boʻy choʻzadi...
Dizma, bu juda oʻtkir oʻxshatish ekan, uni eslab qolish lozim, deya dilidan oʻtkazdi.
Pavil'on Uygʻonish davri uslubida qurilgan kichkina villa ekan. Uning atrofida yovvoyi uzum oʻsgan boʻlib, novdalar orasidan ora-chora oppoq devor koʻrinib turardi. Villa oldidagi maysazar oʻrtasiga buklama kreslo qoʻyilgan boʻlib, unda graf mudrab oʻtirardi.
Ularni xuddi odamning yoʻtalishiga oʻxshash gʻalati kovillagan laycha kutib oldi.
Ponimirskiy erinchoqlik bilan boshini oʻgirdi-da, oftobdan koʻzini qisganicha birpas yaqinlashib kelayotgan Nikodim bilai Ninaga tikilib turdi. Soʻng oʻrnidan sapchib turib, kostyumini toʻgʻriladi va monoklini koʻziga qistirdi.
— Salom, Jorj, — deya unga qoʻlini choʻzdi Nina, — Oldinga Oksfordda birga oʻqigan oshnangni boshlab keldim. Taniyapsanmi?
Ponimirskiy ularga ishonqiramay qarab qoʻydi-da, soʻng shoshilmaygina singlisining qoʻlini oʻpdi. Uning basharasidan kirdikori ochilib qolishidan choʻchiyotganligi sezilib turardi. Keyin u xoʻmrayganicha Dizmaga qoʻl uzatdi.
— Taniyapman, albatta. Meni koʻrgani kelganingizdan xursandman, kasbdosh.
Soʻngra u shartta singlisi tomon oʻgirildi.
— Kechirasanu, lekin bizni yolgʻiz qoldirolmaysanmi? Uzoq ayriliqdan soʻng gaplashadigan gapimiz koʻp. Balki, sen shu yerda oʻtirib tursang, biz aylanib kelarmiz?
Nina e’tiroz bildirmadi. U Nikodimga ma’nodor qarab qoʻydi-da, pavil'on ichiga kirib ketdi.
Ponimirskiy atrofga alanglab, Dizmani nariroqdagi xiyobonga boshladi.
— Bu nimasi? — deya jahl bilan soʻradi u bashorat barmogʻini Nikodimnnng koʻksiga niqtab, — Ablah, sen meni Ninaga sotibsan-da? Ehtimol, bor gapni muttaham Kunikka ham aytib bergandirsan?
— Xudo saqlasin, hech kimga hech nima aytganim yoʻq.
— Seni Pshelenskaya xolamga, Oksford universitetida birga oʻqigan oshnam, deb tanishtirganimni singlim qayoqdan bildi boʻlmasam?
— Buni u bilmaydi. Oksford masalasiga kelsak, oʻsha yerda oʻqiganman, deb oʻzim aytdim. Gap kelib qolgan edi, ogʻzimdan chiqib ketdi.
— Sen muttahamgina emas, ahmoq ham ekansan: axir inglizchadan baloniyam bilmaysan-ku?
— Ha, bilmayman.
Ponimirskiy kursiga oʻtirib kulib yubordi. Laychasi uning kulgisini eshitib, egasining yuziga diqqat bilan tikilib qoldi.
— Xoʻsh, Pshelenskaya xolam bilan anovi Kshepitskiy sizni qanday kutib olishdi? Oldilariga solib quvishmadim-i?
Dizma grafning yoniga oʻtirmoqchi edi, biroq Ponimirskiy uni imo bilan toʻxtatdi:
— Sizdaqa kishilarning huzurimda oʻtirishlarini yoqtirmayman. Qani, loʻnda-loʻnda gapiring, lekin yolgʻon ishlatmang.
Nikodim telba odam bilan gaplashayotganini bilsa-da, lekin negadir yuragi poʻkillardi. U ministrdan ham, generallardan ham, Varshavadagi boʻlak nufuzli amaldorlardan ham bunchalik choʻchimagan edi.
Dizma, Pshelenskaya uni yaxshi qabul qilgani, lekin xonim bilan Kshepitskiy hozir hech nima qilib boʻlmasligi sababli bu ishni bir necha yil qoʻyib turish lozimligini aytishgani haqida hikoya qila boshladi.
U gapini tugatgach, Ponimirskiy pishillab soʻradi:
— Jin ursin! Yolgʻon gapirmayapsizmi?
— Yoʻq.
— Bilasizmi, umrim bino boʻlib, shunday siyqa, ahmoqona hikoyani eshitmagandim. Biror maktabni tugatganmisiz oʻzi?
Dizma indamay turaverdi.
— Ish masalasiga kelsak, undan voz kechadigan ahmoq emasman. Tez kunda yana xat yozaman, siz uni Varshavaga olib borasiz. Xayr. Ketaverishingiz mumkin! Brut, bu yoqqa!
— Pani Nina-chi? — hayiqib eslatdi Dizma.
— Nina deysizmi?.. Ha, aytganday. Uni unutibman. U holda yuring, birga boramiz. Ninani olib ketasiz. U mening asabimga tegadi.
Nina ularni xiyobon muyulishida kutib oldi.
— Xoʻsh, yoshligingizni esladingizmi? — soʻradi u jilmayib.
— Albatta, — javob qildi Dizma.
— Azizim, — dedi ensasi qotibgina Ponimirskiy monoklini toʻgʻrilar ekan, — yosh va badavlat boʻlgan paytimizdan qolgan oʻsha xotiralar doim qalbimizni xushnud etadi. Shunday emasmi, qadrli kasbdosh?
Graf soʻnggi soʻzlarni ta’kidlab ayti-da, xaxolab kulib yubordi.
— Ha, albatta, kasbdosh, — deya tasdiqladi taraddudlanib Dizma. Buni eshitib, Ponimirskiyning yanada vaqti chogʻ boʻlib ketdi.
— Biz faqat Oksford va London haqida gaplashdik, — dedi u kulishda davom etib. — U yerda rosa shoʻxlik qilardik-da, oʻziyam. Oradan shuncha yil oʻtgach, sof ingliz nutqini eshitish menga qanchalik lazzat bagʻishlaganini tasavvur ham qilolmaysan, jonginam...
U barmoqlarining uchini Nikodimning yelkasiga tekkizib soʻradi:
— Isn’t it? Old boy?
Dizmaning chakka tomirlari oʻynab ketdi. U oʻylana-oʻylana, — xudoga ming qatla shukur! — nihoyat ba’zan notarius Vinderning oʻgʻli Liskov kiborlari orasida ishlatadigan yagona inglizcha soʻzni esladi:
— Yes!
Bu javobdan Ponimirskiyning boshi osmonga yetdi. Shu payt Nina Nikodimning sarosimaga tushganini sezib, qaytish vaqti boʻlganini aytdi. Unga Nikodim doʻstining ahvolini koʻrib ezilib ketgandek tuyuldi. Uning baxtiga, akasi Dizmani ortiq tutib turmadi va boshqa tentaklik qilmay xayrlasha qoldi.
— Boyoqish Jorj! U juda oʻzgarib ketibdimi? — deya soʻradi Nina ular xiyobondan ketishar ekan.
— Yoʻq, unchalik emas. Ehtimol, hali tuzalib ketar...
— Qoshkiydi... uning kasali sizga qanday yomon ta’sir qilganini sezdim. Sizni uni oldiga boshlab borib bekor qildim shekilli.
— Nega endi?
— Bilasizmi, pan Nikodim, yaxshisi, uning oldiga boshqa bormang... balki, bu narsa unga zarar qilar. Vrachlar, odamlar bilan uchrashsa; asabiylashadi, shu boisdan hayajonlanmagani ma’qul, deyishgan edi.
— Siz nimani istasangiz, shu-da.
— Men hech pnmani istamayman, — deya Nikodimning yelkasiga suykaldi Nina. — Sizga aytdim-qoʻydim. Siz esa, imonim komilki, qanday yoʻl ma’qul boʻlsa, shunday yoʻl tutasiz.
Soʻngra u oʻz qalbida gul ochgan bahor haqida, hozirgi voqeadan koʻz yumib, uni tezda unutiladigan qisqa tush deb hisoblash lozimligi toʻgʻrisida gap ochdi. Shundan keyin Dizmadan oʻz fikriga qoʻshilishni talab qildi. Nikodim ham oʻylab oʻtirmay uning gapiga qoʻshilib qoʻya qoldi.

9-bob
Kunlar ketidan kunlar bir zaylda oʻtib borardi, Koborovoda oʻrnashib olgan Dizma xuddi oʻz uyidagidek yallo qilib yurardi. Toʻgʻri, u Ninaning eridan ajralmaguncha unga sodiq qolajagini aytib sarkashlik qilishidan bir oz xafa edi. Biroq Nikodim bundan aziyat chekmasdi. Dizma bir narsaga jon-jahdi bilan yopishish u yoqda tursin, hatto hafsalasiz bir odam edi.
Dizmaning ishtahasi yaxshi boʻlib, har kuni toʻyib uxlardi. U kunlarini bekorchilikda oʻtkazar va bundan dimogʻi chogʻ boʻlib, ancha toʻlishgan, tez-tez tevarak-atrofda sayr qilib yurganidan oftobda qoraygan edi. Avvaliga u ot minib yurdi, ammo otda silkinib yurish joniga tekkach, piyoda sayr qila boshladi. U yana bir bor taxta tilish zavodi, qogʻoz fabrikasi va tegirmonga borib, xoʻjalikni koʻzdan kechirib chiqdi. U oʻzi qiziqqan barcha narsalarni xizmatchilardan bilib olardi; ular Dizmaning kichkina odam emasligini yaxshi bilganlaridai uni koʻrishgan zahoti boshdaridan shapkalarini olib ta’zim qilishardi. Dizmani hamma izzat-hurmat qilardi, siylardi.
Uiing tinchligini faqat Kasyagina buzib turardi.
Toʻgʻri, Nikodimdan ham koʻproq Ninaning jigʻiga tegish uchun janjal chiqarardi. Bir kuni nonushta mahali u Dizmaning har bir soʻzini masxara qilaverib haddidan oshgan edi, Nikodim chidab turolmay toʻngʻilladp:
— Siz knm bilan gaplashayotganingizni unutib qoʻyayapsiz!
— Menga barnbir, — deya yelkasini qisdi Kasya. — Axir siz Eron shohi emassiz-ku. yoki mania grandiosa ga mubtalo boʻlganmisiz?
Dizma qiziing gapini tushunmadi-yu, biroq Niianing yuzi oʻzgarib ketganligidan, buning haqorat ekanini payqadi. U qip-qizarib, bor kuchi bilan stolga musht tushirdi.
— Oʻchir ovozingni, mishiqi! — deya oʻshqirdi u.
Stol ustidagi idish-tozoqlar jaranglab, ikkala xonim taxta boʻlib qoldi.
Bir zumdan soʻng dokaday oqarib ketgan Kasya chapchib oʻrnidan turdi-da, xonadan yugurib chiqib ketdi. Nina bir ogʻiz ham gapirmadi, lekin uning yuzidan ham qoʻrqqani, ham ma’qullagani sezilib turardi.
Bu keskin chora vaqtincha oʻz kuchini koʻrsatdi. Shu kundan boshlab Kasya Nikodimga piching qilmay qoʻydi, biroq uning koʻzlarida doim nafrat uchqunlanib turardi. Bu uchqun kundan-kun kuchayib bir kun emas, bir kun alangaga aylanishi muqarrar edi.
Yakshanba kunlaridan birida, ertalab ularning ikkovi ham kutmagan bir paytda shu alanga gurilladi.
Kunitskiy oʻz kabinetida lshlab oʻtirardi. Nina kostelga ibodat qilgani ketgan edi. Nikodim uning buduari da oʻrnashib olib, fotosuratlar yopishtirilgan al'bomni tomosha qila boshladi.
Shu payt buduarga Kasya kirib qoldi. U bir qarashdayoq Nikodim uning ataylab Nina uchun olgan rasmlari qoʻyilgan al'bomni ushlab oʻtirganini nayqadi.
— Bering bu yoqqa, bu mening suratlarim! — deya qichqirdi u va al'bomni tortib olmoqchi boʻldi.
— Sekinroq gapirishning iloji yoʻqmi?! — dedi jerkib Dizma.
Chiqib ketmoqchi boʻlib turgan Kasya Nikodimning gapini eshitib, taqqa toʻxtadi. U Dizma tomon oʻgirildi-da, bir zum indamay turdi. Qizning vajohatini koʻrib Nikodim, hozir ura boshlasa kerak, deb oʻyladi va hatto qoʻllari bilan yuzini yashirmoqchi ham boʻldi. Shu bilan birga u bu qaltirab turgan qizni mahkam quchoqlab, uning yonib turgan koʻzlaridan, titrayotgan lablaridan oʻpmoqchi ham boʻldi. Biroq shu payt bu lablardan uzib, oʻyib oluvchi zaharli soʻzlar otilib chiqa boshladi:
— Bu razillik! Razillik! Siz ablah ekansiz! Uning nomusini bulgʻabsiz! Siz otamning oilasiga suv ilondek kirib, keyin xotinini yoʻldan urdingiz. Agar darhol bu yerdan joʻnamasangiz, men sizni qamchi bilan itdek savalayman. Sizning jamiyatdagi mavqeingiz, aloqalaringizga tupurdim! Tushundingizmi? Ehtimol, bu narsalar otamga yoqar, lekin menga emas! Yaxshilikcha, tezroq joʻnang bu yerdan!
Kasya borgan sayin qattiqroq baqirardi. Uydagi barcha xonalarning eshigi ochiq boʻlib, chamasi, uning tovushi Kunitskiyning ham qulogʻiga yetib borgan edi. Gʻazabdan oʻzini yoʻqotib qoʻygan Kasya uning tez-tez tashlangan mayda qadamlarini eshitmay qoldi. Koʻrinishidan juda xotirjam boʻlgan bu qizning bunday joʻsh-xurujga kelishidan dovdirab qolgan Nikodim ham cholning qanday yetib kelganini payqamadi.
— Kasya, marhamat qilib, bu yerdan chiqib ket, — dedi u sekingina.
Qosya joyidan qoʻzgʻalmay turaverdi.
— Chkqib ket deyapman senga, — deya takrorladi chol yanada pastroq tovush bilan, — kabinetimga borgin-da, meni kutib tur.
Qunitskiy xotirjamlik bilan gapirar, biroq uningʻ soʻzlarida qandaydir e’tiroz bildirib boʻlmaydigan kuch sezilardi. Kasya yelkasini qisdi-yu, lekin buyruqii bajarishga majbur boʻldi.
— Nima gap oʻzi? — soʻradi Kunitskiy Dizmadan.
— Nima gap oʻzi? — xuddi aks sadoday takrorladi Dizma. — Qizingiz menga uyingizdan joʻnab qolishni buyurdi, eng yomon soʻzlar bilan hakorat qildi. U mendan nima istayapti, buni bir xudoning oʻzi biladi, lekin meni haydasanglar, men ketaman, ammo qaytib kelmayman. Anovi... yogʻoch, shpallaringiz esa... Ulardan umidingizni uzishingiz mumkin, chunki men...
Kunitskiy uning qoʻlidan ushladi.
— Pan Nikodim, qizim uchun meni kechiring. Hammasini unuting. Shu bugunoq Kasya chet elga joʻnaydi. Shu yetarlimi sizga?
— Yetarlimi... Bekordan bekorga haqorat qilgani-chi?
— Sizga soʻz beraman, azizim pan Nikodim, shu bugunoq uni uydan quvib chiqaraman.
Chol ichida zardasi qaynagani sari, sirtida xotirjamroq koʻrinardi. Qunitskiy Dizmaga qoʻlini uzatib, soʻradi:
— Demak, yarashdik-a?
Nikodim ham uning qoʻlini qisib qoʻydi.
Kasya oʻsha kuni kechqurunoq joʻnab ketdi. Otasi kabinet eshigini yopib, u bilan nima haqda gaplashganini hech kim bilmadi. Kunitskiy ham, qizi ham bu haqda hech kimga ogʻiz ochishmadi. Kasya hatto Nina bilan ham xayrlashmay joʻnadi. U Koborovodan joʻnashdan avval gaplashgan yagona odam xonimlarning garderobiga qarab yuradigan yoshgina oqsoch qiz Irenka boʻldi. Biroq u ham, Kasya juda dargʻazab edi, u seni Shveysariyaga chaqirtirib olaman deya va’da qildi, boʻlak hech nimadan xabarim yoʻq dedi.
Oʻsha sermashmasha yakshanbadan soʻng Nikodim Dizmaning osoyishtaligini hech nima buzmadi. Kunitskiy oʻlib-tirilib uning koʻnglini olishga harakat qilardi. Nina Kasyani sira eslamasdi. U ham endi oʻzini ancha yengil va xotirjam seza boshlagan edi.
Ular Nikodim bilan birga avtomobilda sayr qilishar, qayiqda suzishardi. Biroq Nina sira boʻsh kelmasdi, ularning oshiq-ma’shuqligi quruq suhbat, toʻgʻrirogʻi, juvonning monologi-yu, bir lahzalik boʻsalardan nborat boʻlib qolardi. Nikodimning barcha urinishlari zoye ketardi.
U bunday oʻjarlikning sababini sira tushunolmasdi. Xizmatkorlardan Ninaning toʻy kunidan boshlaboq har kuni eshigini qulflab yotishini eshitgach, u battar ajablandi. Buni unga xabar qilgan xizmatkor hatto, xoʻjayin, chamasi, qiziga sovgʻa qilish uchungina grafinyaga oʻylangan boʻlsalar kerak, deya Kunitskiyni mazah qilishga ham borib yetdi. Bu gaplarning bari Dizmaga juda sirli boʻlib tuyulardi. U bir kun emas, bkr kun, oʻrni kelganida Ninani qisti-bastiga olib, undan bor haqiqatni surishtirib bilishga ahd qilib qoʻydi. Hozircha esa u asta-sekin juvondan turli ma’lumotlarni oʻsmoqchilab soʻrab yurdi. Erining ishlari xaqida gap ochilganida, Nina ulardan mutlaqo behabarligini sezdirib qoʻyardi.
— Darvoqe, bu bilan mening ishim yoʻq, — derdi u nuqul, — bu erkaklarning ishi.
U faqat bir narsani — bu yerda oʻzining hech narsasi yoʻqligini bilardi, bundan buyon ularning kelajagi faqat Dizmaga bogʻliq boʻlib qolganini takrorlardi. Bu gapdan Nikodim ancha tashvishga tushib qoldi, chunki u Ninaning ehtiyojlarini qondira olish darajasida boylik orttirishga sira ham umid qilmasdi.
Ochigʻini aytganda, u uylanishga ham uncha harakat qilmasdi. Toʻgʻri, Nina unga juda yoqardi. Axir u haqiqiy xonim boʻlib, kimsan, grafinya Ponimirskaya edi-da... Biroq Nikodim ishlarining kelajakda ham shunday muvaffaqiyatli ketaverishiga ishonmagani kabi, unga uylanishiga ham koʻzi yetmasdi.
Lekin u Ninaning sevgisiga sira shubhalanmasdi. Juvon har bir harakati, har bir nigohi va har bir soʻzida unga boʻlgan sevgisini izhor etardi.
Kunitskiy esa, Dizmaning fahmlashicha, ishga juda berilgani va xotini bilan kam gaplashgani sababli buni sezmasdi. Darvoqe, ularga birgalashib sayr qilishni uning oʻzi maslahat bergandi.
Bir kuni ana shunday sayrdan soʻng vestibyulda Nikodimga telegramma uzatishdi. Dizma bu Yashunskiydan ekanligiga imoni komil edi..Biroq qisqagina tekst ostidagi «Terkovskiy» imzosini koʻrib, u qattiq hayratga tushdi.
Nikodim telegrammani oʻqir ekan, Nina uning yelkasidan qogʻozga koʻz yugurtirardi.
Telegrammada qoʻyidagilar yozilgan ekan.
«Ministrlar Sovetining raisi ertaga, juma kuni, kech soat yettida, oʻzingizga ma’lum ish boʻyicha, Ministrlar Sovetining iqtisodiy komiteti majlisiga yetib kelishingizni iltimos qiladi.
Terkovskiy».
Shu payt Kunitskiy kelib qolgan edi. Dizma unga telegrammani uzatdi. Chol uni bir zumda oʻqib chiqdi-da, juda hayratlanib, xitob qildi.
— Qoyil! Gʻalla haqida boʻlsa kerak?
— Ha, — deya tasdiqladi Nikodim.
— Demak, ish yurishib ketibdi-da?
— Koʻrib turibsiz-ku.
— Yo qudratingdan, — dedi qoʻllarini yozib Kunitskiy, — yo qudratingdan! Bu aloqalaringiz bilan odamlarga qanchadan-qancha yaxshiliklar qilishingiz mumkin, azizim pan Nikodim!
— Ha, — deya jilmaydi Nina, — agar bu yaxshilik jamiyat manfaatlariga qaratilgan boʻlsa, agar oʻsha jamiyat ehtiyojlari toʻgʻri hisobga olinsa, albatta, foydasi katta.
— Meni kechiru jonginam, — e’tiroz bildirdi Kunitskiy, — faqat jamiyatgagina emas... Ayrim kishilarga yordam berish mumkin emasmi axir? He-he... Iqtisodiy komitetga temir yoʻl ministri ham a’zo boʻlsa kerak, albatta. Oʻrni kelib qolsa, u bilan shpallar haqida gaplashishingiz mumkin. A, labbay?
Nikodim qoʻllarini choʻntagiga tiqib, qovogʻini soldi.
— Men boshqa safar gaplashsak degan edim: noqulay axir.
— Nimayam derdim!.. Qistamayman. Oʻzingiz bilasiz. Shunchaki eslatdim-qoʻydim-da, chunki shpal yetkazib berish hazilakam ish emas, uni unutib boʻlmaydi, xe-xe!
Tushki ovqatni yeb boʻlishgani zahoti Kunitskiy Nikodimni oʻz kabinetiga surgab kirdi-da, boʻlajak ishning tafsilotlari haqida uzundan-uzoq leksiya boshlab yubordi. Nikodim unga yana sud protsessi haqida eslatgan edi, chol oʻrnidan sapchib turib, choʻntagidan kalitlarini oldi.
— Hozir hujjatlarni koʻrsataman. Oʻylashimcha, mening aybsizligimni isbotlash uchun shuning oʻzi ham kifoya qilsa kerak.
U ogʻir duxoba pardani bir chetga surgan edi, Dizmaning koʻzi katta poʻlat sandiqqa tushdi. Kunitskiy sandiq eshikchasini shosha-pisha ochdi-da, u yerdan yashil papka chiqarib, dasta-dasta kvitansiyalar, blankalar va mashinkada yozilgan qogʻozlarni olib koʻrsatdi. Chol ba’zi narsalarni oʻzi oʻqib berar, ba’zi qogʻozlarni esa Dizmaga uzatardi. Shunda Nikodim goʻyo hujjatlarni diqqat bilan oʻqiyotgandek, ularga koʻz yugurtira boshlardi.
U Kunitskiyniig oldidan faqat kechqurun qutulib chiqdi. Nina uni ayvonda kutib turgan ekan. Ular sayr qilgani joʻnashdi. Nina gʻamgin va ma’yus edi. Nikodimning kutilmaganda joʻnab ketishi ularning tinch va osoyishta hayotiii buzib yuborib, ayol qalbiga cheksiz qaygʻu solgan edi. Daraxtlar soyasiga kirishgach, Nina uning pinjiga kirib shivirladi:
— Jonim, Varshavaga anchaga ketyapsanmi? Nina sensiz juda zerikib qoladi. Nima qilay — senga juda oʻrganib qolibman, bu yerda seni har kuni koʻrishim, sen bilan gaplashishim, koʻzlaringga tikilishim mumkin...
Nikodim tezda qaytishini, u yerda bir-ikki kundan ortiq turmasligini aytib, uni yupata boshladi.
Kechki ovqat paytida Nina juda ochilib oʻtirdi: Kunitskiy unga qadrli pan Nikodimni stansiyagacha birga kuzatib qoʻyishni taklif qilgandi. Bu gal Dizma poyezdda ketadigan boʻldi, chunki mashina remontga muhtoj edi.
Nina hayajondan titrab turardi. Toʻgʻri, u Nikodim bilan oʻzi istagancha xayrlasha olmasdi, biroq uning koʻzlari eng ehtirosli boʻsalardan ham koʻproq narsalarni aytib turardi.
Birinchi klass kupesida Dizma yolgʻiz oʻzi ketdi. Kunitskiy provodnikka choychaqa berib, juda katta odam, ministrlarning shaxsiy doʻsti pan Dizmani bezovta qilishning hojati yoʻq, deya bu kupega boshqa hech kimni kiritmaslikni buyurgan edi.

Ular molday ichishdi. Nikodimni mehmonxonaga gʻirt mast holda olib kelib, nomerga koʻtarib kirishdi.
Bunday ichishlarining sababi bor edi, albatta. Hatto endi, rosa uxlab, kayfi tarqalganidan keyin ham u kecha miyasiga oʻrnashib qolgan gʻaroyib voqealar taassurotidan oʻziga kelmagan edi.
Masalan, katta zaldagi majlisni olaylik. Dizma u yerda bosh ministr va ministrlar bilan yonma-yon oʻtirdi.
Qandaydir raqamlar keltirib, qandaydir hisobotlarni oʻqishdi. Keyin esa he-he, qoʻyaverasiz! Barcha uning qoʻlini qisib, gʻalla sotib olish haqidagi Kunitskiyning gaplarini takrorlagani uchun minnatdorchilik bildira boshladi... Ular buni nima deb atashdi-ya? E-ha, lombard! Qiziq. Shu paytgacha Nikodim lombard deganda — soati yoki kostyumini garovga qoʻyishni tushunardi... Keyin esa bosh ministr shunday deb savol berdi:
— Muhtaram pan Dizma davlatimizda gʻalla siyosatiga rahbarlik qilishni oʻz zimmangizga ololmaysizmi?
Avvaliga u, bu ishni uddalay ololmasam kerak, deya bosh ministrning taklifini rad qildi. Biroq boshqa ministrlar uni koʻndirishga urinavergach, Nikodim noiloj rozi boʻldi.
U xaxolab kulib yubordi.
— Obbo shayton-ey! Odam oʻsaversa shunaqa boʻlar ekan-da! Davlat gʻalla bankasining raisi! Kimsan, rais-a!
Soʻngra u oʻzini savollarga koʻmib tashlagan jurnalistlar va fotoapparatlarning tinimsiz chiq-chiqini esladi. E-ha, bir oʻqib koʻrish kerak, qani, nimalar yozishganiykin?
Nikodim qoʻngʻiroq qilib, koridor navbatchisiga barcha gazetalardan sotib olib kelishni buyurdi. Keyin turib kiyindi. Gazetalarni keltirishgach, u birinchisini ochgan zahoti yuziga qon yugurdi.
Birinchi sahifada uning surati manaman deb turardi.
Nikodim suratda qoʻllarini choʻntagiga tiqqanicha xayolga choʻmib turardi. Suratda u juda salobatli koʻrinardi. Suratning tagiga: «Yangi agrar siyosatning tashabbuskori d-r Nikodim Dizma hukumatdan Davlat gʻalla bankasini tashkil etish haqida topshiriq oldi; u shu bankaning pravleniyasiga rais qilib tayinlandi», — deb yozib qoʻyilgandi.
Suratning yonida, vahimali sarlavha tagida katta maqola bosilgan boʻlib, maqolada hukumatning rasmiy bayonoti, Dizmaning tarjimai holi va interv'yu berilgan edi.
Bayonotda Ministrlar Soveti Yashunskiyning taklifiga binoan gʻalla bozorida keskin choralar koʻrish yoʻli bilan iqtisodiy krizisga qarshi kurash boshlashni qaror qilgani toʻgʻrisida gapirilgan edi. Soʻngrda loyiha mufassal bayon etilib, kerakli koʻrsatmalar toʻgʻrisida axborot berilgandi. Qonun seym tomonidan qabul qilingach, kerakli koʻrsatmalar kuchga kirishi xabar qilingandi.
Dizma oʻzining tarjiman holini oʻqib ogʻzi ochilib qoldi. Gazetaning yozishicha, u ota-onasining Kurlyandiyadagi mulkida tugʻilgan boʻlib, gimnaziyani Rigada, iqtisod fanlarining oliy kursini Oksfordda tugatgan ekan; soʻngra u kavaleriya ofitseri sifatida bol'sheviklarga qarshi mardona jang qilibdi, yarador boʻlibdi va «Virtuti Militari» ordeni hamda Jasorat Kresti bilan mukofotlanibdi. Soʻnggi paytlarda u siyosat maydonidan ketib, Belostotskiy voyevodligida qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullangan ekan.
Tarjimai hol «ajoyib», «mashhur», «ijodiy» kabi epitetlarga toʻlib ketgan edi... Oxirida rais Nikodim Dizmaning qattiq qoʻl, kuchli iroda sohibi ekanligi va tashkilotchilik qobiliyati bilan mashhurligi qayd etilgandi.
Lekin Nikodimni hammasidan ham interv'yu hayratga soldi. U interv'yuni oʻqirdi-yu, oʻz koʻzlariga ishonmasdi. Toʻgʻri, u kecha kechqurun gʻirt mast edi, ammo muxbirlar bilan suhbatlashganida hali ichmagan edi-ku. Nikodim, interv'yuda yozilgan gaplardan birontasini ham aytmagan edi. Unda Dizma oʻlsayam tushunmaydigan iboralar, u zarracha ham tasavvur qilolmaydigan masalalar yuzasidan fikrlar bayon etilgandi.
Nikodim shunchaki soʻkinib qoʻydi. Balki u xursand boʻlishi kerakdir: axir bu interv'yuni oʻqigan kishi, banka pravleniyasining raisi pan Dizmani gʻoyat aqlli odam ekan, deb oʻylasa kerak.
Deyarli barcha gazetalar taxminan bir xil gaplarni yozib, uning turli vaziyatlarda tushgan rasmlarini bosishgan edi. Hammasidan ham Nikodimga bosh ministr bilan ministr Yashunskiy oʻrtasida oʻtirib tushgan surati yoqdi. Unga yoqqan yana bir suratda Nikodim boshiga shlyapasini qoʻndirib zinapoyadan tushib kelayotgani tasvirlangan edi. Suratda uning ortidan shlyapasini qoʻlida toʻtganicha oppoq moʻylovli keksa bir janob ham tushib kelardi. Suratning tagiga:
«Nikodim Dizma oʻzining boʻlajak yordamchisi, gʻalla bankiga direktor qilib tayindangan sobiq moliya vitse-ministri Vladislav Vandrishevskiy hamrohligida Ministrlar Soveti saroyini tark etyapti», — deb yozilgan edi.
«Mana, — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma, — endi meni butun Pol'sha taniydi». U shuni oʻyladi-yu, birdan qoʻrqib ketdi. Gazetalar Liskovga yetib borgach, pan Bochek ham, Yurchak ham va umuman Nikodimni yaxshi taniydigan barcha kishilar Kurlyandiya, gimnaziya va Oksfrod haqidagi gaplarning hammasi gʻirt yolgʻonligini darhol bilib qolishadi-ku!
Jin ursin!
Ulardan birontasi gazetaga butun haqiqatni yozib yuborsa-ya?
Nikodimning eti jimirlab ketdi. U soʻkina-soʻkina xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi, soʻng yana gazetalarni bir bor koʻzdan kechirib chiqdi-da, sobiq tanishlarimning fosh qilishi ehtimoldan uzoq, degan qarorga keldi: uning martabasi, uniig aloqalarini koʻrib, jur’at etishmaydi. Faqat yumaloq xat yozishlari mumkin... Biroq imzosiz xatlarga jiddiy e’tibor berishmaydi. Shularni oʻylar ekan, Dizmaning koʻngli bir oz joyiga tushdi. Ammo oʻz qobiliyati toʻgʻrisidagi gaplarni qayta-qayta oʻqir ekan, birdan bu ishni uddalay olmasam-a? — deya shubhalanib qoldi.
Ishning katta qismini anovi Vandrishevskiy bajaradi deylik, ammo Dizma ham nimadir qilishi — gapirishi, hal etishi, imzo chekishi kerak-ku... Oʻzi mutlaqo tushunmaydigan ishlar bilan shugʻullanish! Faqat bir yoʻli bor: bironta uddaburon odam topish kerak... Koshkiydi Kunitskiy rozi boʻlsa! Rozi boʻlmaydi... Koborovodagi boshqaruvchilik ishidan ham voz kechishga toʻgʻri keladi. Dizma Ninadan judo boʻlishini oʻylab ma’yus tortdi-yu, biroq darhol oʻzini yupatdi.
«Nimayam qilardim: shunday boʻlgandan keyin, voz kechamiz-da. Axir dunyoda boshqa xotinlar ham bor-ku».
Hammasidan ham oʻzining oʻrniga ishlaydigan odamni topish qiyin. Agar shunday odam topilsa, uni oʻziga sekretar' qilib tayinlashi mumkin...
Nikodim birdan peshanasiga urdi:
— Kshepitskiy!
U quvonganidan hatto sakrab tushdi: Kshepitskiy oʻtaketgan tullak, tegirmondan butun chiqadi, yerning tagida ilon qimirlasa biladi. Unga pand berib boʻlmaydi, buning ustiga oʻzimizning odam. U bilan kelishib olinsa bas, ikki kishining oʻrniga bir oʻzi ishlayveradi.
Bu fikrdan Dizma shunchalik xursand boʻldiki, u darhol Kshepyskiyni qidirib topishga jazm qildi.
Nikodim shosha-pisha kiyindi-da, chorak soat oʻtar-oʻtmas pani Pshelenskayanikiga yetib borib, eshik qoʻngʻirogʻining tugmasini bosdi. Uyda bu mahal tushki ovqat tutay deb qolgan ekan. Kshepitskiy ham shu yerda ekan. Dizmani ozgʻingina sepkildor qiz — panna Xul'chinskaya bilan tanishtirishdi.
Ular biri olib, biri qoʻyib Dizmani tabriklashdi. Papi Pshelenskaya uni pomeshchiklar xaloskori deb atasa, Kshepitskiy uni qishloq xoʻjaligining Napoleoni derdi, panna Xul'chinskaya esa angrayganicha uning ogʻziga tikilib oʻtirardi.
Koborovo haqida gap ochilib, hammasi Dizmaning endi Jorj Ponimirskiyning ishi bilan shugʻullanishga vaqti yetishmasligidan xafa boʻlishdi.
— Buning ustiga, — deya gap qotdi Nikodim, — uning miyasi shu qadar aynib qolibdiki, baribir, hech nima qilib boʻlmaydi.
Zizya soʻkinib qoʻydi, sepkildor qiz ma’yus tortdi, pani Pshelenskaya esa, noumid boʻlmaslik haqida gapirdi.
Nihoyat, Nikodim chashkadagi kofedan hoʻplab, maqsadga koʻchdi:
— Men bu yerga bir taklif bilan kelgan edim. Pan Kshepitskiy, siz hozir biron joyda ishlaysizmi?
— Yoʻq.
— Ishlashni istarmidingiz?
— Boʻlmasam-chi! — deya xitob qildi momiq qoʻllari bilan chapak chalib Pshelenskaya.
— Bilasizmi, — davom etdi Nikodim, — menga sekretar' kerak. Banka pravleniyasi raisining sekretari boʻlish hazilakam ish emas. U aqlli, uddaburon odam boʻlishi lozim! U ish uchun javob berishi kerak. Tushunyapsizmi?
Kshepitskiy lablarini yalab, oʻzini loqayd koʻrsatishga urindi.
— Minnatdorman, pan rais, bilmadim, uddalay olarmikinman. Keyin... hm.... ochigʻini aytay: chamasi, men chinovniklikka yaramasam kerak. Ishga vaqtida borish, har kuni erta turish... Meni kechirasiz.
Dizma Kshepitskiyning tizzasiga urib qoʻydi:
— Hechqisi yoʻq! Qoʻrqmang. Men qancha ishlasam, siz ham shuncha ishlaysiz. Rais doim qoqqan qoziqday bir joyda oʻtiraveradi, deb oʻylamasangiz kerak axir? Buning uchun bizda direktor bor. Biz esa faqat eng muhim, eng muhim ishlar bilan shugʻullanamiz. Qani, qoʻliigizni bering!
Pshelenskaya juda xursand boʻlib ketdi. Hayajonlanganidan u Kshepitskiyni «sen» lab, rozi boʻla qol, deb yalina boshladi.
Kshepitskiy jilmayib, Dizmaga qoʻl uzatdi.
— Rahmat, pan rais. Lekin siz menga qanday maosh belgilamoqchi ekanligingizni bilishni istardim.
Nikodimga «pan rais» juda yoqib tushdi. U qoʻllarini beliga tirab soʻradi:
— Xoʻsh, qancha istaysiz?
— Aytish qiyin...
— Tortinmasdan aytavering.
— Oʻzingizga havola qilaman, pan rais.
Dizma oq koʻngillik bilan iljaydi.
— Pan rais pan sekretar' oʻz maoshini oʻzi belgilashi kerak, deb hisoblaydi.
Hammalari muloyimgina kulib qoʻyishdi.
— Ey xudoyim-ey, menimcha, biror ming zlotiy boʻlsa... — deya gap boshladi Pshelenskaya.
— Bir ming ikki yuz! — d.edi shoshilib Kshepitskiy.
— Nima? Bir mnng ikki yuz? Men sizga bir ming besh yuz beraman.
Dizma shunday dedi-da, ularga kerilib koʻz yugurtirib chiqdi. Kshepitskiy stuldan sapchib turib, ta’zim qilganicha pan raisga minnatdorchilik bildira boshladi.
Pshelenskaya bu ishni yuvish kerak deb, xizmatkorga bir shisha shampanskoye keltirishni buyurdi.
— Xoʻsh, Kshepitskiy, — dedi Dizma qadahni koʻtarib, — faqat bitta shartim bor: bir-birimizga kafil boʻlishimiz kerak. Tushunarlimi? Bu doim bir-birimizni yoqlaymiz degani boʻladi. Ikkovimiz oramizda boʻladigan maslahatlar birovga aytilmasligi kerak.
— Tushunaman, pan rais.
— Men esa, oʻz navbatimda, agar ishingizdan mamnun boʻlsam, har bayramda ikki-uch ming zlotiy mukofot berishni va’da qilaman.
Kshepitskiy Dizmani mehmonxonaga kuzatib qoʻydi. Yoʻlda ular banka haqida gaplashdi. Nikodim ertagayoq Kshepitskiyni Vandrishevskiy bilan tanishtiradigan boʻldi.
— Vaqtim juda ziq — yana ba’zi ishlarni hal qilishim kerak. Shu boisdan kelishib olaylik: tashkiliy ishlar bilan Vandrishevskiy shugʻullanadi, U menga emas, sizga hisobot beradi. Tushunyapsizmi? Siz esa uning gaplarini menga aytib, men bilan maslahatlashasiz va mening buyruqlarimni unga yetkazib turasiz.
— Shunday qilsak yaxshi boʻladi, — deya shosha-pisha unnng fikriga qoʻshildi Kshepitskiy.
— Boshqarish san’ati, pan Kshepitskiy, masalani tez hal qilishdan iborat. Shuni yodingizda tuting.
Mehmonxonada Dizmani Ulyanitskiy kutib turgan ekan. U guldiragan ovozda doʻsti bilan salomlashdi.
— Bilasanmi, Nikus', kechagi ichkilikdan haliyam boshim gʻuvillab turibdi. Xoʻsh, qalaysan? Tashrif buyurdingmi?
— Qanaqa tashrif?
— Lozim boʻlgan joylarga-da. Bosh ministrnikiga, Yashunskiy, Brojinskiy va yana ba’zi birovlarnikiga... Terkovskiyning oldiga bormasang kerak, albatta? Unday desam, Terkovskiy sendan xafa emas shekilli.
— Seningcha, borish shartmi?
— Boʻlmasam-chi!
— Hm... — deya toʻngʻilladi sarosimaga tushib Dizma. — Bilasanmi, bir oʻzim... Agar sen men bilan borganingda edi.
— Boʻpti, boraveramiz.
Ular kerakli odamlarnikiga ertaga borishga kelishib olishdi, chunki bugun kechqurun ikkovi ham bankaning ochilish muhlati belgilanishi va boʻlak rasmiy masalalar muhokama qilinishi lozim boʻlgan majlisda ishtirok etishlari kerak edi.
Oradan ikki hafta oʻtmasdanoq tashkiliy ishlar juda yurishib ketdi. Banka uchun Vspul'naya koʻchasidagi yangi bir imoratni ajratib berishdi. Bu imoratning ikki qavatida bankaning oʻzi bilan raisning sakkiz xonali kvartirasi joylashgan edi.
Toʻgʻri, qonun hali seym komissiyalarida ishlab chiqilayotgandi, biroq ikkala palata ham hukumat loyihasini soʻzsiz tasdiqlashiga hech qanday shubha yoʻq edi.
Bularning hammasi Dizmani uncha tashvishga solmasdi, chunki barcha ishlarni Vandrishevskiy bilan Kshepitskiy bajarishmoqda edi.
Kshepitskiy bahosi yoʻq xodim chiqib qoldi. U yengini shimarib ishga kirishib ketdi, zehni oʻtkir odam sifatida hammaga oʻz aytganini qildira boshladi. Har gal u bir jumlani aytib, qat’iy ohangda:
— Pan rais shuni istayaptilar, — derdi.
Avvaliga V.andrishevskiy hamda Kshepitskiyning har bir ishga tumshugʻini tiqaverganidan norozi boʻlgan boshqa amaldorlar Dizmadan, chindan ham sizning fikringiz shunaqami, deya soʻrab-surishtirishdi. Ammo Dizma koʻpincha gap nima haqida borayotganini tushunmasa-da, har gal:
— Rost, Kshepitskiy shunday degan ekan, demak, men shunday qilinglar, deb aytgan boʻlaman — ortiqcha soʻrab-surishtirishga hojat yoʻq, — deya bir xil javob qilardi.
Shu boisdan ham xodimlarning bari tez orada Kshepitskiyning xiraligiga koʻnikib ketishdi. Darvoqe, bu odam tezda rais bilan doʻstlashib ketdi. U har kuni Dizma bilan gaplashar ekan, tezda xoʻjayinining zaif tomonlarini bilib oldi va bundan shu qadar ustalik bilan foydalandiki, Nikodim endi usiz biror ish qilolmaydigan boʻlib qoldi. Lekin shunga qaramay Dizma Kshepitskiy bilan doim ehtiyot boʻlib gaplashardi. Nikodimning kundan-kun obroʻsi oshib, yuqori doiralarda tanish-bilishlari koʻpayib borardi. Kshepitskiy Dizmani qandaydir sehrli bir kuchga ega, gʻoyat dono odam, deb oʻylar va shuning uchun undan bir oz choʻchib yurar edi.
Toʻgʻri, Kshepitskiy ba’zan Nikodimning aqli xiralashib qolib, juda oson masalalarni ham tushunolmasligidan hayratga tushardi. Biroq keyin sekretar', xodimlari biror nayrang ishlatgudek boʻlsa, ularni osongina fosh qilish uchun rais oʻzini joʻrttaga goʻllikka solyapti; degan fikrga keldi. Boz ustiga Kshepitskiy taqdiri Dizmaning qoʻlidaligini, agar u ishdan ketgudek boʻlsa, oʻzining ham omon qolmasligini, boshligʻining obroʻsini oshirish oʻzi uchun foydali ekanligini yaxshi tushunardi. Shu boisdan ham u Dizmani ulugʻ odam sifatida koʻrsatishga, uning shuhratini oshirishga qoʻlidan kelgan hamma ishni qildi. Bu esa, oʻz navbatida, Nikodimning niyatiga juda mos tushardi.
Dizma soʻnggi paytlarda oʻziga koʻrsatilayotgan izzat-ehtiromlarni koʻrib, nimalarga qodir ekanligini shu paytgacha bilmay yurganiga ishonib qoldi. Biroq u ehtiyotkorligini qoʻymadi. U aqli oʻtkir emasligini, odamlar oldida oʻzini tuta bilmasligini, ma’lumotining juda pastligiii yaxshi sezardi. Nikodim faqat Kshepitskiy bilan erkin gaplashardi, biroq uning oldida ham oʻzini sirli qilib koʻrsatishga harakat qilardi.
Koʻp oʻtmay u butun Pol'shada eng kamgap odam sifatida shuhrat qozondi. Ba’zilar buni inglizlarning ta’siri deyishsa, boshqalar, bir kuni bosh ministrnikidagi qabul marosimida xonimlaruni gapga solishmoqchi boʻlishganida, Dizma:
— Mening gapiradigan gapim yoʻq, — deya javob qilganini eslashardi.
Toʻgʻri-da, koʻp oʻylaydigan odam, odatda kam gapiradi.
Garchi Nikodim sir boy bermasa-da, u kiborlarning rasm-rusmini bilmasligi, koʻp soʻzlarni tushunmasligidan juda siqilardi. Shu boisdan u kamchiliklarini tuzatishga ahd qildi.
Shu maqsadda Nikodim Sventokshiskaya koʻchasidagi kitob magazinlaridan biriga kirib, «Xorijiy soʻzlar lugʻati», «Ensiklopediya» va «Bonton» jildlarini sotib oldi.
Unga ayniqsa «Bonton» asqatdi. Birinchi kuniyoq bu kitob yordamida u Ulyanitskiyning nima sababdai bosh ministrning pochta qutisiga bir emas, ikkita tashrifnoma tashlashni buyurganini tushunib oldi.
«Lugʻatdan» esa u muntazam foydalanardi. U oʻzi tushunmagan har bir soʻzni eslab qolishga harakat qilardi va uyga qaytgach, lugʻatdan uning ma’nisini bilib olardi.
«Ensiklolediyani» Nikodim muttasil ravishda sinchiklab oʻqiy boshladi. U bu kitobni boshidan oʻqib, Koborovoga joʻnaguniga qadar «D» harfiga yetib bordi. «Ensiklopediya» Dizmaga uncha yoqmadi, biroq Nikodim uning foydasi tegayotganini sezib qoldi va kitobni oxirigacha oʻqib chiqishga jazm qildi. Agar Ninadan kelayotgan xatlarni oʻqishinn hisobga olmasa, Nikodimning shundan boʻlak ishi yoʻq edi. Har kuni u juvondan loaqal bitta xat olardi. Xatlar juda uzun boʻlib, Dizma ularning chiroyli uslubda yozilganini tan olsa-da, oxiri joniga tegib, ularni oʻqimay qoʻydi. Odatda u xatlarning oxirini — soʻnggi yangiliklar xabar qilinadigan joyini oʻqib qoʻya qolardi. Maktublardan Nikodim, Kunitskiyning genial boshqaruvchisidan voz kechmoqchi emasligini, Dizma banka raisligi mansabini Koborovo amlokining muxtor vakili lavozimi bilan qoʻshib bajarishi mumkin, deyayotganini bilib oldi. Axir unga butunlay erkinlik berib, biror vazifa bajarishni talab qilishmas ekan-da.
Nina bundan gʻoyat xursand boʻlib, Dizmadan rozi boʻlishni iltimos kilardi. Nikodim anchagacha ikkilanib yurib, Kshepitskiy komil ishonch bilan, ortiqcha davlat bosh ogʻritmaydi, deganidan keyingina bu taklifni qabul qildi.
U bu qarori haqida Ninaga xabar qilmadi, chunki juvonning iltimosiga binoan unga umuman xat yozmas edi. Koborovoda barcha yozishmalar Kunitskiyning qoʻlidan oʻtardi, shu boisdan Nina erining, bundan ikki yil muqaddam Kasyaning maktubini oʻqib chiqqani kabi, bu xatlarni ham ochib oʻqishi mumkinligidan choʻchirdi.
Rais kvartirasini jihozlash ishlari bilan Kshepitskiy shugʻullandi. U shu qadar gʻayrat qildiki, ikki hafta ichida hammasi taxt boʻlib, Nikodim mehmonxonadan Vspul'nayadagi oʻz kvartirasiga koʻchib oʻtdi.
Ertasiga u narsalarini olib kelish va bir yoʻla Kunitskiy bilan gaplashnb olish uchun Koborovoga ravona boʻldi. Yakshanba kuni edi. Nikodim telegramma berishni unutgani uchun unga izvosh yuborishmabdi. Shu boisdan ikki kilometr piyoda yurishga toʻgʻri keldi. Ertalabki havo juda ajoyib boʻlib, Nikodim bunday sayrdan hatto huzur ham qildi.
Taxta tilish zavodining yaqinida unga qogʻoz fabrikasining masteri duch kelib qoldi. Master Dizmaga ehtirom bilan ta’zim qildi.
— Xoʻsh, Koborovoda ishlar qalay? — soʻradi Dizma toʻxtab.
Xudoga shukur, hammasi joyida, pan boshqaruvchi.
— Men endi boshqaruvchi emas, banka raisiman. Gazeta oʻqimadinglarmi?
— Boʻlmasam-chi, oʻqidik... Gʻoyat xursandmiz...
— Oʻqidinglarmi? U holda menga, pan rais, deb murojaat qilish kerak. Tushundingizmi?
— Tushundim, pan rais.
Dizma qoʻllarini choʻntagiga tiqib, bosh irgʻadi-da, yoʻlida davom etdi. Lekin u uch-toʻrt qadam yurgach, orqasiga oʻgirilib, qichqirdi:
— Hoy menga qarang!
— Eshitaman, pan rais.
— Pan Kunitskiy uydami?
— Yoʻq, pan rais, u kishi hozir Sivaya Vorkada boʻlsalar kerak. Bugun u yerda tor izli temir yoʻl qurilishi boshlanadi!
— Biroq bugun yakshanba, bayram-ku axir.
— E, pan pomeshchik faqat ishlari boʻlmagan kunlardagina bayram qiladilar, pan rais, — deya javob qildi master istehzo aralash.
Dizma qovogʻini soldi,
— Aslida ham shunday boʻlishi kerak. Eng muhimi — ish. Sizlarga qoʻyib bersa, doim bayram qilardingiz. Tabiatingiz shunaqa oʻzi.
U qoʻllarini orqaga qilib; uy tomon yurib ketdi.
Katta eshik qulfogʻliq ekan, xizmatkor kelib, uni ochguniga qadar Dizma anchagacha qoʻngʻiroq qilib turishga majbur boʻldi. Xizmatkor Nikodimning qovogʻidan qor yogʻib turganini koʻrib, qoʻrqib ketdi.
— Nima balo oʻlganmisan hammang? Qoʻngʻiroqni eshitmaysanlar-a!
— Meni kechiring, bufetda edim...
— Bufetda boʻlsang nima qilibdi? Ahmoq! Men yarim soatdan beri eshikda tursamu, bu kishi bufetda yursa-ya. He, tumshugʻing qursin! Qani, yech pal'tomni! Muncha choʻchqaga oʻxshab angrayasan? Beka qayerda?
— U kishi uyda yoʻqlar, pan boshqaruvchi. Beka kostelga ibodat qilgani ketganlar.
— Birinchidan, men senga pan boshqaruvchi emas, pan rais boʻlaman. Ikkinchidan, esa xoʻjayinlar uyda yoʻq paytda bekor oʻtirishga nima haqlaring bor? Tekinxoʻrlar! Bugun bayram emas! Bayram ish yoʻq paytda boʻladi. Tushundingmi? Senlarning boshingda yongʻoq chaqib turshp kerak. Xoʻsh, nega serrayib turibsan?
Xizmatkor ta’zim qildi-da, vestibyul' tomon joʻnab qoldi.
— Bu juldurvoqilarning boshida yongʻoq chaqib turish kerak, — deya toʻngʻilladi oʻzicha Dizma, — boʻlmasam boshingga chiqib olishadi.
Oʻ qoʻllarini choʻntagiga tiqib, uyni aylanib chiqdi. Barcha xonalar saranjom-sarishta qilingan edi. Faqat Kunitskiyning yotoqxonasidagina xizmatkorlardan biri polni supurganida, shchyotkani unutib qoldiribdi. Dizma qoʻngʻiroq chaldi-da, yugurib kelgan xizmatkorga indamay shchetkani koʻrsatdi.
— He, iflos! — deya toʻngʻilladi u xizmatkor gʻoyib boʻlgach.
Dizma birinchi qavatni aylanib chiqqach, yuqoriga koʻtarildi. Ninaning buduarida derazalar lang ochiq edi. Nnkodim u yerdagi mebel', kartina va fotografiyalarpi qiziqib tomosha qila boshladi.
Ayniqsa, yozuv stolida rasmlar koʻp edi. Nikodim kichkina kresloga oʻtirib, ularni tomosha qilar ekan, chetdagi qutining dastasini tortdi. Biroq u qulflogʻliq ekan. Oʻrtasidagina tortib koʻrgan edi, u osongina ochila qoldi.
«Bu yerda nima bor ekan?» — deb oʻyladi Nikodim va qutini yarmisigacha tortib chiqardi.
Quti ham yozuv stoli kabi batartib edi. Yashil va havo rang iplar bilan bogʻlangan dasta-dasta xatlar qator qilib taxlab qoʻyilgandi, Xatlarning koʻpi Ninaning monastir' pansionida birga yashagan dugonalaridan kelgan ekan; Nikodim ularni koʻzdan kechira boshladi, ba’zi xatlar fransuz tilida yozilgan edi.
Xatlarning yonida polotno muqovali bir daftar turardi. Dizma uni ochib koʻrdi: Ninaning yozuvi. Daftarning yarmidan koʻpi hali yozilmagan edi.
«Xotira daftari», — fahmladi Nikodim va uni qiziqib varaqlay boshladi.
Soʻng u daftarni qoʻliga olib, izvoshning kelishidan bexabar qolmaslik uchun deraza tagiga borib oʻtirdi.
Birinchi sahifaga:
«Tushunmoq — bu kechirmoq demakdir», — degan aforizm yozilgan edi. Ikkinchi sahifadan xotiranoma boshlanardi.
«Bugun men koʻp odamlar tomonidan mazax qilingan ishga jazm etdim — xotiranoma yoza boshladim.
Yoʻq, bu mening xotira daftarim boʻlmaydi. Pitigrilli, xotira daftari tutadigan odam burnini qoqib, soʻng dastroʻmolini tomosha qiladigan kishiga oʻxshaydi, degan ekan. U nohaq, axir bu voqealar yoki taassurotlarni yozib qoʻyishdangina iborat emas-ku! Men, masalan, faqat oʻz fikrlarimning konkret ifodasini koʻrish uchungina xotira daftari tutaman. Menimcha, ogʻzaki yoki yozma ravishda ifoda etilmagan fikrni shakllangan, yuzaga chiqqan fikr deb boʻlmaydi.
Xotira daftari haqida yana bir yolgʻon gap: chamasi, Oskar Uayl'd boʻlsa kerak, xotira daftarini odam keyinchalik biror kishi oʻqib chiqishi uchun yozadi, degan edi. Uningcha, odam buni ataylab, yoki juda boʻlmagan-da — beixtiyor kilar emish.
Yo tangrim! Menimcha, u dunyoda hech kimi, mutlaqo hech kimi boʻlmagan odamlar ham bor ekanligini xayoliga keltirmagan boʻlsa kerak!
Xoʻsh, men kim uchun yozay? Erim uchunmi? Axir u meni oʻrab turgan mudhish boʻshliq bilan barobar-ku. Bolalarim uchunmi? Mening bolalarim yoʻq, afsus, hech qachon boʻlmaydi ham. Mendan yuz oʻgirgan qarindoshlarim yoki telba akam Jorj uchun yozaymi?
Kasya uchunmi?.. Hech qachon. Biz turli qutblardamiz, u meni hech qachon tushunmaydi. U meni sevishidan nima foyda? Umuman, tushunmay turib sevib boʻlarmishmi? Menimcha, sevib boʻlmasa kerak. Darvoqe, shu ham sevgi boʻlibdimi? Agar bu sevgi boʻlgan taqdirda ham, juda ibtidoiy darajada. Bir necha bor: agar biror baxtsizlik sodir boʻlib, chandiqlardan badbashara boʻlib qolsam-a, deb oʻyladim... Kasya... U menga kim boʻladi oʻzi? Nega men kunduzi kechagi tunga la’nat oʻqib, boʻlajak tundan oʻzimni himoya qilolmayman, boshqacha qilib aytganda — oʻz zaifligimdan qutulolmayman?..»
Nikodim yelkasini qisib qoʻydi.
— Obbo! Buncha gʻinshiydi bu xotin. Bu gapi bilan nima demoqchi oʻzi?
U yana bir necha sahifani ochdi.
Xotira daftariga sanalar qoʻyilmagan edi. Sahifalardan birida Nikodim chet elga qilingan safar haqidagi qisqagina yozuvni oʻqidi. Keyin muzika haqida mulohazalar boshlanib, soʻngra qandaydir Bilitis va Mnazidika haqida, chamasi, Ninaning xolavachchalari yoki dugonalari toʻgʻrisida gap ketadi.
Nikodim oʻzi toʻgʻrisida biror gap oʻqigisi keldi. Chindan ham u taxminan oʻn betlardan soʻng oʻz ismini koʻrib qoldi.
«Qani, koʻraylik-chi», — dedi u va qiziqib oʻqiy boshladi.
«Bugun men yangi odam bilan tanishdim. Uning ismi juda gʻalati ekan: Nikodim Dizma. Bu ismda qandaydir sirli, kishini hayajonga soladigan bir narsa bor. U kuchli odam sifatida nom chiqargan ekan. Nazarimda, bu gapda jon borga oʻxshaydi... Unga Nitsshe tasvirlagan qudratli odamning qamchini juda yarashsa kerak. Undan erkaklik kuchi yogʻilib turibdi. Ehtimol, bu qoʻpol, ibtidoiy kuchdir, lekin u shu qadar qudratliki, unga boʻysunmay iloj yoʻq. Kasyaning fikricha, qoʻpol, dagʻal, orsiz emish. Birinchi gapi toʻgʻri. Ikkinchisiga kelsak, men hali bu haqda biror fikrga kelganim yoʻq. Menga u yoqyapti».
Nikodim jilmaydi-da, choʻntagidan yon daftarini olib, oʻzi tushunmagan soʻzlarni yozib oldi.
— Xoʻsh, bu yogʻida nimalarni yozibdiykin?
Bu yogʻida tush koʻrgani va Kasya bilan arazlashib qolgani haqida bir necha sahifa yozilgan edi. Nikodim yana oʻzining ismi tilga olnngan joyni oʻqidi:
«Kasya buni tushunmaydi. U Nikodimni yomon koʻradi, chunki oʻzining hayotga munosabatai juda gʻayri tabiiy. Agar ayolligimni bir chelta surib qoʻyilsa, men kimman oʻzi? Axir mening butun mohiyatim ayolligimda-ku. Aqlim, estetik qarashlarim — hammasi faqat ayollik mohiyatimga xizmat qiladi. Erkak kishi menga faqat ruhan emas, balkim jisman ham ta’sir qilsa, buning nimasi ajablanarli ekan? Kim bilsin, uning oʻrnida boshqa shunday sogʻlom va baquvvat erkak boʻlsa, u ham, ehtimol, menga xuddi shunday ta’sir koʻrsatishi mumkin edi».
— Buni qarang-a! — deya bosh chayqadi Nikodim. — U kishiga erkak boʻlsa kifoya ekan-da.
U derazadan tashqariga koʻz tashlab, qoʻrqmay oʻqiyverishi mumkinligiga ishonch hosil qildi. Keyingi sahifalardagi yozuv yangi boʻlib, hali siyohining rangi oʻchmagan edi.
«Bugun u Varshavaga joʻnab ketdi. Bosh ministr chaqirtiribdi. Gʻussa chekish — juda gʻalati tuygʻu. U ruhiy osoyishtalikka rahna soladi. Nikodim Varshavada menga xiyonat qilarmikin? Biron narsa deyish qiyin, uni hali yaxshi bilmayman. Nikodim toʻgʻrisida oʻylaganim sayin, uning qandaydir siri borligiga, u shu sirni oʻziga qalqon qilib olganiga ishonyapman. Kim bilsin, bu qalqon muhabbatning gʻolibona, kuchli ta’sirida biror kun ochilarmikin? Ochilganidan soʻng dilimga gʻulgʻula solmasmikin?
Bilmayman. Aslini olganida u haqida hech nima bilmayman, menga faqat bir narsa ayon: doim fikri yodim oʻshanda, asabimning har bir tori oʻsha bilan boʻlishni istaydi. U juda kam gapiradi, shu qadar kam va sodda gapiradiki, agar har kuni peshanasi tor bu odamning tiyrak aqli tinimsiz ishlashiga shohid boʻlmaganimda uni cheklangan odam deb oʻylashim mumkin edi. Kasya uni madaniyatsiz deyapti, yolgʻon. Ehtimol, unga sirtqi jilo yetishmas, ehtimol, uning tarbiyasida kamchiliklar bordir. Toʻgʻri, uning Oksford universitetida oʻqiganini nazarda tutganda bu hol bir oz ajablanarli tuyuladi. Biroq boshqa tomonini olganda, balki, u ataylab shunday qilar. U hayotning mohiyatigagina e’tibor berishini ta’kidlash uchun ham uning taomillariga beparvo qaraydi. Bu narsa uning kiyinishida ham seziladi. Uning qomati kelishgan, bunga shubham yoʻq. Faqat kostyumi uni bir oz besoʻnaqay qilib koʻrsatadi. Uning chiroyli yoki xunukligi haqida ham koʻp oʻyladim. Nikodim chiroyli emas. Lekin menga husn kerakmi? U meni oʻzining erkaklik mohiyati bilan shaydo qilyapti. Men uning qoʻllari chiroylikroq boʻlishini istardim. Bugun unga kattagina xat yozib yubordim. Uni juda sogʻinganman».
Keyingi sahifa fransuzcha gap bilan boshlangan boʻlib, soʻng quyidagilar yozilgan edi.
«Falokat roʻy berdi. Gazetalarni oʻqiganimda hushumdan ketib yiqilayozdim. Uning Koborovoga qaytmasligi mumkin degan fikrning oʻzidanoq a’zoyi badanim titrab ketyapti».
— Obbo, rosa jigaridan uribman-ku! — deya toʻngʻilladi Nikodim va bu narsa kishiga juda xush yoqsa-da, keyinchalik koʻp tashvish orttirishi mumkin, degan xayolga bordi.
«Leon unga tabrik telegrammasi yubordi. Yo tangrim, qani endi u Leonning taklifini qabul qilib, shu yerda qolsa! Men Varshavaga koʻchib borishni orzu qilyapman.
Yoʻq, bu mumkin emas. Pshelenskaya xolam yoki birorta tanish odamni uchratib qolishdan choʻchib, koʻchaga chiqolmayman bu yerda.
Men ularning koʻzlariga qarayolmayman, ammo shu bilan birga uni koʻrishdan voz kechishga qurbim ham yetmaydi».
Keyingi sahifadagi yozuv bundai ham qisqaroq edi.
«Kechasi bilan uxlayolmay chiqdim. Yo parvardigor! Ehtimol, u boyib ketar!!
U meni sevarmikin?
Bu toʻgʻrida undan soʻraganimda Nikodim qisqagina qilib: «Ha», — deya javob qildi. Bu javob juda koʻp narsani bildirishi yoki dilida menga nisbatan hech ni-a yoʻqligidan dalolat berishi mumkin».
Nikodim yangi sahifani ochdi-da, derazaga qaradi. Xiyobonning oxirida avtomobil' koʻrindi. Kunitskiy qaytib kelmoqda edi.
Dizma shoshilib oʻrnidan turdi-da, xotiranomani joyiga qoʻydi va sekingina koridorga chiqib, yugurganicha zinapoyadan pastga tushdi. U juda vaqtida tushgan ekan — katta eshik ochilib, ostonada Kunitskiy paydo boʻldi. Chol quchoq ochib, Dizmani bagʻriga bosa ketdi.
— Azizim, pan Nikodim! Yashang-e! Chin qalbimdap tabriklayman! Telegrammamni oldingizmi? Xoʻsh, qalay? Ishni keng koʻlamda tashkil etyapsiz. Gazetalarda sizni juda maqtashyapti... Sizni chin koʻnglimdan tabriklayman. Darvoqe, sizga faqat yaxshilik tilashimni oʻzingiz ham bilasiz.
— Rahmat.
— Qani, qani, oʻtiring, azizim pan Nikodim, qadrli pan rais. Sizga bir narsa taklif qilmokchiman.
U Dizmani kresloga oʻtkazdi-da, keyin birdan shoshilganini payqab qoldi:
— Balki, dam olishni istarsiz?
— Yuq, charchaganim yoʻq.
— Xudoga shukur. U holda, marhamat qilib, gapimni tinglasangiz. Agar taklifimni rad etgudek boʻlsangiz, darhol javob bermang. Maylimi?
Nikodim jilmayib, koʻzlarini qisdi:
— Siz nima taklif qilmoqchi ekanligingizni oʻzim topsam-chi?
— Topa olarmikinsiz? — deya ajablandi Qunitskiy.
— Siz boshqaruvchi boʻlib qolishimni istaysiz? Shunday emasmi?
Qunitskiy oʻrnidan sapchib turib, yana Nikodimni bagʻriga bosdi. U turli dalillar keltirib, tezda Nikodimning boshqaruvchilik lavozimida qolishi kerakligini ikki karra ikki toʻrtdek isbotlab berdi.
— Banka pravleniyesining raisi, azizim pan Nikodim, davlat amaldori emas-ku axir. U korxona boshligʻi, xolos, shu boisdan ham barcha vaqtini bankaga sarflashi shart emas.
Nikodim avvaliga oʻzini bir oz ikkilanayotgandek koʻrsatib turdi-da, soʻng Qunitskiyga, agar gʻalla bankasining raisi mening boshqaruvchim boʻladi, deb hech kimga aytmasangiz, mayli, dedi.
Turgan gap, Kunitskiy bu shartni bajonu dil qabul qildi.
Bu orada Nina qaytib keldi. U Nikodimning ta’zimiga javob bermadi, biroq juvonning porlab turgan koʻzlari shu qadar koʻp narsani aytmoqchi ediki, agar Kunitskiy sezgirroq boʻlganida darhol hammasini bilib olgan boʻlardi.
Nikodimning roziligidan quvonib ketgani uchunmi, harqalay chol bu holni payqamay qoldi. U vagʻillab xotiniga, pan Nikodim Koborovoni oʻz holiga tashlab ketmayotgani va ularga gʻamxoʻrlik qilib, bu yerga tez-tez kelib turajagidan qanchalik xursand ekanligini tushuntira boshladi.
— Men ham gʻoyat xursandman, — dedi Nina va kechirim soʻrab, kiyimini almashtirgani chiqib ketdi, chunki Koborovoda yakshakba kunlari soat ikkida ovqatlanishardi.
Kunni uchovlon oʻtkazishdi. Bundan Ninaning noroziligi yaqqol koʻrinib turardi: Kunitskiy bankaning ishlari va uning ochilish muhlati bilan qiziqar, umumiy krizis haqida gap sotar, soliqlar hamda ijtimoiy talablarni kondirish uchun boʻlayotgan xarajatlarning ogʻirligi toʻgʻrisida mulohaza yuritar edi. Biroq endi u hosilning moʻlligidan shikoyat qilmay qoʻygandi.
Kechki ovqatdan soʻng ular avtomobilda sayr qilishga qaror qilishdi. Oqshom havosi gʻoyat ajoyib edi. Yoʻl oʻrmon oralab ketgandi. Osmondan oy moʻralardi, kumush yogʻduga koʻmilgan yoʻl qandaydir sirli jozibasi bilan qishini oʻznga maftun etardi. Xayol daryosiga gʻarq boʻlgan Nina avtomobilning yumshoq oʻrindigʻiga suyandi. Bu sayrning gʻaroyibligini hatto Nikodim ham his etib turardi. Yolgʻiz Kunitskiygina tinmay bidirlab borardi.
Ular soat oʻndan oshganida uyga qaytib kelishdi. Nina darhol tepadagi oʻz boʻlmasiga chiqib ketdi. Kunitskiy esa Dizmani u yotadigan xonaning eshigiga qadar kuzatib bordi-da, yaxshi uyqu tilab, qaytib ketdi.
Nikodim yechina boshladi.
Endi u Ninaning xotira daftari toʻgʻrisida bemalol oʻylab koʻrishi mumkin edi. Hali biror qat’iy fikrga kelib boʻlmasdi. Faqat bir narsa aniq edi: Nina uni benihoyat sevib qolgan boʻlib, Nikodimning bir kun emas, bir kun unga uylanishiga umid qilardi.
Dizmapi hammasidan ham xursand qilgan narsa— Nina uning Oksfordda oʻqigani va juda aqlli odam ekaniga ishonishi edi. Chamasi, Nikodim juda toʻgʻri yoʻl tanlagandi. Uylanish masalasiga kelsak...
Ochigʻini aytganda, Dizma bu haqda birinchi marta jiddiy oʻylanib qoldi. Nina unga yoqardi, albatta, innaykeyin grafinyaga uylanish ham hazil gan emas: u taniydigan arkoni davlatlardan birontasi ham haqiqiy zodagon xonimga uylanmagan edi... Lekin, boshqa jihatdan yondashganda, bisotida bir tiyini boʻlmasa-da, shunday katta talab qoʻyadigan xotinga uylanish... Faqat koʻylaklarining oʻziga qancha pul ketadi! Har kuni uch xil kiyinsa, chet elga sayohat qilsa, uzuk va bilaguzuklarni pista poʻchogʻidek bilsa! Axir ular ajralishgan taqdirda Kunitskiy unga sariq chaqa ham bermaydi-ku...
Toʻgʻri, Nikodimning bankadagi maoshi katta, ammo shuyam yetmaydi. Keyin, kim biladi, uni raislikdan boʻshatib yuborishlari mumkin — u holda Dizma yelkasida tirik tovon bilan boshini qayoqqa suqadi?... Qani endi, Kunitskiy xotinidan ajrashgandan keyin ham uni boshqaruvchilikdan boʻshatmasa!.. Lekin bu haqda soʻz ham boʻlishi mumkin emas.
Yana bitta qiyinchnlik bor: u Ninaning anovi aqldan ozgan akasini nima qiladi? Bir kami oʻsha tentakni boqishi qoluvdi...
Nikodim chiroqni oʻchirib, koʻrpani boshiga tortdi. Ponimirskiy haqidagi fikr masalani uzil-kesil hal qilgan edi.
«Ahmogʻi yoʻq», — dedi oʻziga oʻzi Nikodim va boshqa yoniga oʻgirilib yotdi.
Uning endigina koʻzi ilina boshlagan ham ediki, birdan xiyobonga toʻkilgan shagʻal ustidan kimningdir shipillab yurib kelayotganini eshitib qoldi.
«Kim ekan kechasi bu yerda sanqib yurgan? « — Nikodim boshini koʻtardi.
Birdan uning yuragi orqasiga tortib ketdi.
Daraxt shrxlarining sirli sharpalari bilan oʻynashib turgan oy shu’lasida u xonasining parkka qaragan oynaband zshigi oldida allakimning turganini koʻrib qoldi...
«Oʻgʻri» — deya dilidan kechirdi Nikodim.
Haligi odam bir zum qotib turdi-da, soʻng qoʻlini koʻtarib, eshikni taqillatdi.
Nikodimning eti jimirlashib ketdi. Behosdan: «Ponimirskiy! Butunlay aqldan ozib, meni oʻldirgani kelibdi», — degan xayol kechdi dnlidan.
Eshik qattiqroq taqilladi. Dizmaning qoʻrquvdan qimir etishga majoli qolmagan edi. U faqat dasta aylansa-da, eshik ochilmaganini koʻrgandan keyingina xiyol oʻziga keldi, demak, eshik qulflogʻliq ekan.
Bu narsa unga bir oz dalda berdi. U sapchib oʻrnidan turdi-da, devorni panalab, eshikka yaqinlashdi va eshik oynasidan moʻraladi.
Qaradi-yu, hayratdan qichqirib yuborishiga sal qoldi.
Eshik ortida Nina turardi.
Nikodim shosha-pisha shimini kiydi-da, eshikin ochdi. Nina xonaga sirgʻalib kirib, uning boʻynidan quchdi.
Dizma uni karavot tomon surgab qoldi.
— Yoʻq, yoʻq, — dedi juvon unamasdan, — oʻtinaman sendan... Bu ishni qoʻy... Mana bu yerga oʻtiraylik... Meni hatto shu jihatdan tushunganing uchun ham seni shu qadar sevaman... Sen-chi? Sen meni sevasanmi?
— Sevaman.
— Jonginam...
U Dizmadan tez-tez boʻsa olar ekan, sogʻinch, orzu-umid va quvonchlarini hikoya qilardi.
— Bilasanmi, agar bu yerga kelib, seni quchoqlamasam, sen yonimda boʻlsang, birorta boshqa ayol seni mendan tortib olmasligiga ishonsam, oʻzimni qanday xotirjam va osoyishta his etishimni aytmasam, kechasi bilan uxlayolmay chiqqan boʻlardim. Ayt-chi, menga xiyonat qilganing yoʻqmi?
— Yoʻq.
— Rostdan-a?
— Shu paytga qadar xiyonat qilganim yoʻq.
— Ochigʻini ayt, — qattiq turib oldi Nina, — Varshavada oʻynashing yoʻqmi?
Nnkodim uni oʻynashi yoʻqligiga ishontirgan edi. Nina mukofotiga uning yuz-koʻzidan oʻpdi.
Dizma jur’atsizlik qilganidan tajang boʻlib, hatto Nina bu yerdan chiqib ketgach, meni latta deb atamasa goʻrgaydi, deya xavfsiray ham boshladi.
Bu orada Nina uning yangi martabasi va ehtimol, endi ular turmush qurishlari mumkinligi toʻgʻrisida gap ochdi. Endi ustomonlik qilishning vaqti kelgan edi. Nikodim xiyol oʻylanib turdi-da, bir oz kutish lozimligi, hali maoshi kamligini aytdi.
— Ikkinchidan, oʻzing Varshavada yashashni istamayman, degan ediig. Men esa oʻsha yerda yashashga majburman.
Nina ma’yus tortdi. Ha. Rost... Balki, Barshava yaqinidagi biror joyga koʻchib borishi mumkindir. Nikodim ishga avtomobilda qatnayveradi... Shunday deya juvon kelajak rejalarini tuza boshladi.
Nikodimning uyqusi keldi. U mudrab qolmaslik uchun papiros tutatdi.
— Eh, — deya gap boshladi Nina, — bizning bolalarimpz boʻladi. Bolalik boʻlish qanday baxt-a! Ayt-chi, jonim, sen bolalarni yaxshi koʻrasanmi?
Dizma bolalarni jinidan battar yomon koʻrar edi. Lekin u Ninaning koʻngliga qarab:
— Juda yaxshi koʻraman, — deya javob qildi.
— Qanday ajoyib! Bizning ancha bolalarimiz boʻladi...
— Menga qara, — deya uning gapini boʻldi Nikodim, — yotoqxonangdan chiqib ketganingni ering sezgani yoʻqmi?
Nina tashvishga tushib qoldi. Chindan ham u bu yerda koʻp oʻtirib qolgan edi. Aslini olganda u hech nimadan qoʻrqmasdi-yu, lekin har qalay janjal chiqmagani ma’qul edi.
Ular oʻpishib xayrlanishgach, Nina chiqib ketdi.
Dizma karavotga yotib, ustiga koʻrpa tortdi-da:
— He, jin ursin bunaqa sevgini! — deya toʻngʻillab qoʻydi.

10-bob
Davlat gʻalla bankasida ish juda yurishib ketdi. Iqtisodiy eksperiment kutilganidan ham yaxshi natija berdi. Yevropadagi boshqa mamlakatlar Pol'shaga jiddiy e’tibor berib, ayniqsa agrar mamlakatlarning matbuoti oʻz hukumatlaridan rais Dizmaning uslubini qoʻllashni talab qila boshladi.
Raisning oʻzi hukumat doiralariga yaqin odam boʻlib qoldi, hatto oppozitsiya ham uni hurmat qilib, ahyon-ahyonda uning nomiga maqtov gaplar aytib turardi. Buning hech ajablanarli joyi yoʻq edi, albatta.
Uning metin irodasi tufayli davlat gʻalla bankasi xoʻjalik ishlari keng koʻlamda oqilona olib boriladigan, juda yaxshi tashkil qilingan korxona sifatida shuhrat qozondi.
Rais Dizma gʻoyat mehnatsevar odam sifatida nom chiqardi: ha, ha, bu odam oʻta uddaburonligi bilan ham ajralib turardi. Uning kabineti mijozlar kamdan-kam paytdagina kiritiladigan muqaddas bir joyga aylanib qoldi. Faqat sekretar' Kshepitskiygina u yerga istagan paytida kirishi mumkin edi. U har kuni raisning oldiga boʻlim boshliqlarining yozma axborotini olib kirar, bankaning adresiga kelgan xat va hujjatlarni koʻzdan kechirar, umuman, barcha kundalik ishlardan xabardor boʻlib turardi.
Har kuni soat oʻn birda raisning huzuriga maslahatli ishlarni hal qilish uchun direktor Vandrishevskiy kirardi. U oʻz fikricha, ancha mulohaza qilishni talab etadigan eng murakkab ishlarni bayon etardi, biroq rais har gal sira oʻylab oʻtirmay:
— Bu taklif rad etilsin. Yoki:
— Ijobiy ma’noda hal qilinsin, — deb qoʻya qolardi.
Buni koʻrib direktor avvaliga shubhalanib qoldi, biroq vaqt oʻtishi bilan raisning fikri doim toʻgʻri chiqishiga u ishonch hosil qildi. Turgan gap, u mazkur ishda raisning sekretar' Kshepitskiy bilan qilgan suhbatlari muhim rol' oʻynashini xayoliga ham keltirmas edi.
Bu orada raisning kvartirasidagi tashrifnomalar solinadigan vaza ancha toʻlib qoldi. Unikiga faqat siyosiy arboblar va korchalonlargina emas, balki aristokratlar ham qadam ranjida qilishmoqda edi. Har gal knyaz' Tomash Rostonkiyning tashrifnomasini birorta boshqa kartochka yopib qoʻyganida Nikodim darhol uki eng yuqoriga olib qoʻyardi.
Dizma ishi koʻpligini bahona qilib, mehmonlarni juda kam qabul qilardi. Ammo oʻzi «Bonton» kitobidagi koʻrsatmalarga qat’iyan amal qilar va aytilgan joydan qolmas edi.
Pani Pshelenskaya bilan tanishligi va sehrli «Oksford» soʻzi Nikodimning oldida arkoni davlatlar va mashhur zodagonlar xonadonining eshigini lang ochib berdi. Knyaz' Tomash uni barchaning oldida hozirgi zamonning Vokul'skiysi der, mul'timillioner Zbignev Shversnagel' esa yigirmanchi asrning Nekkeri , deb atardi. Shu boisdan ham hukumat va neftchi magnatlar orasida jiddiy ixtilof tugʻilganida ikkala tomon rais Dizmadan hakamlik qilishni iltimos qildi. Dizma Sulaymon paygʻambardek oqillik bilan hukm chiqardi: u avvaliga ishni paysalga solib, magnatlarning koʻnglini oldi. Soʻngra mamlakatda chetdan neft' keltirish uchun mukofot toʻlash maqsadga muvofiq emas, deya hukumatni mamnun etdi.
Shu munosabat bilan matbuotda yana Nikodimning rasmi bosilib chiqdi. Shuhratining bunday keng tarqalishi natijasida tez kunda boshiga qanday gʻavgʻo tushishini bilganida Dizma bundan sirayam quvonmagan boʻlardi.
Bir kuni u gazetalardagi oldi-qochdi gaplarni oʻqib oʻtirgan edi, Kshepitskiyning kabineti — qoʻshni xonadan vagʻir-vugʻur soʻzlar eshitilib qoldi. Allakim raisning oldiga kirishga urinardi. Kshepitskiyning noroziligiga qaramay, toʻpolon koʻtarishga harakat qilardi.
Dizmaning gʻazabi qaynab ketdi. U oʻrnidan sapchib turib, eshikni ochdi:
— Jin ursin, nima toʻpolon oʻzi?!
Eshikni himoya qilib turgan Kshepitskiy axborot berdi:
— Pan rais, bu yerda Bonchekmi yoki Bochekmi degan qandaydir odam sizning oldingizga kirishga urinyapti...
Sekretar' ogʻzidan gapini aytib boʻlmasdanoq past boʻyli baqaloq odam oldinga oʻtib vagʻillay ketdi:
— Salom, pan Nikodim, bu menman!
Dizmaning yuziga qon yugurdi. Uning oldida panjalarini choʻzib, Liskovdagi pochta kontorasining noziri pan Bochek turardi. Nikodim darhol oʻzini bosishga harakat qildn.
— Salomatmisiz, qani, marhamat...
Nikodim eshikni yopdi-da, Kshepitskiyning quloq solishidan choʻchib, Bochekni kabinetning burchagiga boshlab bordi va oʻzi divanga oʻtirib, mehmonga stulni koʻrsatdi.
— Xoʻsh, menda nima ishingiz bor, pan Bochek?
Bochek endi bir oz hadiksiray boshladi.
— Men, shunchaki, eski tanish boʻlganligim uchun oldingizga keldim, pan Nikodim.
— Pan Bochek, — deya uning gapini boʻldi Dizma, — Ministrlar Sovetining raisi meni «Pan Nikodim» deb chaqiradi, siz esa bir oz oʻpkangizni bosib, menga «pak rais» deb murojaat qiling.
— Meni kechirasiz, eski tanish boʻlganimiz uchun ogʻzimdan chiqib ketdi... pan rais.
— Bu gaplarni unuting. Xoʻsh, mendan nima istaysan, Bochek?
— Sizdai bir narsani iltimos qilmoqchiman, pan rais. Axir eski qadrdonmiz...
— Yaxshi, yaxshi, murodingizni ayting.
— Oʻtinaman, meni himoyangizga olsangiz. Bir oydan beri ishsizman. Xotin, bola-chaqa degandek...
— Ishdan haydashdimi?
— Boʻshatishdi, e-e-e... pan Nik... pan rais. Gʻanimlar taftish komissiyasi yuborishdi. Komissiyada okrut boshqarmasida ishlaydigan Skvoronek degan odam ham bor edi. Odam emas, maxluq ekan u. Oʻsha Skvoronek qimmatbaho posilkalar qayd qilinadigan daftardan allaqanday xatolar topdi. Oʻsha daftarni bir vaqtlar oʻzingiz yozib borguchi edingiz...
— Sekinroq, jin ursin seni, buncha baqirasan!
Bochekning yogʻ bosgan mitti koʻzlari taajjubdan olayib ketdi. Axir u sirayam baqirgani yoʻq-ku... Sobiq xizmatchisi bu gaplarni bironta odam eshitib qolishidan choʻchimayapganmikin... Bochek apcha ziyrak odam edi.
— Xoʻsh, mendan nima istaysan?
— Meni ishga olsangiz demoqchiydim. Chunki...
— Menda hech qanday ish yoʻq. Hamma joy band.
— Hazillashayapsiz chogʻi, pan rais. Bir imo qilsangiz bas-ku...
— Sirayam imo qilishni istamayman, eshitdingmi, Bochek? Istamayman! Oʻzing ayt-chi, nega endi imo qilishim kerak ekan, a? Bir vaqtlar qoʻlingda ishlaganimda, azizim, sen menga baqirarding, odam oʻrnida koʻrmasding, endi boʻlsa... Hali koʻp yalinasan... Ish u yoqda tursin, shimildiriq ham bermayman, bildingmi!
Bochek qovogʻini solib oʻtirardi.
— Hech vaqo bermayman! U kishini qarangu! Bir vaqtlar osmondan kelardilar, endi tovonni oʻpgudek boʻlyaptilar!
Qizishib ketgan Nikodim oʻrnidan turib, depsindi.
— Kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi?! Rais bilan ministrlarning doʻsti bilan gaplashyapsan! Ahmok! Tur oʻrningdan!
Bochek shoshilmaygina oʻrnidan turdi.
— Agar buyursam — zinapoyadan ketingga tepib tushirib qoʻyishadi! Hech kim hech nima demaydi! Yaxshilikcha, bu yerdan joʻnagin-da, tilingni tiyib yur, tushundingmi? Oʻsha sassiq pochtaxonang toʻgʻrisida, meni bilishing haqida bironta odamga aytsang, koʻrasan. Ogʻzingni ocha koʻrma! Endi yoʻqol!
Bochek joyidan qoʻzgʻalmay bir oz jim turdi-da, soʻng yerga tikilganicha dedi:
— Yaxshi, ketaman. Lekin zinadan ketimga tepib tushirish uncha oson emas... Dunyoda adolat bor hali... Agar gazetalarda pan rais oʻz sobiq boshligʻini...
— Nima? — deya oʻshqirdi Dizma.
— Buncha baqirasiz, pan rais? Ogʻzimga urmoqchimisiz? Hozircha sizning gapingiz gap, lekin koʻramiz hali... Men ketdim... Yaxshi qoling...
Bochek ta’zim qilib, eshik tomon yoʻnaldi.
— Shoshma! — deya uni toʻxtatdi Dizma.
Bochek toʻxtab, xoʻmrayganicha Nikodim tomon oʻgirildi.
— Nima deysiz?
— Xoʻsh, nima qilmoqchisan oʻzi?
— Nima qilmoqchisan deysizmi...
— Obbo... gazanda-ey! — Nikodim gilamga tupurdi. Soʻng tupugini oyogʻi bilan ezib stol yoniga borib oʻtirdi-da, telefon trubkasini olib, allaqanday nomerni aytdi.
— Siz bilan gʻalla bankasi pravleniyasining raisi gaplashyapti. Salom, pan direktor.
— Minnatdorman, yomon emas. Fabrikangizga bir odamni ishga ololmaysizmi?
— Ha, durust, ancha qobiliyatli... ha... Bochek. Yuzef Bochek.
— Demak, kelishdik-a? Katta rahmat... Ha, kerak boʻlib qoldi-da. Salomat boʻling.
Dizma iljayib turgan Bochek tomon oʻgirildi.
— Hu, jin ursin seni. Mana, ish beryapman senga.
— Gʻoyat minnatdorman, pan rais.
— Faqat bilib qoʻy, Bochek, — Dizma kattakon mushtini sobiq boshligʻining tumshugʻiga tiradi, — bilib qoʻy: miq etmasliging kerak.
— Boʻlmasam-chi, pan rais, ogʻiz ham ochmayman! — Shunday deya Bochek Dizmaning mushtiga burni tekgudek engashib ta’zim qildi.
Nikodim yozuv stoli yoniga oʻtirib, yon daftarining bir varagʻiga adres yozdi.
— Ertaga kunduzi soat birda shu adresga borasan.
— Rahmat, pan rais.
Bochek xayrlashmoqchi boʻlgan edn, Nikodim qoʻllarini choʻntagiga tiqdi.
Bochek yana bir bor ta’zim qilib, chiqib ketdi.
— Ablah! — deya toʻngʻilladi uning ortidan Dizma. U Bochekning koʻzlarida nafrat uchqunlarini sezib qoldi. Shu boisdan Nikodim, garchi sobiq boshligʻi endi uni «sotmasligiga» imoni komil boʻlsa-da, boʻlajak xavfning oldini olish uchun biror chora oʻylab topishga jazm qilib qoʻydi.
Bu orada kabinetga shu kuni kelgan xatlarni koʻtarib Kshepitskiy kirib keldi. U buxgalterlardan biri xatlar boʻlimidagi mashinistka qizga ishqiy maktublar yozayotgani toʻgʻrisida gap topib kelgan edi.
— Qaysi qiz ekan u? — surishtirdi Nikodim.
— Deraza oldida oʻtiradigan koʻhlikkina qora soch qiz bor-ku, oʻsha.
— Direktor nima deyapti?
— Uning hech nimadan xabari yoʻq.
— Buxgalterni haydab yuborsammikin!
Kshepitskiy yelkasini qisdi.
— Jabr boʻlmasmikin? Xotnn, bola-chaqasi bor.
— Obbo toʻngʻiz-ey! Unga hamma gapdan xabarim borligini aytib qoʻying, yigʻishtirsin oʻsha oshiq-ma’shuqlikni.
Kshepitskiy bosh irgʻadi-da, qogʻozlarini ochib, ish haqida gap boshladi.
Nikodim parishonlik bilan bir oz quloq solib turgach soʻradi:
— U chiroylimi?
— Kim?
— Oʻsha qora soch qiz-da.
— Ancha koʻhlikkina.
Dizma ogʻzining tanobi qochpb jilmaydi, — Anovi masalada qandoq?
Kshepitskiy stolning chetiga oʻtirdi.
— Pan rais, biror xotin haqida bu masalada qandoqligini aniq aytib boʻlarmishmi? Xe-he-he!
Nikodim uning tizzasnga urib qoʻydi.
— Voy ovsar-ey! Agar mening qanday ayol bilan uchrashib turganimni bilganingizda esingiz ogʻib qolardi.
— Pani Yashunskaya bilan emasmi, mabodo?
— Be, qurbaqa-ku!
— Men oʻsha ayolni bilamanmi?
— Bilasiz. Aniqrogʻi uni qizlik paytida tanir edingiz. Qani, toping-chi?..
— Sira eslolmayapman.
Nikodim barmogʻini yuqori koʻtardi-da, ma’nodor qilib dedi:
— Pani Kunitskaya.
— Nina?.. Nina?! Boʻlishi mumkin emas.
— Chin soʻzim.
— Yoʻgʻ-e, ishonmayman...
Dizma kaftini kaftiga ishqadi.
— Ketvorgan ayol! Men sizga aytsam — naq ofati-jonning oʻzi!
— Jahlingiz chiqmasinu, pan rais, lekin men Ninaning duch kelgan odam bilan don olishishiga hech qachon ishonmayman.
— Duch kelgan odam bilan deb kim aytdi sizga? Men duch kelgan odam emasman-ku.
— Siz bilan boʻlgan taqdirda ham, ishonish qiyin, — dedi Kshepitskiy oʻjarlik bilan, — bir vaqtlar men ham urinib koʻrgandim — qiyo boqmagan edi. Endi boʻlsa eri bor...
— He oʻlgurdim oʻsha eridan, — dedi zardasn qaynab Nikodim. — Munkillab qolgan chol-ku, erkaklik qolibdimi unda! Meni esa Nina sevadi, bildingizmi? Bir koʻrishda ishqi tushib qolgan!
Kshepitskiy boshligʻiga ishoninqiramay qarab qoʻydi. U Ninaning didi qanchalik nozikligini yaxshi bilar va uning pan Dizma bilan oshiq-ma’shuqlik qilishini sira tasavvur qila olmasdi.
— Nima, gapimga ishonmayapsizmi?
— Ishonaman: ayollardan har narsani kutsa boʻladi. Kshepitskiy aslida bu fakt yana bir bor Dizmaning qandaydir ohanrabosi borligidan dalolat beradi, deya xayolidan oʻtkazdi. Sekretar' bu ohanraboning nimadan iboratligini bilmasdi, biroq har kuni uning quchini his etardi.
— Men uchun jonini berishga ham tayyor! — deya maqtanishda davom etdi Dizma.
— Unga uylanmoqchi emasmisiz, mabodo?
Nikodim yelkasini qisdi.
— Shir yalangʻoch-ku, nimasiga uylanaman?
— Koborovo-chi? Uning biror qismi Ninanikidir axir.
— Qogʻozda butun Korobovo uniki. Lekin faqat qogʻozda.
— Shoshmapg! Shoshmang... Eslayolmayapman...
Dizma sekretariga ahvolni qisqacha qilib tushuntirib berdi.
Kshepitskiy bosh chayqadi:
— Hm... qiziq...
Shu payt telefon jiringlab, ularning suhbati boʻ-linib qoldi. Direktor Vandrishevskiy Kshepitskiydan zarur ish boʻyicha oldnga birrov kirib ketishni iltimos qilgan edi.
Oʻsha kuni kechqurun Dizma kkyaz' Rostotskiyning uyidagi qabul marosimida boʻldi. Bu oila faqat poytaxtdagina emas, balki butun Pol'shada moʻ’tabar xonadon hisoblanardi. Chiroyliroq koʻrinish uchun Nikodim hatto frak kiymoqchi ham boʻldi. Biroq «Bonton» bunday hollarda smoking kiyishni joiz koʻrgani boisidan Nikodim Kshepitskiyga qoʻngʻiroq qilib, uning maslahati bilan frak kiyish niyatidan qaytdi.
Bir vaqtning oʻzida ham xat tashuvchi, ham raisning xizmatkori vazifasini oʻtaydigan Ignatiy Dizmaga eshikni ochib berar ekan:
— Bugun pan rais xuddi Valentinoning oʻzi boʻlibdilar-qoʻyibdilar, — dedi.
— Zoʻr kiyinibmanmi?
— Xotinlarning bari oʻlib qolishadi! — deya Ignatiy koʻkragiga urib qoʻydi.
Bu gapdan soʻng Dizma oʻzini birmuncha dadilroq his eta boshladi, ochigʻini aytganda, u bir oz qoʻrqib turgan edi.
Ministrlar yoki anovi pani Pshelenskayaga qaraganda haqiqiy aristokratiyaning yoʻrigʻi boshqa edi-da, axir. Bir vaqtlar, hali Liskovda yashab yurgan kezlari, u knyaz' va graflarni dunyoda eng ajoyib qissa «Moxov» asarida hikoya qilingandek tasavvur etardi. Bir gal u hatto tush ham koʻrgan edi. Tushida u badavlat Mixorovskiy amlokining xoʻjayini emish va anovi ablah Bochekning kichik qizi panna Bochekka oshiq boʻlib yurganmish. Biroq, Koborovoda telba graf bilan tanishgach, Dizma barcha zodagonlarning u bilan Ponimirskiyga oʻxshab gaplashishidan choʻchib qolgan edi.
Shu boisdan ham Nikodim anchaga dovur uni taklif qilgan aristokratlar xonadoniga borishdan qoʻrqib yurdi. Faqat tashrifnomasini yuborish bilan cheklanib yurgan Nikodim bugun birinchi marta jamoatga koʻrinishga jur’at etdi.
U knyaz' Rostotskiyning uyida Yashunskiy bilan Varedaning yonida boʻlishini oʻylab, oʻziga oʻzi dalda berardi. Chindan ham u dahlizda Vareda bilan uchrashib qoldi. Polkovnik pal'tosini yechib, xizmatkorga uzatmoqda edi.
Salom-alikdan soʻng ular bir-birlarini qoʻltigʻidan tutib, keng marmar zinapoyadan ikkinchi qavatga koʻtarilishdi. U yerdagi zalda yigirmaga yaqin mehmon bor ekan.
Zal eshigi oldida qora sochlariga oq oralagan, qaddi-qomati kelishgan knyaz' Tomash ikkita mehmon bilan nemischalab suhbatlashmoqda edi.
— E’tibor ber, Nikus', — dedi Vareda, — anovi pitrak baqaloq berlinlik diplomat — baron Reynits boʻladi. U mashhur poygachi. Balki eshitgandirsan?
— Ha-ha... Boshqasi-chi?
— Graf Iyeronim Konespol'skiy. Oʻzi burlakka oʻxshaydi; aytishlaricha, uning onasi...
Vareda gapini tugatmagan ham ediki, Dizmaga koʻzi tushib qolgan knyaz' Tomash suhbatdoshlaridan kechirim soʻrab, ularning oldiga keldi. Nikodim bilan Vareda mezbonning ortidan yurib, mehmonxonaga kirishdi.
— Salom, salom. Nihoyat, pan rais ham biznikiga qadam ranjida qilar ekanlar-da. Bu deyman, polkovnik, sizni generallik epoletlarida ham koʻramizmi, ishqilib? Marhamat, tanishinglar, — dedi knyaz' Dizmani ikki suhbatdoshiga tanishtirib. Polkovnik ular bilan anchadan beri tanish ekan.
Nemis tilida gaplasha boshlashdi. Knyaz' Dizmaning xoʻjalikni boshqarish sohasidagi iste’dodini koʻklarga koʻtarib maqtay ketdi. U Nikodimni dam-badam ekonomikaning Napoleoni deb atardi. Diplomat odob bilan bosh irgʻar, graf Konespol'skiy esa nuqul knyazning gapini ma’qullardi.
Nogahon gʻoyat ozgʻin xonim divandan turdi.
— Sizni xotinim bilan tanishtirishga ruxsat etgaysiz. U anchadan beri siz bilan tanishishni orzu qilib yurardi, — dedi knyaz' va Dizmani oʻsha ozgʻin xonim tomon boshladi. Bu xonimni koʻrgan odam uning yoshini darhol aniqlayolmasdi. Harqalay unga yigirma besh ham, qirq ham berish mumkin edi. Xonim uzoqdan jilmayib keldi-da, knyaz' mehmonning familiyasini aytib ulgurmasdanoq, xitob qildi:
— Bplaman, bilaman, menga aytishdi. Salom, pan rais. Nihoyat, millatimiz asosi boʻlmish pomeshchiklarning joniga ora kirgan odamning qoʻlini qisishga muyassar boʻlganimdan gʻoyat xursandman!
Shunday deya u barmogʻiga kichkinagina uzuk taqqan besoʻnaqay qoʻlini Dizmaga uzatdi.
— Ziroatchilarni demoqchisan-da! — deya mayinlik bilan xotinining gapini tuzatdi knyaz'.
— Axir bular sinonim emasmi? — jilmaydi knyaginya Nikodimga qarab.
— Kechirasizlar, mezbonlik burchini ado etishim kerak, — dedi knyaz' ta’zim qilib, ularning yonidan nari ketar ekai.
— Grafinya Konespol'skaya bilan tanishishni istamaysizmi? U sizning muxlisingiz. Toʻgʻri, u Venada tarbiya koʻrib, polyak tilida yaxshi gapirolmaydi, biroq sizning ishlaringizga juda qiziqadi. Apropos , siz nemis tilida gapirishni afzal koʻrasizmi yoki ingliz tilida?
— Menga polyak tili ma’qul.
— Eh, qanday vatanparvarlik! Sizni tushunaman. Chet ellar adabiyotini oʻqish uchun xorijiy tillarni oʻrganish mumkin, biroq hammasidan ham ona tilimiz afzal. Masalan, Jan Ogiyskiy... Siz Jan Oginskiyni taniysizmi?
— Uncha yaxshi tanimayman.
— Sizga aytsam, u bir oz gʻalati odam, lekin kim bilsin, bunday uslubni qoʻllash Vatanimiz oldida katta xizmat hisoblanar? U, chet ellik kishilar bilan faqat polyak tilida soʻzlashaylik, degan shior tashlagan. Ajoyib-a, toʻgʻrimi? Rost-da, biz Parij yoki Londonga borganimizda ularning tilida gaplashamiz-ku axir! Shunday ekan, ular ham mamlakatimizga kelishganda bizning tilimizda gaplashishsin.
— Toʻgʻri, lekin ular tilimizni bilishmaydi-da.
— Ha, ha, tushunaman, nazariyot boshqa-yu, amaliyot boshqa. Siz haqsiz. Jan Oginskiy — gʻalati odam, deb aytdim-ku axir.
Mehmonxonaning narigi burchagida asosan xonimlardan iborat sakkiz chogʻlik kishi allanima toʻgʻrisida qizgʻin suhbatlashib oʻtirishardi.
— Sizlarga rais Dizmani tanishtirishga ijozat etgaysizlar, — dedi ularga murojaat qilib fransuz tilida knyaginya.
Erkaklar oʻrinlaridan turib, oʻzlarini tanitishdi-da, Nikodimning qoʻlini qisishdi. Lyalya Konespol'skaya nemischalab allanimalarni bijilladi, koʻziga monokl' taqqan chol takabburlik bilan ingliz tilida bpr narsa dedi. Bu gaplardan Dizma ikki marta oʻz ismini tushundi, xolos.
U esankirab qolib, bir koʻngli juftakni rostlamoqchi ham boʻldi. Biroq knyaginya gʻoyib boʻlgandi; unga stul surib qoʻyishdi.
Dizmaning oʻtirishdan boʻlak chorasi qolmagan edi. U noiloj jilmayib qoʻpdi. Oraga jpmlik choʻkdi, shunda Nikodim biror gap aytishi lozimligini tushunib qoldi. Lekin miyasi gʻovlab ketgan edi. Nikodimning zardasi qaynay boshladi — nega bu odamlar u tushunmaydigan xorijiy tillarda gapirishadi, axir? U biror narsa deb javob bermoqchi boʻldi, biroq tiliga hech nima kelmadi.
Shu payt grafinya Konespol'skayaning yonida oʻtirgan siyqabosh va baqaloq odam uning joniga ora kirdi.
— Shunday qilib, — deya gap boshladi u, — pan raisning kamgapligi haqidagi mish-mishlarning afsona emasligiga ishonch hosil qildik.
— Nihoyat. polyak tilida gapiradigan odam ham bor ekan-ku! — deb yubordi Nikodim chidab turolmay. U noqulay ahvolga tushib qolganidan shu qadar siqilib ketgan ediki, beixtiyor shu gap ogʻzidan chiqib ketdi. Shundai soʻng, u endi rasvo boʻldim, deb oʻylay boshladi.
Barcha kulnb yubordi. Nikodim rasvo boʻlish u yoqda tursin, hatto oʻtkir gap aytganini payqab, hayratga tushdi.
— Siz chet tillarga qarshimisiz? — deya soʻradi qoshlari ingichka qilib terilgan, ogʻzi pistadek keladigan yoshgina qiz.
— Sira ham qarshi emasman! Lekin, menimcha, Oginskiy haq. — Nikodim ancha oʻzini bosib olgan edi. — Adabiyotni oʻqish va chet ellarga safar qilish uchun xorijiy tillarni bilish kerak, albatta. Ammo uyimizda polyak tilida gaplashishimiz lozim.
— Ah! Oʻjimijni tilni bilmashak-chi? — deya soʻradi grafinya Konespol'skaya.
Dizma bir zum oʻylanib turdi-da, soʻng javob qildi.
— Bilmagan odam oʻrgansin.
— Ofarin, ofarin! — degan tovushlar eshitildi.
— Chigal masalani hal qilish deb shuni aytsa boʻladi, — dedi ishonch bilan oltin gardishli koʻzoynak taqqan, qora sochli barvasta kishi, — bu narsa davlatimizning obroʻsiga bogʻliq.
Monokl' taqqan takabbur chol yonidagi keksagina ayol tomon egilib, asta dedi:
— Oliy hazratlarining kamergeri bizni yana buyuk davlat toʻgʻrisidagi mulohazalari bilan siylaydigan boʻldi. Boʻlajak valiahd getman!
Hamma jilmaydi, barvasta kishi esa e’tiroz bildira boshladi:
— Hazilingizni qoʻying, ordinat . Men doim mamlakatimizni buyuk davlatga aylantirishning ikkita yoʻli bor, deb aytib kelganman: boshqa xalqlar oldida obroʻyimizni koʻtarishimiz va Yevropaning aristokrat xonadonlari bilai quda-andachilik qilishimiz lozim. Shu boisdan ham bugun oramizda mening fikrimni quvvatlab chiqqan davlat arbobi oʻtirgaiidan gʻoyat xursandman. Chunki...
U gapini davom etar ekan, Nikodim monokl' taqqan cholning oʻziga papiros uzatganidan foydalanib, soʻradi:
— Nega siz uni boʻlajak getman deb atadingiz?..
— Iye! Hali bilmaysizmi? Axir u krakovlik pomeshchik, deputat Lyaskovnitskiy boʻladi. Juda olifta lekin birovga zarari tegmaydi... Baronessa fon Lidemarkka uylangani boisidan oʻzini magnat deb hisoblaydi.
— ...Alohida davlat tuzishni... — deya davom etdi Lyaskovnitskiy, — bizning tabaqamiz asrlar davomida orzu qilib kelgan. Charneskiy dengizni suzib oʻtgani, Julkevskiy Moskvani ishgʻol qilgani, Yan Varnenchi esa Venani zabt etganini unutmasligingiz lozim...
— Toʻgʻri aytayapsiz, — uning gapini boʻldi boyagi baqaloq, — lekin, azizim, hozir zamon oʻzgarib ketgan.
— Xoʻsh, nima qilibdi? Ilgarilari polyak dvoryanlari chegaralarda qon toʻkishardi, bugun esa biz Vatanimiz ichkarisida davlat gʻoyasining himoyachisi sifatida ota-bobolarimiz ishini davom ettirayapmiz. Biz davlatning tayanchi, agar istasangiz — uning xazinasi erurmiz.
— Chamasi, bizning xazinamizda, — dedi sekingina boyagi keksagina ayol, — faqat shu fikr qoldi, xolos.
Hozirgina ordinat deb atalgan monoklli chol Nikodim tomon ta’zim qilib dedi:
— Xazinamiz tez kunda konkret boylik bilan toʻldirilishiga umid qilamiz.
Grafinya Konespol'skaya fusunkor tabassum bilan Dizmaga murojaat qildi.
— Ach, sagen Sie, bitte, Her Prasideut ... Ach, pardon .
Grafinya soʻzlarni juda buzib talaffuz qilarkan, polyak tilida soʻzlay boshladi: — balkim, sizniki manga aytadi, bunday adjoyip fikr qaday miyaga keladi?
— Qanday fikrni aytyapsiz?
— Gʻalla obligatsiyasi haqidagi anov genial fikr-a? Meniki sira ham hal... haligi odamlar bor-ku...
— Topqir odamlar, demoqchimisiz? — deya unga yordam bermoqchi boʻldi ordinat.
— Mais non Okonomi , por exemple muzikada Stravinskiy oʻxshakan keshilar...
— E-ha, — izoh berdi siyqabosh baqaloq, — pani Lyalya, yangi oqim kashfiyotchilari demoqchilar.
— Ha, ha, — deya tasdiqlari grafinya, — meniki buday genial fikrlar qaday uylab chiqorilishga judda kizikadi.
Nikodim yelkasini qisib qoʻydi.
— Bu juda oson narsa: odam kresloga oʻtirib, bir oz xayol suradi-da, yangi fikr oʻylab chiqaradi.
Nikodim boshini qoʻliga tirab qanday oʻtirish lozimlignni koʻrsatib ham berdi. Buni koʻrib hamma kulib yubordi. Boyadan beri Dizmani lornet orqali kuzatib turgan kul rang koʻylakli xonim bosh irgʻab dedi:
— Pan rais, siz tengi yoʻq ekansiz. Bunday yumor menga Bester Kitonni eslatadi: u ham biror kulgili gap aytganda oʻzini doim beparvo koʻrsatardi.
— Siz badjahil odam ekan, — dedi Lyalya ranjigan boʻlib. — Meniki, buday fikrni uylab topish kiyinmi, deb suragan edi.
— Sira ham qiyin emas, — deya javob qildi Dizma, — juda oson. Faqat bir oz...
U xorijiy soʻzlar lugʻatida bu soʻz qanday yozilgani u intuitsimi yoki inflyatsiyami ekanligini eslayolmadi va shu boisdan tavakkal qilib dedi:
— ...Intuitsiya kerak.
Yana kulgi koʻtarildi. Shu payt uy bekasiga koʻzi tushib qolgan keksa xonim xitob qildi:
— Janetta! Raising juda dilbar odam ekan-da!
— Qanday ajoyib espret d’a propos , — deya qoʻshimcha qildi qoshi terilgan qiz.
Knyaginya behad xursand edi. Toʻgʻri, Dizma bundan oldingi yigʻinga kelgan Adlen Jerboning amakivachchasi kabi shov-shuvga sabab boʻlmadi, ammo bugun ham barcha «yigʻin yulduzi»dan mamnun edi. Dizmaning atrofiga borgan sayin koʻproq mehmonlar yigʻila boshlashdi. Nikodim ozgʻingina baronessa Lesner bilan salomlashdi. Dizma bu xonimni Pshelenskayanikidagi bridj oʻyinida uchratgan edi. Chamasi, pani Pshelenskaya baronessadan sir saqlamas ekan, chunki xonim Nikodimdan darhol «anovi boyaqish Jorj Ponimirskiy» yaxshi yuribdimi, deb soʻradi.
— Rahmat, yomon emas.
— Siz Ponimirskiy bilan tanishmisiz? — deya soʻradi qoshi terilgan qiz.
— Boʻlmasam-chi! — dedi javoban Nikodim. — U bilan Oksfordda birga oʻqiganmiz.
Ponimirskiylar oilasi haqida gap boshlandi, bu yerdagilar ularni yaxshi bilarkan. Payt poylab turib gapga deputat Lyaskovnitskiy aralashdi:
— Bu oila fojiasi naqadar mudhish-a! Qizlarini sudxoʻrga erga berishibdi. Uning familiyasi nima edi?
— Kunitskiy, — deya eslatdi Nikodim.
— Tengsiz nikohlar, — gapida davom etdi deputat, — bizning tabaqamiz sha’niga dogʻ tushirib qoʻyishi mumkin va...
— Pan deputat, — deya uni toʻxtatdi knyaginya, — gapingizni boʻlganim uchun kechirasiz, lekin sizdan bir narsani soʻramoqchiman...
Lyaskovnitskiy uning oldiga kelgach, grafinya shivirlab dedi:
— Yodingizda boʻlsin: rais, menimcha, Ponimirskiylarning qarindoshi boʻladi.
Bu orada Pshelenskaya haqida gap ochildi. Baronessa, pani Pshelenskayaning yoshi ellikdan oshdi, derdi, biroq ordinat, u hali qirq beshga ham bormagan, deya e’tiroz bildirardi. Nikodim jamoatni xabardor qilib qoʻyishni lozim topdi:
— Pani Pshelenskaya endi oʻttiz ikkiga toʻldi. Barcha unga ajablanib tikilib qoldi, shunda siyqabosh baqaloq soʻradi:
— Buni qayoqdan bilasiz, pan rais? Balki, yoshi kattaroqdir?
— Nega bilmas ekanman, — dedi qat’iy ohangda Dizma, — aniq bilaman: menga buni pani Pshelenskayaning oʻzlari aytganlar.
Bu gapni mutlaqo jiddiy gapirgan Nikodim umumiy qaxqaha koʻtarilganidan ogʻzi ochilib qoldi. Konespol'skaya nuqul unga, tilingiz zahar ekan, derdi.
Dizma garchi bu jamoaga ancha koʻnikib qolgan boʻlsa-da, Yashunskiyni koʻrib, ancha yengil tortdi. Nikodim atrofidagilardan kechirim soʻrab, ministrning yoniga bordi. Ular deraza oldiga borib turishgach, Yashunskiy unga allaqanday latifani aytib bera boshladi.
— Ajoyib odam, — dedi Dizmaning ortidan deputat Lyaskovnitskiy.
— U kim bilan gaplashyapti, — deya qiziqsindi yoshi oʻtib qolgai xonim.
— Ha... Rais Dizma... Hatto oddiy suhbat paytida ham muhim ishlar haqida oʻylayotgani shundoq sezilib turibdi. Juda qiziq odam ekan.
— Davlat arboblari odatda shunaqa boʻladi, — dedi komil ishonch bilan deputat.
— Juda dilbar odam ekan, — deya gap qotdi qoshi terilgan qiz.
— U chindan ham kurlyandiyalik baronlardanmi? — soʻradi yoshi oʻtib qolgan xonim.
— O, boʻlmasam-chi, — deya tasdiqladi oʻzini shajara bobida juda bilimdon deb hisoblaydigan Lyaskovnitskiy. — Shubhasiz.
— Juda Commeit faut odam ekan, — deya xulosa qildi knyaginya.
Nikodim uyiga barvaqt qaytdi-da, knyaz' Rostotskiyning mehmonxonasida oʻzini odamshavandalarcha tutib, obroʻ orttirishini bir oz oʻylab koʻrgach, uxlagani yotdi.
Shunday qilib, u oliy tabaqa kiborlar bilan ham tanishdi va ular Nikodimning hurmatini joyiga qoʻyishdi. Uni turli kunlarda oʻtadigan bir necha yigʻinga taklif qilishdi. Nikodim yigʻin kunlarini yon daftariga yozib qoʻydi. U iloji boricha koʻproq xonadonlarga borishga ahd qildi: buning foydasi tegsa tegardiki, zarari tegmasdi.
Aslida u kiborlar haqida unchalik yaxshi fikrda emasdi.
«Ahmoqlar, — deya oʻylardi Nikodim, — bir ogʻiz soʻz aytsang, bas, goʻyo sen Amerikani kashf etgandek, voh-voh qilishadi».
Biroq uning gʻoyat kamgap odam deb nom chiqarishiga sabab boʻlgan yoʻlidan voz kechish niyati yoʻq edi.
Nikodimning uyqusi qochib ketdi. U anchagacha ketma-ket papiros chekib, u yonboshidan bu yonboshiga agʻdarilib yotdi-da, nihoyat, oʻrnidan turib chiroqni yoqdi.
Uning miyasiga: Ninadan kelgan xatlarni oʻqisammikin? — degan xayol keldi. Xatlar ancha yigʻilib qolgan boʻlib, birontasi ham hali ochib oʻqilmagan edi. Dizma yana toʻshakka choʻzilib, xatlarni oʻqiy boshladi. Barcha maktublar bir xil yozilgan boʻlib, ularda muhabbat, sogʻinch, umid haqidagi gaplar takrorlanar va turli mavzuda mulohaza yuritilib, Koborovoga kelishi iltimos qilinardi.
Bu xatlar shu qadar zerikarli ediki, Dizma chorak soat oʻtmasdanoq, ularni polga uloqtirib, chiroqni oʻchirdi.
U hayotida duch kelgan ayollarni eslay boshladi. Nikodim uchrashgan ayollar uncha koʻp emasdi. Biroq, tan olish kerak, ularning birontasi ham Ninachalik koʻp vaqtini olib, oʻzi haqida shuncha koʻp oʻylashga majbur qilmagandi. Dizma Lutskaya koʻchasida turadigan Man'kani ham esladi. Butunlay tubanlashib, fohishalikni kasb qilib olgan boʻlsa kerak, bechora. Aslida, qizchaga achinadi odam... Sobiq ijaragirlari qanday katta odam boʻlib ketganini bilsa, nima derkin... Ogʻzi ochilib qolsa kerak oʻziyam...
Knyaz' Rostotskiy mehmonxonasida uchratgan anovi xotinlar-chi...
«Ular ham menga koʻz suzishdi, lekin ochigʻini aytsam, bunday xotinlarni boshimga uramanmi... Darvoqe, xotinlarning hammasi bir goʻr. Agar sogʻlom erkak boʻlsang, nima qilishni oʻzing yaxshi bilasan...»

11-bob
Kuzatuv sovetining majlisini rais Dizma ochdi, soʻngra sekretar' Kshepitskiy kun tartibiii e’lon qilgach, direktor Vandrishevskiy soʻz oldi.
Oʻn besh chogʻli odam yigʻilgan boʻlib, barcha hisobot dokladini diqqat bilan eshitardi. Gʻalla bankasining ilk faoliyati juda yaxshi natija bergan edi; qishloq xoʻjaligidagi jonlanish, sun’iy oʻgʻitlar, yangi mashinalar, yogʻ zavodlari uchun asbob-uskunalarni ommaviy ravishda sotib olinayotgani shundan dalolat berib turardi. Vaziyat analizi gʻalla narxining koʻtarilishi mamlakat iqtisodiy hayotining oʻsishiga kuchli ta’sir koʻrsatganini isbotlamoqda edi. Krizis bartaraf qilindi desa boʻlardi. Bularning bari muhtaram raisimiz Nikodim Dizmaning genial eksperimenti va uning mamlakatdagi qishloq xoʻjalik siyosatiga tadbirkorlik bilan rahbarlik qilishi tufayli amalga oshgandi.
«Ofarin», degan xitoblar eshitildi, rais oʻrnidan turib, kuzatuv sovetining a’zolariga birma-bir ta’zim qildi.
Kabinetga oyoq uchida yurib kirgan kur'er Kshepitskiyni chaqirib chiqib ketganida mayda hisobotlar oʻqilmoqda edi.
Sekretar' bir zumda qaytib kirdi-da, raisning qulogʻiga shivirladi:
— Pan rais, grafinya Konespol'skaya kelibdi.
— Konespol'skaya? Nima kerak ekan unga?
— Sizga bir narsa demoqchi. Ofatijon xotpn-da, oʻziyam. Departament boshligʻi Marchevskiydan oʻrningizga raislik qilib turishni iltimos qilib, uning oldiga chiqing.
— Noqulay boʻlmasmikin?
— Noqulayligi nimasi? Baribir endi muhim gap boʻlmaydi, takliflarni munozara qilib oʻtirmay qabul qilishadi.
— Yaxshi. Nimani bahona qilay?
— Chet ellik kishini qabul qilishim kerak, desangiz ham boʻladi.
— Kimni?
— Ahamiyati yoʻq, kimligini soʻrashmaydi — chet ellik desangiz boʻldi.
Nikodim ishora qilib hisobot oʻqiyotgan amaldorni toʻxtatdi.
— Meni kechirasizlar, chet eldan muhim ish bilan bir odam kelibdi. Pan Marchevskiy, balki mening oʻrnimga raislik qilib turarsiz?
— Bajonu dil!
Dizma ta’zim qildi-da, kabinetdan chiqib ketdi. Qora koʻzoynak taqqan baqaloq yonida oʻtirgan odamga engashib asta dedi:
— Bu Dizmaning miyasi xoʻp ishlaydi-da. Ministr boʻlsa arziydi.
— Juda sergʻayrat odam.
Qabulxona xizmatini ham oʻtaydigan moʻ’jazgina mehmonxonada Dizmani grafinya Konespol'skaya kutnb turgan edi. Brezent kombinezon, peshanasida koʻzoynak yaltirab turgan charm shlemda uni sira tanib boʻlmasdi. Grafinya noz-karashma qilib, Dizma bilan salomlashdi; soʻzlarni buzib talaffuz qilib, Dizmani qishloqqa olib ketgani kelganini aytdi.
Nikodim angrayib qoldi. Uning biror joyga borgisi yoʻq boʻlib, boz ustiga kechqurun Vareda bilan uchrashishiga va’dalashib qoʻygan edi. Ammo Dyalya gapga koʻnadigan ayollardan emas ekan. U Dizmaga kutilmagan sovgʻa va’da qildi; bu ham ta’sir qilmagach, koʻzini suzib ochiqdan-ochiq erining chet elga joʻnaganini aytdi.
Nikodimning rozi boʻlishidan boshqa iloji qolmadi. Uyga kirib, qayta kiyinib chiqishga va Lyalyaning maslahatiga binoan, pijamani olishga toʻgʻri keldi. Ignatiyga oʻzining joʻnab ketayotganini Kshepitskiyga aytib qoʻyishni buyurib, Dizma zinapoyadan pastga tushdi.
Konespol'skaya uni ikki oʻrinli eshiksiz poyga avtomobilda kutib oʻtirardi. Buni koʻrib Dizma boʻlajak sayohatining oqibatidan choʻchib qoldi.
Dyalya mashinani shitob bilan haydab, chorrahada turgan politsiyachini urib ketishiga sal qoldi. Shundan soʻng u kapalagi uchib ketgap Nikodimga jilmayib qarab qoʻydi-da, tezlikni yanada oshirdi. Bir necha minutdan soʻng ular zastavaga yetib borishdi. Shu yerdan yaqinda asfal't yotqizilgan oʻqday shosse boshlanardi. Lyalya tezlikni bir yuz yigirma kilometrga yetkazdi.
— Yaxshimi?
— Yoʻq, — deya rostiga koʻchdi Dizma,
— Nega?
— Juda tez ketyapmiz, nafas qaytyapti...
Dyalya tezlikni bir oz pasaytirdi.
— Sizniki tejlikni yamon koʻradi?
— Ha, yomon koʻraman.
Lyalya kulib yubordi.
— Men esa juda yaxshi koʻradi... Oʻtgan yili Myunxendagi avtomobil' poygada meniki tejlik uchun ikkinshi mukofot olgan, ushanda men...
Shu payt bir narsa qattiq qarsillab ketdi. Lyalya tormozni bosgan edi, mashina yoʻl chetida toʻxtadi.
— Nima boʻldi?
— Ichak yorildi! — xonim kula-kula mashinadan sakrab tushdi. — Qani, yordam bering!
Nikodim zapas gʻildirakni oʻrnatishga yordamlashib yubordi. Ular joylaridan qoʻzgʻalishgan zahoti Lyalya bijillay boshladi:
— Shin ursin! Koshim kyuzimga tushdi!
Nikodim xaxolab kulib yubordi.
— Kiprigingizmi? Lyalya jahl bilan dedi:
— Boringe! Baribir emasmi. Marhamat, karab, tujatib koʻying; Meniki qoʻl iflosh.
Nikodnm uning koʻziga qaradi. Chindan ham uzun kiprik tolasi qovogʻining ostiga qayrilib qolgan ekan.
U toʻgʻrilab qoʻyish uchun qoʻl choʻzgan edi, Lyalya uning bilagiga urdi:
— Nega koʻlingij bilan, sizda ham koʻl iflosh!
— Nima bilan toʻgʻrilay boʻlmasa? — soʻradi ajablanib Nikodim.
— Ah, shunday aklli odam — shunday tentyak! Labingij bilan!
Nikodim kulib yubordi.
— Shunaqa deng, boʻpti, bosh ustiga.
U labini bir necha bor grafinyaning titrab turgan qovogʻiga tegizdi.
— Qalay, yaxshi boʻldimi?
Lyalya bosh irgʻadi.
— U koʻzim yakshi boʻldi, endi boshqasini.
— Iye! Boshqa koʻzingizga ham kiprik qadaldimi?
— Hoziycha kadalgani yoʻq, lekin keyin qadalishishi mumkin. — Shunday deya Lyalya Nikodimga yuzini tutdi. Dizma unga engashdi, keyin ular oʻpisha boshlashdi.
— Yoqdimi?
— Ha.
— Unday boʻlsa, ketdik!
Lyalya bir sakrab, mashinaga chiqdi.
— Qani utiring! Utiring!
Avtomobil' shitob bilan joyidan qoʻzgʻaldi.
«Jin ursin! — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma. — Bu xotinlar kishini tiriklayin yutib yuborishdan ham toyyishmaydi».
Ular butazorni kesib oʻtishgach, yoʻlda ketayotgan boshqa bir mashinaga yetib olishdi. Lyalya fransuzchalab allanima deb qichqirdi. Mashinada oʻtirgan ikki yosh qiz unga quvnoq javob qilishdi. Mashinalar birpas yonma-yon ketdi, qizlar bilan Dizma bir-birlarini koʻzdan kechirishdi. Chamasi, qizlarning ikkovi ham koʻhlikkina edi; unday desa, buni aniq aytib ham boʻlmasdi, chunki qizlarning yuzini shoferlar taqadigan koʻzoynak toʻsib turardi.
— Ular kim? — soʻradi Nikodim Lyalyadan.
— Panna Iks bilan panna Igrek, — deya javob qildi qiqirlab kulgancha grafinya.
— Tushunmadim.
— Tushunishning hojati yoʻq. Hamma narshani tushunish nima kerak? Hali oʻzingizniki koʻradi.
— Ular ham siznikiga ketishyaptimi?
— Aha!
— Demak, u yerda koʻp odam boʻlar ekan-da?
— O, yoʻq! Sizniki jyuda sinchkov ekan. Koʻrasiz. Aytdim-ku— kutilmagan sovgʻa deb.
Dizma zardasi qaynab, shubhalana boshladi. Shungacha Nikodim Konespol'skaya meni eri yoʻqligi uchungina amlokiga olib ketyapti, deb oʻylagandi: koʻzga qadalgan kiprik voqeasi shundan dalolat berib turgandek edi. Endi ma’lum boʻlishicha, u yerda boshqa odamlar ham boʻlar ekan...
Chindan ham ular shossedan ikki chetiga ihota butalari oʻtkazilib, chiroyli qilib qirqib qoʻyilgan yoʻlga burilishganida, Dizma uy oldida bir necha avtomobil' turganini koʻrib qoldi.
Ayvondagi toʻqima kreslolarda xonimlar oʻtirishardi. Avtomobil' toʻxtagan zahoti ular uy bekasini olqishlab, ayvondan pastga yugurib tushishdi-da, Dizmani qiziqib koʻzdan kechira boshlashdi. Bir talay ayollar orasida yolgʻiz qolgan Nikodim oʻzini yoʻqotib qoʻydi.
— Kuchli odam deganlari shunaqa boʻlar ekan-da! — dedi qichqirib yuz-koʻzini boʻyagan malla soch xonim.
Dizma hurpayib, indamay ta’zim qildi. Uy bekasi mehmonlardan kechirim soʻradi-da, kiyimini almashtirish uchun ichkariga kirib ketdi. Xonimlar Nikodimni qurshab olishdi.
— Pan Nikodim, siz Gʻarb udumining muxlisimisiz? — deya soʻradi jiddiy ohangda miqtidan kelgan qora soch juvon.
Dizma unga ajablannb qaradi.
— Nima demoqchiligingizni tushunmadim?
— Tortinmay gapiravering, — deya uni tinchitdi koʻzlari xayolchan boqadigan nimjongina qiz, — bu yerga faqat sirdosh ayollar yigʻilgan.
«Ish rasvo, — xayolidan kechirdi Dizma, — ular meni mazax qilishyapti».
— Biz faqat sizning qaysi cherkov tarafdori ekanligingizni bilmaymiz, — deya gap qotdi qora soch juvon. — Siz qay birini ma’qul koʻrasiz — oq cherkovnimi yoki qora cherkovnimi?
— Men katolikman, — dedi Dizma bir zum ikkilanib turgach.
Ayollar kulib yuborishganini koʻrib Dizma battar kalovlanib qoldi. Dilida u Qonespol'skayaning gapiga koʻnib, bu yerga kelgani uchun oʻzini rosa koyidi.
— Ah, pan rais, — deya xitob qildi sochlari boʻyalgan xonim, — siz juda gʻalati odam ekansiz! Nahotki har bir kuchli odam, ayollar oliy mavzuda fikr yuritishga qodir emas, deb oʻylasa?
— Siz sir boy berishni yomon koʻrar ekansiz.
— Sira ham unday emas, men faqat sizlar nimani nazarda tutayotganingiznn tushunolmayapman.
— Xoʻp, yaxshi, — dedi bir oz shashtidan tushib qora soch juvon, — boʻlmasa bizga bir narsani ayting, panna Rena, — shunday deya u rangpar qizga ishora qildi, — panna Rena samoviy flyuidlarga yaxshi oʻtkazgich boʻla oladimi?
Nikodim panna Renaga bir qarab qoʻydi-da, yelkasini qisdi.
— Men qayoqdan bilay?
— Tushunaman, lekin harqalay fikringizni ayting-chi?
— Agar yoʻlni yaxshi bilsa, ehtimol, boʻlishi mumkin.
Oraga sukunat tushdi. Xonimlar oʻylanib qolishdn.
— Siz ezoterik yoʻlni nazarda tutyapsizmi? — soʻradi qora soch juvon.
— Ha, — dedi tavakkaliga Nikodim, u uyga qaytgan zahotim lugʻatga qarab, bu la’nati ezoterik yoʻl qayoqqa olib borishini bilib qoʻyay, deb diliga tugib qoʻydi.
Bu orada ular yoʻlda quvib oʻtishgan qizlarning avtomobili yetib keldi. Nikodim ulardan kattasining ismi Ivonna, kichiginiki Mariyettaligini, familiyalari esa Charskaya ekanligini bilib oldi. Qizlar kiyimlarini almashtirish uchun shu zahoti ichkariga kirib ketishdi.
— Juda yoqimtoy qizlar, — dedi sochi boʻyalgan xonim. — Menimcha, Mariyetta ajoyib medium3 boʻlishi mumkin. Uning nozik didi xotirjamligi bilan qoʻshilib, gʻoyat sezgir amal'gama hosil etadi. Shunday emasmi, pan rais?
— Ha, albatta.
— U bilan bir tajriba oʻtkazmaysizmi, — deya xiralik qilaverdi sochi boʻyalgan xonim. — Mening sezishimcha, sizning irodangiz oʻz-oʻzini bilishning spiral' reaksiyasini osongina yengishi kerak. Ta’sir qilish imperativi — qanday istasangiz shunday aytaveringu — sub’ekt yoki ob’ektning oʻzida hatto toʻrtinchi darajada ham namoyon boʻlmagan oliy kuch qatlamlariga oʻz ta’sirini bemalol koʻrsatishi mumkin. Faqat intuitsiyagina...
Xayriyat, shu payt Konespol'skaya kirib keldi-yu, Dizma peshanasidagi terni artib oldi.
— Diqqat dugonalarim! — deya xitob qildi grafinya ostonada toʻxtab. — Mihmonimiz chet tilida gapirgan idamni yoqtirmaydi! Iye, sizniki shu yerdami! Salom, salom.
Bir ozdan soʻng xizmatkor paydo boʻlib, nonushta tayyor ekanligini xabar qildi.
Dizmaning baxtiga umumiy suhbat qizib ketib, u turli dudmal savollarga javob berish azobidan qutuldi... U ahyon-ahyonda mingʻirlab qoʻyardi. Suhbat koʻproq moda haqida, kuzni qanday oʻtkazish toʻgʻrisida borardi. Faqat chechan qora soch juvongina dam-badam Dizmaga avvaliga mistifikatsiyaday tuyulgan mavzuda gap ochardi. Oxiri u bu gaplarning bari fokuschilar stoliga aloqador boʻlsa kerak, degan xulosaga keldi.
Soat toʻrtda ovqatlanib boʻlishdi. Vino bilan kon'yakdan ancha-muncha ichib qoʻygan xonimlar qizishib, sharm-hayoni ham unutishgandi, Bu yengiltak jamoat ichida Dizma hamon sir boy bermay sipo oʻtirardi.
Mehmonlar yana ayvonga chiqishdi. Uy oldida turgan mashinalar koʻrinmay qolgandi — chamasi, ularni garajga kiritib qoʻygan boʻlishsa kerak. Mehmonlar parkka tarqalib ketishdi. Uy bekasi Dizmaning qoʻltigʻidan olib, ismi Stella boʻlgan haligi qora soch juvonni chaqirdi-da, ularni mehmonxonaga boshladi. Nikodim nihoyat hozir bu yerga kelishlari sababini tushunajagini angladi.
Chindan ham Konespol'skaya jiddiy bir qiyofada kresloga oʻtirib, oyoqlarini chalishtirdi. Stella papiros tutatdi. Shundan soʻng Lyalya ona tilini obdan buzib, xorijiy soʻzlarni aralashtirib, maqsadini tushuntira boshladi.
U qandaydir yangilik haqida va shu yangilikka binoan Pol'shada loja tashkil qilish toʻgʻrisida gapirdi. Chunki koʻpgina mamlakatlarda bunday lojalar allaqachon tashkil qilingan boʻlib, bu yerda esa hanuzgacha yoʻq ekan. Loja oʻn ikki ayol va bir erkakka moʻljallangan boʻlishi kerak. Ayollar Uch rangli Yulduz rohibalari, erkak esa — Buyuk Oʻnuchinchi deb ataladi. U uch qonun hayot, muhabbat va oʻlim sultoni hisoblanadi. Bu loja qaysi teatrda tashkil etilishini Konespol'skaya aytmadi.
Soʻngra Stella soʻz oldi. U shu qadar dudmal gapirdiki, Dizma deyarli hech nima tushunmadi. Unga boʻlajak tashkilot goh monastir' boʻlib koʻrinar, goh qullar bilan savdo qiluvchi shayka boʻlib tuyulardi. Chunki Stella «aldash yoʻli bilan yosh qizlarni jalb etish, «spiritik zoʻrlik», «qullikning azaliy qonuni» toʻgʻrisida gapirmoqda edi.
Faqat bir narsa — grafinyaning bu ishga aloqasi kamligi, unga koʻproq Stellaning boshchilik qilayotgani aniq edi.
Yana Konespol'skaya gapira boshladi. Lyalya ular Nikodimdan Buyuk Oʻnuchinchi boʻlishni iltimos qilishga qaror berganlarini aytdi. Ular bukilmas iroda va teran aql sohibi Nikodimning hokim boʻlish uchun eng munosib nomzod ekanligiga ishonch hosil qilishganmish. Faqat Nikodim umumiy Baxt Ordeni sirini tashkil etuvchi uch nur — hayot, muhabbat va oʻlim qonunlarini adolat bilan boshqara olarmish.
Dizma tutaqib ketgandi. U qoʻllarini choʻntagiga tiqqanicha xoʻmrayib oʻtirardi. U oʻzicha bu ishda ishtirok etmaslikka ont ichib qoʻygan edi. Xoʻsh, boshiga uradimi bu ishni u? Nima, u avaxtaga tushishi uchun shunday katta mansabni egallab, bir talay pul topayaptimi? E, yoʻq! Xonimlar oʻrnilaridan turib, Stella qoʻrqinchli tovush bilan: «Ustoz, sen Buyuk Oʻnuchinchi hokimiyatini oʻz zimmangga olishga rozimisan?» — deya soʻraganida Dizma quruqqina qilib: «Yoʻq. Rozi emasman», — deb javob berdi.
Xonimlarning yuzida qaygʻu va hayrat ifodalari aks etdi.
— Nega endi?
— Eplolmayman.
— Ehtimol, germetik xarakterdagi biror toʻsiq bordir? — deya sirli ohangda soʻradi qora soch juvon.
— Bunday deyishimning sababi bor.
Konespol'skaya iztirob bilan qoʻllarini yozdi.
— Ustoz! Bizga ochigʻini ayt, ehtimol, bu shunchaki arzimas sababdir?
— E-e, qayoqda deysiz, — deya qoʻl siltadi Nikodim, — Meni bu ishlarga aqlim yetmaydi.
Stellaning zardasi qaynab ketdi.
— Aqlim yetmaydi deng? Iltimos qilaman, ustoz, ustimdan kulmang! Lyalya fol ochdirgan ekan. Faqat siz Buyuk Oʻnuchinchi boʻlishingiz mumkin emish.
— Mening vaqtim yoʻq! — deya oʻjarlik qildi Dizma.
— Ustoz, bu ish ozgina vaqtingizni oladi. Misteriyalar bir oyda atigi bir marta boʻladi.
— Istamayman.
Ikkala xonim nima qilishlarini bilmay, bir-birlariga qarab qoʻyishdi.
Qora soch juvon qoʻllarini osmonga choʻzib, mudhish bir ohangda shivirladi:
— Qudratli ordenimiz nomi bilan iltijo qilaman, yo tangrim: Uch Abadiy Nur uchun uning dilini och!
Lyalya taqvodorlik bilan qoʻllarini dirkillagan koʻkragi ustida qovushtirib, boshini egdi.
Nikodim qoʻrqib ketdi. U xurofotga ishonmasdi, lekin yana kim bilsin! Agar chindan ham hayotda yomon koʻz ayollar boʻlsa-chi? Koʻz tegishdan xudo saqlasin. Harqalay yomon koʻzdan ehtiyot boʻlmoq kerak.
Miqtidan kelgan Stellaning koʻzlari Nikodimga teshib yuborgudek qadalib turardi. Dizma allanechuk boʻlib ketdi. U gardanini qashidi.
— Darhol bir narsa deyish qiyin... Oʻylab koʻrish kerak...
Stella Lyalyaga kerilib qarab qoʻydi-da, dedi:
— Albatta. Buyuring, ustoz. Darvoqe, biz hammamiz sirdan voqif boʻlgan Terkovskiydan sizning qandaydir sirli kuchga ega ekanligingizni bilamiz. Shu boisdan ham...
— Terkovskiyning bunga nima aloqasi bor, — deya uning gapini boʻldi Dizma. — Gap aslida nimadaligi va sizlar mendan nima istayotganingizni oʻzim ham tushunmayapman.
— Hozir, ustoz! — deya qora soch juvon sumkasini titkilay boshladi. — Hozir sizga loja ustavi va Bilimning Uch Qonuni aqoidini beraman.
U sumkasidan broshyura bilan mashinkada yozilgan bir necha varaq qogʻozni olib, Nikodimga uzatdi.
— Juda yaxshi! Marhamat qilib shuni oʻqib chiqing, ustoz. Buning uchun ikki soat vaqt yetadi. Toʻgʻrimi, Lyalya? Koʻrishguncha xayr! Sizni bu yerda yolgʻiz qoldirib ketamiz. Soat yettida, ovqatdan oldin qat’iy qaroringiznn eshitish uchun shu yerga kelamiz. Iloyim, dilingizga Yulduz oqilligi yoʻldosh boʻlsin!
Xonimlar ta’zim qilib, chiqib ketishdi.
— Aqldan ozishibdi mochagʻarlar! Kaltak yetishmay qolibdi ularga! — deya toʻngʻilladi Nikodim va qoʻlidagi qogʻozlarni burchakka qarab itqitdi.
U tashvishga tushib qoldi. Bu gaplarning bari uning uchun tomdan tarasha tushganday edi... Bu ishdan yo katta firibgarlik, yo narigi dunyodan arvohlarni chaqirishning isi kelib turardi.
— Eshak miya yeganmi bu la’natilar? Pullari boʻlsa, jamiyatda obroʻlari boʻlsa, yana nima kerak ularga? Topgan gaplarini qarangu! Aqldan ozishibdi...
Nikodim qopqonga shunday osongina ilinganidan gʻoyat dargʻazab edi. Agar bu gaplar Varshavada boʻlganda-yu, indamay uyiga joʻnab qoʻya qolardi-ya...
Har qalay anovi qogʻozlarda nima yozilganini bir koʻrib qoʻyish kerak.
Nikodim broshyurani ochib, soʻkindi: u fransuz tilida yozilgan ekan. Uni yana burchakka qarab itqitmoqchi boʻldi-yu, biroq birinchi betdagn rasmga qiziqib qolib, bu shashtidan qaytdi.
Rasmda hech qanday derazasi boʻlmagan bir zal tasvirlangan edi. Oʻrtadagi taxtda koʻzlarini yumib qop-qora soqolli ozgʻin kishi oʻtirardi. Uning tepasida uch qirrali yulduz yaraqlab, uch mash’ala yonib turardi. Taxtning atrofida qip-yalangʻoch xotinlar choʻzilib yotishardi.
Dizma ularni gugurt donasi bilan sanab chiqdi.
— Oʻn ikkita!.. Demak, bular rohibalar ekan-da... Anovi, nusxa esa men ekanman... He, jin ursin!
Nikodim kitobni varaqlay boshladi. Uning oxirida ham rasm bor ekan. Rasmni koʻrib Dizma bir seskanib tushdi: unda oʻn ikki shoxli odambashara serka tasvirlangan edi. Endi shubhaga oʻrin qolmagan edi.
— Iblis!
Nikodim dinga ishonmas va diniy marosimlarda qatnashmas edi. Lekin u harqalay choʻqinib qoʻyishni lozim topdi.
— He, choʻchqalar!
Soʻngra u mashinkada bosilgan qogʻozlarni varaqlab koʻrdi-da, yengil tortib tin oldi: ular polyak tilida yozilgan edi.
Nikodim qogʻozdagi gaplarni sekin, ba’zi joylarni ikki-uch qaytalab oʻqisa-da, koʻp narsalarni tushuna olmadi, chunki u ba’zi soʻzlarning ma’nosini bilmasdi.
Bu qogʻozlardan u gap rohibalar jamiyati tuzish aqida borayotganini angladi. Bundan maqsad hayot, muhabbat va oʻlimdan iborat uch qonun idealiga yaqinlashish emish. Donolikka ruhan, jisman va aqlan lazzat ilish orqaligina erishilarmish. Buning uchun oʻn ikki rohiba qullik rohatini his etishi va Iroda Sultoni, Yulduz Ustozi, Aql Manbai boʻlgan Buyuk Oʻnuchinchini qidirib topadigan bibi-himoyatgoʻyni saylashlari lozim ekan.
Qogʻozda yozilishicha, tanlangan odam gʻoyat zoʻr iste’dod sohibi boʻlishi kerak emish. U serfazilat va dono odam boʻlmogʻi va eng muhimi, bukilmas iroda egasi va jisman barkamol boʻlishi kerak ekan.
Buyuk Oʻnuchinchi oʻz vazifasini uch yil davomida bajarar, shundan soʻng uning oʻrniga boshqa odam tanlanar ekan, Shu paragrafda Buyuk Oʻnuchinchi rohibalarga istagan ishini buyurishi va itoatsizlarni jazolash huquqiga ega ekanligi bayon etilgandi. Loja sirlarini oshkor etgan odam oʻlim jazosiga hukm etilar ekan.
Soʻngra marosimlar tasvirlangan boʻlib, unda ruhan va jisman qoʻshilish, may ichish, ibodat qilish va marhumlar bilan suhbatlashish toʻgʻrisida gap borardi.
Oxirida mazkur ordenni jodugarlik va duoxonlik bilan chalkashtirmaslik lozimligi haqida eslatma berilgan edi.
Nikodim qogʻozlarni dastaladi-da, oʻylanib qoldi.
Buning ins-jinslar bilan bogʻliq boʻlgan qandaydir uyushma ekanligʻi turgan gap edi. U Varshavadan chiqmasdan burun bu gaplarni bilganida qani endi. He-he! U holda oʻnta grafinya ham uni bu yerga olib kelolmasdi. Hozir boʻlsa...
Agar yoʻq desa, kim bilsin, bu «rohibalar» uni nima qilishadi... Ular Nikodimni oʻz sirlaridan voqif qilib boʻlishdi, endi ular Nikodim sirni oshkor etishidan choʻchib, biror baloga giriftor etishlari ham mumkin. Bu yerda sirni oshkor qilgan odam oʻlim jazosiga hukm etilajagn koʻrning hassasiday qilib yozib qoʻyilibdi.
— Qayoqdanam ilashdim bu alvastilarga!
Nikodim qoʻllarini choʻntagiga tiqib, xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Keyin u, ish men oʻylaganchalik chatoq boʻlmasa kerak, deb oʻylab qoldi. Axir lojaning boshligʻi oʻzi boʻlib, barcha buyruqlarni ham oʻzi beradi-da. Balki bir sinab koʻrish kerakdir?
Harqalay, zaharlanib oʻlish yoki ins-jinslarning qargʻishiga uchrashdan koʻra shu ham afzal edi.
Nikodim bu gʻalati taklifni qabul qilishga moyil boʻlib qoldi. U, bir koʻngli, u yogʻi nima boʻlishiga qiziqayotgan edi. Dizma Oʻnuchinchilik vazifasini uddalay olmasligidan choʻchimasdi, haligi qogʻozning bir joyida ustoz faqat lojaning ma’naviy dohiysi hisoblanishi, aslida barcha ishlar va marosimlarni tashkil etishga bibi-himoyatgoʻy rahbarlik qilajagi yozilgan edi.
Soat yettiga bong urib, eshik taqillaganida Dizma bir qarorga kelib qoʻygan edi.
Uning oldiga Stellaning yolgʻiz oʻzi kirishidan Nikodim bir oz xavotirga tushib qoldi. Chunki koʻzlari doim kulib turadigan, quvnoq va serharakat grafinyaning oʻzini tutishidan bu ish juda oddiydek tuyulardi. Qora soch Stella esa nimasi bilandir juda ayyorga, buning ustiga aqlli, qattiq qoʻl ayolga oʻxshardi.
U ichkari kirib eshikni qulfladi. Shunda Nikodim oʻzini jin koʻchada tayoq ushlab turgan qaroqchiga duch kelgan odamdek his etdi.
— Soat yetti boʻldi, — dedi Stella tovushi doʻrillab.
— Darrov-a? — Dizma jilmaydi. — Vaqtni tez oʻtishini qarang-a!
— Qanday qarorga keldingiz? Xudoning amriga qarshi chiqmassiz, ishqilib?
— Yoʻq, qarshi chiqmayman.
— Demak, men Buyuk Oʻnuchinchi oldida, oʻz sultonim va hukmronim qarshisida turgan ekanman-da.
Stella shunday dedi-yu, boshi yerga tekkuday boʻlib ta’zim qildi. U shu qadar past egildiki, semiz otning sagʻrasiday lorsillagan keti toʻmpayib chiqdi.
Soʻngra u qaddini rostladi-da, Dizmadan lotinchalab allanimani soʻradi va javob kutib, unga tikilib qoldi.
Yana sarosimaga tushib qolgan Nikodim:
«Obbo, rosa tirgʻildi-yu bu alvasti!» — deya xayolidan oʻtkazdi.
Panna Stella bir minutcha kutib turgach, yana lotincha savolini takrorladi. Biror narsa deb javob berishdan boʻlak chora qolmagan edi. Nikodim gimnaziya va nbodatxonada eshitgach biror lotincha iborani eslashga zoʻr berib urina boshladi. Soʻng birdan yengil tortib, msh oldi:
— Terra est rotunda .
Dizma bu gapning ma’iisini eslayolmasdi. Uning berilgan savolga aloqador yoki aloqador emasligini tasavvur qilish haqida gapirmasa ham boʻlardi. Nikodimning peshanasiga sovuq ter chiqdi, biroq u lotinchalab javob berganidan juda mamnun edi. Boz ustiga ancha oʻrinli javob berganga oʻxshaydi, chunki Stella yana ikki bukilib, ta’zim qildi-da, qoʻllarini qovushtirib, doʻrilladi:
— Amring vojib boʻlgʻay, ustoz.
Soʻngra eshikni ochib, odatdagi tovushi bilan ovqat tayyorligini aytdi.
Dasturxonga qoʻyilgan taomlar juda totli va serob edi. Dizma faqat stolga vino qoʻyilmaganidan ajablandi. Grafinya Charskayalardan biri kayfiyatni yaxshilash uchun biror qultum sharob talab qilgan edi, Konespol'skaya jilmayib dedi:
— Yoʻq, oltinginam, hozir emas. Bir oz sabr qilasan.
Hammasining kayfiyati jiddiy edi. Xonimlar qizarib oʻtirishardi, ba’zilari hayajonining zoʻridan tuz ham totishmasdi. Ular Dizmaga bezovtalanib tikilib oʻtirishardi.
Mehmonlar qahva ichish uchun buduarga oʻtishgach, xizmatkorlar tarqab ketishdi. Shundan soʻng Konespol'skaya qoʻshni xona eshigini ochib, gaplarini hech kim eshitmayotganligiga imoni komil boʻlgach, Stellaga qarab imo qildi. Hamma jimib qoldi. Stella oʻrnidan turib, gap boshladi:
— Qadrli dugonalar, sizlarni rohiba egachilarim deb atamasimdan oldin barchangizning, jumladan sening ham, ustoz, — shunday deya u Dizmaga qarab ikki bukilib ta’zim qildi, — xona-xonalaringizga tarqalishingizni iltimos qilaman. U yerda sizlar qoq yarim tunda boshlanadigan buyuk misteriyaga jisman va ruhan tayyorlanish uchun xayolot ogʻushida boʻlishingiz lozim. Sizlar yolgʻiz qolib, turmush tashvishlarini miyangizdai chiqarib tashlashingiz, xonalarda hozirlab qoʻyilgan oq jubbalarni kiyib olishlaringiz darkor. Tayyor boʻlganingizdan soʻng meni kutmogʻingiz kerak, men har biringizni alohida chaqirib kelaman. Tarqalinglar va hozirlik koʻringlar.
Shunday deya u eshik tomon yoʻl olib, ostonada Dizmaga ta’zim qildi-da, gʻoyib boʻldi. Boshqalar ham xuddi shunday qilishdi. Konespol'skaya Dizmani unga ajratilgan xonaga kuzatib qoʻydi va bosh irgʻab xayrlashdi.
«Yana nima balolarni boshlayapti ular! Chamasi, ins-jinslarni chaqirishsa kerak», — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma va atrofga alangladi. Nikodim, bu xonada biror gʻaroyib narsaga duch kelsam kerak, deb oʻylagandi. Biroq yanglishibdi: yozuv stolidagi qora chamadonni hisobga olmaganda, hamma narsa oddiygina edi.
Toʻyib ovqatlanganidan uni mudroq bosdi, Nikodim ahvolni bir oʻylab koʻrish uchun kushetkaga choʻzildi.
U boʻlajak tungi marosimdan choʻchinqirab turardi. Bu ishlarda oʻzining qanday rol' oʻynashini u tasavvur ham qilolmasdi. Xoʻsh, unga qanday vazifa yuklasharkin? Tugʻri, Nikodim u yerda boshliq boʻladi, lekin bu mochagʻarlar boshliqdan nimalarni talab qilishlari mumkin!.. Axir ular hamma narsani talab qilishlari mumkin: iblis chaqir, deyishsa-chi?
— Tuf-e! — deya gilamga tupurdi Nikodim.
Shu payt uning miyasiga bu mashmashalardan kasallikni bahona qilib qutulish mumkin degan fikr keldi. Masalan, bod kasalini roʻkach qilishi mumkin. Bir marta, Koborovoda, shu kasalni bahona qilib qutulgan edi.
Dizma Koborovoni eslab, ta’sirlanib ketdi. U yerda qanday osoyishtalik, ovqatini aytmaysizmi, hech qanday ish yoʻq... Keyin Nina... U oʻpishini qanday yaxshi koʻrardi-ya!
Nikodim, ayniqsa, Kasya joʻnab ketganidan soʻng Koborovodagi hayotim juda ajoyib boʻlib qoldi, deb oʻyladi. Kunitskiy anovi proyektini unga aytib nima qilardi-ya! Oʻsha proyekti tufayli bankaga rais boʻlib qoldi...
«Qoʻy, oshna, nolima... Aslini olganda noliydigan joyi ham yoʻq», — iljayib qoʻydi oʻzicha Nikodim.
Aqli borgan sari oʻtmaslashib borardi. Nikodim haligi ovqatdan boʻshashib, uxlab qoldn.
U qattiq uxlab qolganidan eshikning taqillaganligi ham, Stellaning qadam tovushlarini ham, chamadon qulfining sharaqlab ochilganini ham eshitmadi. Faqat Stella uning yelkasidan ushlab silkiganidan keyingina koʻzini ochdi.
U darhol hammasini esladi. Stella unga astari qizil shoyi xalatga oʻxshash bir kiyim uzatdi. Nikodim sakrab turib, koʻzlarini ishqadi.
— Vaqt boʻldi, ustoz! — deya shivirladn Stella.
— Vaqt boʻldimi?
— Ha. Hamma kutyapti. Tezroq jubbani kiyib oling.
— Sizning oldingizda-ya? — ajablanib soʻradi Nikodim.
— Yoʻq, men chiqib turaman. Hamma kiyimingizni yeching-da, jubba bilan shippakni kiyib oling.
Juvon unga tumshugʻiga oltin yulduz tikilgan mayin tuflini uzatib, xonadan sekingina chiqib ketdi.
Dizma bir soʻkinib qoʻydi-yu, biroq tezgina kiyindi, ikki-uch minutdan keyin tayyor boʻldi. Jubba bilan shippak unga bir oz kattaroq keldi. Yalangʻoch badanga kiyilgan sovuq shoyi uning uyqusini butunlay qochirib yubordi.
Nikodim oynaga qarab, jilmayib qoʻydi. Jubba uning tovonigacha tushar, ochiq chokli yengi va keng yoqasi juda gʻalatn koʻrinardi.
Yana Stella paydo boʻldi. U Nikodimning qoʻlidan tutdi-da, indamay qorongʻi koridordan boshlab ketdi. Hamma yoq jimjit edi. Ular koridordan ancha yurib, zinadan pastga tushishdi va yana koridordan chiqib qolishdi. Stella koridor oxiridagi eshik oldida toʻxtab, uni uch marta taqillatdi. Eshik ohista ochildi. Ular qorongʻi xonaga kirishdi. Eshik yopilib, qulf sharaqlagach, Konespol'skayaning tovushi eshitildi:
— Hammasi joyida. Eshiklar qulflandi. Xizmatkorlarga ertaga tushgacha kelmaslikni buyurdim.
— Yaxshi, — dedi Stella Nikodimning qoʻliii qoʻyib yubopmay, — kirib, joyingga oʻtir.
Dizma Lyalya ham oq jubba kiyib olganini payqadi. Grafinya bir zumga qalin pardani ochib, ichkari kirib ketdi. Parda ortidan qizgʻish shu’la tushdi. Stella Nikodimga bir oz kutib turishni buyurdi-da, oʻzi ham parda ortida gʻoyib boʻldi.
Qoʻshni xonadan gʻovur-gʻuvur ovozlar eshitilib turardi. Kutaverib siqilib ketgan Nikodim pardani ochib qaramoqchi boʻlgan ham ediki, birdan uning oʻzi ochilib, ostonada Stella paydo boʻldi-da, anchagacha ta’zim qilib turdi.
Parda ortidagi zalda mebel' yoʻq edi. Polga gilamlar toʻshalgan boʻlib, har yer-har yerga rang-barang yostiqlar qoʻyib qoʻyilgandi. Oʻrtada qizil atlas sirilgan zarhal kreslo turardi. Kreslo ustida uch dona sham yoqib qoʻyilgandi.
Shiftga osigʻliq qandil xonaga qizgʻish shu’la sochib turardi.
Ikki tomonga qator kreslolar qoʻyilib, ularda oq jubba kiygan ayollar oʻtirishardi. Orqa tomondagi devorga uch xil nur sochayotgan yulduz tasvirlangan choyshab osilgandi. Pastdagi choyshabga esa qizil qogʻozdan qirqilgan harflar bilan: «Terra est Rotunda», deb yozib qoʻyilgandi.
— Joyingga chnq, sultonim! — deya xitob qildi Stella va Nikodimni taxt oldiga boshlab bordi.
Dizma taxtga oʻtirgan zahoti ayollar uni yarim doira shaklida qurshab olishdi. Stella bir qadam olgʻa chiqib, gap boshladi:
— Sirdan voqif boʻlganlar! Siz, Uchrangli yulduz rohibalari, hozir koʻksida bilim, hukmronlik va baxt timsoli porlashi lozim boʻlgan sen, ustoz, men, sizning kamina bibi-himoyatgoʻyingiz Uchrangli Yulduz Ordenining oʻttiz uchinchi lojasini ochiq deb e’lon qilaman. Lojamizning yoʻl koʻrsatuvchi iborasi qilib, Buyuk Oʻnuchinchining irodasiga koʻra ulugʻ ma’noga ega boʻlmish hikmat: «Terra est Rotunda» tanlandi. Bu hikmatda ordenimiz butun yer kurrasiga ildiz otajagiga ishonch, lojamiz ulkan zanjirning bir halqasi boʻlib qolishiga umid va biz tirik rohibalarga bu zanjirni tutashtirish lozimligi haqidagi farmon oʻz ifodasini topgan. Eslataman, ordenimiz qonuniga binoan har birimiz agar boshqa bir a’zo chap qoʻlini peshanasi, yuragi va koʻksiga tegizib ilohiy soʻzni aytsa, darhol uning buyrugʻini bajarishi lozim. Marosimni boshlashdan avval sizlarga voqif boʻlganlar aqoidini yana bir bor eslatib oʻtmoqchiman...
Dizma quloq solmay qoʻydi. Bu kutilmagan ahvoldan u shu qadar hayratga tushgan ediki, hatto fikrini bir joyga toʻplayolmay ham qolgandi. Nikodim ayollarga koʻz yugurtirib chiqdi. Ulardan ba’zilari bu gʻalati kiyimda juda jozibali koʻrinardi. Ochiq yelkalari yaltiroq shoyi ichidan suzib chiqayotgandek tuyulardi, koʻkraklarining esa yarmi ochiq... Bu ayollar orasida oʻzining yolgʻiz ekanligi haqidagi fikr Dizmaning hirsini qitiqlardi.
U endi bu haqda bosh qotirmasdi, faqat: Nahotki? Qachon? — deya oʻylardi.
Bu orada Stella gapini tugatib, qizil qutichadan ingichka tilla zanjirga osilgan kichkinagina oltin yulduzni chiqardi. Hamma yoq jimjit edi, u Nikodimning oldiga keldi-da, uning boʻyniga oʻsha yulduzni osdi va uch qadam orqaga chekinib, gilamga yuz tuban yiqildi. Boshqa ayollar ham xuddi shunday qilishdi. Faqat Lyalyagina eshik oldiga borib, vklyuchatel' tugmasini bosdi.
Chiroq oʻchdi. Nikodim bir seskanib tushdi. Gʻira-shira xona, tepasida yonib turgan uch dona shamning zaif yogʻdusi, yuz tuban yotgan oq kiyimli ayollar — bularning bari uning yuragiga vahima solnb, hayajonlantirar edi.
Birdan Stella mudhish ovoz bilan baqira boshladi:
— Salom senga, salom, hayot, muhabbat va oʻlim sultoni!
— Salom... salom! — deya titroq tovush bilan takrorlashdi boshqa ayollar.
— Salom, salom, iroda manbai!
— Salom... Salom! — takrorlashdi yana ayollar.
— Salom... senga, bilim soqchisi!
— Salom... Salom!..
— Salom senga, hayot ustozi!
— Salom... salom!
— Salom senga, lazzat ijodkori!
— Salom... salom!
Dizma bu hamdu sanoga quloq solar ekan, oʻzicha: «Aqldan ozibdi bu xotinlar!» — deya oʻyladi.
Soʻngra Stella aljishdan toʻxtab, Dizmaning oldiga yugurib keldi-da, Nikodim oʻzini oʻnglab olmasdanoq uning labidan oʻpdi. Pani Lyalya, grafinya Charskayalarning ikkovi va boshqa xonimlar ham hayratdan serrayib oʻtirgan Nikodimning labidan oʻpishdi.
— Endi idishlardagi buxurni yoqinglar, — deya buyurdi Stella.
Xonaning burchaklaridan gʻalati xushboʻy hid tarqatib, koʻkimtir tutun chiqa boshladi.
Ayollar yana Dizmani qurshab olishdi.
Stellaning ishorasi bilan ular bir-birlarining qoʻllaridan tutishib, yarim doira tashkil etishdi. Stellaning oʻzi esa qoʻllarini koʻkka koʻtarib baqira boshladi.
— Kel, Hukmron!
— Kel... — deya takrorlashdi barcha ayollar.
— Koʻrsat bizga himmatingni! — xitob qildi Stella.
— Koʻrsat.
— Oramizga kelib tur!
— Kelib tur!
— Oʻz vakiling dilini och!
— Och...
— Ustozimiz jismiga kir!..
— Kir...
— Unga oʻt yoq!
— Yoq!
— Unga bitmas quvvat bagʻishla!
— Bagʻishla...
— Unga oʻz nafasingdan olov ufur!..
— Ufur...
Nikodim allanechuk boʻlib ketdi.
— Kimni chaqiryapsizlar oʻzi? — soʻradi u qandaydir boʻgʻiq tovush bilan.
Bunga javoban ayollar dahshat bilan qichqirib yuborishdi. Kimdir shu qadar qattiq chinqirdiki, Nikodimning sochlari tikka boʻlib ketdi.
— Gapirdi!.. Keldi!.. Bu oʻsha!.. — deyishardi ayollar.
— Kim axir? — soʻradi Dizma qoʻrquvdan dagʻ-dagʻ titrab. — Kimni chaqiryapsizlar?
Shu zahoti orqa tomondan qattiq oʻkirish eshitildi. Nikodim sapchib turmoqchi boʻldi-yu, biroq majoli kelmadi. Boshni aylantiruvchi tutun orasidan rang-barang uchqunlar lipillab koʻrinardi.
— Yerga yiqiling, — deya uv tortdi kimdir. — U keldi! Sharaflar boʻlsin senga, sharaflar, muhabbat, hayot va oʻlim sultoni! Sharaflar senga, zulmat hukmroni!..
Opa-singil Charskayalardan kichigi asabiy ravishda xaxolab kula boshladi, ayollardan biri oʻrnidan sakrab turib, Stellaning pinjiga tiqilganicha qichqirdi:
— Uni koʻryapman, koʻryapman!
— Kimni? — deya baqirdi kapalagi uchib Dizma.
— Oʻshani, oʻshani, iblisni...
Nikodimning nazarida kimdir sovuq qoʻli bilan tomogʻidan boʻgʻayotgandek boʻldi. U dahshat bilan bir chinqirdi-da, shilq etib kresloga yiqildi..
Buyuk Oʻnuchinchi hushidan ketgan edi.
U hushiga kelgach, avvalo ogʻziga allaqanday suyuqlik quyilayotganini sezdi. Nikodim koʻzini ochdi. Uning naq tumshugʻi oldida Stellaning qop-qora koʻzlari yaltirab turardi. U butunlay hushiga kelib ulgurmasidanoq Stellaning lablari uning labiga yopishdi. Shunda Nikodim: tilida yana nordon hidli shirin suyuqlik mazasini tuydi. May! Nafasi qayta boshlagan Nikodim Stellani itarib yubordi. Tutun ichida ayollarning egnidagi jubbasi oqarib koʻrinardi. Ular qoʻshii xonadan stolchalar keltirib, ularning ustiga shisha va qadahlarni qoʻya boshlashdi. Konespol'skaya qoʻlidagi shishachadan qadahlarga uch-toʻrt tomchi allaqanday suyuqlik tomizardi, soʻngra ularga may quyishardi.
Har bir ayol qoʻliga qadah oldi. Stella Dizmaga bokal uzatdi.
Xona ichi gʻovur-gʻuvur boʻlib ketdi. Nikodim maydan bir hoʻplam ichib, lablarini choʻlpillatdi.
— Shirin ekan...
— Kelinglar, — ilohiy peyotl lazzatini suraylik! — xitob qildi zavq-shavqqa toʻlib Stella.
Qadahlar boʻshatilib, yana toʻldirildi.
— Mayga nima qoʻshyapsizlar?
Opa-singil Charskayalardan biri Nikodimning yonida turgan edi. U kreslo dastasiga oʻtirdi-da, lablarini Dizmaning qulogʻiga tekkizib, zavq bilan shivirlay ketdi:
— Peyotlning ilohiy zahri, qanday ajoyib-a... Tomiringda oʻynayotganini sezyapsanmi, sultonim? Rost-a? Qanday joʻshqin, qanday serzavq!.. Toʻgʻrimi?..

— Toʻgʻri, — deya iqror boʻldi. Nikodim va bokaldagi mayni simirib ichib yubordi.
U oʻzining gʻalati boʻlayotganini sezib qoldi. Qalbi kutilmaganda quvonchga toʻlib, atrofdagi barcha narsalar unga chiroyli koʻrina boshladi. Shu tobda hatto past boʻyli Stella ham koʻziga jozibali koʻrinib ketdi.
Hammalarining dimogʻi chogʻ edi. Ayollar kula-kula Nikodimni qurshab olishdi, qiy-chuv koʻtarilib, hayosiz qoʻshiqlar eshitila boshladi. Ayollardan biri qoʻlidagi qadahni devorga urib sindirdi-da, «Evoe!» — deya qichqirganicha jubbasini shartta yechib tashlab, raqsga tushdi.
— Ofarin! Ofarin! — deya qichqirishdi boshqa ayollar.
Gilam bir zumda yechib tashlangan atlas jubbalardan oqarib ketdi. Kichkina shishachadan qadahlarga sehrli sharbatning koʻkimtir tomchilari tinimsiz quyilardi.
Kimningdir qoʻli tegib ketgan shamdon toʻqillab polga tushdi. Xona ichi qizgʻish tusga. kirdi. Gʻira-shirada ehtirosli shivir-shivir va asabiy kulgi eshitilardi, xolos...

12-bob
Ogʻir darparda yonidagi tirqishdan xonaga botib borayotgan quyoshning qizil shu’lasi tushdi. Nikodim ogʻirlashib qolgan qoʻli bilan soatini paypaslab topdi.
Soat olti boʻlgan edi.
Qiziq. Uning na boshi ogʻrir, na ogʻzidan kakra mazasi kelardi. Odatda esa ichkilikbozlik qilganining ertasiga doim shunday boʻlardi.
U faqat oʻzining lattaday boʻshashib ketganini his etardi.
Biror harakat qilish u yoqda tursin, hatto koʻzini ochishga ham majoli qolmagan edi.
Lekin oʻrnidan turmogʻi kerak. Varshavaga joʻnashi lozim. Bankadagilar har nimani oʻylashi mumkin...
Nikodim qoʻngʻiroq chaldi.
Salobatli xizmatkor kelib, vanna tayyorliginn xabar qildi.
Dizma erinibgina pijamasini kiydi-da, vannaxonaga yoʻl oldi. U vannaxonadagi oynada oʻz aksini koʻrib kapalagi uchib ketdi: rangi dokadek oqarib, koʻzlarining osti koʻkarib ketgan edi.
— Jin ursin, rosa boplashibdi-ku...
Nikodim kiyindi-da, oyoqlarini arang surgab, pastga tushdi.
Pastda uni Lyalya Konespol'skaya.kutib turgan ekan. Grafinya uning salomiga javoban boʻshashibgina qoʻl uzatdi.
— Qorningiz ochmi?
— Yoʻq, rahmat, . .
U xonimga koʻz qirini tashlagan edi, koʻzi uning odatdagidek oʻynoqi koʻzlariga tushib, qulogʻigacha qizarib ketdi.
«Obbo jin urgur-ey! — deya xayolidan kechirdi. Nikodim. — Sira uyalmaydiyam-a... Tundagi voqealarni unutmagandir axir?»
— Men ketishim kerak, — dedi Nikodim bir oz sukut qilib turgach.
— Marhamat, avtomobil' sizning ixtiyoringizda.
Ular oddiygina xayrlashishdi. Bundan Nikodim yanada koʻproq xijolatga tushdi. Mashina shossega chiqib olgʻach, u orqasiga oʻgirilib qaradi.
— Choʻchqalar! — toʻngʻilladi Nikodim komil ishonch bilan.
— Eshitaman, — deya unga oʻtirildi shofer.
— Haydayvernng, haydayvering, sizga gapirayotganim yoʻq.
— Kechirasiz.
Dizma tungi voqealar haqida oʻylay boshladi. Unga qoʻrquv azob bermoqda edi. Nikodim hammasidan ham bu ishga iblisning aralashgan boʻlishi mumkinligidan choʻchirdi. Lekin u bir narsadan juda xursand edi: ma’lum boʻlishicha, u yuqori doiralarda graf yoki knyaz' kabi huquqga ega ekan. Hatto undan koʻproq desa boʻladi. Uning gapiga quloq solishlari kerak; Nikodim bu xonimlardan istaganiga imo qilsa bas, u xonim, oddiy fohishadek, darhol qoʻyniga kiradi.
Lekin Dizma bu takabbur va olifta xonimlarni ilgari mutlaqo boshqacha tasavvur qilardi.
Nikodim magʻrurlanib kulib qoʻydi. Kshepitskiy toʻgʻri aytgan ekan: xotinlarning bari bir goʻr koʻrinadi.
Yomgʻir tomchilay boshladi. Avtomobil' banka oldida toʻxtaganida u sharillab quymoqda edi.
Dizma trotuardan yugurib oʻtib, darvozadan ichkari kirdi. Lekin zinapoyadan yuqori koʻtarilishi ancha qiyin boʻldi: u goʻyo ogʻir yuk koʻtargan odamdek arang qadam tashlardi.
— Rosa sillamni quritishibdi-yu, alvastilar!
Ignatiy unga kecha va bugun oʻnga yaqin odam yoʻqlab kelgani, bir necha marta sekretar' soʻragani, keyin pan rais qaytdimi, deya yigirma martacha qoʻngʻiroq qilganini gapirdi. Lekin hammasidan ham bir surbet joniga tegibdi. U soʻkinib toʻpolon koʻtaribdi va pan raisning uyda yoʻqligiga sira ishongisi kelmay, kvartiraga kirmoqchi boʻlibdi. Nuqul, oʻsha pan raisning mendan berkinib oʻtiribdi, dermish...
— Koʻrinishi qanaqa uning?
— Past boʻyli, baqaloq bir odam...
— Familiyasini aytdimi?
— Aytdi. Bonchekmidi, shunga oʻxshashidi…
— He, jin ursin, — deya soʻkindi rais. — U ablahning menda nima ishi bor ekan?!
— Agar yana kelsa, zinadan ketiga tepib tushirishim mumkin, — dedi Ignatiy.
— Hojati yoʻq.
Shu payt telefon jiringlab qoldi. Kshepitskiy qoʻngʻiroq qilayotgan ekan. U juda muhim ishlar borligini aytib, hozir oldingizga borsam maylimi, deya soʻradi.
— Biror gap boʻldimi?
— Yoʻq, hech gap boʻlgani yoʻq.
— Mayli, kutaman.
Nikodim Ignatiyga qora qahva hozirlashni buyurib, divanga yonboshladi.
U Kshepitskiyga grafinya Konespol'skayanikida boshidan kechirgan sarguzashtlarini aytish yoki aytmaslik haqida oʻylanib qoldi. Keyin buni sotqinlik deb hisoblashlari mumkin degan xayolga borib, oʻzini xavf-xatarga qoʻymaslikka qaror qildi.
Ignatiy xatlarni keltirdi. Bular shaxsiy maktublar boʻlib, sekretar' ularni ochib oʻqimasdi. Ninadan uchta xat va Kunitskiydan uzundan-uzoq telegramma kelibdi. Chol oʻz telegrammasida temir yoʻlga shpal yetkazib berish masalasi bilan shoshilinch ravishda, shugʻullanishni iltimos qilibdi. Chunki hozirgi kunda bu masala katta ahamiyatga molik boʻlib qolgan emish.
Dizma telegrammani oʻqib tugatmasdanoq xonaga Kshepitskiy kirib keldi. U gapni grafinya Konespinskaya bilan qilingan sayohat haqidagi hazildan boshlab, bir nechta latifa aytib berdi. Soʻng bankadagi ishlarning hammasi joyida ekanligini xabar qilib, gap orasida soʻradi:
— Pan rais, anovi Bochek kim boʻladi oʻzi?
Nikodim xijolat tortdi.
— Bochek deysizmi?
— Ha, ha, hoʻv bir marta kelgan semiz odam-da. U har kuni, goʻyo siz uni qabul qilajagingizga imoni komildek, surbetlik bilan bankaga kelyapti. U sizning eski tanishingizmi?
— Shunga oʻxshashroq.
— Menga u telba boʻlib koʻrindi.
— Nega?
— Oʻsha Bochekka sizning faqat juma kunlari qabul qilishingizni aytganimda, u toʻpolon koʻtardi. «Juma kuningga balo bormi, — deydi. — Pan raising juma kuni xohlagan odamini qabul qilaversin. Hali qarab turinglar, meni kiritmaganlaring uchun u sizlarning adabingizni beradi... Kim boʻlibdi oʻsha pan raislaring...» — deydi nuqul.
Dizma sholgʻomdek qizarib oʻtirardi.
— Yana nimalar dedi?
Kshepitskiy papiros tutatib, yelkasini qisdi.
— Janjalkash, qoʻpol odam ekan... U hatto, hali unga koʻrsatib qoʻyaman, deb poʻpisa ham qilib qoʻydi...
Nikodim qovogʻini solib toʻngʻilladi:
— Hm, shunaqa odam deng... Pan Kshepitskiy, agar u yana kelsa, oldimga kiritib yuboring... Juda tentak odam oʻzi... Doim shunaqa edi.
— Yaxshi, pan rais.
Kshepitskiy bu gapni odatdagi tovushi bilan aytdi, biroq Dizma uning yo biror narsani sezib qoltani, yoki ba’zi narsalarni aniqlamoqchi ekanligiga shubhalanmay qoʻygandi. Nikodim nima qilib boʻlmasin Bochekning ovozini oʻchirishga ahd qildi.
Kshepitskiy Dizmanikida ovqatlangaii qoldi. Suhbat Koborovo haqida borardi.
— Qishloqda yashash maza-da, hamma yoq jimjit, toza havo, — dedi xoʻrsinib Dizma.
— Bu deyman, Koborovo sizda yaxshi xotira qoldiribdi-ku, — deya gap qotdi Kshepitskiy. — Ha, ajoyib joy! Nima qilasiz choʻzib, Ninani eridan ajratib, unga uylanint-qoʻying.
— Agar Koborovo uniki boʻlganida-yu, jon deb uylanardim-a.
— Lekin rasman Koborovoning egasi Nina hisoblanadimi?
— Xoʻsh, shunday boʻlsa nima qilibdi? Kunitskiy undan hamma mulkka vakolatnoma olgan.
— Vakolatnomani bekor qilish mumkin.
Nikodim yelkasini qisdi.
— Lekin veksellarni bekor qilib boʻlmaydi-da.
Kshepitskiy xayolgʻa choʻmib, hushtak chala boshladi,
— Butun gap ana shunda! — gap qotdi Dizma. Kshepitskiy indamay hushtak chalaverdi.
— Ertaga qanday ishlar bor? — soʻradi Nikodim.
— Ertagami!.. Hech qanday? O yoʻq, Ha, darvoqe, sirkka taklifnoma bor. Hamma yoqda duv-duv gap: kurash boʻyicha jahon chempioni kelibdi — fmiliyasini unutibman..U Pol'sha chempioni Velyaga bilan kurash tushar ekan. Siz fransuz kurashiii yaxshi koʻrasizmi?
— Boʻlmasam-chi. Demak, boramiz-a? Soat nechada ekan?
— Sakkizda.
Dizma sekretari bilan xayrlashdi-da, uxlagani joʻnadi. U pijamasini kiya turib, boʻynidagi oltin yulduzni koʻrib qoldi. Nikodim uni darhol yechib, gugurt qutisiga soldi va yozuv stolining tortmasiga yashirib qoʻydi. Soʻng chiroqni oʻchirib, har ehtimolga qarshi choʻqinib oldi.
Uning xavotir olganicha bor ekay. Ertasi kuni soat birda Bochek hozir boʻldi. Uning ogʻzidan aroq hidi anqib turardi.
Dizma muomalasini oʻzgartirdi.
U Bochekning qoʻlini qisib, stul surib berdi-da, xushmuomalalik bilan, menda nima ishingiz bor edi, deya soʻradi. Shundan soʻng Bochek tortinib oʻtirmadi. U haddidan oshdi, hatto takallufsizlik qilib, ransning yelkasiga qoqib qoʻydi.
Gʻazabi qaynab ketgan Dizma stuldan sakrab turib oʻshqirdi:
— Yoʻqol! Ablah! Yoʻqol!
Bochek unga istehzo bilan qarab qoʻydi-da, oʻrnidan turdi.
— Hali shunaqami? Endi mendan koʻrasan, boʻlmasam. Sendaqa kattakondan oʻlgurdimu!
— Senga nima kerak oʻzi? Pul kerakmi, yaramas? — deya oʻshqirdi Dizma.
Bochek yelkasini qisib qoʻydi.
— Pul boʻlsa ham teshib chiqmaydi.
— Oʻ-oʻ... Ablah!..
Nikodim choʻntagidan yigirma zlotiy oldi-da, bir oz oʻylanib turgach, yana bitta yigirmatalik chiqardi.
— Nega achchigʻlanyapsiz, pan Nikodim, — deya gap boshladi murosasozlik bilan Bochek, — axir sizga yomonlik qilayotganim yoʻq-ku!
— Yomonlik qilmaganmish-a... Nega sekretarning oldida valdirading boʻlmasa?
Bochek stulga oʻtirdi.
— Pan Nikodim, bir-birimizni payimizni qirqmay tinchgina yashasak boʻlmaydimi? Siz menga yordam berasiz, men esa sizga yomonlik qilmayman...
— Axir seni ishga kiritib qoʻydimu!
— Shuyam ish boʻldi-yu, — dedi yelkasini qisib Bochek, — qandaydir toʻrt yuz zlotiy deb sakkiz soat mashaqqat chekasan. Buning ustiga gumbir-gumbirini aytmaysizmi. Yoʻq, bu ish menga toʻgʻri kelmas ekan.
— Balki, seni ministr qilib tayinlash kerakdir, a? — deya iljaydi Dizma.
— Kulmang, pan Nikodim, sizni pravleniye raisi qilib tayinlashdimi axir?
— Chunki mening kallam bor, tushundingmi — kallam!
— Hammaniyam oʻz kallasi bor. Menimcha, siz rais boʻlib turgan bir paytda, sobiq boshligʻingiz boʻlgan menday odamning oyiga sakkiz yuz zlotiydan kam maosh olishi uyat boʻlsa kerak.
— Esingni yedingmi, Bochek? Sakkiz yuz zlotiy-a... Senga kim beradi bunday maoshni?
— Ayyorlik qilmang! Siz istasangiz bas — shunaqa odamlar topiladi.
Dizmaning koʻzlarida nafrat uchqunlandi. U bir qarorga kelib qoʻygan edi.
— Hay, mayli, pan Bochek, sizni... hm... davlat vino omborlari direktorining oʻrinbosari qilib tayinlashga toʻgʻri keladi... Xohlaysizmi shu ishni?
— Mana bu boshqa gap. Ehtimol, kvartira ham berishar. Axir oilamni koʻchirib kelishim kerak.
— Kvartira ham berishadi, albatta. Toʻrt xonali, juda yaxshi kvartira. Oshxonasi ham bor. Isitish va elektr quvvati uchun haq toʻlanmaydi.
— Maoshi-chi?
— Maoshi ming zlotiyga yaqin.
Toʻlqinlanib ketgan Bochek oʻrnidan turib, Dizmani quchoqladi.
— Eh, pan Nikodim, siz bilan biz hamshaharmiz axir, demak, bir-birimizga yordam berishimiz lozim.
— Albatta...
— Men doim sizga doʻst boʻlganman. Ba’zi birovlar, xaromi, tashlandiq bola, deb sizdan oʻzini chetga olardi.
— Bas qil, jin ursin seni!
— Aytyapman-ku, ba’zi birovlar deb... E-e, nimasini aytay, butun Liskov sizni yomon koʻrardi, ammo men sizni hatto uyimda ham qabul qilardim.
— Shu ham katta ish boʻldi-yu, — deya burnini jiyirdi Dizma.
— Bir vaqtlar katta edi, — dedi loqaydlik bilan Bochek, — bahslashishdan nima foyda?
Nikodim qovogʻini soldi. Unga hammasidan ham tashlandiq ekanligini eslatganlari alam qildi. Shunda u birdan oʻzi bilan Bochek ikkoviga Varshava torlik qilib qolganini aniq his etdi... Ha, faqat Varshava ham emas.
Eh-a, agar sobiq yordamchisining dilida nimalar kechayotganini bilganida edi! U sirayam quvonmagan boʻlardi.
— Gap bunday, pan Bochek, — dedi Dizma, — bor hujjatlaringizni olib ertaga keling. Chunki sizni bu ishga joylashtirib qoʻyishning oʻzi boʻlmaydi. Sizni direktor oʻrinbosari lavozimiga loyiq ekailigingizni isbotlamoq uchun ancha yelib-yugurishga toʻgʻri keladi.
— Gʻoyat minnatdorman, pan Nikodim. Bu ishingizdan keyin oʻzingiz ham xursand boʻlasiz.
— Xursand boʻlishimni oʻzim ham yaxshi bilaman, — deya toʻngʻilladi Nikodim. — Endi yana bir narsani aytib qoʻyay: bu haqda hech kimga ogʻiz ochmang, aks holda bu ishning ishqibozlari koʻpayib ketadi. Tushundingizmi?
— Tushundim, albatta.
— Boʻlmasam gap tamom. Ertaga oʻn birga kelasiz. Shu payt eshik taqillab, ostonada Kshepitskiy paydo boʻldi.
Bochek Dizmaga quvlik bilan koʻz qisib qoʻydi-da, iloji boricha besoʻnaqay gavdasini egib, ta’zim qildi.
— Salomat boʻling, pan rais. Hammasini bajo qilaman.
— Xayr, ketaverishingiz mumkin.
Nikodim Kshepitskiy olib kelgan qogʻozlarni koʻzdan kechirayotgan kishi boʻlib, zimdan Bochekni kuzatayotgani ni payqab qoldi.
— Xoʻsh, nima gap, pan Kshepitskiy?
— Hammasi joyida, pan rais. Mana, sirkka taklifnoma.
— Darvoqe. Demak, borar ekanmiz-da.
— Grafinya Charskaya qoʻngʻiroq qilgan edi, unga sizning bandligingizni aytdim.
— Afsus.
— He-he-he... Tushunaman. Bu opa-singil Charskayalar juda ketvorgan qizlar-da... Bultur deng...
U gapini tugata olmadi, chunki shu payt kabinetga Vareda otilib kirdi.
— Salom, Nikus'! Qayoqlarda gʻoyib boʻlib yuribsan?
— Yaxshimisan, Vatsus'? Kshepitskiy ta’zim qilib, chiqib ketdi.
— Bilasanmi, oldingga kirishimning sababi bor — snrkka bormaysanmi? Dunyoda eng kuchli odam Trakko kelibdi, bizning chempionimiz Velyaga bilan kurash tusharmish.
— Oʻzim ham bormoqchi boʻlib turuvdim.
— Qoyil! — Vareda Dizmaning tizzasiga shapatiladi. — Barcha ulfatlar yigʻiladigan boʻldik: Ushitskiy, Lyanitskiy, Romanovich...
Telefon jiringlab qoldi.
— Allo!
Kshepitskiy yana grafinya Charskaya qoʻngʻiroq qilayotganini aytib, ulaymi, yoʻqmi, deya soʻradi.
— Ulayvering... Allo!.. Ha, menman, yaxshimisiz?
Nikodim trubkani kafti bilan yopib, Varedaga shivirladi:
— Grafinya Charskaya!
— Bay-bay, bay-bay... — bosh chayqadi javoban polkovnik.
— Yoʻgʻ-e, nimalar deyapsiz, sira xalal berganingiz yoʻq. Aksincha, gʻoyat xursandman.
Nikodim trubkani boʻyniga qistirib, Vareda uzatgan papirosni tutatdi.
— Kechirasiz, adabiyotdan hech baloni bilmayman... Chin soʻzim... Qachon dedingiz? Xoʻp, yaxshi... Opangizning sogʻliqlari qalay?.. Hm... Bilasizmi, men ham. Lekin bu haqda telefonda gaplashmaganimiz ma’qul... Teatrga, deysizmi?.. E-e-e... Men bilan sirkka bormaysizmi? Yoʻq, bugun dunyoda eng kuchli odam kurash tushar ekan... Otimi?.. Vatsek, uning oti nimaydi? Italiyalik Trakko... Yoʻq, oldimda doʻstim Vareda oʻtiribdi.
— Nikus', unga mendan salom deb qoʻy.
— Sizga salom deyapti... Boradi, albatta... Demak kelishib oldik-a... Sizni oʻz mashinamda ola ketaman... Xayr.
Nikodim trubkani joyiga qoʻydi-da, jilmaydi.
— Eh, xotinlar, xotinlar...
— Borishadigan boʻlishdimi? — soʻradi polkovnik.
— Albatta!
— Boʻlmasa, yur, ovqatlanib olaylik.
— Kshepitskiyni ham ola ketamiz.
— Oʻzing bilasan, — deya rozi boʻldi Vareda.
Ular restoranda Ulyanitskiyni uchratib qolishdi-yu, oʻyin-kulgi qizib ketdi.
— Bul'dog bilan laycha haqidagi latifani bilasizlarmi?
— Ehtiyot boʻl! — deya ogohlantirdi uni Vareda. — Kimda-kim eski latifani aytib bersa, bir shisha kon'yak yutqazadi.
— Oʻpkangni bos, Vatsus', — dedi jiddiy ohangda Ulyanitskiy. — Bu qonunni joriy etgan odam kaminaning oʻzi boʻladi. Xoʻp, eshitinglar. Marshalkovskayaning burchagida bir iskovuch it oʻtirgan ekan.
— Sen bul'dog degan eding-ku...
— Boshimni qotirmasang-chi. Shunday qilib, iskovuch oʻtirgan ekan. Saksonskiy bogʻidan bahaybat bul'dog it yugurib chiqibdi...
Dizma oʻrnidan turib, mingʻirladi.
— Meni kechirasizlar...
— Nima, sen bu latifani eshitganmiding? — deya soʻradi Vareda.
Nikodim latifani eshitmagan boʻlsa-da:
— Ha, eshitgandim, — deya javob qildi.
U shosha-pisha pal'tosini kiyib, shveysar ochib turgan eshikdan yugurib koʻchaga chiqdi.
Shofyor motorni oʻt oldirdi-da, mashina eshigini ochdi.
— Siz uyga ketavering, — dedi shofyorga Dizma.
U mashinani joʻnab ketishini kutib, bir oz turdi-da, soʻng Belyanskaya koʻchasi tomon ozgina yurib taksiga oʻtirdi.
— Korol'kova bilan Vol'skaya chorrahasiga haydang.
Bir vaqtlar «Fil» mayxonasida mandolina chalib yurgan kezlari Nikodim bu yerga oshnalari va tasodifiy tanishlari bilan tez-tez kelib turardi. Mayxona shinavandalari saxiyliklari tutib ketgak paytda butun orkestrni ham uylariga taklif qilguchi edi.
Tor va uzun Korol'kova koʻchasida bunday mayxonalardan bir nechtasi bor edi.
Avtomobil' aytilgan chorrahaga yetib bordi. Nikodim mashinadan tushib, shofyorning haqini toʻladi-da, joʻnab ketgach, Korol'kova tomon burildi.
Koʻchaning ikki chetida bir-biriga oʻxshab ketadigan fabrika korpuslari qad koʻtargan edi. Ba’zi joylarga taxta devor oʻrnatilgan boʻlib, yogʻoch uylar qaqqayib turardi. Ularning derazalaridagi sargʻish darparda ortidan xiragina lampochkalar miltillab koʻrinardi. Bu uylar ishchilar uchun qurilgan pivoxonalar edi. Pivoxonalar bir-biriga shu qadar oʻxshab ketardiki, ularni bir-biridan ajratib boʻlmasdi.
Nikodim tanish yoʻldan adashmay bordi-da, torgina eshikni oyogʻi bilan turtib ochdi. Shu zahoti burniga tuzlangan karam bilan pivoning nordon hidi urildi. Xonaning yarmini old tomoniga oq parda tutilgan vitrinaga oʻxshash keng peshtaxta egallagan edi. Gʻisht yotqizilgan polga yangigina qirindi sepilgandi. Yashil parda ortidan garmonika bilan gʻijjak sadolari eshitilib turardi. Peshtaxta ortidan qovogʻi soliq qizil yuzli erkak bilan yoshi oʻtib qolgan ikki ayol turardi. Zalda faqat ikki stol band edi.
Nikodim peshtaxta oldiga bordi.
— Kattasidanmi? — soʻradi xoʻjayin.
— Quyavering, — deya javob qildi Dizma.
U stakandagi aroqni ichdi-da, tuzlangan baliqqa qoʻl choʻzdi.
— Xoʻsh, pan Malinovskiy, ishlar qalay?
— Yomon emas, asta-sekin qimirlab yotibmiz.
— Ambrozyak, garmonchi Ambrozyak hali ham sizda ishlaydimi?
— Nimaydi? — hushyor tortib soʻradi xoʻjayin.
— Yana bitta quying, — dedi Dizma va xoʻjayin uzatgan aroqni simirib, tuzlangan qoʻziqorinni gazak qildi.
— Nahotki, meni tanimayotgan boʻlsangiz, pan Malinovskiy?
— Bu yerga juda koʻp odam kelib ketadi... — dedi loqaydlik bilan mayxona egasi.
— Mening otim Pizdray. Panskayadagi «Fil» qovoqxonasida ishlardim.
— Panskayada deysizmi?
— Ha. Mandolina chalardim. Otim Pizdray.
Xoʻjayin Dizmaning iltimosini kutib oʻtirmay, stakanga yana aroq quydi.
— Ha, ha tanidim... Xoʻsh, ishlar qalay?
— Yomon emas...
Nikodim aroqni ichdi.
— Ambrozyak u yoqdami? — deya soʻradi u boshi bilan parda tomonga ishora qilib. — U mening oshnam boʻladi.
— Oʻsha yerda, — deya loʻndagina javob qildi xoʻjayin.
Nikodim tishkovlagichni ogʻziga tiqdi-da, uch-toʻrt qadam yurib, chit pardani ochdi.
Parda ortida odam koʻp edi, orkestr, chamasi birontaning zakazi boʻyicha boʻlsa kerak, uzoq chaldi.
Biroq garmonchi Dizmani darhol tanidi. Shu boisdan ham u tango kuyini chalib boʻlishgach, Nikodimning oldiga keldi.
— Yaxshimisiz, Pizdray!
— Salomatmisiz! — quvnoq javob qildi Dizma. — Pan Malinovskiy, bizga ikki krujka pivo bering.
— Eski oshnalar uchrashib qolgani uchun bir ryumkadan dorisi ham boʻlsin, — deya qoʻshimcha qildi garmonchi.
Ichishdi.
— Biror ishingiz bormi? — soʻradi Ambrozyak. Nikodim bosh irgʻadi.
— Hozir qayerda ishlayapsiz?
— Qishloqda, — javob qildi Dizma bir oz oʻylanib turgach.
— Tirikchilik qilsa boʻladimi?
— Boʻladi.
— Xoʻp, ishingiz bor ekan, bir chetga oʻtaylik boʻlmasa.
Ular krujkalarnni qoʻlga olib, deraza oldiga borishdi.
— Ambrozyak, — deya gap boshladi Dizma, — menga bir oshnachilik qilishingiz kerak.
— Oshnachilik deysizmi?
— Menga yulduzni narvonsiz uradigan yigitlardan uch-toʻrttasi kerak.
— Qaltis ishmi? — tovushini pasaytirib soʻradi garmonchi.
Nikodim stulda chayqalib qoʻydi.
— Bir nusxa payimni qirqyapti.
— Durustroq kishimi? — deya qiziqsindi Ambrozyak.
— Qayoqda... Arzimagan odam.
— Nima? Gumdon qilish kerakmi?
Nikodim yelkasini qashidi.
— Yoʻq, nega endi, valdiray bermasligi uchun ovozini oʻchirib qoʻyish kerak.
Garmonchi aroqni ichib, polga tupurdi.
— Boʻpti, toʻgʻrilaymiz, lekin bu ishdan yuz zlotiyning hidi kelyapti, Ehtimol, yuz yigirma zlotiy ham ketar.
— Bu yogʻidan koʻnglingiz toʻq boʻlsin, — deya oshnasini ishontirdi Dizma.
Ambrozyak bosh irgʻab, oʻrnidan turdi-da, parda orqasida gʻoyib boʻldi. Dizma kuta boshladi.
Garmonchi bir ozdan soʻng mitti koʻzlari chaqnab turgan ogʻzingina malla soch bir yigitni boshlab keldi.
— Tanishinglar: mening oshnam Pizdray, Franek Lgvandovskiy.
Malla soch yigit tomirlari oʻynab chiqqan, gavdasiga nomunosib besoʻnaqay qoʻlini uzatdi.
— Kim oʻldi? — deya soʻradi u.
— Shunchaki bir ish bor... — dedi xayolga choʻmib Dizma.
— Ish bor ekan, demak tomoqni hoʻllash kerak.
Nikodim xoʻjayinni chaqirdi.
— Pan Malinovskiy, bir shisha tozasi bilan choʻchqa goʻshtidan keltiring.
Ambrozyak mallaga engashdi.
— Pan Franek, kimlarni olmoqchisiz?
— Antek Klyavish bilai Qaynatani olsam deyman.
— Faqat uch kishi boʻlasizlarmi? — deya shubhalanib soʻradi Dizma.
— Nima? Juda kuchlimi?.. Tullaklardanmi yoki xommi?
— Xom. Qishloqdan kelgan... Oʻlguday semiz.
— Toʻgʻrilaymiz, — dedi bosh irgʻab Franek. — Kechirasiz, oʻzlari kim boʻladilar?
— Bu bilan nima ishing bor, Franek? — deya gapga aralashdi Ambrozyak. — Mening oshnam deyapman-ku, shu yetmaydimi senga? Nega hamma ishga tumshugʻingni tiqaverasan?
— Tumshugʻimni tiqayotganim yoʻq, shunchaki qiziqdim, xolos. Boʻpti, gapiring.
Nikodim stolga engashib, tushuntira boshladi.
Levandovskiy bilan garmonchi hafsala bilan ichishmoqda edi. Dizma ham ulardan qolishmasdi. Xoʻjayin buyurishlarini kutib oʻtirmasdan boʻsh shishani olib, oʻrniga yana bitta yarimtalik va sovuq kotletlar bilan tuzlangan bodring keltirib qoʻydi. U bironta odam Levandovskiy bilan «gaplashganida» ish aroqsiz bitmasligini yaxshi bilardi.
Ambrozyak orkestrga chaqirishganlari sababli bir necha marta oʻrnidan turib, yana qaytib keldi. Xoʻjayin gaz chiroqni yoqdi. Eshik tinimsiz ochilib turardi, pivoxona odamga toʻlayotgandi.
Koʻpchilik Levandovskiy bilan salomlashar, u esa javoban beparvogina bosh irgʻab qoʻya qolardi.
Dizma Levandozskiy toʻgʻrisida koʻp eshitgandi. Biroq Nikodim butun Volya bilan Chistoyega vahima solgan bu mashhur kallakesarning yosh bolaga oʻxshagan bir yigit ekanligini xayoliga ham keltirmagandi. Harqalay, Dizma ishni ishonchli qoʻllarga topshirayotganini yaxshi bilardi.
Nikodim yeb-ichilgan narsalarning haqini toʻlab, Franekka sekingina yuz zlotiy qistirganida soat sakkiz boʻlgan edi.
— Eng muhimi — choʻntaklarini yaxshilab qaranglar, biror nishona qolmasin, — dedi Dizma Franek bilan xayrlashayotib uning tomirlari oʻynab chiqqan qoʻlini qisar ekan.
Ambrozyak Nikodimni eshikka qadar kuzatib chiqib, Franekning «mixday yigit» ekanligini aytdi-da, oʻn zlotiy qarz soʻradi. Soʻng Dizma bergan pulni choʻntagiga sola turib, istehzo aralash dedi:
— Qishloqda rosa ishlayotganga oʻxshaysiz. Pul degan narsa serob koʻrinadi!
— Ishim yomon emas.
Koʻcha boʻm-boʻsh edi. Dizma Vol'skayaga chiqib, tramvay kuta boshladi. Koʻp oʻtmay toʻqqizinchi ham keldi.
Цirkda odam qaynardi. Gʻovur-gʻuvur ichida u yoqdan-bu yoqqa yelib yurgan bolalarning ovozi eshitilib turardi:
— Shokolad, limonad, pechen'e!
Nikodim opa-singil Charskayalar bilan sirkka kirib kelgan ham ediki, orkestr marsh chalib, polzonlar maydonga saf tortib chiqishdi.
Ular oʻnta boʻlib, barchasi norgʻul, mushaklari boʻrtib chiqqan, boʻyni buqanikiga oʻxshash yoʻgʻon, triko kiygan badanini jun bosgan edi. Ular safni buzmay maydonni aylanib chiqishdi.
Dizma opa-singil Charskayalar bilan oʻz lojasi tomon oʻtdi. Polkovnik Vareda allaqachon yetib kelgan ekan. Mariyetta kulib yubordi:
— Nima balo, soʻqimga boqilganmi hammasi! Nikodim va opa-singil Charskayalar Vareda bilan salomlashishdi.
— Huv anavisining oti Mik, — deya tushuntirdi Vareda. — Gavdasi oʻspirin bolanikiga oʻxshaydi-yu, lekin u manovi barzangilarning koʻpchiligidan kuchliroq.
Polvonlar yana saf tortishgan edi, sud'ya ularni tomoshabinlarga tanishtira boshladi.
Har birining Angliya chempioni, Braziliya chempioni, Yevropa chemiioni kabi bironta unvoni bor edi.
Ikki polvonning nomi aytilganda chapakvozlik, ayniqsa, avjiga chiqdi: tomoshabinlar Pol'sha chempioni Velyaga bilan italiyalik barzangi Trakkoni olqishlamoqda edi.
Soʻng sahnada ikkita polvon: semiz, qoʻllari maymunniki kabi uzun nemis bilan xushbichim mulat Mik qoldi. Mik oʻz raqibi yonida karkidon oldida turgan ohuga oʻxshardi.
Hushtak chalinib, polvonlar bel olishdi.
— Tayyor! — deya qichqirdi Dizma mulat nemisning ogʻirligidan gilamga yiqilayotganini koʻrib.
— Yoʻq, oshna, — jilmaydi Vareda, — mulat tushmagur juda epchil. Uning kuragini yerga tekkizishning oʻzi boʻlmaydi.
Chindan ham mulat raqibining changalidan osoigina sirgʻilib chiqdi. Shunda nemis pishillaganicha uni yana gilamga itqitish uchun dast koʻtarmoqchi boʻlgan edi, mulat kutilmaganda sakradi. Avvaliga bu nemisga qoʻl keladigandek tuyuldi, biroq ahvol bir zumda oʻzgardi qoʻydi: mulat chaqqonlik bilan umbaloq oshdi. Uni koʻtarib turgan nemis muvozanatini yoʻqotib qoʻyib, chalqanchasiga yiqildi. Mulat bir sakrab, raqibining koʻkragiga chiqib oldi.
Shu payt ularning oldiga yugurib kelgan sud'ya nemisning ikkala kuragi yerga tekkanini qayd qildi. Bu ahvol bir zumda davom etdi, xolos, magʻlub boʻlgan nemis raqibini noʻnoq suvorini yiqitgan ot kabi ustidan silkib tushardi-da, pishqirib oʻrnidan turdi.
Biroq olishuv tugagan edi. Jyuri raisi, mulatning gʻalabasini e’lon qildi. Mulat jilmayib tomoshabinlarga ta’zim qila boshladi. Magʻlub boʻlgan nemis soʻkina-soʻkina sahnadan chiqib ketdi. Chor atrofda oʻtirgan odamlar uni qiyqiriq va hushtaklar bilan kuzatib qolishdi.
— Bu mulat muncha chiroyli boʻlmasa! — dedi mahliyo boʻlib Mariyetta Charskaya. — Xuddi birinjdan quyilganga oʻxshaydi-ya! Pan rais, ayting-chi, agar uni oʻzimiz bilan restoranga olib ketsak odobsizlik boʻlmaydimi?
— Mariyetta, nimalar deyapsan oʻzi! — deya uni toʻxtatdi opasi.
— Noqulay boʻlsa kerak, — gap qotdi Dizma.
Ammo boshqalar bu odatdagi vaqtichogʻlik boʻladi deyishdi. Ularning aytishlaricha, alohida kabinetda oʻtirishsa hech nima qilmasmish.
Bu orada sahnaga yana bir juft polvon chiqdi.
Dizma kurashni berilib tomosha qila boshladi. U kurash keskin tus olgan paytlarda mushtini qattiq qisar va jon-jahdi bilan:
— Bos uni!.. — deya baqirardi.
Pastda polvonlarning ogʻir gavdasi u yoqdan-bu yoqqa dumalar, ular inqillab-sinqillab bir-birlarini yiqitishga urinishardi. Yuqorida oʻtirgan tomoshabinlar esa hushtak chalishar va «ofarin» deya qichqirishardi.
Bir necha juft polvonlar kurashib boʻlishgach, nihoyat sahnada programmaning asosi boʻlgan tomosha boshlandi.
Maydonga eng kuchli polvonlar tushishdi. Chorpaxil qoʻllari gʻoyat uzun, burni puchuq, sochi ustara bilan olingan Pol'sha chempioni Velyaga ulkan maymunga oʻxshardi. Uning qarshisida yoʻgʻon oyoqlarini kerib norgʻul Trakko turardi. Uning mushaklari boʻrtib chiqqan edi.
Butun sirk jimib qoldi. Shu payt sud'yaning hushtagi eshitildi.
Raqiblar goʻyo bir-birlarini sinamoqchi boʻlgandek, shoshmay bel olishdi. Chamasi, ularning ikkovi ham olishuvning naqadar qiyin boʻlyshini yaxshi bilardi. Biroq ularning har biri oʻz usulini qoʻlladi. Polyak kurashni shiddat bilan olib bormoqchi edi. Italiyalik esa ku chini bir maromda sarflab, raqibining sillasini quritishga ahd qilgandek koʻrinardi. Shu boisdan ham u deyarli qarshilik koʻrsatmadi va bir necha siltovdan keyin gilamga tizzasi bilan yiqildi.
Velyaga uni chalqanchasiga yiqitmoqchi boʻldi, Ammo oradan bir necha minut oʻtgach, barcha harakati zoye ketayotganinn koʻrib, raqibining boʻynini jon-jahdi bilan ishqay boshladi.
— U nima qilyapti? — deya soʻradi Mariyetta. Vareda unga engashib, koʻzini polvonlardan uzmay tushuntira boshladi.
— Buning otini uqalash deyishadi. Urush mumkin emas, tushundingizmi? Uqalash esa mumkin. Shunday qilganda boʻyin mushaklari zaiflashadi.
— Joni ogʻrisa kerak axir.
Italiyalik polvon ham xuddi shunday qarorga keldi shekilli, raqibining changalidan sirgʻalib chiqib, oʻrnidan turdi va Velyaganing orqa tomonidan quchoqlab oldi. Biroq semiz Velyagaga italiyalikning qoʻllari yetmadi; u qornini shishirgan edi, Trakkoning qoʻllari ochilib ketdi.
Tomoshabinlar qarsak chalib yuborishdi.
Darvoqe, boshidanoq ular pol'shalnk polvon tarafini olishlari aniq edi.
Biroq olishuvdan natija chiqmayotgani uchun Velyaga quturib ketdi. Tomoshabinlarning qiy-chuvi uni battar qizishtirib yubordi:
— Velyaga, boʻsh kelma!
— Bos makaronxoʻrni!
— Yashavor, Velyaga!
Polvonlarning koʻzi qonga toʻldi ular oʻqtin-oʻqtin pishqirib qoʻyishardi.
Olishuv borgan sari qizgʻin tus ola boshladi. Kurashchilarning badanini ter bosdi.
Velyaga shiddat bilan hujum qilar, italiyalik jon-jahdi bilan qarshilik koʻrsatar, biroq oʻzini yoʻqotmay, qoidaga binoan kurashardi. Bu orada Velyaga har nima qilib boʻlsa ham raqibini yengishga urindi; sud'ya hatto bir necha bor kurashni toʻxtatishga majbur boʻldi, chunki Velyaga gʻirromlik qila boshlagan edi.
Birdan u Trakkoni nel'son usuli bilan boʻgʻib olishga muvaffaq boʻldi. Uning bahaybat qoʻllari italiyalikning qoʻltigʻidan oʻtib, ensasida birlashdi.
Цirk suv quyganday jimib qoldi.
Polvonlar turgan joylarida qotib qolishdi — biroq ularning bunday turishi gʻoyat katta kuchni talab qilardi: shu tobda ularning tarang tortilgan mushaklarn hozir terisini yorib chiqadigandek tuyulardi. Velyaga yana zoʻr berdi. Italiyalikning qip-qizil yuzi koʻkarib ketdi. Ogʻriqning zoʻridan uning koʻzlari kosasidan chiqib, osilib qolgan tilidan soʻlak oqa boshladi.
— Qanday jirkanch-a! — deya xitob qildi Mariyetta va koʻzlarini yumib oldi.
— Velyaga uni oʻldirib qoʻyadi! — qichqirdi qoʻrqib ketgan opasi. — Pan rais, bu dahshat-ku axir!
— Menga desa, boʻynini uzib tashlasin! — deya javob qildi Dizma.
— Uyalmaysizmi, pan rais, — deya yana gapga aralashdi Mariyetta.
— U taslim boʻlishi mumkin, — dedi yelkasini qisib polkovnik.
Biroq italiyalik polvon taslim boʻlishni xayoliga ham keltirmasdi. U dahshatli ogʻriqqa bardosh berib, sira boʻsh kelay demasdi.
Velyaga ham buni tushundi. U vaqt tugayotganini koʻrib, nima qilib boʻlsa ham raqibini yengishga ahd qildi. .
U italiyalikni yon tomonga siltab, chalib yiqitdi-da butun ogʻirligi bilan bosib, kuragini yerga tekkizdi.
Hamma yoqni gulduros olqish tutib ketdi. Qiyqiruv chapakvozlik, minglab oyoqlarning tapir-tupuridan sud'yaning hushtagi va bosh arbitrning qoʻngʻiroq chalishi eshitilmay qoldi.
— Qoyil, yashavor Velyaga! — deya qichqirardn peshanasi ter qoplagan Dizma.
Bu orada polvonlar oʻrnilaridan turishdi.
Velyaga tomoshabinlarga ta’zim qila boshladi, Trakko esa sud'yalar kollegiyasining stoli oldiga borib, koʻkarib ketgan boʻynini ishqaganicha, nimanidir tushuntira ketdi.
Nihoyat gʻala-gʻovur tindi. Sud'ya sahna oʻrtasiga chiqib, e’lon qildi:
— Pol'sha chempioni Velyaganing Italiya chempioni Trakko bilan kurashi durang natija bilan tugadi. Velyaga raqibini taqiqlangan usul bilan yiqitdi. Shu boisdan ham jyuri...
Qiy-chuv koʻtarilib, sud'yaning keyingi soʻzlari eshitilmay qoldi.
— Yolgʻon!
— Velyaga chalgani yoʻq!
— Yoʻqolsin gʻirrom sud'ya!
— Velyaga yutdi!
— Yoʻqolsin makaronxoʻr!
Nihoyat, sud'yalar kollegiyasining raisi soʻz oldi:
— Olishuv durang natija bilan tugadi, chunki Velyaga raqibini chalib yiqitdi. Ringdagi sud'ya ham, men ham buni aniq koʻrdik.
— Yolgʻon, chalgani yoʻq! — deya qichqirdi Dizma.
— Men emas, siz yolgʻon gapiryapsiz, — dedi jahl bilan sud'ya.
— Nima? — gʻazabi qaynab boʻkirdi Dizma. — Nima dedingiz? Men chalmadi deyapman. Men davlat gʻalla bankasining raisi boʻlaman. Hushtak tutgan anovi nusxadan koʻra menga koʻproq ishonish mumkin.
Цirkni gulduros qarsaklar tutib ketdi.
— Ofarin, ofarin!
— Toʻgʻri, aytyapti.
Shunda sud'yalar kollegiyasining raisi yana oʻrnidan turib, qichqirdi:
— Kurash natijasini tomoshabinlar emas, sud'yalar kollegiyasi hal qiladi. Olishuv durang bilan tugadi.
Butunlay oʻzini yoʻqotib qoʻygan Nikodim butun sirkka eshittirib oʻshqirdi:
— B... yebsan!
Uning gapi tomoshabinlarga katta ta’sir qildi. Yuqori qatorlardan gulduros olqishlar eshitilib, odamlar xaxolab kulishar, hozirgiia Dizma aytgan gapni baqirib takrorlashardi.
— Ketdik bu yerdan, — dedi Nikodim, — aks holda yorilib oʻlaman.
Ular sirkdan kula-kula chiqishdi.
— Endi chinakamiga mashhur boʻlasan, — deya gap qotdi Vareda.
— Qoʻysang-chi...
— Meni aytdi deyaver. Ertaga butun Varshava faqat shu haqda gapiradi. Mana koʻrasan. Odamlar oʻtkir soʻzni yaxshi koʻrishadi...
Ertasi kuni bu voqea haqida faqat gapirishibgina qolmay, balki barcha gazetalar uning tafsilotlari bilan yozib ham chiqishdi. Ba’zilar esa kecha qahramonining rasmini ham bosib chiqarishdi. Nikodim oʻzidan dargʻazab edi.
— Men toʻgʻri aytdim. Nega endi ular meni odobsiz odamga chiqarib qoʻyishyapti?
— Hechqisi yoʻq, arzimagan gap, — deya unga taskin berdi Kshepitskiy.
— Gʻazabimni qaynatib yuborishdi, ablahlar.

13-bob
Kroxmal'naya koʻchasi bu paytlarda doim boʻm-boʻsh boʻladi. Buning ajablanadigan joyi yoʻq: vaqt yarim tundan ogʻib qolgan boʻlib, bu yerning aholisi esa ishga joʻnash uchun ertalab soat oltida oʻrnidan turadi.
Darvozaxonalarning birida uch erkak allakimni kutishganicha devorga suyanib oʻtirishardi. Sirtdan qaraganda ular uxlab qolgandek koʻrinishadi, ammo papiroslarining ahyon-ahyonda miltirashiga koʻra ular uygʻoq edi.
Jeleznaya koʻchasi tomonidan kimningdir ogʻir qadam tashlab kelayotgani eshitildi. Erkaklardan biri emaklab borib, burchakdan moʻraladi-da, soʻng orqasiga qaytib shivirladi:
— Oʻsha.
Qadam tovushi borgan sayin yaqinlashib kelardi, bir minutdan soʻng darvozaxonadagi kishilar qora kuzgi pal'to kiygan past boʻyli baqaloqni koʻrib qolishdi,
Orqasidan kimningdir kelayotganini sezgan yoʻlovchi oʻgirilib qaradi.
— Gugurtingiz yoʻqmi mabodo? — deya soʻradi undan ozgʻingina malla soch yigit.
— Bor, — dedi javoban baqaloq va choʻntagini kovlay boshladi.
— Familiyangiz Bochekmi? — soʻradi kutilmaganda malla soch yigit.
Baqaloq unga ajablanib qaradi.
— Buni qayoqdan bilasiz?
— Qayoqdan deysizmi? Sen tilingni tiymagan tomondan, ablah.
— Nima gap oʻzi?
Baqaloq gapini tugata olmadi. Ogʻir musht uning burni bilan yuqori labini yorib yubordi; shu zahoti kimdir uning miyasiga urdi, kimdir bor kuchi bilan qorniga tepdi.
— Yo tangrim! — deya qichqirdi baqaloq va zovurga qulab tushdi. Uning miyasi gʻuvillab, ogʻzidan qonning shoʻrtang mazasi paydo boʻldi.
Haligi odamlar bu bilan cheklanishmadi. Ulardan biri baqaloqning ustiga engashib, qorni va koʻkragi aralash uraverdi, boshqasi trotuardan sakrab oʻtib, poshnasi bilan basharasiga tepdi.
Dahshatli ogʻriq Bochekning kuchiga kuch qoʻshdi. U semizligiga qaramay, sapchib oʻrnidan turdi-da:
— Qorovul! Qorovul! — deb dodlay boshladi.
— Ovozini oʻchir uni! — deya hansirab shivirladi malla soch yigit.
Sherigi Bochekning trotuarda yotgan shlyapasini olib, uning dabdalasi chiqqan basharasiga bosdi.
— Voy-dod... Yordam beringlar! — deya boʻgʻilib qichqirdi baqaloq.
Uzoqdagi chorrahada kimningdir qorasi koʻrindi.
— Jim! Franek, kimdir kelyapti.
— Voy-dod! Oʻldirishyapti!
— Nimayam qilardik, pichoq bilan tinchitishga toʻgʻri keladi.
Buklama pichoqning prujinasi shiqillab ochildi-da, uzun tigʻ naq sopiga qadar baqaloqning tanasiga sanchildi. Franek uning yana uch-toʻrt joyiga pichoq urdi.
— Tayyor boʻldi.
Yigit pichogʻini Bochekning pal'tosiga artib oldi. Ikki sherigi uning choʻntaklarini tintib, soati, pasporti va karmonini olishdi...
Bir zumdan soʻng Kroxmal'naya koʻchasi yana huvillab qoldi.
Velosiped mingan ikki politsiyachi — tungi patrul' bu koʻchaga burilganda tong ota boshlagan edi.
— Uni qara, — deya xitob qildi politsiyachilardan biri, — kimdir yotibdi!
— Mast boʻlsa kerak.
Ular velosipedlaridan tushib, halqob boʻlib qolgan qonni koʻrishdi-yu, darhol gap nimadaligini tushunishdi.
— Choʻchqaday chavaqlab ketishibdi-yu!
— Tomirini ushlab koʻr-chi.
— Sovib boʻlibdi.
— Obbo itvachchalar-ey! Komissariatga borish kerak.
Shu haftada uchinchi odamni soʻyib ketishlari.
Sovuq kuz yomgʻiri shivalay boshladi.
«Bugun tunda VIII komissariat patruli Kroxmal'naya koʻchasida elliklarga kirgan bir erkak murdasini topdi.
Tez yordam vrachi erkakning yurak xaltasi oʻtkir qurol bilan yorilgani, koʻp qon ketgani va miya suyagining singani sababli oʻlganini qayd etdi. Basharasi qattiq majaqlangani boisidan uning kimligini aniqlab boʻlmadi. Uning yonidan hech qanday hujjat topilmadi. Murda yorish uchun oʻlikxonaga joʻnatildi. U ichki partiya nizolarining qurboni boʻlgan, deb taxmin qilinyapti».
Dizma gazetani buklab, stolni cherta boshladi.
— Xoʻsh, men nimayam qila olardim? — dedi oʻziga oʻzi Nikodim yelkasini qisib.
Avvaliga Bochekning oʻlimi uning yuragiga gʻulgʻula soldi. U, politsiya meni albatta qidirib topadi, deb oʻyladi. Keyin marhum kechalari tushimga kirib chiqsa-ya, — deya qoʻrqa boshladi.
Lekin, boshqa tomonini olganda, oʻzi uchun xavfli boʻlgan bu odamning endi yoʻq boʻlgani, uning oʻlimi bilan hamma xavf-xatar bataraf etilgani haqidagi fikr asta-sekin qoʻrquvni yengib, oxiri Nikodimning dilidan oʻni butunlay quvib chiqardi.
Undan, banka pravleniyasining raisidan kim ham shubhalanardi, deysiz!
Bochekning oʻlimiga, u, ya’ni Dizma aybdormi? Hamma balo Bochekning oʻzidan chiqdi.
«Hammasiga oʻzi aybdor. Ahmoq... Mana oqibati...»
Kabinetga Kshepitskiy kirib, eshikni yopdi-da, sirli jilmayib dedi:
— Pan rans, bir mijozni qabul qilmaysizmi? Juda qiziq odam.
— Kim ekan u?
— Sizning yaxshi tanishingiz.
Dizmaning rangi dokaday oqarib ketdi; u sakrab oʻrnidan turdi-da, butun gavdasi qaltirab, titroq tovush bilan soʻradi:
— Kim?!
Uni qattiq vahima bosdi. Shu payt unga eshik ortida basharasi majaqlanib, qonga belangan Bochek kutib turgandek koʻrindi.
— Sizga nima boʻldi, pan rais? — deya soʻradi tashvishlanib Kshepitskiy.
Dizma yozuv stoliga tayandi.
— Mazangiz qochdimi?
— Kunitskiy.
— E-ha, Kunitskiy... Yaxshi...
— Uni qabul qilasizmi?
— Mayli, kirsin,
Kabinetga oʻsha-oʻsha pitrak va qizil yuz Kunitskiy yugurib kirdi. Dizma bilan ostonadayoq salomlashib, allanimalarni bidirlay ketdi.
Nikodim gap nimada ekanligini tushuna olmay, cholga bir minutcha merovsirab qarab turdi.
— Ha, azizim pan Nikodim, yoshimga yosh qoʻshilyapti-yu, lekin men qariyotganim yoʻq. Mana sizning ham koʻrinishingiz juda yaxshi. Xoʻsh, siyosat bobida qanday yangiliklar bor? Ishlaringiz qalay? Hamma turgʻunlik uchun soliqlardan shikoyat qilyapti, azizim: dastmoya soligʻi odamni pichoqsiz soʻyayapti axir. Ijtimoiy zarurat uchun olinayotgan soliqlarni aytmaysizmi! Kabinetingiz ajoyib ekan, juda did bilan jihozlanibdi... Azizim pan Nikodim, marhamatingizni ayamasangizu men bilan ponushta qilsangiz, qalay boʻlarkin? Ertalabdan beri tuz totganim yoʻq. Ajoyib kabinet! Men bilan Koborovoga joʻnamaysizmi, a? Toʻgʻri, havo aynigan, lekin hamma yoq osoyishta. Asablar dam oladi, keyin boyoqish Ninaning ham boshi osmonga yetardi — juda yolgʻiz bechora. Ikki-uch kunga borib kelsangizchi, a?
— Keyingi haftada borarman. .
— Rahmat, azizim, rahmat. Qani, yuring, nonushta qilaylik, boʻlmasam. Balki, «Baxus»ga borarmiz, a?
— Rahmat, borolmayman. Bugun knyaz' Rostotskiynikida nonushta qilishim kerak.
Bu yolgʻon kutilganidan ham ziyoda ta’sir koʻrsatdi. Kunitsqiy ogʻzining tanobi qochib, tanish-bilishlari tufayli unga qanday imkoniyatlar yaratilayotgani toʻgʻrisida gapira ketdi.
Soʻngra cholning bu yerga kelishidan maqsadi ham ma’lum boʻldi: u temir yoʻl shpallari haqida gap ochdi. Kunitskiy yaltoqlanib, bu ishdan koʻradigan foydasi haqida gapirar va anovi sud protsessi tufayli u, ya’ni Leon Kunitskiyga buyurtma berishni istamasalar, u holda ishni Nina Kunitskayaningʻ nomiga rasmiylashtirishi mumkinligini uqtirardi.
— Juda mushkul ish, — dedi javoban Dizma.
— Xe-xe-xe, qadrli pan Nikodim, bir imo qilsalar bas... Azizim, keling, oʻsha temir yoʻl ministri bila bir gaplashib koʻring.
Chol Nikodimning jon-holiga qoʻymay axiyri roz boʻlishga majbur qildi.
— Faqat shartnoma bir yoqli boʻlguniga qadar, bu yerdan ketmay turasiz; yodingizda boʻlsin, men bu ishda hech balo tushunmayman.
Kunitskiy boshi osmonga yetib, garchi Dizma kabi geniy uchun hech qanday yordamning kerak emasligiga ishonchi komil boʻlsa-da, zarur boʻlib qolsa, kerakli ma’lumotlarni berish uchun Varshavada qolajagiga pan raisni ishontirdi.
Kabinetga Kshepitskiy kirib, gapning beliga tepdi. Kunitskiy ertaga kelishini va’da qilib, Dizma bila xayrlashdi.
— Yulduzni benarvon uradigan chol-da, oʻziyam? — dedi uning ortidan Kshepitskiy.
— Nimasini aytasiz! — deya tasdiqladi Nikodim. — Uni chuv tushirish juda qiyin.
Kshepitskiyning uzun yuzi nafratomuz tabassumda burishib ketdi.
— Menimcha, pan rais, bunaqa olgʻirni oʻzidan epchilrogʻi chiqib aldab ketadi.
Dizma kulib yubordi. U oʻzini xuddi shunday epchillardan deb hisoblardi. Nazarida, hatto Kshepitskiy ha xuddi shunday oʻylayotgandek edi. Harqalay sekretarining iljayib turishi shundan dalolat berardi.
— Nimani oʻylayapsiz? — deya qiziqib soʻradi Dizma.
— Hozirgi kunda qulay fursatni qoʻldan boy bermaydigan kishilarninggina oshigʻi olchi ekanligini oʻylayapman, — dedi javoban Kshepitskiy.
— Qanaqa qulay fursatni aytyapsiz? Kshepitskiy boshini yuqori koʻtarib, ingichka kekirdagini qashidi-da, goʻyo shunchaki aytganday qilib dedi:
— Koborovo havas qilsa arziydigan joy-da.
— Nimasini aytasiz!..
— Hammagayam nasib boʻlavermaydi u.
Dizma bosh irgʻadi.
— Lekin Kunitskiyga nasib qilibdi.
— Balki... u sizga ham nasib qilar?
Pikodim sekretariga gumonsirab qaradi.
— Menga-ya?
— Hozirgi zamonda u yoq-bu yogʻini oʻylab oʻtirmaydigan odamlarning kuni tuqqan.
— Siz vijdonlilik xalal beradi, demoqchimisiz? Kshepitskiy darhol javob bermadi, u Dizmani diqqat bilan kuzatib turardi.
— Pan rais, — dedi u nihoyat har bir soʻzini tarozuga solib, — sizga nisbatan oddiy xayrixoh emasligimni oʻzingiz ham bilsangiz kerak?
— Ha, bilaman.
— Boʻlsaman, sizga ochigʻini aytay... Sizning foydangizni koʻzlayapman. Yashirmayman, oʻzimniyam unutayotganim yoʻq, albatta. Bizning zamonamizda tentak odamlargina yutqizadi.
Shunday deya Kshepitskiy xayolga choʻmdi. Dizma toqatsizlaiib, uni qistadi:
— Gapira, qolsangiz-chi, jin ursin sizni!
— Ochigʻini aytsam, jahlingiz chiqmaydimi, pan rais?
— Nima, meni ahmoq deb oʻylayapsizmi?
— Xudo saqlasin. Shuning uchun ham aytyapman-da...
Kshepitskiy stulni Dizmaga yaqinroq surib oʻtirdi.
Uning basharasidan jiddiy oʻyga tolgani sezilib turardi.
— Pan rais, Kunitskiyning xotini sizni hali ham sevadimi?
— Sevganda qandoq! Har kuni mana bunday xatlar yozadi.
Kshepitskiy Nikodimga engashib, qulogʻiga bir nimani shivirladi...
Ular bankadan chiqib, avtomobilga oʻtirishganida soat toʻrt boʻlay deb qolgan edi.
— «Voha»ga hayda! — deya qichqirdi Dizma shofyorga va sekretarining tizzasiga shapatiladi. — Kallangiz yaxshi ishlar ekan. Ishqilib, uddalasak bas.
— Nega, uddalamas ekanmiz, albatta, uddalaymiz! Demak, gap bitta, a? — dedi Kshepitskiy Dizmaga qoʻlini choʻzib.
— Boʻlmasam-chi! — shunday deya Dizma sekretarining qoʻlini mahkam qisib qoʻydi.
Oʻsha kuni kechqurun Nikodim Dizma temir yoʻl ministri injener Roman Pil'xenning uyiga bordi.
Ministr tabiatan vazmin, doim jilmayib turadigan, ozgʻingina, qora soch bir odam edi. U soʻzlarga kichraytirish qoʻshimchasini qoʻshib gapirishni yaxshi koʻrardi. Ministr va uning yahudiysimon malla soch xotini Dizmani samimiyat bilan kutib olishdi..
— Raisjon, azizim! — deya xitob qildi Nikodimni koʻrgan zahoti Pil'xen. — Sirkda xoʻp ajoyib soʻz aytibsiz-da! Iloyim chivincha chaqsin sizni! Kulgidan ichagim uzilay dedi! Iboracha deb mana buni aytadilar!
— Ehtimol, juda odobdan boʻlmasa ham, — soʻzlarni choʻzib tasdiqladi xotini, — lekin erkakcha gap boʻlibdi.
— Rost aytasan. Mamlakatimizda lalaygan odamlar koʻpayib ketdi. Hamma gapga shakarcha sepib, chuchmal qilishni yaxshi koʻramiz. Biror oʻtkir soʻz bizga muzdakkina suv sepganday ta’sir qiladi.
Nikodim kulib yubordi va oʻshanda gʻoyat gʻazabi qaynab ketganini tushuntira boshladi.
Ovqatdan soʻng ish haqida gaplasha boshlashdi.
Nikodim ishning shunday silliq koʻchishini kutmagan edi. Rost, Pil'xen oʻz ministrligidagi kerakli departament bilan kelishib olmaguncha biror qarorga kela olmasligini aytdi. Biroq aslida u qadrli raisjon uchun hamma ishga tayyor emish. Har nima boʻlganda ham shpallar ortiqchalik qilmasmish.
— Sizga soʻz berishim mumkin, bu ishni tezda bir yoqli qilamiz. Qanday boʻlmasin, eng muhimi, ishni paysalga solmaslik kerak. Odatim oʻzi shunaqa.
Dizma ensasini qashidi.
— Ochigʻina aytganda, men bu ishni bir oz orqaga surishni iltimos qilmoqchiman.
— Orqaga surishni deysizmi, birodar? — deya ajablanib soʻradi ministr.
— Hozir u menga zarur emas.
Pil'xen kulib yubordi va, unday boʻlsa sizni juda gʻalati mijoz, deb aytsam ham boʻladi, dedi.
Nikodim ertaga ministrlikka borish uchun ijozat soʻradi-da, xayrlasha boshladi.
— Asl odam-da, — dedi ministr Dizmaning ortidan eshik yopilgach. — Menga ishonaver, doʻndiqcham, unga qilingan har bir yaxshilik kelajakda yaxshi foyda keltiradi.
— E, men qayoqdan bilay, — dedi javoban pani Pil'xen, — bu siyosiy kombinatsiyalaringizni tushunmayman. Menga faqat bir narsa ayon, Dizma juda yaxshi odam koʻrinadi. Inglizcha tarbiya deb shuni aytishadi-da!
Nikodim uyga qaytdi-da, darhol Kshepitskiyga qoʻngʻiroq qilib, ish koʻngildagiday ketayotganini xabar qildi.
Soʻngra Ninaning xatlarini ochib oʻqiy boshladi. U juvonning sevgisiga yana bir bor ishonch hosil qilmoqchi edi.
Xatlarda yozilgan gaplardan hech qanday shubhaga oʻrin qolmasdi. Ularning turgan-bitgani muhabbat toʻgʻrisida mulohazalar, birga oʻtkazgan damlarni qoʻmsash, hijron azobi va kelajakdagi ikkovlon oʻtkazadigan baxtli kunlarni orziqib kutish haqidagi gaplardan iborat edi.
Xatlardan birida Nina oʻzi tugʻilib oʻsgan va unga bolaligini eslatadigan Koborovodan ayrilish naqadar ogʻir ekanligi haqida gapirgandi.
Dizma iljayib, stol tortmasini ochdi-da, qogʻozlar orasidan Nina Kunitskaya nomi bilan ish olib borish uchun berilgan vakolatnomani oldi. Bu vakolatnomani Nikodim Koborovoga borganidai soʻng bir oz vaqt oʻtgach, Leon Kunitskiy bergan edi. Dizma vaqolatnomani hafsala bilan buklab karmoniga solib qoʻydi.
Soʻng quvnoq hushtak chalgancha oʻzini toʻshakka tashladi. Hozir uning butun fikri yodi oʻzi boshlagan katta ishda edi.
Nikodim tungi stolchada turgan lampani oʻchirib, xonani zim-ziyo qorongʻilik bosganida birdan uning butun vujudini dahshat bosdi.
«Bochekni oʻldirishdi!»
Dizma dovdirab qoldi.
«Mening buyrugʻim bilan oʻldirishdi... Mening pulimga... Bochekni men oʻldirdim... E, jin ursin!»
Bu xira fikr uning miyasini chulgʻab olgandi. Narigi dunyo chindan ham boʻlsa-chi? Arvohlar haqidagi gap rost boʻlsa-ya?..
Qorongʻida qarshidagi devor oldida nimadir qimirlab, kimningdir sharpasi koʻringanday boʻldi.
Sochlari tikka boʻlib ketgan Nikodim qaltiroq qoʻlini vklyuchatel' tomon choʻzgan edi, pijamasining yengi abajurga tegdi-yu, lampa sharaqlab, polga tushdi.
Nikodim tirrakdek qotib qoldi. Sharpa esa yaqinlashib kelmoqda edi. Nafasi tomogʻiga tiqila boshlagan Dizma dodlab yubordi.
Har daqiqa bir soatday tuyulardi.
Birdan uning qulogʻiga shippakning shapillagani eshitildi. Eshik tirqishidan xonaga shu’la tushib, ostonada qoʻlida toʻpponcha bilan Ignatiy paydo boʻldi.
— Nima gap?
— Chiroqni yoq tezroq.
Ignatiyning devorni paypaslagani eshitildi. Nihoyat, vklyuchatel' chiqillab, xona ichi koʻzni qamashtiruvchi, ajoyib, najotbaxsh yogʻduga koʻmildi.
— Nima gap oʻzi, pan rais? Dizma oʻrnidan turib oʻtirdi.
— Hech gap yuq. Tushimda... anovi... oʻgʻrini koʻribman...
— Xudoga shukur-e. Odamni qoʻrqitib yubordingiz-ku.
— Asabimning mazasi qochibdi. Bilasanmi, Ignatiy, koʻrpangni olib kelgin-da, manovi divanda yot.
— Ta’bingiz, pan rais.
— Ha! Keyin bufetga borib menga aroq olib kel. Ozgina ichsam, asabim joyiga tushadi.
Qadahdagi aroqni simirib, ustidan bir tishlam somsa yegach, Nikodim yengil tortganday boʻldi. Ignatiy divanga choʻzildi.
«Tufe! Oʻzim ham xotindan battar ekanman!» — dedi oʻziga oʻzi Dizma va devor tomon oʻgirilib, qattiq uyquga ketdi.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Muttahamning parvozi (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 2067
2	Muttahamning parvozi (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1030
3	Муттаҳамнинг парвози (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 2267
4	Муттаҳамнинг парвози (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 680
5	Муттаҳамнинг парвози (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1045

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57620
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36535
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21581
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452