Muttahamning parvozi (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich]

14-bob
Kshepitskiy vakolatnomani koʻrib chiqqach, uni Dizmaga qaytara turib, dedi:
— Hammasi joyida. Ministrlikda bu ish bilan kimning shugʻullanishini bilmaysizmi?
— Bilaman, albatta. Qandaydir Cherpak degan odam Boʻlim boshligʻi ekan.
— Cherpak dedingizmi? Kulgili familiya ekan, Lekin gap bunda emas. Muhimi — uning qanday odamligi.
— Bunisini bilmayman, lekin, menimcha, u bilan kelishsak boʻladi. Nihoyat, ministr Pil'xen oʻsha Cherpakka mening iltimosimni shaxsan oʻzi aytib qoʻygani ishimizni osonlashtirishi kerak.
Soat oʻn birda Kunitskiy hozir boʻldi. U gapni ob havodan boshlab, soʻngra kecha teatrda koʻrgan spektakli haqida soʻz ochsa-da, koʻzlaridan: «Dizma iltimosimni bajardimikin?» — deb bezovtalanayotgani sezilib turardi. Nihoyat, yurak yutib, shu haqda soʻragan edi, Nikodim bosh irgʻadi.
— Boʻlmasam-chi. Kecha ministrning oldiga bordim.
— Yashang-e, azizim! Xoʻsh, u nima dedi?
— Avvaliga oʻjarlik qildi, ammo oxiri uni bu ish bilan shugʻullanishga koʻndirdim.
— Xudoga shukur-e! Azizim pan Nikodim, sizni menga tangrining oʻzi yetkazdi!
— Qoʻlimdan kelgan ishni qilyapman.
Dizma Kunitskiyga ish yuzasidan yelib-yugurishi, kerakli odamlar bilan gaplashishi uchun bir necha kun, ehtimol, biror hafta kerakligini tushuntirdi. Hali bir bitimga kelishmasdan burun Kunitskiyning ministrlikka borishidan foyda yoʻq emish; u ish shartnoma tuzishga borib taqalgandagina ba’zi detallar haqida shaxsan oʻzi borib gaplashishi kerak boʻlarmish.
— Yashang-e! Qoyil! — dedi boshi osmonga yetib Kunitskiy. — Pan Nikodim, balki ba’zi xarajatlar boʻlar. Marhamat, tortinmay aytavering. — U shunday deb karmonini chiqarib, Dizmaga tikildi.
Nikodim kresloda chayqalib qoʻydi.
— Biror... besh ming kifoya qilsa kerak... — deya javob qildi u xayolga choʻmib.
— Mayli, olti ming ham boʻla qolsin! Biz hali bu ishda ortigʻi bilan foyda koʻramiz, xe-xe-xe... Aravada ya.xshi yurishni istasang — gʻildirakni moyla! Moyni ayamaslik kerak! Qalovini topsang qor yonadi, pan Nikodim. Agar foyda koʻrishni istasang xarajatdan qochmaslik kerak.
U beli bukilmagan oʻn ikkita besh yuztalikni sanab borgan edi. Nikodim ularni beparvogina choʻntagiga solib qoʻydi. U endi yirik pullarga koʻnikib qolgan boʻlib ularni koʻrganida bir vaqtlardagiday angrayib qolmasdi.
Bu gal Nikodim Kunitskiy bilan nonushta qilishga rozi boʻldi. Nonushta mahali u qurilishga temir yoʻl shpallari yetkazib berish haqida butun bir leksiya tingladi.
Soat uchda Dizma ministrlikka ravona boʻldi. Pal'to va shlyapasini kiyib qayergadir ketmoqchi boʻlib turgan ministr Pil'xen Dizmani koʻrgani zahoti idorada yana bir oz vaqt qolishga rozilik bildirdi. U Nikodimga hamma ish joyida ekanligini aytdi. Shartlarini esa «qadrli raisjon» Cherpak bilan kelishib olsin emish. Buni u istagan paytida qilsa boʻlar ekan.
— Turgan gap, biz bu shartnomani, — deya qoʻshimcha qildi ministr, — sizga butunlay ishonganim va hamisha ish joyida boʻlishi uchui shaxsan oʻzingiz kafil boʻlishingizga amin ekanligimdan tuzyapmiz.
— Albatta shunday boʻladi.
Oʻsha kuni kechqurun Nikodim kashovitsalik ordinat Mavrikiy Charskiyning bevasi grafinya Charskayaning uyidagi yigʻinda qatnashdi. Marhum Mavrikiy Charskiy oʻzidan soʻng uncha katta boʻlmagan yer-suv bilan avtor hisobiga nashr etilgan oʻn toʻrt povest' va bironta teatrda qoʻyilmagan olti tarixiy dramadan iborat adabiy meros qoldirgan edi.
Shu boisdai ham grafning bevasi atrofida .adabiyotchilarni yigʻishni oʻzining muqaddas burchi deb hisoblardi: Varshavada uning saloniga kelmagan bironta ham adabiyotchi qolmagandi.
Adabiyotchilarning koʻpchiligi grafinyanikiga tez-tez kelib turardi. Ular bu yerda qornilarini toʻygʻizishar va xayr-ma’zurdan soʻng marhum graf Mavrikiyning hech boʻlmaganda asarlaridan ikki tomini qoʻltiqlariga qistirib ketishardi. Soʻng navbatdagi ziyofatda bu dunyoni tark etgan kasbdoshlarining iste’dodini koʻklarga koʻtarib maqtashardi-da, shunday ajoyib yozuvchini tez unutib yuborishganidan figʻonlari chiqardi.
Olti tarixiy dramaning birontasi oʻqilayottanida faqat ikki xonim — uy bekasining jiyanlari Ivonna bilan Mariyettagina ochiqdan-ochiq esnab oʻtirishardi.
Koʻhlikkina opa-singillarning dardida bu xonadonga adabiyotchilardan tashqari aristokrat yoshlar ham kelib turishardi.
Nikodim ostona hatlab oʻtgan zahoti Pshelenskaya yoki knyaz' Rostotskiynikida uchratgan koʻpgina tanishlariga koʻzi tushdi. U ayniqsa anovi rasvo tundagi voqeada qatnashgan xonimlariing deyarli hammasi hozir boʻlganidan xijolatga tushdi. Nikodim faqat, ochigʻini aytganda, oʻzi juda choʻchib qolgan Stellaning koʻrinmaganidan bir oz taskin topdi.
Uni izzat-ikrom bilan quvonib qarshi olishdi.
Uchrangli Yulduz lojasiga a’zo boʻlgan xonimlar Lyalya Konespol'skaya boshchiligida uni shunday olqishlashdiki, Nikodim xijolatdan oʻzini qoʻyarga joy topolmay qoldi.
Ularning koʻzlari Dizmaga oʻsha la’nati tunni eslatib turardi. Xonimlar payt poylab u bilan koʻz urishtirishar va qandaydir odobsiz qiliqlar qilishardi.
Nikodim kelajakda asqatishi mumkin boʻlgan yangi tanishlar orttirishni oʻylamaganida bu yerdan jon deb qochib qolgan boʻlardi.
Grafinya Charskaya Dizmani darhol marhum Mavrikiy Charskiyning oʻlmas asarlari haqida savolga koʻmib tashladi. Nikodim «Tuygʻu gullari» va «Bulbul qoʻshigʻini» bir necha bor oʻqiganini aytib, gapni boshqa yoqqa burishga harakat qildi.
Bu orada Mariyetta Dizmani gʻoyat ajoyib yozuvchi Zenon Lichkovskiy bilan tanishtirdi. Lichkovskiy shu zahoti Nikodimni adabiy akademiya tashkil etishda ishtirok qilishga unday boshladi.
— Pan rais, sizning eng yaxshi iste’dod sohiblarini oʻz himoyasiga olib, ular tadqiqot ishlari bilan shugʻullanishga imkoniyat yaratib beradigan tashkilot tuzishning zarurligini tan olishingizga sira shubhalanmayman.
— Ha, albatta, — deya javob qildi Nikodim. Garchi u gap nima xususida ketayotganini tushunmasa-da, Lichkovskiyning fikriga qoʻshilish lozimligini angladi.
Muguz gardishli koʻzoynak taqqan qandaydir tarasha nusxa takallufsizlik bilan Dizmaning tugmasidan ushlab, unga adabiy akademiya tuzishning prinsiplarini tushuntira boshladi. Uningcha, pan rais polyak adabiyoti shtabini tuzish haqidagi fikrni faqat maorif ministrligidagina emas, balki Jecha Pospolita prezidenti huzurida ham yoqlab chiqishi lozim emish. Uning yoniga yana bir necha mehmon qoʻshildi-da, hammasi Nikodimdan bu tashabbusni qoʻllab yuborishni iltimos qila boshladi.
Dizma Lichkovskiy boshchiligidagi adabiyotchilarga qoʻlidan kelganicha yordam koʻrsatishga va’da qildi.
Grafinya Charskaya mehmonlar orasida boʻzchining mokisiday u yoqdan-bu yoqqa yurardi. U Nikodim uchun ham vaqt topib, uidan qandaydir jamiyati xayriya uchun ikki yuz zlotiy shilib oldi.
Nikodim yoshi bir joyga borib qolgan ikki xonimning suhbatidan qutulgan zahoti juftakni rostlab qoldi.
Uyga kelsa Ninadan xat kelibdi. Xatda Nina odatdagiday oʻz kechinmalarini tasvirlagan edi. Bundan tashqari, u Nikodimdan Koborovoga qaytishni iltimos ham qilgandi.
Nikodim Kshepitskinga qoʻngʻiroq qilib, u bilan uzoq suhbatlashdi.
Ularning ikkovi ham ishning borishidan mamnun edi. Kshepitskiy Dizmaga Kunitskiyning ishonchini qozonish lozimligini uqtirdi.
— U sizga ishonmogʻn kerak, pan rais, aks holda hamma urinishimiz bekor ketadn.
— Nega ishonmas ekan endi! — Nikodim yelkasini qisib qoʻydi.
— Eng muhimi, Nina ishni buzib qoʻymasa boʻldi.
— Bu yogʻidan qoʻrqmang, oʻzim toʻgʻrilayman.
Soat birda Kunipkiy hozir boʻldi. Uning dimogʻi chogʻ edi. Ministr undan shpal sotib olishga deyarli rozi boʻlganini eshitgach, Kunitskiy Dizmaning boʻynidan quchdi. U qadrli pan Nikodimdek odam bu yorugʻ olamdan topilmasligi haqida javray boshladi.
Nikodim Cherpakka qoʻngʻiroq qilib, u bilan birga ovqatlanishga kelishib olganida soat toʻrt boʻlay deb qolgan edi. Bugun Kshepitskiy xoʻjayinga hamroh boʻlmadi.
Cherpak yoshi qirqlarda boʻlgan chaqqongina kishi ekan, U chinovniklik martabasidan voz kechib, biror xususiy firmaga ishga kirishni orzu qilar ekan.
Nikodim buni darhol payqadi. Shu boisdan ham gapni choʻzib oʻtirmay, unga Koborovodagi taxta tilish zavodida direktorlik lavozimini taklif qildi.
Nikodim faqat ministrning yordami tufayligiia Kunitskiyning avvaligi sud protsessi sababli paydo boʻlishi mumkin boʻlgan toʻsiqlardan holi boʻlganini endi tushundi.
Cherpak, chamasi, pul uchun har qanday ishga tayyor edi.
U Dizmaning niyatini surishtirib oʻtirmay, uning barcha koʻrsatmalariga qat’iy amal qilishga soʻz berdi. Nikodimning koʻrsatmalari esa oddiygina edi.
— Pan Cherpak, ikki kundan soʻng siz Kunitskiyni huzuringizga chaqirtirasiz.
— Xoʻp boʻladi.
— Soʻng hujjatlarni sinchiklab tekshira boshlaysiz... Toki u barcha tartib-qoidalar bajo keltirilganidan keyingina shpal sotish uchun buyurtma olishiga ishonsin.
— Tushunaman, pan rais, uning shunday tinkasini quritayki...
— Uch kunlik muzokaradan soʻng unga, ministr payshanba kuni, chet elga joʻnashidan oldin, sizni qabul qilib, ba’zi detallar xususida kelishib olmoqchi, deb aytasiz. Tushundingizmi?
— Tushundim, pan rais.
— Unga, payshanba kuni ertalab, deysiz. Yodingizda boʻlsin — payshanba kuni ertalab. Soat... Hm... Soat oʻn birda. Soʻng u bilan xayrlashasiz-da, soat birda menga qoʻngʻiroq qilasiz. Kunitskiy mening oldimda boʻladi. Siz uni telefonga chaqirib, ishning chigallashganini, ministr uning avvalgi sud protsessini bilib qolganini, agar Kunitskiy darhol oʻzini oqlaydigan hujjatlarni koʻrsatmasa, bitim bekor qilinadi, deganini aytasiz.
— Protsess chindan ham boʻlganmi?
— Ha, boʻlgan. Bunga javoban Kunitskiy hujjatlar Koborovoda ekanligi, hoziroq u yerga joʻnab, ertaga ministrga keltirib koʻrsatajagini aytadi. Menimcha, xuddi shunday javob qiladi. Siz esa bunday qilishning iloji yoʻq, ertaga soat oʻn birgacha yetib kelolmaysiz, miiistr boʻlsa masalaning moliyaviy tomoni haqida siz bilan shaxsan oʻzi gaplashib olmoqchi, deb e’tiroz bildirasiz. Tushunarlimi?
— Tushunarli, pan.rais.
— Shunday qilish kerakki, Kunitskiy hujjatlarii keltirish uchun bironta boshqa odamni yuborishga majbur boʻlsin, oʻzi esa Varshavadan bir qadam ham siljiy olmasin. Siz, pan Cherpak, ana shu ishning uddasidan chiqishingiz kerak.
— Siz uchun, pan rais, har qanday ishni ham toʻgʻrilayman.
— Keyin bundan oʻzingiz ham xursand boʻlasiz, — dedi Dizma oʻrnidan turib.
Oradan ikki kun oʻtdi. Nikodim halovatini yoʻqotgan edi. U eng mayda ikir-chikirni ham unutmay harakat rejasini tuzib qoʻygan Kshepitskiy bilan tinimsiz suhbatlashdi, dimogʻi chogʻ boʻlib, gul-gul ochilib yurgan Kunitskiyni bir necha bor qabul qildi. Bu orada u pani Pshelenskayanikiga va xonimning tanishi — jinoiy qidiruv komissarnikiga borib mehmon boʻlib keldi, xatlar yozdi, telefonda gaplashdi, majlislarda ishtirok etdi. Cherpak bilan uchrashuvlar bu hisobga kirmasdi, albatta.
Nikodim ichida Kshepitskiyning abjirligiga qoyil qolgan edi. Sekretari yonida boʻlganida u oʻzini ancha dadil sezardi. Shu bilan birga Dizma Kshepitskiy ham uning yonida kam boʻlmayotganini yaxshi tushunardi. Reja asta-sekin amalga osha boshladi. Kunitskiy koʻz ilgʻamas toʻrga tushib qolgan edi. U har gal Cherpak bilan uchrashganidan soʻng bankaga kelib, oʻz quvonchi va minnatdorchiligini yashirmay, Dizmaga batafsil axborot berardi. Nikodim ham oʻz navbatida doʻstlik va sadoqat haqida gap sotib, unga xushomad qilardi.
Nihoyat, hal qiluvchi payshanba kuni ham yetib keldi, Rosa soat birda pan raisning kabinetida qoʻngʻiroq jiringlab qoldi.
— He, jin ursin! — goʻyo zardasi qaynagan kishi boʻlib dedi Nikodim. — Kechirasiz, pan Kunitskiy, koʻray-chi, kim ekan shu paytda qoʻigʻiroq qilayotgan.
— Bemalol, azizim pan Nikodim, — dedi xursand boʻlib stulda tebranib oʻtirgan Kunitskiy.
— Eshitaman!..
— Nima?
— E, salomatmisiz! Omadingiz bor ekan: pan Kunitskiy xuddi shu yerda, oldimda oʻtiribdi.
Shunday deya u trubkani Kunitskiyga uzatdi.
— Pan Cherpak soʻrayapti. U sizni butun shahardan qidirayotganmish.
Kunitskiy toubkani olib, qulogʻiga tutdi.
— Allo!.. Yaxshimisiz, pan boshliq, salomatmisiz! Marhamat, nima xizmat bor edi?
Dizma oʻrnidan turib deraza oldiga bordi-da, diqqat bilan quloq sola boshladi. U hayajonga tushib, deraza tagligini mahkam qisdi. Biroq asta-sekin uning koʻngli joyiga tusha boshladi. Hammasi moʻljaldagidek ketmoqda edi.
Kunitskiyning tovushida bezovtalik, qoʻrquv va iltijo ohanglari sezila boshladi. Nihoyat, u trubkani joyiga quyib, xitob qildi;
— Nima qilish kerak! Nima qilsam ekan!
— Nima gap oʻzi? — deya hamdardlik bilan soʻradi Dizma.
Kunitskiy oʻzini stulga tashlab, peshanasidan terni artdi-da, odatdagidan battarroq shushulagancha, protsess haqidagi hujjatlarning zarur boʻlib qolgani toʻgʻrisida gapira ketdi: u juda boʻlmagaida ertaga kechqurun soat sakkizgacha hujjatlarni keltirib koʻrsatishi lozim emish... Biroq ularni olib kelish uchun oʻzi Krborovoga borolmasmish, chunki ertaga soat oʻy birda ministrning qabulida boʻlishi kerak ekan. Ministr shundan soʻng bir oyga joʻnab ketar ekan.
— Qutqaring, azizim pan Nikodim, maslahat bering, nima qilay?
— Hm... Buning nimasi qiyin ekan: Koborovoga telegramma bering, hujjatlarni yuborishadi-qoʻyishadi,
— Eh, qani edi buni iloji boʻlganida! — dedi yigʻlamoqdan beri boʻlib Kunitskiy. — Hujjatlar poʻlat sandiqda, kalitlar esa menda.
— Unda darhol bironta odamni joʻnatish kerak... Avtomobilingiz bor-ku. Shoferni joʻnating qoʻying.
— Shoferni deysizmi? Azizim! Nahot poʻlat sandiq kalitini shoferga bera olsam?! Axir bor pul, qogʻozlar, qimmatbaho buyumlar va katta ahamiyatga ega boʻlgan hujjatlarning bari oʻsha yerda saqlanadi-ku. Yo tangrim, yo parvardigor, endi nima qilish kerak?!
Dizma bir zum xayolga choʻmdi.
— Xoʻp, yaxshi, Varshavada bironta ishonchli odamingiz bormi?
— Hech kim, hech kim yoʻq!
— U holda shpal buyurtmasidan voz kechishga toʻgʻri keladi.
— Ammo bu million zlotiy foyda keltiradi-ya, million! — deya bijillay ketdi Kunitskiy. — Buni anchadan beri orzu qilib yurgan ednm! Endi boʻlsa... Eh, qanday ahmoqman-a, uni ola kelsam oʻlarmidim!..
— Nimani aytyapsiz!
— Sizga koʻrsatgan koʻk papkani-da. Esingizdami?
Shunday deya Kunitskiy peshanasiga shapatiladi. U yana nimadir demoqchi boʻldi-yu, biroq labini tishlab indamadi.
— Esimda, albatta. Koʻk papkani aytyapsiz-da, — deya tasdiqladi sovuqqonlik bilan Dizma.
— Buning yana bitta yoʻli bor, — dedi taraddudlanib Kunitskiy, — bitta chora bor, ammo...
Dizma, birdan Kunitskiy dilimdagini sezib qolsa-ya, deb choʻchidi va asta; yerga qaradi.
— Xoʻsh, qanday chora ekan?
— Hm... Hatto iltimos qilishga ham jur’at etolmayapman... Ammo buning qanday muhnmligini oʻzingiz ham yaxshi tushunasiz. Men uchun ham, oʻzingiz uchun ham...
— Boʻlmasam-chi. Million zlotiy koʻchada yumalab yotmaydi.
— Azizim pan Nikodim, — dedi ortiq chidayolmay Kunitskiy, — faqat sizgina hamma ishni qutqarib qolishingiz mumkin.
— Men-a? — deya ajablandi Dizma.
— Ha, siz, siz, chunki men faqat sizga ishonaman. Pan Nikodim, azizim, qadrdonim, yoʻq demang.
— Nima qilishim kerak oʻzi?
— Rost, bir oz charchaysiz, ammo ayni qirchillagan paytingiz-ku axir! Azizim pan Nikodim, Koborovoga borib kelmaysizmi, a?
Kunitskiy choʻntagidan ichida kalitlar shiqirlab turgan charm xaltachani oldi.
— Meni qutqaring. Hamma umidim sizdan.
Nikodim yelkasini qisdi.
— Birovlarning sandigʻini titkilashni yoqtirmayman.
— Azizim! Qadrdonim, yoʻq demang endi! — Kunitskiy iltijo bilan qoʻllarini qovushtirdi.
Nikodim goʻyo oʻylanib qolgandek bir oz sukut qilib turdi.
— Telba odamdek yelib borish... Kechasi bilan uxlamay chiqish...
— Nima qilish kerak, a, nima qilish kerak?
Dizma bir oz vaqt yozuv stolini chertib turdi-da, nihoyat, qoʻl siltadi.
— Hay mayli, jin chalsin sizni, boʻpti, boraman.
Chol shushulab minnatdorchilik bildirganicha Nikodimning qoʻlini siqa boshladi. Ammo uning mitti koʻzlarida hamon qoʻrquv va hadik ifodasi yoʻnab turardi.
— Sandigʻingiz qaysi kalit bilan ochiladi?
— Mana bunisi bilan. Lekin quruq kalitning oʻzi bilan ochilmaydi. Undagi soatning yuqori milini toʻqqizga, pastkisini yettiga toʻgʻrilash kerak.
Dizma qoʻliga qaram olib, raqamlarni yozib oldi.
— Xoʻp, yaxshi, biron nima yeb olaman-da, yoʻlga chiqaman. Avtomobil' chaqiring.
Bir soatdan soʻng, sekretari bilan maslahatlashib olgach, Nikodim pastga tushdi.
Kunitskiy uni darvoza oldida kutib turgan ekan. Chol hayajonini yashirolmay qolgandi. U Dizmaga shubhalanib tikilganicha soʻnggi koʻrsatmalar berib, hujjatlar solingan papka yuqori tokchaning oʻng tomonida ekanligi, sud protsessi haqidagi hujjatlar bir joyga toʻplanganligi boisidan boshqa joyni titkilashning hojati yoʻqligini tushuntirdi.
— Yaxshi, yaxshi, — dedi Kunitskiyniig gashgai boʻlib Dizma va avtomobil' eshigini ochdi.
— Keyin sandiqni yaxshilab qulflashni, soat millarini toʻgʻrilab qoʻyishni unutmang, azizim pan Nikodim.
— Xoʻp... Xayr. Qani, ketdik.
Mashina joyidan qoʻzgʻaldi. Oradan chorak soat oʻtmay ular shahar tashqarisiga chiqib olishdi.
Nikodim ingichka va uzun poʻlat kalitni olib, uni qiznqib koʻzdan kechira boshladi.
— Mittigina narsa-yu, — deya toʻngʻilladi u, — shuncha narsa unga bogʻliq boʻlib qoldi-ya.
Avtomobil' tanish yoʻldan yelib borardi. Koʻp oʻtmay yomgʻir yogʻa boshladi, mashina oynalari mayda-mayda tomchilar bilan qoplandi. Kuzda kunlar qisqa boʻlganidan qorongʻi tushay deb qolgan edi. Nikodim yoqasini koʻtarib boʻlajak ish haqida xayol surganicha mudray boshladi.
Mashina faqat bir marta toʻxtadi — kimdir yoʻlga tashlab ketgan mix pokrishkani teshib yuborgani tufayli gʻildirakni almashtirishga toʻgʻri keldi.
Yiroqdan Koborovo chiroqlari miltirab koʻringanida vaqt allamahal boʻlib qolgan edi.
Nikodim avtomobildan tushib, shoferga allanimani buyurdi. Eshik ochilib, uydan xizmatkorlar yugurib chiqishdi.
— Beka uydamilar? — deya soʻradi Nikodim ularning salomiga alik ham olmay.
— Uydalar, pan janobi oliylari. Kutubxonada oʻtiribdilar.
— Yaxshi.
— Ularga xabar qilaylikmi?
— Kerak emas. Ketaveringlar. Oʻzim topib olaman. Nikodim qorongʻi mehmonxonadan oʻtib, kutubxona eshigini ochdi. Nina stol ustiga engashib qandaydir kitobni oʻqib oʻtirardi. U hatto boshini ham koʻtarmadi. Nikodim eshikni yopdi-da, tomoq qirdi.
Shundan keyingina Nina boshini koʻtardi, u tomonga qarab qichqirib yubordi. U oʻrnidan sapchib turib, Nikodimning oldiga yugurib keldi-da, boʻynidan quchoqladi,
— Niko, Niko, Niko!..
Nina uning pinjiga tiqilar ekan, yuzlari quvonchdan porlab turardi.
— Keldingmi, keldingmi, azizim, jonginam!
— Salomatmisan, Ninochka?
— Yo tangrim, seni qaiday sogʻinganimni bilsang edi!
— Meni sogʻinmadi deb oʻylayapsanmi?
— Qani, oʻtir. Ayt, bu yerda koʻp turasanmi?
— Afsus, bir necha soatdan soʻng joʻnayman.
— Nimalar deyapsan? Bu dahshat-ku axir!
— Ishning oʻzi shunday boʻlib qoldi.
Nina uning yuzlariii silay boshladi. Nikodim qisqagina qilib kelish sababini aytdi, keyin birrov boʻlsa ham Ninani koʻrish imkoni tugʻilganidan sevinib, bu yoqqa joʻnaganini qoʻshib qoʻydi.
Nina Nikodimning tizzasiga oʻtirib, hijron alami, muhabbat, umid, kelajakda turmush qurishgach, kechiradigan baxtiyor hayot haqida soʻzlar ekan, gap orasida uni oʻpar edi.
— Agar biror kutilmagan voqea sodir boʻlmasa, — deya uning gapini boʻldi Dizma, — biz sen oʻylagandan ertaroq turmush quramiz. .
— Qanday qilib? Ajralish-chi? Axir sudda ajralish bir necha oylab choʻzilarmish-ku.
— Ishni sudsiz ham bir yoqli qilamiz. Men advokat bilan maslahatlashdim. Biz nikohni bekor qilamiz.
— Men bunaqa nshlarni tushunmayman, — dedi Nina bir oz ikkilanib, — lekin sen shuni oʻylagan boʻlsang, juda olijanoblik qilibsan.
Ular ovqatlanish uchun yemakxonaga oʻtishdi. Nina Nikodimdan vaqtini qanday oʻtkazayotganini soʻrab-surishtira boshladi. U Dizmaning Charskayalar va Rostotskiylarnikiga borib turishi, adabiy akademiya tashkil qilish komitetining noziri ekanligi hamda bankaga yuz mingga yaqin zlotiy qoʻyganidan juda xursand boʻldi.
Ular oʻrinlaridan turishgach, xizmatkor kirib, shofer Varshavaga qaytib ketish uchun hammasini hozirlab qoʻyganini xabar qildi.
— Yaxshi. Ayting, kutib tursin.
Nikodim choʻntak soatiga qarab qoʻydi-da, shoshilishi lozimligiii aytdi. Nina u bilan Kunitskiyning kabinetiga bormoqchi boʻlgan edi, Nikodim undan shu yerda kutib turishni iltimos qildi.
— Nega endi? — ajablanib soʻradi Nina.
— Bilasanmi, men ba’zi qogʻozlarni oʻqib, ba’zi narsalarni yozib olishim kerak... Sen yonimda boʻlsang, bu ishlarga qoʻlim tegmay qoladi... Meni kutib tur, darrov qaytaman.
Nikodim chiroqni yoqib, ogʻir duxoba pardani bir chetga surdi.
Tokchada yanlil poʻlat sandiq qaqqayib turardi. Nikodim unga sinovchan nazar tashladi. Agar qaroqchilar bu yerdagi qimmatbaho narsalarni oʻmarib ketishni xayol qilishsa, sandiq ochish uchun ancha ter toʻkishlari kerak boʻladi. Dizma esa qiynalmay-netmay uni bir minutda ochadi.
— Agar kallang yaxshi ishlasa, — dedi ovoz chiqarib Pikodim, — ochqichning ham keragi yoʻq... Toʻgʻri, hamma rejani Kshepitskiy tuzdi, ammo foydasi menga tegadi.
Kalit qulf ichida ohista buraldi. Dasta sekin pastga tushib, eshikcha ochildi.
Sandiq ichi saranjom-sarishta edi. Oʻng tomondagi tokchalarda kitoblar va hujjatlar solingan papkalar, chap tomonida esa dasta-dasta pullar taxlab qoʻyilgandi. Ikki tokchaga turli qutichalar terilgandi; Dizma avvalo oʻsha qutichalarni ochib qaradi, turli duru gavharlar, behisob oltin uzuklar, marjon, qimmatbaho toʻgʻnagʻich, billur va yoqutlar...
— Xuddi zargarlik magaziniga oʻxshaydi-ya. Shoshilish kerak edi.
Nikodim barla papkalar, hisob-kitob daftarlarini olgan edi, bir uyum boʻldi. Dizma bularni yozuv stoliga olib oʻtdi-da, koʻk papkani bir chetga surib qoʻyib, duch kelgan birinchi daftarni ochdi. Nikodim sana va raqamlar bilai toʻldirib tashlaigan bu daftarni varaqlar ekan, oldida Kunitskiy sudxoʻrlik bilan shugʻullanib yurgan paytida tuzgan qarzdorlar roʻyxati turganini angladi. Buni undirib plingan protsent raqamlarn ham isbotlab turardi. Boshqa yozuvlar orasida goho-goho «gr. Ponimirskiy — 12000 zlotiy», «gr. Ponimirskiy — 10000 zlotiy» kabi qaydnoma takrorlanardi.
Dizma boshqa daftarnn ochib qaradi. Bunisi Koborovodan olingan daromadlar roʻyxati ekai. Uchinchi, toʻr-tinchi va beshinchi daftarlar ham raqamlarga toʻlib ketgan edi.
Ularning Nikodim uchun qizigʻi yoʻq edi. U papkalarni ochib koʻrishga ahd qildi. Dnzma qidirgan narsa — veksellar birinchi papkada ekan. Aslida ular veksel' ham boʻlmay imzo chekilgan toza blankalar edi. Blankalar butun bir dasta boʻlib, hammasiga: Nina Kunitskaya Nina Kunitskaya, Nina Kunitskaya, Nina Kunitskaya, deya imzo chekilgan edi...
Veksellar ostida Ninaning eriga bergan vakolatnomasi va Koborovoni Ninaga sotilgani haqidagi notarial akt ham. bor ekan.
Dizma bu hujjatni olib, choʻntagiga soldi-da, soʻng papkaning bogʻichini bogʻlab, uni haligi koʻk papkaning ustiga qoʻydi.
U boshqa papkalarni ham koʻzdan kechira boshladi. Natija kutilganidan ham ziyoda boʻlib chiqdi. Nikodim birinchi papkadanoq ikkita konvert topib oldi. Kichkina konvertga: «Mennng vasiyatnomam», kattasiga esa: «Men oʻlgan taqdirimda ochilmasdan yoqib yuborilsin», — deya yozib qoʻyilgandi.
— Oʻlgan taqdirimda emish, — kulib yubordi Nikodim, — lekin hali tiriksan, shuning uchun ham ochaversa boʻladi.
Shunday deya u surgʻuch muhrni sindirib, konvertni ochdi.
Undagi qogʻozlarning eng tepasida Avstriya pasporti turardi.
— Qoʻlga tushding-ku, oshna!
Pasport Genovefa Kunik va noma’lum otadan tugʻilgan Leon Kunik nomiga berilgan edi. Unda «kasbi» degan grafaga koʻrning hassasiday qilib: «Kel'ner», deb yozib qoʻyilgandi.
Konvertdagi keyingi hujjat kumush idishlarni oʻgʻirlagani uchun uch oy qamoqqa hukm qilingani haqidagi Krakov sudining qarori edi. Uning tagidan bir dasta xat chiqdi. Soʻng turli raqamlar bilan toʻldirib tashlangan daftarcha bilan yana sud qarori koʻzga tashlandi. Bu gal endi Varshava sudi qalbaki pul ishlagani uchun Leon Kunikni ikki yil qamoqqa hukm qilgan edi.
Nikodim soatiga qaradi-da, soʻkindi.
Vaqt yarim tundan oshib qolgan edi. U stol ustida sochilib yotgan qogʻozlarni apil-tapil yigʻishtirib, choʻntagiga tiqdi.
Qolgan narsalarni sandiqqa qayta soldi-da, uni qulflab, haligi ikki papkani koʻltigʻiga qistirganicha xayrlashish uchun Ninaning oldiga chiqdi. Uni buduarda kutib oʻtirgan Nina endi asabiylasha boshlagan ekan. Shunga qaramay juvon uni tabassum bilan kutib oldi.
— Yoʻlga chiqishing kerakmi, jonginam?
— Nimayam qilardim, ketmasam boʻlmaydi, — Nikodim uning yoniga oʻtirib, qoʻlidan tutdi. — Azizim Ninochka, — deya gap boshladi.u, Kshepitskiy tayinlagan gaplarni eslab, — azizim Ninochka, ayt-chi, menga ishonasanmi?
— Haliyam shuni soʻrayapsanmi?! — ta’na aralash dedi Nina.
— Bilasanmi... senga qanday aytsam ekan... Ba’zi voqealar sodir boʻladi... Ba’zi narsalar oydinlashadi...
— Gapingni tushunmayapman.
— Yo hammasi aslicha qolib, sen butun umringni Kunitskiy bilan oʻtkazasan yoki biz nikohdan oʻtib, Kunitskiy asfalasofilinga ketadi. Bu yogʻi senga bogʻliq boʻlib qoldi.
— Nik! Axir hammasi ravshan-ku!
— Men ham shunday oʻylaymai. Unday boʻlsa Ninochka, sendan iltimos qilaman... Sen menga ishonishing, hamma gapimga rozi boʻlib, sira e’tiroz bildirmasliging lozim. U yogʻini oʻzim toʻgʻrilayman.
— Yaxshi, lekin nega bunday sirli ohangda gapiryapsan? Axir busiz ham masala ravshan-ku!
— Hali hammasi oydinlashgani yoʻq, — dedi Dizma bir oz ikkilanib. — Ammo yaqin kunlarda oydinlashadi. U qari odam, sen bilan biz esa yashashimiz kerak... Tushundingmi?..
Ninaning koʻngliga gʻulgʻula tushgan boʻlsa-da, ammo surishtirib oʻtirishii lozim tonmay, soddagina qilib dedi:
— Senga ishonaman.
— Mana bu boshqa gap. — Shunday deya Nikodim oʻzining tizzasiga shapatiladi. — Endi men joʻnashim kerak. Xayr, Ninochka, xayr, jonginam.
U Ninani quchoqlab oʻpa boshladi.
— Xayr, goʻzalim. Meni yovuz odam deb oʻylama. Yodingda boʻlsin: men nima ish qilsam, seni jonimdan ortiq sevganim uchungina qilaman.
— Bilaman... bilaman... — deya javob qildi Nina uning yuz-koʻzidan oʻpar ekan.
Nikodim xayrlashayotib Ninaning peshanasidan oʻpdi-da, papkalarni olib, buduardan chiqdi. Vestibyulda Dizma pal'tosini kiygach, yonlarida xizmatkor turgani uchun Nina u bilan goʻyo oddiy tanishidek yana bir bor xayrlashdi.
— Xayr, yaxshi yetib boring. Anavi masalada esa nimani lozim topsangiz, oʻshanday yoʻl tutavering... Sizga ishonaman.... Umuman, kimgadir ishonish kerak-ku axir... Xayr...
— Xayr, pani Nina, koʻnglingiz toʻq boʻlsin, hammasi joyida boʻladi.
— Tezroq qaytib keling.
— Qoʻlim boʻshagan zahoti qaytaman. Nikodim Ninaning qoʻlini oʻpdi. Xizmatkor eshikni ochgan edi, Nikodim sharros qoʻyayotgan yomgʻirda yugurib borib, avtomobilga oʻtirdi.
— La’nati havoni qarang-a, — deya toʻngʻilladi Dizma, mashina eshigini sharaqlatib yopar ekan.
— Qechasi bilan yogʻsa kerak, — dedi unga javoban shofer.
Chindan ham yomgʻir ertalabga qadar tinmadi. Mashina Varshavaga kirib kelganida tomiga qadar loyga belangan edi.
Dizma oʻz kvartirasining eshigini ochiib u yerda Kshepitskiyga duch kelganida hali soat sakkiz ham boʻlmagan edi. Ular, xizmatkor eshitib qolmasligi uchun, kabinet eshigini yopib, Nikodim keltirgan hujjatlarni koʻzdan kechira boshlashdi.
Kshepitskiy boshi osmonga yetib, qoʻlini bir-biriga ishqardi. Sud protsessiga taalluqli xatlar ichidan chinovniklarga pora berilgani haqidagi hujjat topilgach, u oʻrnidan sapchib turib, dedi:
— Gap tamom, jinoiy qidiruv boʻlimiga boramiz.
— Veksellar-chi? — soʻradi Dizma.
— Veksellarmi?.. Hm... Ochigʻini aytganda, ularni saqlab qoʻyilsa yomon boʻlmasdi: axir bir kun emas, bir kun Ninaning sizdan koʻngli qolishi mumkin. Lekin uning sizga tegishiga imonigiz komil ekan, ularni yoqib yuborganimiz ma’qul.
— Menga tegishiga shubha yoʻq.
— Juda yaxshi. Ketdik boʻlmasa.
Jinoiy qidiruv boʻlimining boshligʻi katta komissar Reyx yuqoriroq mansabga erishish uchun hech qanday ishdan qaytmaydigan odamlardan. edi. Sovuqqon, sezgir va mirishkor Reyx Dizmaning pinhoniy niyatini darhol fahmladi. Kshepitskiy oʻz boshligʻining xolisligi xaqida tinmay sanayotganiga qaramay, katta komissar Reyx gapning poʻskallasini aytib, masalani koʻndalang qilib qoʻydi:
— Pan rais, siz Kunitskayaga uylanmoqchimisiz?
Dizmaning shunday niyati borligini aytib, rostiga koʻchishdan boʻlak iloji qolmadi.
— Komissar mening shaxsiy hayotimga aralashyapti, deb oʻylamang, pan rais. Aslo unday emas. Lekin, menimcha, Kunitskiy qamoqqa olingach, tabiiy, sud protsessi boʻlishi kerak..
— Toʻgʻri, — deya uning gapini tasdiqladi Kshepitskiy.
— Hamma gap ana shunda! — deya davom etdi komissar. — Katta shov-shuvga sabab boʻladigan bunday protsessdan boʻlajak rafiqangiz, qolaversa, oʻzingiz ham unchalik xursand boʻlmasangʻiz kerak, deb oʻylayman,
— Hm... Sizningcha, nima qilish kerak?
Komissar Reyx bir zum sukut saqlab turdi.
— Pan rais, bundan qutulishning faqat bitta yoʻli bor.
— Xoʻsh?
— Aytaylik, Kunitskiy oʻn yilga, kam deganda, olti yilga qamaladi. Bu shubhasiz. Dalillar shundayki, chol sirayam qutulib ketolmaydi. U bilan biror bitimga kelish uchun urinib koʻrsak, nima deysiz?..
— Bitimga-ya?..
— Ha-da. Harqalay oʻn yil qamoqda yotishni sirayam istamasa kerak. Oʻylashimcha, u sizning taklifingizga rozi boʻlib, xotinining yer-mulkiga da’vo qilmaydi, buning evaziga siz ma’lum miqdorda pul va chet el pasporti berasiz. Xohlagan mamlakatiga joʻnayversin.
— Ammo darhol qaytib keladi-da.
— Buning ham yoʻli bor. Biz bunday qilamiz: uni men bugun qamoqqa olaman-da, qattiq soʻroq qilib, manovi hujjatlarni koʻrsataman va sal boʻshashi uchun uch-toʻrt kun avaxtaga tiqib qoʻyaman. Soʻng yana soʻroq qilib, uiga haligi bitimni taklif qilaman. Agar rozi boʻlmasa — oʻzidan koʻrsin, rozi boʻlsa — qoʻliga pasportni tutqazib, chet elga qochirib yuboraman. Qochirib yuboraman! Tushunyapsizmi? Qochsa mutlaqr qaytib kelolmaydi, chunki men uning ortidan qamoqqa olish haqida buyruq yuboraman. Bunga nima deysiz, pan rais?
— Juda puxta oʻylabsiz, — deya bosh irgʻadi Kshepitskiy.
— Men ham shu fikrdaman, — aks sadodek takrorladi Dizma.
— Ha, yaxshi reja albatta, — deya davom etdi Reyx, — biroq uni amalga oshira olishimga imonim komil emas. Agar bu gaplar ochilib qolsa, hammadan koʻp men aziyat chekaman. Juda boʻlmaganda iste’foga chiqarib yuborishadi, hatto qamoqqa tashlashlari ham mumkin. Juda qaltis ish...
— Pan komissar, — deya uning gapini boʻldi Kshepitskiy, — menimcha, bekorga hadiksirayapsiz, Pan rais hukumat doiralarida moʻ’tabar odam hisoblanadilar. Butun Varshavada pan raisdek dasti daroz odam topilmasa kerak.
Reyx ta’zim qildi.
— O, men. buni juda yaxshi bilaman! Shuning uchun ham pan raisdek moʻ’tabar odamga arzimas bir yaxshilik qilib qoʻysam, gʻoyat xursand boʻlardim. Axir u kishi kelajakda meni unutmasalar kerak.
— Ha, albatta, — bosh irgʻadi Dizma.
— Gʻoyat minnatdorman. Men pan raisning homiylik qilishlarini oʻzim uchun sharaf deb bilaman. Shu boisdai u kishidan kichkina bir narsani iltimos qilmoqchiman.
— Marhamat, qoʻlimdan kelganicha yordam beraman.
— Siz uchun bu narsa arzimagan ish, men uchun esa katta ahamiyatga ega. Gap bunday, politsiya boshligʻining oʻrinbosari yangi yildan iste’foga chiqyapti. Agar sizdek moʻ’tabar odam bir ogʻiz aytib qoʻysa, meni uning oʻrniga tayinlashlari mumkin edi...
— Bu ish kimga bogʻliq? — deya soʻradi Dizma.
— Ichki ishlar ministriga.
— U holda, koʻnglingiz toʻq boʻlsin, — javob qildi Dizma, — ministr mening doʻstim.
— Gʻoyat minnatdorman.
Shunday deya Reyx Dizmaning qoʻlini qisish uchun sakrab oʻrnidan turdi.
Soʻngra ular ishning tafsilotlarini muhokama qila boshlashdi. Reyx bilan Kshepitskiy masalani har tomonlama kelishib olishdi. Dizma ularning gaplariga hayratlanib quloq solar ekan, ichida oʻzi hech qachon ishni shunday ustalik bilan amalga oshira olmasliginn tan olib qoʻydi.
Bankada ularni Kunitskiy kutib turgan ekan. Uning yuz-koʻzi, butun xatti-harakatlaridan bezovtalanayotganligi koʻrinib qoʻydi.
Sekretar' cholning yonidan oʻtar ekan, unga istehzo aralash qarab qoʻydi, biroq Kunitskiy buni hatto sezmadi ham. U pildiragancha Dizmaning oldiga yugurib keldi-da, bidirlay ketdi:
— Keldingizmi! Juda xursandman. Papkani olib keldingizmi?
— Salom. Olib keldim.
— Pan Nikodim, bu nima degani oʻzi?
— Nimani nazarda tutyapsiz?
— Ministrning qabul qilishi haqidagi gapni-da! Cherpak qabul kechiktirildi, dedi. Ministr, umuman, hech qayoqqa joʻnamasmish. Pan Nikodim, nima gap oʻzi?
— Kabinetimga kiraylik, — qizarib javob qildi Dizma, — oʻsha yerda hammasini tushuntirib beraman.
— Hech nimani tushunolmay qoldim, hech nimani, — takrorlardi Kunitskiy Dizmaning ortidan pildirab borar ekan.
— Ignatiy, sen shaharga borishing mumkin, — deya xizmatkorga javob berib yubordi Dizma.
Ignati chiqib ketgach, Nikodim Kunitskiyga oʻgirilib dedi:
— Bilasizmi, xotiningiz siz bilan ajralishmoqchi.
— Nima dedingiz? — deya sapchib tushdi Kunitskiy.
— Aytdim-ku. U sizdan ajralib, menga tegmoqchi.
Kunitskiy Dizmaga gʻazab bilan qarab qoʻydi.
— Hali shunaqa deng... Balki, u siz bilan kelgandir ham?
— .Yoʻq, Nina Koborovoda qoldi.
Chol tinimsiz lablarini tishlardi.
— Qachon shunday fikrga kela qolibdi? Yoʻq, bunday boʻlishi mumkin emas. U menga hech nima demagandi-ku! Shunchaki injiqlik qilayotgan boʻlsa kerak? Sizning igʻvongizga uchgan boʻlsa kerak-da...
— Igʻvoga balo bormi.. U meni yaxshi koʻrib qolgan, sizdek aljigan chol joniga tegibdi.
— Lekin bu alaxsigan cholning million-million puli bor! — deya pishilladi Kunitskiy.
— Shimildiriq ham yoʻq sizda, millionmish-a. Millionlar ham, Koborovo ham Ninaniki.
— Qogʻozda, faqat qogʻozda, muhtaram rais. Suqlanadigan joyi yoʻq!
— Balki bordir, — faylasufona gap qotdi Dizma.
— Afsus, sizga juda achinaman, — deya ichqoralik bilan hiringladi Kunitskiy, — lekin menda xotinim bergan veksellar bor. Ular yer-mulkning narxini toʻla qoplaydi.
Nikodim qoʻllarini choʻntagiga tiqib, lablariii choʻchchaytirdi.
— Veksellar masalasiga kelsak, pan Kunitskiy, ular chindan ham bor edi. Ha, bor edi, endi esa yoʻq boʻldi.
Kunitskiy dokaday oqarib ketdi. U a’zoyi badani titrab, hansiraganicha ingradi:
— Nima?.. Nima?.. Qanaqasiga «yoʻq» boʻlarkan?
— Shunaqasiga.
— Oʻgʻirlabsan! Sen mening veksellarimni oʻgʻirlabsan?! Kalitni, sandiqning kalitini choʻz bu yoqqa!
— Bermayman.
— Axir bu talonchilik-ku! Oʻgʻri, bandit! Seni avaxtaga tiqaman!
— Oʻchir ovozingni, qari qirchangʻi! — deya oʻshqirdi Dizma.
— Talonchi! Kalitni ber!
— Bermayman, chunki kalit seniki emas — tushundingmi, ablah! Seniki emas, Ninaniki. Sandiq ham, kalit ham uniki.
— E, yoʻq! Keksa Kunitskiyni aldash oson deb oʻylama, yaramas. Hali Pol'shada adolat bor, sud bor hali! Senga kalitni berayotganimni koʻrgan guvohlar bor. Oʻpkangni bos, oshna! Ninani oʻzi ham veksellarga imzo chekkanini tan oladi hali.
— Bundan tashvish qilmay qoʻya qol. Bu yogʻi mening ishim.
— Sud bor! — dedi yana qizishib Kunitskiy. Shu payt dahlizda qoʻngʻiroq jiringlab qoldi.
— Sud bilan qoʻrqitmoqchi boʻladi-ya, hayvon! — Dizma polga tupurdi-da, eshikni ochish uchun chiqib ketdi.
— Ablah, voy ablah-ey! — Kunitskiy qopqonga tushgan tulkidek xonada u yoqdan-bu yoqqa zir yugurardi. — Hoziroq prokuror oldiga, politsiyaga boraman...
Biroq chol hech qayoqqa borolmadi, eshik ochilib, xonaga politsiya serjanti bilan jinoiy qidiruv xizmatining grajdancha kiyingan ikki agenti kirib keldi.
— Leon Kunitskiy yoki Kunik siz boʻlasizmi? — deya quruqqina qilib soʻradi serjant.
— Ha, men Kunitskiy boʻlaman.
— Siz qamoqqa olindingiz. Kiyining-da, biz bilan yuring.
— Men-a? Qamoqqa olindingiz? Nima sababdan? Bu anglashilmovchilik boʻlsa kerak.
— Hech qanday anglashilmovchilik yoʻq. Mana sizni qamoqqa olish haqidagi order.
— Nega, nega endi?
— Bunisi bilan ishim yoʻq, — deya yelkasini qisdi serjant, — buni sizga jinoiy qidiruv boʻlimida aytib berishadi. Qani, ketdik! Qurolingiz bormi?
— Yoʻq.
— Uni tintinglar.
Agentlar Kunitskiyning choʻntaklarini tintib koʻrishdi. Qurol chindan ham yoʻq ekan.
— Qani, ketdik! Sizni bezovta qilganimiz uchun bizni kechirasiz, pan rais, shunday buyruq olgan edik. Xayr.
— Buyruqni bajarish kerak, albatta, — dedi Dizma. — Yaxshi boringlar.
Qunitskiy oʻgirilib, yana bir nima demoqchi boʻldi, biroq agent uni bir turtgan edi, chol bir zumda tashqariga otilib chiqdi.
Nikodim boʻshab qolgan dahlizda uzoq turib turdi. Nihoyat oynaga qarab, sochlarini siladi-da, yemakxonaga qaytib kirdi. Stolga dasturxon yozilgai boʻlib, nonushta keltirib qoʻyilgandi, Dizma esa uni unutib qoʻygandi. Nikodim qorni juda ochganligini faqat endi payqadi. Kofe sovib qolgan ekan, unga shakar solgan edi, erimadi. Nikodim bufetdan aroq toʻla grafinni olib, tarelkasiga vetchina, kolbasa va buzoq goʻshti soldi-da, nonushta qilishga tushdi.
— Chamasi, peshanamga moʻ’tabar odam boʻlib oʻlish yozilgan koʻrinadi, — dedi oʻziga oʻzi Nikodim uchinchi qadahni qoʻliga olar ekan. — Sizning salomatligingiz uchun, pan rais.
Shivalab yogʻayotgan yomgʻir deraza oynasiga chirsillab urilardi, tashqari esa gʻira-shira edi.

15-bob
Dizma general Yajinovskiyni yoqtirmasligining sababi bor edi: generalning koʻzlari doim istehzo bilan boqardi, u odamlar bilan quruq muomala qilardi. Ammo Nikodimga eng yoqmagan tomoni generalning Terkovskiy bilan doʻstligi edi. Bir necha bor taklif qilinganiga qaramay, Nikodim Yajinovskiylar xonadonidan oʻzini opqochib yurdi. Biroq bu gal borishga majbur boʻldi — general, agar pan rais bu gal ham biznikiga qadam raijida qilmasalar, buni haqorat deb tushunaman, deya ochiqdan-ochiq aytgan edi, Darvoqe, Dizma Terkovskiyning shu kunlarda Jegestovda ekanligi va shu boisdan ham Yajinovskiynikiga borishi dargumonligini yaxshi bilardi.
Aslida Diamaning Terkovskiydan oʻzini tortib yurishigʻa hech qanday asos yoʻq edi. U dilida Terkovskiyga nisbatan hech qanday xusumat sezmasdi, biroq, ular ashaddiy dushman, degan mish-mish keng tarqalgan boʻlib, barcha shu gapni takrorlayvergach, oxir-oqibatda Nikodimning oʻzi ham bunga ishonib qolgandi. Terkovskiy ham, oʻz navbatida, unga sovuq va hatto bir oz adovat bilan muomala qilardi. Dizmaning baxtiga, uning mavqei ancha mustahkam boʻlib, Terkovskiy buni inobatga olmay iloji yoʻq edi. Nikodimning Terkovskiy balan yaqinlashishdan oʻzini olib qochishga yana bitta sabab bor edi. «Rohiba» xonimlarningʻ shama qilishlariga koʻra, kabinet boshligʻi boʻlgan bu baqaloqning «sirdan voqif boʻlganlar» bilan aloqasi boʻlib, Nikodim bu jamoatdan ancha xavfsirab yurardi.
Yajinovskiylar bankiga yaqin boʻlgan Vil'chaya koʻchasida istiqomat qilishardi, shuning uchun ham Dizma u yerga piyoda joʻnadi. Chamasi, mehmonlar koʻp edi — darvoza oldida yigirmaga yaqin avtomobil' yigʻilib qolgandi. Dahlizda pal'tolar uyulib yotardi, xonalardan kulgi va gangur-gungur tovushlar eshitilib turardi.
General va uning rafiqasi Dizmani samimiy kutib olishdi-da, mehmonxonaga boshlab kirishdi. Xuddi shu payt u yerda hamma jimib, yoʻgʻon bilaklari yalangʻoch xoʻppa semiz bir xonim royal' yoniga oʻtirgan edi. Dizma beixtiyor eshik oldida toʻxtab, tanishlarining salomiga bosh irgʻab javob berishga majbur boʻldi. U hatto kimga ta’zim qilayotganini durustroq ilgʻay olmadi ham.
Nikodimning koʻzi hammadan oldin qora frak qiygan erkaklar orasida turgan Terkovskiyga tushdi.
— Obbo, lan’ati kelibdi-da! — deya toʻngʻilladi oʻzicha Dizma royalning ilk sadolari yangrayotganda.
Nikodim Terkovskiy bilan yuzma-yuz toʻqnashib qolmaslik uchun undan oʻzini opqochib yurishga ahd qildi. Bunday gavjum mehmonxonada buning unchalik qiyin joyi yoʻq edi, boz ustiga u bilan uchrashishga Terkovskiying ham tobi boʻlmasa kerak.
Biroq Terkovskiy odamlar orasidan oʻtib, oʻziga tomon kelayotganini koʻrgach, Nikodim hayratdan ogʻzi ochilib qoldi. Terkovskiy Dizma bilan salomlashib, uning qultigʻidan tutdi-da:
— Yuring, chekib kelamiz, — deya shivirladi.
Ikki arbob salondan oʻtib borishar ekan, mehmonlarning bari ulardan koʻzini uzmay turardi. Ular generalning kabinetiga kirishdi.
Terkovskiy choʻntagidan katta oltin portsigar chiqarib, Nikodimga papiros tutdi-yu, goʻyo hech gap boʻlmaganday dedi:
— Sizni koʻrmaganimgayam ancha boʻldi-da, azizim pan Dizma...
Bunday muomalani sira kutmagan Dizma suhbatdoshiga gumonsirab indamay qarab turaverdi.
— Sogʻligʻingiz qalay? — deya davom etdi baqaloq. — Men esa olti hafta dam olganimdan soʻng oʻzimni juda yaxshi his etyapman. Ishonasizmi, pan rais, naq yetti kilo ozibman. Durust, a?
— Yomon emas, — dedi Dizma.
— Dam olish-juda yaxshi narsa-da! — Muhit oʻzgaradi... Yangi tanishlar, yangi taassurot, yangicha hayot...
— Siz Jegestovda boʻldingizmi? — deya soʻradi Nikodim biror narsa deyish uchun.
— Ha. Juda maza qildim-da. Mehmonxonada royal' tinimsiz gumburlardi. Qoʻshni xonada bridj oʻyini avjiga chiqqan boʻlib, ahyon-ahyonda u yerdan qimorbozlarning gangur-gungur gaplari quloqqa chalinardi. Terkovskiyning boʻgʻiq tovushi xuddi koʻksini yopib turgan oppoq manishkasi ostidan eshitilayotgandek tuyulardi. Uning baliqnikiga oʻxshash mitti koʻzlari yogʻ bosgan qovoqlari orasida xiragina miltirar, semiz va kalta barmoqlari esa qahrabo mundshtugini asta silab turardi.
«Bu iblisga nima kerak oʻzi?» — deya oʻylardi boshi qotib kolgai Dizma.
— Bilasizmi, pan rais, — deya davom etdi Terkovskiy, — men u yerda sizniig eski tanishingiz — notarius Vinder bilan tanishish sharafiga muyassar boʻldim. Juda dilkash odam ekan.
Terkovskiy Dizmaga sinchkovlik bilan tikilganicha jimib qoldi.
Uning gapini yaxshi eshitolmay qolgan Nikodim qayga soʻradi:
— Nima dedingiz?
— Sizning eski tanishingizni uchratib qoldim, deyapman.
Nikodim tishini tishiga bosdi.
— Kim ekan u?
— Pan Vinder. Juda dilkash odam ekan!
— Kimni? Vinderni deysizmi?.. Eslolmayapman.
Nikodim jon-jahdi bilan Terkovskiyning koʻziga tikildi.
— Notarius Vinderni nahot eslolmasangiz?!
— Notarius?.. Yoʻq. Eslolmayapman.
Terkovskiy istehzo bilan kulib yubordi.
— U esa sizni juda yaxshi eslarkan. Biz u bilan bir kupeda keldik: bu ajoyib chol menga siz toʻgʻringizda, Liskov haqida juda koʻp narsalarni aytib berdi.
Dizmaning koʻz oʻngi qorongʻilashib ketdi. Tamom boʻlish deb shuni aytishsa kerak-da? Halokat deganlari shu emasmi axir: uni fosh qilishdi. Nikodim choʻntagiga tiqqan qoʻllarini qattiq musht qilib tukkanidan qoʻli ogʻrib ketdi. U bir zum Terkovskiyga tashlanib, tirjayib turgan basharasi koʻkarib ketgunga qadar semiz boʻynidan boʻgʻsammikin, deb ham oʻylanib qoldi. Nikodim ichida hujumga shaylanib, mushaklarini qattiq qisdi.
— Kechirasiz, — dedi shu payt yonidan oʻta turib, unga tegib ketgan bir notanish xonim.
Bu hol Nikodimni hushiga keltirdi.
— Qanaqa Liskov? Siz nimalar deyapsiz oʻzi?
Terkovskiy yelkasini qisib qoʻydi.
— Boʻlmagan gap! Hech qanday Vinderni tanimayman!
Terkovskiy qoshlarini chimirib, xotirjamlik bilan papiros kulini chertib tushirdi.
— Ha, albatta, balki, bu anglashilmovchilikdir.
— Anglashilmovchilik... — deya takrorladi Dizma.
— Darvoqe, biz tez kunda buni aniqlaymiz. Notarius Vinder kelasi haftada Varshavaga keladi. Men uni uyimga taklif qildim. U juda dilkash odam ekan. U siz bilan familiyadosh boʻlgan biror odam haqida gapirgan boʻlsa ham ajab emas. Ehtimol, oʻsha odam qarindoshingiz boʻlib ham chiqar... Xe-xe-xe.....
Dizma javob berishga ulgurmadi. Mehmonxonadagi konsert tugab, gulduros qarsaklar ostida kabinetga mehmonlar yopirilib kirishdi.
Butun kecha davomida Nikodim xuddi ninaning ustida oʻtirganday boʻldi. Nihoyat, soat oʻn ikkiga yaqin u, sezdirmay juftakni rostlab qoldi.
Shivalab yomgʻir yogʻmoqda edi. Dizma pal'tosining tugmalarini qadamay uyi tomon surgalib borardi. U uyiga yetib kelgach, yechinmasdan ham oʻzini divanga tashladi.
Hammasi ravshan.
Endi uning taqdiri Terkovskiyning qoʻlida, Terkovskiy kechirmaydi. Kek saqlab yurgan ekan, ablah! U Bochek emas sizga!
Nikodim bir seskanib tushdi.
U oʻrnidan turib, chiroqni yoqdi-da, pal'tosi, shlyapa va fragini yechib, xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Uning miyasini biri biridan mudhishroq fikrlar chulgʻab, peshanasini sovuq ter bosdi.
«Vinderni gumdon qilsam-chi... Balki eplash mumkindir... Xoʻsh, u yogʻi nima boʻladi?..»
Terkovskiy Liskov haqida bilib olgan ekan, endi undan qutulib boʻlmaydi. Agar Vinder gʻoyib boʻlsa — Terkovskiy bu kimning ishi ekanligini darhol fahmlaydi... Ishdan haydasalar ham mayli-ya, qamoqqa tiqishadi...
«Yalinsammikin?.. Baribir foydasi tegmaydi».
Nikodim Terkovskiyning qanday odam ekanligini juda yaxshi bilardi.
Miyasi tinmay gʻuvillardi. Dizma kechasi bilan mijja qoqmay chiqdi. U yolgʻizlik va zaiflikdan azob chekardi. Buni hatto Kshepitskiyga ham aytib boʻlmasdi... Xoʻsh, nima qilish kerak?.. Nima qilsaykin?..
U nonushtaga qoʻl ham urmay, Ignatiyga bankaga qoʻngʻiroq qilib, betobligi tufayli ishga borolmasligini aytib qoʻyishni buyurdi. Biroq oradan yarim soat oʻtmasdanoq xato qilganini angladi: uning birdan betob boʻlib qolgani haqidagi gap Terkovskiyning qulogʻiga yetib borishi mumkin edi. Dizmaning gʻazabi qaynab ketdi. U hech gapdan hech gap yoʻq Ignatiyga oʻshqirdi-da, bankaga joʻnadi. U yerda ataylab barcha boʻlimlarni aylanib chiqdi. Vandrishevskiyning oldiga kirdi va garchi kecha oʻzi uch kun muhlat bergan boʻlsa-da, balans tayyor boʻlmagani uchun direktorni koyidi. Soʻng Kshepitskiyga «salom», deya toʻngʻillaganicha kabinetga kirib, ichidan qulflab oldi.
Dizmaga faqat, Terkovskiy oʻz shubhasini bironta odamga aytdimi, yoʻqmi, degan fikr azob berardi. Nihoyat, Nikodim, u makkor yuragidagini duch kelgan odamga aytavermaydi, degai qarorga keldi. U nima qilarkin? Har qanday Dizmani ham, Yashunskiyni ham, Pil'xenni ham rasvolarini chiqarib haydatishga urinsa kerak...
Faqat bittagina yoʻli qolgan boʻlib, darhol iste’foga chiqish va Koborovodagi sandiqda yotgan pullarii oʻmarib, chet el pasportini olish hamda Vinder Varshavaga qelmasdan burun juftakni rostlab qolish lozim. Ninaga uylanish haqida gapirmasa ham boʻlardi. Kunitskiyni esa, keyin shikoyat qilib yurmasligi uchun, qamoqdan chiqarib yuborish va u bilan bir amallab kelishib olish kerak.
— He, jin ursin!
Telefbn jiringlab qoldi. Kshepitskiy allaqanday bir xonim bilan grafinya Konespol'skaya kelganini xabar qildi. Xonimlar uni albatta koʻrishmoqchi emish.
— Ularga betob ekanligimni ayting.
— Aytdim, — dedi javoban Kshepitskiy, — lekin, pan raisga ma’lum qiling, deb gapimga koʻnishmayapti. Aytishlaricha, siz ularni albatta qabul qilarmishsiz. Nikodim qovogʻidan qor yogʻib eshikni ochdi. — Marhamat, — deya xonimlarni quruqqina taklif qildi u.
Konespol'ekaya yonidagi xonim jodugarsifat Stella ekan.
Uni koʻrib Dizmaning zardasi qaynab ketdi.
Xonimlar tashvishlanib uiing sogʻligʻini surishtirishdi va doktorlarni tavsiya qila boshlashdi., Nihoyat, maqsadga koʻchib, ustozning betobligi loja marosimini bajarish uchun halal bermasligiga umid bildirishdi. Ertaga navbatdagi marosim ekan. Afsuski, Konespol'skayaning eri hozir uyida ekan, shu boisdan ham misteriya oʻtkazish uchun Buyuk Oʻnuchinchining kvartirasidan boʻlak joy qolmabdi.
Bu gapdan Dizmaning joni hiqildogʻiga keldi.
— Meni tinch qoʻyinglar. Hozir bu narsa koʻnglimga sigʻmaydi.
— Ertaga qadar tuzalib ketasiz, — dedya Stella e’tirozga oʻrin qoldirmaydigan ohangda. — Uchrangli Yulduz tomonidan yuklangan vazifa albatta bajarilmogʻi lozim.
— Tuzalaman, tuzalaman... — dedi chap berishga urinib Dizma. — Men soppa-sogʻman, lekin hozir bu ishlarga vaqtim yoʻq. Zimmamda muhim ishlar bor.
Oraga jimlik tushdi. Nikodim deraza tomon oʻgi-rildi.
— Ustoz, — deya astagina soʻradi Konespol'skaya, — biror koʻngilsizlik boʻldimi?
Nikodim istehzo bilan kulib yubordi.
— Koʻngilsizlik ham gapmi. Shunday ablahlar borki, iloji boʻlsa, boshingga chiqib oʻtirib olsam deydi...
— Ustoz, siz har qanday odamning ham tanobini tortib qoʻya olasiz, — dedi ishonch bilan Stella.
Nikodim unga uzoq tikilib turdi.
— Har qanday odamni ham emas. Shundaylar ham borki, toʻngʻiz kabi senga choh qaziydi, quturgan itdek akillaydi... Nomingni bulgʻashga, dunyoni koʻzingga qorongʻi qilishga harakat qiladi...
Stellaning koʻzlari qisilib ketdi.
— Kim ekan oʻsha odam?
Dizma faqat qoʻl siltab qoʻya qoldi.
— Ayt, ustoz, senga choh qaziyotgan kim oʻzi?
— Hojati bormikin...
— Aytish kerak, — deya bijilladi Konespol'skaya, — balki, biznikiga bironta yoʻl, bironta chora oʻylab topar.
— Uchrangli Yulduz ordeni juda qudratli, — dedi jiddiy ohangda Stella.
Nikodim boʻynini qisdi-da, bexosdan:
— Terkovskiy, — deb yubordi.
Hayratdan ikkala xonimning ogʻzi ochilib qoldi, Dizma ichida soʻkinib qoʻydi. Bu xotinlarga aytib nima qilardi? Ahmoq!
Stella oʻrnidan turdi-da, vazmin qadam tashlaganicha Nikodimga yaqinlashdi.
— Ustoz! Sen buyurishga haqlisan. Bu odam halok boʻlishi kerakmi? — Dizma allanechuk boʻlib ketdi: bu xotinlar aqldan ozishibdi!
— Ustoz! — deya davom etdi Stella. — Bu odam abadiy yoʻq boʻlsinmi yoki vaqtincha yoʻqolsinmi? Buyur!
Nikodim kulib yubordi. Bu gap unga yosh bolalarga xos tentaklik boʻlib tuyuldi. Ruhoniyga oʻxshaydigan bu kalta oyoq maymun Terkovskiy kabi nufuzli bir odamni nimayam qila olardi? Lekin shu zahoti u Vinderning kelishiga juda oz vaqt qolganini esladi. Shundan soʻng hammasi tamom boʻladi. Terkovskiy Vinder bilan gapni bir joyga qoʻyadi-yu, keyin... Qani endi shunday qilinsaki, oʻsha paytda Terkovskiy Varshavada boʻlmasa.
— Terkovskiyni Afrikaga joʻnatib, u yerda daraxtga bogʻlab qoʻying yoki, umuman, jahannamga joʻnating? — dedi alam bilan Dizma.
— Qachon? — deya qat’iy ohangda soʻradi Stella.
— Shu bugun boʻlsa ham mayli... Ha-ha-ha!.. Bu deyman, juda quvnoq ayol ekansiz-ku! Boʻpti, choʻpchak aytishni yigʻishtiraylik. Xoʻsh, misteriyani nima qilamiz?
Xonimlar marosim belgilangan muddatda amalga oshirilishini qat’iyan talab etishdi va bundan boʻyin tovlaydigan odamning biror falokatga uchrashi muqarrar ekanligini shama qilishdi. Bundan qoʻrqib ketgan Dizma darhol taslim boʻla qoldi va Uchrangli Yulduz lojasining ikkinchi yigʻinini oʻz uyida oʻtkazishga rozilik bildirdi.
Kechqurun u koʻngil ochish uchun Vareda bilan «Voha»ga bordi va uyiga qaytgach, tosh qotib uxlab qoldi.
Ertalab Stella bilan Lyalya yetib kelib, Dizma ularning ixtiyoriga berib qoʻygan kvartirani batamom ostin-ustun qilib tashlashdi. Dizma misteriyani konspiratsiya qonunlariga amal qilib oʻtkazishga qaror qildi va muhtaram Ignatiyga dam olish uchun uch kunga javob berib yubordi. Shu boisdan ham mebellarni u yoqdan-bu yoqqa surish, gilamlarni bir xonadan ikkinchi xonaga tashish kabi barcha ogʻir ishlar uning zimmasiga tushdi. Bir hisobga Nikodim bu ishdan xursand ham boʻldi — anovi Terkovskiy toʻgʻrisida, Vinderning Varshavaga kyolishi bilan bogʻliq.boʻlgan xavf-xatarni oʻylashga vaqti yoʻq edi.
Xonimlar, chamasi, unutishgan boʻlishsa kerak, Terkovskiyni ortiq esga solishmayotgandi.
«Unutishgan boʻlishsa juda yaxshi, — deya oʻylardi Dizma. — Kecha ularga bekor aytdim oʻzi».
Nikodim jon-jahdi bilan mebellarni u yoqdan-bu yoqqa surar va xonadan xonaga gilam tashirdi.
Kechga tomon u shu qadar charchadiki, yotoqxonaga kirib, ichidan qulflab olsa jon-joi derdi. Ammo qayoq-da! Yotoqxona ham, boshqa uch xona ham, vanka boʻlmasi ham «rohibalar» uchun moʻljallab qoʻyilgandi.
Soat oʻn birda dahshatli falokat sodir boʻldi Xonimlardan biri soʻnggi daqiqada eri kelib qolgaii tufayli misteriyaga kelolmasdigʻini xabar qildi. Ustavga binoan marosimda albatta oʻn ikki «rahiba» ishtirok etishi lozim edi. Xonimlar oʻzlarini qoʻyarga joy topolmay qoldilar.
Nikodim darhol misteriyani kelasi haftaga qoldirishni taklif qilgan edi, biroq Stella gʻazab bilan, bunday qilish ustavni buzish bilan barobarligi va oʻzi bunga sira ham yoʻl qoʻya olmasligini aytdi. Qiyin ahvoldan chiqish chorasini topish kerak edi. Kutilmaganda xonimlardan biri — baronessa Vel'berg chora topdi: u bir kechaga yollash mumkin boʻlgan bitta qizni tanir emish, qizga ishonsa boʻlarmish, u juda ajoyib qiz boʻlib, var'etelardan birida «Girl» ekan; baronessaning ishontirishicha, kichkina Vladaga har qanday sirni ishonish mumkin emish.
Boʻlak chora qolmagan edi. Kichkina Vladani taklif qilishga jazm etishdi. Shu zahoti unga telefon qilishdi. Avvaliga qiz bugun dansingda uchrashishi lozim boʻlgan rashkchi jazmanini roʻkach qilib, misteriyaga kelishdan bosh tortdi. Biroq keyin yuz zlotiylik kredit biletining daragini eshitib, rozi boʻldi.
Shundan soʻng misteriya barcha qoidalarga amal qilingan holda, qoq yarim kechada boshlandi.
Soat birda, iblis chaqirilayotgan paytda kichkina koʻngilsizlik sodir boʻldi: hushidan ketayozgan Vlada yigʻlab yubordi va uyimga ketaman, deya xarxasha qila boshladi. Uni arang toʻxtatishdi. Qiz peyotl qoʻshilgan vinodan ichgach, ancha tinchib qoldi.
Soat ikkida rais Nikodim Dizmaning mehmonxonasi butunlay agʻdar-toʻntar boʻlib ketdi. Shu tobda u taniqli davlat arbobining mehmonxonasiga sira ham oʻxshamay qolgandi. U koʻproq dudxona yoki qadimgi Rimdagi bugʻxonalarga oʻxshardi .
Misteriya qatnashchilari xonalarga tarqalishganida darparda chetidagi tirqishdan dekabr' tongiiing ilk nurlari endigina moʻralay boshlagan edi. Jang maydonida faqat Buyuk Oʻnuchinchi qoldi. U devorga suyanib oʻtirganicha shunday xurrak otardiki, deraza oynalari qimirlardi.
Nikodim vaqt peshindan ogʻganida uygʻondi. Uning azbaroyi sillasi quriganidan miyasi gʻuvullardi.
U oʻrnidan turib kiyindi-da, borib yotoqxonaga nazar tashladi. «Rohibalar» uygʻona boshlashgan edi. Vannaxona tiqilinch edi. Xonimlar Nikodim bilan birin-ketin xayrlashib, oyoqlarini arang surgashganicha, uy-uylariga tarqalisha boshlashdi.
Nihoyat, Dizma yolgʻiz oʻzi qoldi. U barcha oynalarni ochib tashladi va zoʻr-bazoʻr qimirlab, kvartirani tartibga solmoqchi boʻldi.
U pianinoni joyigʻa surib qoʻymoqchi boʻlib turganida koʻcha eshikning qoʻngʻirogʻi jiringlab, Kshepitskiy kirib keldi.
— Ehe, pan Nikodim! — dedi u kulib. — Bu yerda rosa bazmi jamshid boʻlganga oʻxshaydi-ku.
Kunitskiy qamoqqa olinganidan soʻng u oʻz boshligʻi bilan juda apoq-chapoq boʻlib ketganidan uni nomini atab chaqira boshlagan edi.
— He, yer yutsin oʻsha mochagʻarlarni! — deya toʻngʻilladi qovogʻini solib Dizma.
— Bu deyman, rangingizda rang qolmabdi-ku! — dedi ajablanib Kshepitskiy. — Bunaqa ishlarni yaxshi koʻrishingizni bilmagan ekanman.
— Padariga la’nat bu ishning!
— Demak, hirsni oʻldirish uchun shunday qilibsiz-da?
— Boʻldi, muncha tirgʻilmasangiz, jin ursin sizni! — dedi zardasi qaynab Dizma. — Undan koʻra yordamlashib yuboring.
— Nega oʻzingiz ishlayapsiz? Ignatiy qayoqqa ketdi? Dizma javob berish oʻrniga pishqirib ishlayverdi. Nihoyat, u bir soʻkinib qoʻydi-da, oʻzini divanga tashladi.
Kshepitskiy papiros tutatdi.
— Toʻgʻri Reyxning oldidan kelyapman.
— Xoʻsh?
— Kunik nnhoyat shashtidan tushibdi. Sovuq, qorongʻi kamerada yotib, ta’zirini yebdi. Lekin u xotini bilan yuzlashtirishlarini talab qilgan emish. Reyx unga Ninaning sizga yozgan soʻnggi xatini koʻrsatgandan keyingina tinchibdi. Yuz ming zlotiyga rozi emish, faqat anovi sirini fosh etuvchi hujjatlarni qaytib berishni shart qilib qoʻyayotganmish.
— Xoʻsh, Reyx nima deyapti?
— Reyx bunday shartga koʻnadigan ahmoqlardan emas, u oʻsha hujjatlarni jinoiy qidiruv arxivida emas, shaxsan oʻz uyida saqlashni va’da qilibdi, xolos.
— Kunitskiy rozi boʻlibdimi, ishqilib?
— Oʻylab koʻrish uchun yana bir kun muhlat olibdi. Qoʻrqmang. Albatta rozi boʻladi.
Kshepitskiy oʻrnidan turib, papirosidagi kulni chertib tushirdi-da, qoʻshib qoʻydi:
— Siz esa, oʻz navbatingizda, Ninaga erining ozod qilib, oʻz xohishi bilan chet elga joʻnayotganini xabar qilib qoʻyishingiz kerak. Hm... Unga hatto, chol bor pulining yarmini olib ketayotibdi, deb yozishingiz ham mayli. Shundan soʻng uning koʻngli joyiga tushadi.
— Ha, bir oz aldab qoʻysak yomon boʻlmaydi, — deya gap qotdi Dizma bir oz xayol surib turgach. — Lekin, men xat yozmagan ma’qul. Xat bironta odamning qoʻliga tushib qolishi mumkin yoki...
Birdan u Terkovskiyni eslab, yana seskanib tushdi. Yoʻq, yoʻq... U bu haqda oʻylab oʻtirmaydi. Boʻlganicha boʻldi. Eng muhimi — oʻylamaslik kerak... Faqat hozir emas... Koborovo... Joʻnash kerak."
Nikodimning qoʻlini qimirlatishga ham majoli qolmagan edi. Ogʻriqning zoʻridan uning basharasi bujmayib ketdi.
— Faqat bugun emas, — u ayta olgan gap ana shu boʻldi.
Chindan ham Dizmaning sillasi juda qurigan edi. U hatto oʻqtin-oʻqtin jiringlab turgan telefon oldiga ham bormay, kun boʻyi divanda qimir etmay yotdi.
Nikodim faqat Uchrangli Yulduz lojasidan qanday qilib osonroq qutulish chorasini oʻylardi. Kishining sillasini quritadigan bu bazmi jamshiddan soʻng uning Buyuk Oʻnuchinchilik vazifasidan butunlay hafsalasi pir boʻlgai edi.
Ana shu loja tufayli u kiborlar doirasiga mansub xonimlar bilan yaqindan tanishib olgandi; ularning eshigi endi Nikodim uchun doim ochiq edi. Agar u endi Uchrangli Yulduz ordenidan bir amallab qutulib olsa, baribir u yerda orttirgan tanishlarining foydasi tegaveradi.
Lekin qanday qilib qutulsa ekan? Har qanday mushkul ishning ham chorasini topa oladigan Kshepitskiyga maslahat solsamikin? Ammo bunday qilishga Dizmaning yuragi dov bermadi. U hali loja sirini oshkor qilgan har bir odam oʻlimga hukm etilishi mumkinligini unutmagan edi.
Uzoq bosh qotirganidan soʻng Dizma bu esini yegan xotinlarga, tushimda iblisni koʻrdim, u menga bundan buyon Oʻnuchinchi boʻlishni taqiqlab qoʻydi, desammikin, deb oʻylab qoldi. Men unga yoqmas emishman, shu boisdan ham u misteriyalarda men qatnashar ekanman, ortiq qorasini koʻrsatmas emish, deyman... Dizma ertagayoq grafinya Konespol'skayaning oldiga borib, shuni aytib qoʻyishni ahd qildi.
Ular bilan endi bironta boshqa odam azob cheksin.
Nikodim jilmayib qoʻydi. U Varedani eslagan edi.
— Ularga Varedani roʻbaroʻ qilib qoʻyaman! Iblis faqat Varedany talab qildi, — deb aytaman.
Ignatiy dasturxonga kechki ovqatni, qoʻyib, yangi gazetalarni keltirdi. Dizma gazetalarni jahl bilan bir chetga surib qoʻydi-da, ovqatlana boshladi. Shu payt telefon jiringlab qoldi.
Vareda qoʻngʻiroq qilgan ekan. U Nikodimdan soʻradi.
— Oʻqidingmi?
— Nimani?
— «Nimani» deysan-a? Oʻzingni goʻllika solaverma koʻp! Xuddi bilmaganday gapirasan-a?!
— Ayta qolsang-chi, nima gap oʻzi?
— Terkovskiyning joʻnab ketayotganidan xabaring yoʻqmi?
Dizma turgan joyida qotib qoldi.
— Nima... Nima deding?
— Yangi vazifaga tayinlanib, bugun kechqurun elchi sifatida Pekinga joʻnayotganini aytyapman. Kechqurungi gazetalarni oʻqimovdingmi?
U yana allanimalar dedi, biroq Nikodim quloq solmay qoʻygan edi. U trubkani joyiga tashlab yemakxonaga yugurib kirdi-da, gazetalarni ochdi.
Chindan ham barcha gazetalarda Xitoyda hukumat barqarorlashgani sababli bosh ministr kabinetining boshligʻi, stats-sekretar' yordamchisi Yan Terkovskiy elchi hamda Xitoy hukumatining muxtor ministri qilib tayinlangani munosabati bilan uning bugun Pekinga joʻnab ketayotgani xabar qilingan edi. Dizma gazetalarni stol ustiga tashladi. Uning yuragi guppilab urmoqda edi.
U oʻrnidan sapchib turdi-da:
— Ura! Ura! Ura! — deya baqirdi.
Ignatiy yugurib kelib, ajablanganicha eshik oldida toʻxtab qoldi.
— Meni chaqirdingizmi?
— Ignatiy! Aroq keltir! Bu ishni yuvish kerak!
Xizmatkor grafin keltirib qadahga aroq quydi. Boshqasiga ham quy! — deya qichqirdi Dizma. — Yoʻqolsin itvachchalar!
Dizma ketma-ket toʻrt qadahni boʻshatdi-da, stulga oʻtirdi.
— Bilasanmi, Ignatiy?
— Eshitaman.
— Kimki mening, ya’ni Nikodim Dizmaning yoʻliga toʻgʻanoq boʻlsa, rasvosi chiqadi. Tushundingmi?
Dizma yana bir qadahni boʻshatib, ochiq turgan eshikning chirogʻi oʻchirib qoʻyilgan kabinetga qaradi: qorongʻilikdan unga qandaydir ukkinikiga oʻxshagan koʻzlar aqrayib qarab turgandek tuyuldi. Nikodim bir tupurdi-da, choʻqinib qoʻydi.
— Qani, quy, ichamiz, Ignatiy!
U oʻrniga yotganida vaqt yarim tundan ogʻib qolgan edi. Shunda Dizma xizmatkoriga qarab dedi:
— Bilasanmi, Ignatiy, bu xotinlar butun dunyoni agʻdar-toʻntar qilib yuborishlari mumkin, ins-jinslar hamroh ekan ularga...
— Bu gapingiz toʻgʻri, — deya tasdiqladi Ignatiy.

16-bob
Seshanba kuni Nikodim bilan Kshepitskiy nikohni bekor qilish masalalari boʻyicha mutaxassis advokat Pitsunskiyningʻ oldiga borishdi, chorshanba kuni esa katta komissar Reyx bilan oxirgi marta uchrashib unga yuz ming zlotiy topshirishdi.
Payshanba kuni katta vokzaldan qarama-qarshi tomonga qarab ikkn poyezda yoʻlga chiqdi. Ularning birida munkaygan bir chol qalt-qalt titrab oʻtirardi. Boshqasida esa davlat gʻalla bankasining raisi yoʻlga chiqqan edi. Uni doʻstlari shod-xurramlik bilan kuzatib qoʻyishgandi.
Ochigʻini aytganda, chol yolgʻiz emasdi. Kupeda uning qarshisida ikki yuzi qip-qizil norgʻul bir janob oʻtirardi. Janob oʻng qoʻlini pal'tosining choʻntagiga tiqib olgandi, bu oʻrinda uning bunday-oʻtirishi zaruratdan koʻra, koʻproq odat boʻlib qolganidan edi.
Varshava — Berlin poyezdi birinchi boʻlib yoʻlga chiqdi. Taxminan oʻn minutlardan soʻng Belostok — Grodno tomon yuradigan ikkinchi poyezd joyidan jildi.
Vagon zinasidan sakrab tushgan oxirgi odam Kshepitskiy edi. U boshligʻiga jinoiy qidiruv boʻlimida Kunitskiy bilan qilgan suhbati haqida qisqacha hisobot berdi. Kshepitskiy Dizmaga Kunitskiyning taqdiriga tan berib, ortiq toʻsqinlik qilmaganini xabar qildi. Chol hatto Koborovo ishlarining ba’zi tomonlarini tushuntirib, yangi boshqaruvchining mushkulini ancha oson qilibdi. Nikodim Dizma esa yangi boshqaruvchi qilib xuddi shu Kshepitskiyning oʻzini tayinlagandi.
Dizma xursand edi.
U boʻm-boʻsh kupeda oʻrnashib olib, bundan buyon oʻzi qanaqa kuyov boʻlishi haqida xayol sura boshladi.
Turgan gap, endi u bankadan voz kechishi kerak edi. Endi u bankani boshiga uradimi? Koborovodan olinadigan ulkan daromad biror ahmoqona gapni valdirab qoʻyishdan choʻchimay tinchgina yashash imkoniyati — bularning bari bankadan voz kechishni taqozo etardi.
Yolgʻiz oʻzi Koborovo xoʻjaligini eplay olmasligini Nikodim yaxshi bilardi, albatta.
Baxtiga, uning yonida har qanday ishni doʻndirib bajaradigan Kshepitskiy bor edi. Dizma pul masalasida sekretarga juda ham ishonib boʻlmasligini tushunardi, biroq boshqa jihatdan olganda, Kshepyskiy shunday serdaromad joyda egrilik qilishi ehtimoldan uzoq edi.
Tashqarida qalin qor bilan qoplangan keng vodiy yostanib yotardi.
Nikodim Terkovskiyni esladi-da, tishlarini gʻijirlatib qoʻydi. U lojada ishtirok qiluvchi xonimlar tufayligina Terkovskiydan xalos boʻlgani shubhasiz edi. Xonimlar qanday harakat qilishgani, kimlarni ishga solishganini u bilmasdi, bilishni istamasdi ham. Ilgari Nikodim ulardan iblis bilan muomalada boʻlganlari uchun choʻchirdi. Endi esa u battar qoʻrqib qoldi. Tiriklar ins-jinslardan ham xavfliroq boʻlishadi. Shuning uchun ham lojadan tezroq qutulib olish haqidagi ahdida qattiq turishga qaror qildi. Turgan gap, u keyin ham bu xonimlar bilan aloqasini uzmaydi, lekin lojadagi oʻrniga Varedani oʻtkazib qoʻygani ma’qul.
Dizma Lyalya bilan Stella «iblis irodasi» haqidagi gapni eshitgach, qanday dovdirab qolishganini eslab, kulib yubordi. Polkovnik toza jazosini tortadigan boʻldi-da...
Temir yoʻlning ikki cheti oʻrmon edi.
Kech kirdi, tuman tushgandi. Gʻildiraklar taqa-tuq qilib Koborovo strelkalaridan oʻta boshlashdi. Perronda temir yoʻl xizmatchisi bilan Ninadan boʻlak hech kim koʻrinmasdi. Vagon derazasidan Dizmani koʻrib qolgan juvonning chehrasi tabassumdan yorishib ketdi.
U soʻrashish uchun qoʻlini choʻzdi, Nikodim chamadonini qor ustiga qoʻydi.
«Xayriyat, xudoga shukur!..»
Ular boʻm-boʻsh vokzaldan oʻtib, avtomobilga oʻtirishdi.
Motor starterning vagʻillashidan jonlanib, gʻildiraklar sargʻanchiq qorda chir etib aylandi-yu, mashina oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Aytchi... ayt-chi... U... u... darrov rozi boʻldimi?
Ninaning tovushidan bezovta ekanligi sezilib turardi.
Dizma kulib yubordi.
— Majbur boʻldi.
— «Majbur boʻldi» deganing nimasi? — qoʻrqa-pisa gapirdi Nina.
— Ninochka, — deya tushuntirdi Nikodim, — muhabbat hamma narsani yengishga qodir, deb oʻzing aytgan eding-ku axir.
Mashina taxta tilish zavodi yonidan oʻtar ekan, u yerdagi chiroqlar lop etib yondi. Yoʻl chetida turgan bir necha kishi shapkalarini olib ta’zim qilishdi.
— Xoʻsh, endi... endi u nima qilmoqchi?
— Bunisi bilan bizning ishimiz yoʻq, — deya yelkasini qisdi Nikodim. — Bankadagi bor pullarini olib ketdi. Koborovo qancha tursa, deyarli shuncha pul bor ekan. Ochlikdan oʻlmaydi.
— Chet-elga joʻnadimi?
— Ha.
— Qaytib kelmaydimi endi?
— Bu haqda gap ham boʻlishi mumkin emas. Bu yogʻiga men kafilman.
Nina oʻylanib qoldi.
— U shunday qilishga majbur boʻldi, deding, Niko. Buning biror... alohida sababi yoʻqmi, ishqilib?
— Nega tashvishlanyapsan, Ninochka? Masala hal boʻldi — vassalom. U yogʻi bilan nima ishing bor?
— Axir u mening erim edi...
— Men esa, ering emasdi, deyman.
Nina ajablandi.
— Qanaqasiga erim boʻlmas ekan?
Dizma nikohni bekor qilish tartibini qoʻlidan kelganicha tushuntirdi-da, advokatning dalillarini takrorladi.
— Agar biror ishkal chiqib qolmasa, ikki oydan soʻng panna Ponimirskaya boʻlib olasan, uch oydan keyin, mabodo ahdingdan qaytmasang, mening xotinim boʻlasan.
Nina indamay oʻtiraverdi.
Dizma buni koʻrib tashvishga tushdi. Birdan aynib qolsa-ya?.. Balki endi oʻzini erkin his etgach, kelajak taqdirini u bilan bogʻlashni istamay qolar?
— Nega indamayapsan, Ninochka, jonginam? — deya soʻradi Nikodim qoʻlidan kelganicha muloyimlik bilan.
— E, shunchaki oʻzim, — dedi hushiga kelib Nina. — Oʻsha voqeani oʻylab qoldim. Endi buni oʻylamaslik kerak, toʻgʻrymi?.. Oʻtdi-ketdi... Peshanada bor ekan-da...
U Nikodimning pinjiga tiqildi.
— Hayot shunaqa oʻzi, — dedi ishonch bilan Dizma,
— Men hayotdan qoʻrqaman. U juda dahshatli.
— Men esa qoʻrqmayman.
— Bilaman. Chunki sen kuchlisan, juda kuchlisan...
Koborovodagi uyning hamma derazalari charogʻon boʻlib turardi. Nina soʻnggi paytlarda qorongʻilikdan qoʻrqadigan boʻlib qolganini va shu boisdan barcha chiroqlarni yoqib qoʻyishni buyurganini aytdi.
Vestibyulda hamma xizmatkorlar toʻplanib turishgan ekan. Ular hali biror narsani aniq bilishmasa-da, biroq Varshavadan yolgʻiz qaytib kelgan shofyorning uzuq-yuluq hikoyasidan oʻzlaricha xulosa chiqarib qoʻyishgandi. Ilgari sira ham birovni kutib olmaydigan bekaning stansnyaga borishi ham ularning bu fikrini tasdiqlab turardi. Xizmatkorlar qandaydir voqea sodir boʻlayotganini sezib qolishgandi... Nina buni intutsia deb atardi, Nikodim esa hid bilish derdi.
Nikodim oqsoch xotinga Kunitskiyning yotoqxonasiga joy solib berishni buyurganida ayol sira ham ajablanmadi.
Nina Dizma Varshavaga joʻnab ketgach, yana yolgʻiz qolishdan noliy boshladi.
— Sen ham men bilan yura qol, Ninochka. Men seni olib ketaman.
— Koshkiydi buning iloji boʻlsa!.. — dedi ma’yus jilmayib Nina.
— Nega iloji boʻlmas ekan?
— Noqulay axir. Nahot buni tushunmasang? Shov-shuv koʻtariladi!
— Xoʻsh, nima qilibdi, — dedi yelkasini qisib Nikodim. — Shundanam qoʻrqib oʻtiramizmi! Axir biz nikohdan oʻtamiz-ku. Juda boʻlmaganda, mehmonxonada yashashing mumkin. Shunda har kuni koʻrishib turamiz.
Nina chapak chalib yubordi.
— Yashasin! Topdim! Pshelenskaya xolam. Xolamnikida turaman.
— Ana koʻrdingmi.
— Lekin Varshavada koʻp turishni istamayman. Shaharni yomon koʻraman. Hamma joydan ham oʻzimni Koborovoda yaxshi his etaman. Biz doim Koborovoda yashaymiz-a, Nik?
— Boʻlmasam-chi, oʻsha Varshava oʻzimniyam jonimga tekkan. Juda toʻydim.
— Juda mehribonsan-da! Yur, seni oʻylagan paytlarimda chalib yurgan narsamni chalib beraman.
Ular kichik mehmonxonaga oʻtishdi. Nina pianino qopqogʻini ochdi.
— Sen ham chalishni bilasanmi?
— Faqat mandolina chalaman.
— Nina kulib yubordi.
— Hazillashyapsan shekilli?
— Xudo haqqi!
— Mandolina chalish juda kulgili koʻrinadi.
— Nega endi?
— Bilmayman, menimcha, juda kulgili boʻlsa kerak. Banka raisi, davlat arbobi kelib-kelib mandolina chalib oʻtirsa-ya!
— Afsus, asbobni Varshavada qoldirdim-da. Boʻlmasam senga bir narsa chalib berardim.
Nina uni oʻpgan edi, Nikodim unga qoʻl choʻzdi. Biroq juvon uning quchogʻidan sirgʻalib chiqdi-da, kula-kula pianino chala boshladi.
— Yaxshimi? — deya soʻradi u koʻzlarini yumib.
— Juda yaxshi. Juda ajoyib. Uning soʻzlari qanaqa?
— Soʻzlari deysanmi? — deya ajablandi Nina. — Ha! Sen buni operadan deb oʻylayapsanmi? Yoʻq. Bu sonata. Bilasanmi kimniki?
— Kimniki ekan?
— Chaykovskiyniki.
— Shunday degin. Chiroyli kuy ekan. Uning nomi qanaqa?
— Si-mol'.
— Si-mol'? Qiziq. Nega si-malina emas?
Hazildan vaqti chogʻ boʻlib ketgan Nina uning boʻynidan quchdi.
— Sultonim bugun quvnoq kayfiyatdalar shekilli? Topdim: mandolina haqidagi gap ham hazil edi, yomon-toy. Kichkina Ninochkang ustidan ham shunaqa kulasanmi. «Ninochka!» Bilasanmi, meni hech kim bunday atamagan edi... Ninochka! Bilasanmi, bu unchalik chiroyli emasdir, lekin menga juda yoqadi. Qani, qaytar-chi...
— Ninochka, — dedi Nikodim va oʻzicha: «Jin ursin, mandolina chalishimning nimasi yomon ekan?» — deya xayolidan oʻtkazdi.
— Hammasidan ham shu soʻzingni yaxshi koʻraman. Sen ismimni shunday jiddiy talaffuz qilasanki, tovushingdan dadillik... kuch, hatto farmon his etish mumkin. Negaligini bilmaymanu, lekin, menimcha, butun a’zoyi badanlariga tuz, yod singib ketgan dengizchilarning tovushi shunaqa boʻlsa kerak.
— Yod deysanmi? Demak, dengizchilar badanlariga yod surtishar ekan-da?
Nina kulib yubordi.
— Chindan ham bugun kayfiyating ajoyib ekan. Bilasanmi, sen hazil gap aytish talantiga ega ekansan. Sen hazil gapni mutlaqo jiddiy ohangda aytasan, bundan askiyang yanada kulgiliroq chiqadi. Biz birga boʻlganimizda qanday baxtiyor ekanligimni bilsang edi! Hozir ich-ichimdan xursand boʻlib, oʻzimni shunday yengil his etyapmanki, asti qoʻyaverasan. Kichkina Ninochkang anchadan beri bugun birinchi marta shiringina uxlaydi. Qaygʻuli fikrlar gʻoyib boʻladi endi...
Nikodim koʻzlarini qisib dedi:
— Buning oʻrniga ba’zi boshqa narsalar paydo boʻladi.
Nina qizarib, uning pinjiga tiqildi.
— Yoʻq, yoʻq, — deya e’tiroz bildirishga urindi u. — Ninochka tepada shiringina uxlaydi, Nik esa pastda yotadi.
— Foydasi yoʻq. Iltimos, e’tiroz bildirilmasin. Bekorga bahslashib oʻtirmaylik.
— Nik!..
— Gap tamom!.. Masala hal boʻlgan. Xizmatkorlar ketgan zahoti mening Ninochkam oldimga tushadi.
— Tushmaydi, — deya bahslasha boshladi Nina.
— U holda oʻzim tepaga chiqaman...
— Mana koʻrasan, eshik qulflogʻliq boʻladi, — dedi kulib juvon va lablarini uning yuziga suykadi.
— Eshik? Men uchun eshik nima degan gap! Sindiraman qoʻyaman...
— Voy, pahlavonginam-ey! Qulogʻingni tut, bir gap aytaman.
U lablarini Nikodimning qulogʻiga yaqinlashtirib, asta shivirladi.
— Ninochka oʻz sultonining oldiga tushdi.
— Mana bu boshqa gap...
Ular ajralishib, Dizma Kunitskiyning yotoqxonasi tomon yoʻl olganida soat oʻn birdan oshgan edi. Yoʻl-yoʻlakay u kabinet chirogʻini yoqib, poʻlat sandiqni ochdi. Tokchalarda dasta-dasta pullar qator turardi. U dastalardan birini oldi-da, goʻyo ogʻirligini aniqlamoqchi boʻlganday, uni kaftida irgʻitib qoʻydi.
— Meniki... Hammasi meniki. Pullar, sandiq, uy, fabrikalar... Millionlar!
Nikodim yechinar ekan, bu badavlat amlokda ishni nimadan boshlashini oʻyladi.
U ertagayoq butun korxonalarni aylanib chiqishga va xizmatchilarni yigʻib, kerakli koʻrsatmalar berishga ahd qildi. Dizma ularning oldida aytadigan gaplarini oʻylay boshladi...
Shu payt eshik gʻijirlab ochildi-da, xonaga Nina kirib keldi.
Bu kecha Nikodimga uxlash nasib qilmadi. Ertalab soat yettida xizmatkorlar xonalarni supurib-sidira boshlagan edi, Nina uyning narigi qismida yashaydigan xizmatkorlar yetib kelmasdan yotoqxonasiga yetib olish uchun shoshilib chiqib ketdi.
Dizma papiros tutatib, yostiqlarini toʻgʻrilab qoʻydi.
«Agar doim shunaqa boʻlaversa, men uzoqqa bormayman».
U uxlashga urinib koʻrdi, biroq uyqusi kelmadi.
— Turish kerak, — deya toʻngʻilladi Nikodim va qoʻngʻiroq tugmasini bosdi.
Yugurib kelgan xizmatkorga u vanna hozirlashni va choʻchqa goʻshtidan qoʻshib oʻnta tuxumdan quymoq pishirishni buyurdi.
— Eng muhimi — yogʻliroq boʻlsin.
Nikodim kiyinib, yemakxonaga kirganida quymoq hali tayyor emas ekan. U xizmatkorni koyiy ketdi. Xizmatkor, quymoq baribir sovib qolardi, deb oʻzini oqlamoqchi boʻlgan edi. Dizma oʻshqirib berdi.
— Oʻchir ovozingni, ahmoq. Agar hammasini oʻz vaqtida qilganingda sovib qolmasdi! Vannadan chiqqanimni koʻrmadingmi? Sen yaramaslarni tartibga oʻrgatib qoʻyaman hali! Quymoqni olib kelgin-da, otni egarlashni buyur... Toʻxta! Yaxshisi, chana qoʻsha qolishsin.
— Xoʻp boʻladi, pan janobi oliylari. Nonushtadan soʻng Dizma ikki ot qoʻshilgan bejirimgina chanaga oʻtirdi-da, qogʻoz fabrikasiga haydashni buyurdi. Fabrika idorasida u xizmatchilarning choy ichib oʻtirganini koʻrib, tutaqib ketdi.
— Bu yer nima oʻzi, jin ursin! — deya baqirdi u. — Fabrikami yo qovoqxonami?
Xizmatchilar sapchib oʻrnilaridan turishdi.
— Nima qiliq bu! Bu yerda ovqatlanganingiz uchun haq olasizlarmi? Xat tashuvchi qani?
— Bu yerdaman, pan rais.
— Hoziroq stakanlarni yoʻqot! Bundan keyin idorada choy ichganingizni koʻrmay. Ovqatni uylaringizda yeysizlar. Tushundinglarmi?
Dizma idoradan oʻtib, direktor kabinetining eshigini ochdi. Kabinetda hech kim yoʻq edi.
— Direktor qani?
— Pan direktor toʻqqizda keladilar, — hayajondan tovushi titrab tushuntirdi xizmatchilardan biri.
— Nima-a?.. Toʻqqizda deysanmi? Tekinxoʻrlar, itvachchalar!
Nikodim fabrikani koʻzdan kechirib chiqdi. Sexda ish avjida edi. Ishchilar Dizma bilan odatdagiday bosh irgʻab salomlashishdi. Ularning bu salomida hadiksirash, shubha va oʻz qadrini bilish — xullas, proletariy korxona egasini koʻrganida dilida paydo boʻladigan barcha tuygʻular namoyon boʻlgan edi.
Yoshgina injener Dizmaning oldiga yugurib kelib, ehtirom bilan salom berdi.
— Xoʻsh, ishlar qalay? — deya soʻradi Nikodim. — Hammasi joyidami?
— Hammasi joyida, pan rais.
— Direktoringizga aytib qoʻying, bundan buyon nshga soat yettida kelsin. Boshliq qoʻl ostidagi odamlarga ibrat boʻlmogʻi kerak.
U injenerning qoʻlini qisdi-da, fabrikadan joʻnab kstdi.
Tegirmon, taxta tilish korxonasi, otxona, chorva fermasi, aroq zavodi — bularning barini Dizma peshinga qadar aylanib chiqdi. U Koborovodan xuddi toʻfonday hamma yoqqa vahima solib oʻtdi.
Uyga yaqinlashar ekan, Nikodim derazadan Ninani koʻrib qoldi. Nina unga qarab tabassum qilganicha ikkala qoʻlini silkib turardi. U egnidagi xalatni yechmasdanoq vestibyulga qarab tushdi.
— Shu tobda sultonim qayoqdan kelyaptilar? — deya soʻradi u ohista — qoʻshni xonada xizmatkor stolga dasturxon yozmoqda edi.
— Korxonalarni koʻzdan kechirib chiqdim.
— Xoʻsh, qalay?
— Yalqovlar koʻp ekan. Hechqisi yoʻq, endi hammasini gah desa qoʻlga qoʻnadigan qilib qoʻyaman.
— Jonim, sening xoʻjalik bilan shugʻullanishingni istamayman. Toʻyimizdan soʻng boshqaruvchi yollashing ksrak. Axir oʻzing oʻylab koʻr: ish butun vaqtingni olib qoʻyadi! Kuni bilan uyda boʻlmaysan. Men esa yolgʻiz oʻtirishni istamayman. Xoʻp degin, Nik, boshqaruvchi yollaysan-a?
— Allaqachon yollab qoʻyganman, — deya kulib javob berdi Nikodim.
— Rostdan-a?
— Boʻlmasam-chi.
— Shundaymi? Juda yaxshi qilibsan.
— Bir necha oy Varshavada turadigan boʻlganimizdan keyin xoʻjalikka kimdir qarab turishi kerak-ku axir. Boʻlmasa, butun Koborovoni talon-toroj qilib yuborishadi.
— Sultonim kimni taklif qildi?
— Kshepitskiy degan bir odamni. Sen uni taniysan shekilli?
— Kimni? Zizyani-ya? Pshelenskayaning ad’yutanti Zizya Kshepitskiyni-ya?
— Xuddi oʻshani.
— Juda qiziq yigit. Bir vaqtlar menga xushomad qilib yurardi. Lekin oʻsha paytlarda uning uncha obroʻsi yoʻq edi.
— Ochigʻini aytsam, u haqda biror yomon gap eshitganim yoʻq. Banka tashkil qilinganidan buyon menda sektar' boʻlib ishlaydi.
— Uning ishidan xursandmisan?
— Yomon ishlamaydi. Yo sen uning bu yerda ishlashini istamaysanmi?
— Yoʻgʻ-e, nega endi! Ishlar meni sira ham qiziqtirmaydi, azizim. Bu sohada hech nima tushunmayman.
Xizmatkor kirib, chaqirilgan odamlar toʻplana boshlaganini xabar qildi.
Nikodimning kabineti yoniga joylashgan kenggina idorada yigirma chogʻlik odam yigʻilgan edi. Allanima toʻgʻrisida ohista gaplashib oʻtirgan xizmatchilar Dizma kirib kelgach, oʻrnilaridan turib ta’zim qilishdi.
Dizma javoban bosh irgʻadi-da, hech kimni oʻtirishga taklif qilmay, yozuv stoli yoniga borib oʻtirdi.
— Sizlarni bu yerga toʻplashimdan maqsad, — deya gap boshladi u barmoqlari bilan stolga yozilgan movutni chertib, — Koborovo bekasi pani Nina Kunitskaya eridan ajralishib, undan vakolatnomani qaytarib olayotganini xabar qilib qoʻyishdir. U barcha ishlarni boshqarishni menga topshirdi. Ogohlantirib qoʻyay: men pachakilashib oʻtirmayman. Gʻalla bankasi qanday puxta ishlayotganini gazetalardan oʻqigan boʻlsangiz kerak. Gap shundaki, men bankada qattiq intizom oʻrnatganman. Qaytaraman — men pachakilashib oʻtirishni yomon koʻraman,
Uz gaplaridan qizishib ketgan Nikodim borgan sayin avjiga chiqa boshladi.
— Qisqasi, ish oʻyinchoq emas. Mening qoʻlimda ishlagan odam mehnat qilishi kerak, yalqovlarga pul toʻlamayman. Tushundilaringmi? Tekinxoʻrlarni rasvosini chiqarib haydayman. Agar, xudo saqlasin, birontangizning firibgarligingizni, qoʻlingiz egriligini sezib qolsam, sira ayab oʻtirmayman — darhol turmaga tiqamay! Men bilan hazillashib boʻlmaydi! Tushunarlimi?
Shunday deya Nikodim stolga musht tushirdi. Xizmatchilar hayratdan dong qotib turishardi.
— Yaqinda bu yerga pan Kshepitskiy degan odam keladi, men uni boshqaruvchi qilib tayinladim. Uning hamma gapiga quloq solishingiz lozim. Lekin hozirgi zamonda tugʻishgan akangga ham ishonib boʻlmaydi. Shuning uchun ham men bunday yoʻl tutmoqchiman: mabodo birontangiz biror qalloblikni sezib qolib, menga xabar qilsangiz, besh ming zlotiy beraman va maoshingizni oshiraman. Hech kimni xafa qilmayman, sizlarga otangiz kabi muruvvat koʻrsataman, ammo oʻzimni aldashlariga yoʻl qoʻymayman. Gap tamom. Endi ishingizga boringlar.
Xizmatchilardan biri, aroq zavodining direktori, munkaygan, nuroniy chol oldinga oʻtib, Dizmaga murojaat qildi:
— Pan rais...
— Xoʻsh, nima gap?
— Siz aytdingizki...
— Aytgan gapimni tushundingizmi?
— Tushundim, ammo...
— Hammasini tushundingizmi?
— Hammasini. Xuddi shuning uchun ham...
— U holda gap tamom. Men sizlarni bu yerga valaqlashish uchun toʻplaganim yoʻq. Agar gaplarim birontaga yoqmagan boʻlsa — marhamat, toʻrt tomoni qibla! Tuyogʻini shiqillataversin! Hech kimni etagidan tutib turmayman. Faqat oʻylab koʻrishni maslahat beraman. Hozir ish topish oson emas. Shunday guvohnoma yozib beramanki, asti qoʻyaverasiz! Tanish-bilishlarim haqida-yu, gapirib oʻtirmayman. Pol'shada bironta ham odam menga dushman boʻlmagani ma’qul. Xayr.
U shunday deya eshikni qarsillatib yopdi-da, chiqib ketdi.
Hamma bir minutcha indamay turdi.
— Ana xolos! — dedi nihoyat xizmatchilardan biri.
— Qanday yaramaslik! — dedi chidab turolmay aroq zavodining direktori. — U bizlarni josus qilib qoʻymoqchi.
— Gaplarini qarang-a!
— Men ishdan boʻshash haqida ariza beraman.
— Bizlarga xuddi toʻpori soldatlarday muomala qildi-ya.
— Tilini aytmaysizmi! Sharmanda! Goʻyo biz ziyoli odamlar tilini tushunmaydigandek, allaqanday jargonda gapirdi.
— Axir haqorat-ku bu!
— Faqat bitta choramiz qoldi: hammamiz baravariga ishdan boʻshashimiz kerak.
— Ha, xuddi shunday qilishimiz lozim.
Biroq hamma ham shu fikrda emasdi. Yoshi oʻttiz beshlarda boʻlgan agronom Tanevskiy gap qotdi:
— Ogohlantirib qoʻyay: mendan umid qilmanglar.
— Mendan ham, — deya qoʻshimcha qildi veterinar. Hammasi gʻazablanib, ularga ta’na qila boshladi. Tanevskiy yelkasini qisdi.
— Xoʻsh, nega xafa boʻlyapsizlar? Koʻnglingizdagiday gapirmadimi? Menimcha, bularning hammasi arzimagan narsa, Rais Dizma — ulugʻ odam, uning Vatan oldida xizmatlari katta: u davlat ishlarini hal qilishi kerak. Shu boisdan bu yerda Versaldagidek diplomatiya qilib oʻtirmaganining ajablanarli joyi yoʻq. Nihoyat, bu yer kiborlar saloni ham emas, bu yer ish...
— Bizlarga chaqimchilik qilishni taklif qilyapti! Uyaling, pan Tanevskiy, men sizni, bunchalik yumshoq koʻngil deb oʻylamagandim, — dedi gʻazab bilan bosh buxgalter.
— Kechirasizu, lekin u hech kimni chaqimchilik qilishga majbur etgani yoʻq.
— Shunaqami? Chaqimchilik uchun belgilangan mukofot-chi?
— Kim sizga mukofot soʻrasin deyapti? — dedi zardasi qaynab Tanevskiy. — Oʻzimni aytay... Agar oʻgʻrilik qilishayotganini koʻrsam, bu haqda xoʻjayinga ma’lum qilib qoʻyishni oʻz burchim deb hisoblayman. Nima? Yo gapim notoʻgʻrimi? Pan rais oʻzining, toʻgʻrirogʻi, unga vakolat bergan bekaning mulkini suiiste’mol qilinishidan saqlashga urinishi mutlaqo oʻrinli. U oqilona ish qilyapti, xolos. Faqat ahmoq odamgina oʻz mulkini talon-toroj qilishga yoʻl qoʻyadi. Agar u bankada ham oʻgʻrilikka yoʻl qoʻyganda hozirgiday butun dunyoga dong taratmagan boʻlardi. Xoʻsh, yoʻl qoʻyganida bir necha oy ichida mamlakatning moliyaviy hayotini yaxshilay olarmidi?.. Yoʻq, albatta! Bizdan ongli ravishda halol ishlashni talab qilar ekan, u haq. Shunday emasmi? A?..
Tanevskiy e’tiroz bildirishlarini kuta boshladi. Biroq hamma jim turardi.
— Hayotda koʻngilchanlik qilib boʻlmaydi. Biz polyaklar esa, sal izzat-nafsimizga tegishdimi, bas, darhol terslik qila boshlaymiz. Keyin ishdan quvib yuborishadi! Shu izzat-nafsimiz bilan birovlardan ish soʻrab, yalinib yuraylik boʻlmasam. Koʻpni koʻrgan odamman, meni aldab boʻlmaydi. Ochigʻini aytsam, xafa boʻlishingnz mutlaqo oʻrinsiz. Nimayam derdim— pan Dizma mashhur davlat arbobi, atoqli iqtisodchi, biz esa — meni kechirasizlaru — shunchaki chakana odamlarmiz. Kim hayotga yengil qarasa, oʻzicha «xulosa» chiqaraversin, men esa ishdan boʻshamayman. Rais — puxta odam, ishning koʻzini biladi. U bizni oldimizdan xushlab, ortimizdan mushtlamay, ochigʻini aytdi-qoʻydi. Bunga uning haqi bor. Gap tamom.
Oraga jimlik tushdi.
— Ha, u haq albatta, — dedi kimdir.
Mana ikkinchi, uchinchi, oʻninchi odam ham agronomning fikriga qoʻshiladi...
— Albatta haq, — dedi Tanevskiy ilgakdan moʻyna pal'tosini olar ekan.
Aroq zavodining direktori qoʻllarini yozdi.
— Bilganingizpi qilinglar, menga esa bunaqa ish toʻgʻri kelmaydi.
Barcha, hali hammasi yaxshi boʻlib ketadi, hozirgi naytda yangi ish topish qiyin, deb uni bu fikrdan qaytarishga urina boshladi. Chol boshini chayqab dedi:
— Yoʻq, janoblar. Ish topish qiyinligini bilaman, lekin men bunday ishlashga koʻnikmaganman. Bunaqasi menga toʻgʻri kelmaydi. Ehtimol sizlar haqdirsizlar, biroq men qarib qoldim, urushdan avval qanday oʻylagan boʻlsam, hozir ham shunday oʻylayman. Qoʻlimdan kelmaydi...
Ular birin-ketin tarqalisha boshlashdi. Nihoyat, soʻnggi xizmatchi ham idoradan chiqib ketdi. Boʻyalmagan taxta polning u yer-bu yeri xalqob boʻlib qoldi, Oʻsha kuni hoʻl qor yoqqan edi.

17-bob
Pshelenskayaning kvartirasidagi eng yaxshi ikki xona qadrli Ninusya uchun ajratib berildi. Bu xonalar ikki ulkan gulzorni eslatardi. Har kuni xizmatkor bilan oqsoch qiz panenka janobi oliyalarining (Pshelenskaya Ninani shunday atashni buyurgan edi) nafaslari qaytmasligi uchun gul oʻtkazilgan tuvaklarni xonadan bufetga tashib chiqishardi.
Har kuni peshindan soʻng kiborlar jamiyatining deyarli yarmi mavsumda shov-shuvga sabab boʻlgan Ninani koʻrishga kelardi.
Bu hol bir hafta davom etib katta tantana bilan yakunlandi: Pshelenskaya xonim jamiyatga oʻzining sevimli jiyanini tanitish uchun bal uyushtirdi.
Balga hatto knyaz' va knyaginya Rostotskiylar ham qadam ranjida qilishdi. Pshelenskaya ularni hayajondan qip-qizarib qarshi oldi. Knyaz' bilan knyaginya rais Nikodim Dizmaning mehri tushgan uyga qadam qoʻyganlaridan gʻoyat xursand ekanliklarini izhor etishdi.
Mehmonxonada Nikodimning Ninaga unashishi haqida ochiqdan-ochiq gapirishmoqda edi; bu unashuv Ninaning oldingi nikohi bekor qilingach, rasman e’lon qilinishi lozim edi.
Barcha faqat bir narsadan: Kunitskiyga nima boʻlganini bilolmaganidan xijolat chekardi. Dunyodagi barcha narsadan xabardor boʻlishga oʻrganib qolgan xonimlar shuni oʻylab, kechalari uxlamay chiqishardi.
Cholning chet elga joʻnagani va nikohni bekor qilishga rozi boʻlgani ma’lum edi, xolos. Xoʻsh, nega?.. Nima sababdan u yer-mulkini Ninaga qoldirib ketdi?..
Bu savolga bir nechta odamgina javob bera olardi. Biroq bu haqida soʻrashganida Kshepitskiy jilmayib qoʻya qolar, Pshelenskaya esa, agar oʻzi shuni istamasa, biror narsani ogʻzidan gullaydigan ayollar sirasidan emasdi. Ninaning oʻzidan soʻrash noqulay boʻlib, Dizmadan soʻrashga esa hech kim jur’at etmasdi.
Uchrangli Yulduz lojasidagi yaqinligidan foydalanib, Dizmadan Kunitskiy haqida soʻrab koʻrgan Lyalya Konespol'skaya hech nimani bilolmay, keyinchalik shikoyat qilib yurdi:
— Tasavvur qiling-a, u menga, shundan boshqa tashvishingiz yoʻqmi, dedi-ya!
Qabul marosimi juda koʻngildagidek oʻtdi. Ammo bal malikasi xijolatda ekanini yashirolmay qolgandi: Nina hozirgi ahvolidan uyalardi. U goʻyo qizlik paytiga qaytgandek boʻlib qolganini oʻylab, oʻzini noqulay his etardi.
Varshavada Nina izzat-ikrom bilan yashamoqda edi. Darvoqe, bu izzat-ikromga ma’lum darajada sinchkovlik va ehtirom tuygʻulari ham aralashib ketgandi. Bunga esa Nikodimning shuhrati sabab boʻlgandi.
Nina bilan gaplashgan har bir odam albatta Dizmani eslardi va uni koʻklarga koʻtarib maqtardi. Nina bu gaplarni eshitar ekan, doim hayratga tushardi. Nikodimning mashhur odam, yirik davlat arbobi, serfazilat kishi ekanligi ilgari ham ma’lum edi, albatta. Lekin Koborovoda Nina uning bunchalik ulugʻligini bilmagan ekan. Endi barcha uni koʻklarga koʻtarib maqtayvergach, Nina ilgari uning qadriga unchalik yetmaganini fahmladi va ichida qalligʻiga nisbatan qandaydir jur’atsizlik his eta boshladi.
Ninaning hayoti rang-barangligiga qaramay, yoki xuddi shu rang-baranglik uchunmi, ishqilib, bir maromda oʻtib borardi. Ertalablari u yo xolasi bilan sayrga chiqardi, yo magazinlarni aylanib, turli-tuman narsalar xarid qilardi. Soat birda uyiga qaytar ekan, uni albatta uch-toʻrtta sinchkov mehmon kutib oʻtirgan boʻlardi. Soʻngra peshinga ovqatga oʻtirishardi. U ba’zan uyda, ba’zan tanishlarinikida, ba’zan esa Nikodimning taklifiga muvofiq restoranda ovqatlanardi. Soat yettida Nikodimning oʻzi kelardi-da, ular ikkovlashib teatr yoki kinoga borishardi. Teatrga borgan kunlari Nikodim uni mashinasida uyigacha olib kelib qoʻyar va ular darvoza oldida xayrlashishar edi. Kino esa teatrga qaraganda ancha erta tugardi, shu sababdan Dizma u bilan birga ovqatlanish uchun Pshelenskayanikiga kelardi.
Nikodim Ninadan oʻz kvartirasiga borishni juda koʻp iltimos qildi, biroq juvon kundan-kun bu ishni paysalga solib kelardi.
Oʻsha kuni ular kinoda qandaydir odobsizroq komediya koʻrishdi. Shundan soʻng Dizma Ninaning oʻjarligini yengishga ahd qildi. Ular Pshelenskayaning uyiga yetib kelishgach, Nikodim avtomobilga javob berib yubordi.
— Piyoda ketaman. Bu yerdan uzoq emas, — dedi u shoferga.
Nina qoʻngʻiroq tugmasini bosmoqchi boʻlgan edi, Dizma uning qoʻlidan tutdi.
— Yoʻq, Ninochka, menikiga boramiz.
— Yoʻq, senikiga bormayman.
— Borasan!
— Buning iloji yoʻq! Xolam nima deydilar axir?
— Nima desa deyaversin. Bu bilan nima ishing bor?
— Yoʻq, yoʻq! — deya oʻjarlik qildi Nina.
— Xoʻp degin, yarim soatgagina borib kelaylik, — iltimos qilishda davom etdi Nikodim. — Yo meni sevmaysanmi?
Nina uning pinjiga tiqilib, shivirladi:
— Yaxshi, lekin bugun emas.
— Bugun.
— Yoʻq. Ertaga. Kinoga ketdik deymiz.
Dizma achchigʻlana boshladi. U yana qistamoqchi boʻldi, biroq Nina qoʻngʻiroq tugmasini bosgan edi, darvozaxonada darbonning qadam tovushi eshitilib qoldi.
Nina shoshilib Dizmani oʻpdi-da, ichkariga kirib ketdi.
Havo juda sovuq edi, Nikodim pal'tosining yoqasini koʻtarib oldi. U uyi tomon bir oz yurdi-da, soʻng birdan fikridan qaytib, Kruchaya koʻchasiga burildi. Iyerusalim xiyobonida hali sayr qiluvchilar koʻp edi, Yangi Svyatda esa odam qaynardi.
Nikodim mayxonaga kirib, bir necha qadah aroq ichdi-da, koʻk noʻxat bilan bir talay dudlangan choʻchqa goʻshtidan yedi... Peshtaxta ortida oq xalat kiygan durkungina bir qiz ishlamoqda edi.
«Ketvorgan xotin ekan-da» — deya xayolidan oʻtkazdi Dizma. Shu tobda uning miyasiga hozir koʻchaga chiqib, istaganimga imo qilishim mumkin, degan fikr keldi.
U aroqning haqini toʻladi-da, odatiga xilof ravishda qaytimini sanab oʻtirmay koʻchaga chiqdi.
Chindan ham «xonimchalar» juda serob edi. Bir necha minutdan soʻng u bittasini tanladi. Nikodim avval uni uyiga boshlab bormoqchi boʻldi, biroq keyin mehmonxonaga olib borganim ma’qul, degan qarorga keldi. Ayol uni Xmel'naya koʻchasidagi allaqanday bir uyga boshlab bordi.
Nikodim oʻrnidan turib, kiyina boshlaganida soat kechasi toʻrt boʻlgan edi. U choʻntagidan yigirma zlotiy chiqarib, stol ustiga qoʻydi-da, «xayr», deya toʻngʻillaganicha xiragina lampochka bilan yoritilgan iflos koridorga chiqdi.
Mehmonxona bekasi semiz kampir yangi «jazmanlarni» boshlab oʻtdi, koridorning narigi chetidagi xonadan kimdir chiqdi.
Nikodim odati boʻyicha papiros olish uchun qoʻlini choʻntagiga tiqqan edi, portsigarini topa olmadi. U yugurganicha xonaga qaytib kirdi.
Ayol toʻshakda chordana qurib, tishi singan taroq bilan sochlarini taramoqda edi.
— Portsigarni ber, alvasti!
— Qanaqa portsigar?
— Qanaqa deydi-ya? Qanaqaligini koʻrsatib qoʻyaman senga! Yaxshisi, darrov ber, boʻlmasam oʻzim topib olaman-da, tumshugʻingga solaman.
— Muncha baqirasan? Odamlar toʻplanadiku?! Eshikni yopish shuncha qiyinmi?!
Dizma orqasiga oʻgirilib qaradi. Chindan ham qorongʻi koridorda kimdir turgan ekan. U eshikni yopmoqchi boʻlib oʻgirilgan edi, yuziga chiroq nuri tushdi. Koridorda kimdir asta qichqirib yubordi-da, oʻzini chetga oldi.
Nikodim eshikni qulflab, kalitni choʻntagiga tiqdi pa karavot yoniga keldi. Ayol goʻyo hech nima boʻlmaganday sochini tarayverdi. Dizma taroqni uning qoʻlidan yulib oldi-da, burchakka qarab otdi.
— Muncha siltaysan, olifta? — dedi ayol doʻrillagan tovush bilan.
— Portsigarni ber, eshityapsanmi!
— Olganim yoʻq portsigaringni, — deya yelkasini qisdi ayol.
Dizma uning yuziga bir shapaloq tushirgan edi, ayol yiqilib boshi devorga urildi.
— Ber deyapman, mochagʻar! — shunday deya u yana qoʻlini koʻtardi.
Ayol yuzini tirsagi bilan pana qildi. Dizma uning sumkasini titkilay boshladi. Sumkadan bir nechta arzimas mayda-chuydalar bilan gʻijimlangan pul va iflos dastroʻmol chiqdi. Ayol unga indamay qarab turardi.
— Ha... gazanda!
Dizma ayolning ostidan yostiqni tortib oldi-da, polga uloqtirdi. Yostiq bilan polga toʻqillab portsigar ham tushdi. Nikodim uni olib, koʻzdan kechirdi-da, choʻntagiga soldi.
— Oʻgʻri, — deya toʻngʻilladi u, — yaramas!
— Uni u yerga oʻzing qoʻyganding!
— Yolgʻon! — deya baqirdi Dizma.
Ayol indamadi. Dizma eshikni ochib, koridorga chiqdi. Koʻchaning u yer-bu yerida fonarlar yoqib qoʻyilgandi. Izvoshlar koʻrinmasdi. Uyga piyoda ketishga toʻgʻri keldi. Sovuq kuchayib, oyoq ostidagi qor gʻarch-gʻurch qilardi. Ahyon-ahyondagina biror oʻtkinchi koʻzga tashlanib qolardi. Nikodim shoshilib borar ekan, Marshalovskayaning muyulishiga yetganida orqasiga oʻgirilib qaradi. Koʻchaning narigi betida uning ortidan qandaydir bir qiz kelmoqda edi.
«Bunisi ham haligidaqalardan boʻlsa kerak, — deya hayolidan oʻtkazdi Nikodim, — yoʻq, meni aldayolmaysanlar!»
U qadamini tezlatdi, biroq qiz ham undan qolmay kelaverdi. Chamasi, u ortda qolib ketmaslikka ahd qilgandi, chunki Dizma Novogrodskaya koʻchasining muyulishiga yetgach, yana unga koʻzi tushdi. Nikodim toʻxtagan edi, faqirona kiyingan qora shlyapali qiz ham toʻxtab, allaqanday magazinning yoritilmagan vitrinasini tomosha qila boshladi.
Nikodim bir tupurdi-da, yoʻlida davom etib, Vspul'naya tomon burildi. Bir necha minutdan soʻng u darvoza oldiga yetib bordi. Darbon eshikni ochib, ta’zim qildi.
— Shofer soat nechada keldi? — deya soʻradi oʻz odamlarini nazorat qilib yurishni yaxshi koʻradigan Dizma.
— Soat oʻn birlarda, pan janobi oliylari.
— Garajning tomini tuzatishdimi?
— Tuzatishdi, pan janobi oliylari.
Dizma bosh irgʻadi-da, zinadan yuqori koʻtarildi. Panjara ortidan ularni kuzatib turgan qizni na u, na darbon sezdi.
Notanish qizning yuragi gupillab ura boshladi.
U boshini koʻtarib, imorat peshtoqiga qaradi-da, ikkinchi qavatning boʻgʻotidagi qora harflarga koʻzi tushdi:
«Davlat Gʻalla Bankasi»
— Banka!..
Birdan hammasi unga ayon boʻldi. Nikodim, uning Nikodimi katta ish boshlamoqchi. Garchi Nikodim undan yuz oʻgirgan boʻlsa-da, qiz uni sira unuta olmay hamon yaxshi koʻrardi. Yer ostidan yoʻl kovlab xazinani oʻmarmoqchi boʻlsa kerak!.. Harqalay darbon bilan tili bir ekan: darbon unga eshikni ochib bergani va ular allanima toʻgʻrisida kelishib olishganini qiz oʻz koʻzi bilan koʻrdi.
Davlat gʻalla bankasi!
Balki u yerga xat tashuvchi boʻlib joylashib olgandir? Unday boʻlsa, nega kechasi keldi?
Qizning yuragi hamon gupillab urardi.
U koʻchaning narigi betiga oʻtib, kuta boshladi.
Ehtimol, hozir qoʻngʻiroq chalinib, muyulishdan politsiya chiqib qolar? U holda qiz nima qilish lozimligini biladi: u qoʻngʻiroq chalib, darbonni ogohlantirib qoʻyadi... Toʻgʻri, Nikodim uni unutdi, qaytib kelaman, dedi-yu, ammo aldab ketdi, biroq endi, albatta uning yoniga qaytadi, Ishi yomon emasga oʻxshaydi — chiroyli pal'to kiyib yuribdi. Anavi safar ajoyib mashinada oʻtdi... U Lutskayada, ularning uyida yashagan kezlari qiz Dizmaning bunday jasur yigit ekanligini xayoliga ham keltirmagan edi...
U ketishga jazm etganida past suzayotgan qop-qora bulutlar orasidan tong nuri tusha boshlagan edi. Sovuq uning suyak-suyagidan oʻtib ketdi. Lutskayadagi uyiga yetib borgach, qiz darvozaning ochib qoʻyilganini koʻrdi — yigirma tiyin yoniga qoladigan boʻldi.
Ertalab Man'ka yana Vspul'naya tomon yoʻl oldi. Qiz, bankani politsiya oʻrab olgan boʻlsa kerak, deb oʻylardi. Nikodim qoʻlga tushgan boʻlsa-ya?! Ehtimol, qochib ham ketgandir.
Man'ka yengil tortib, tin oldi. Banka eshigi tinimsiz ochilib yopilar, u yerga mijozlar kirib-chiqib, darvoza oldiga avtomobillar kelib-ketib turardi.
Ehtimol, Nikodim yer ostidan yoʻl ochmoqchi yoki devorni teshmoqchidir... Bu ish bir necha kunga choʻziladi.
Nihoyat, Man'ka uni qidirib topdi! Endi Nikodim undan qochib qutulolmaydi! Man'ka uni bu yerda kunduz kuni uchratmasligi, Nikodim bu yerga kechqurun kelishiga shubha qilmasdi. U Dizmani kutadi va albatta yuzma-yuz uchrashadi.
Man'ka kechqurun yana banka yoniga keldi.
Soat oʻn boʻldi, oʻn bir... Man'ka asabiylashib, koʻchaning narigi betida u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi. Pagʻa-pagʻa qor yogʻmoqda edi. Agar fonar' ostiga turib, yuqori qaralsa, qor zarrachalari qoramtir boʻlib koʻrinadi. Ikki marta oʻtkinchi erkaklar uni gapga solmoqchi boʻlishdi. Bir yigit ancha puldor koʻrindi, biroq Man'ka uning taklifiga javoban bosh chayqab qoʻya qoldi.
U, Nikodim bugun kelmasa-ya, deya bezovta boʻla boshladi.
Lekin Man'ka baribir kutadi! Kutadi dedimi, kutadi!.. Erkaklar oʻzi shunaqa boʻlishadi: koʻzdan yoʻqoldimi — unutishadi qoʻyishadi. Malla Vladek ham axiyri Zosyaning oldiga qaytib keldi-ku...
Man'ka shu yoʻsinda goh Marshalkovskaya, goh qarshi tomonga qarab, chidam bilan kutib turaverdi. Birdan darvozaning sharaqlab ochilgani uning diqqatini bankaga jalb etdi. U yerdan bashang kiyingan bir xonim bilan Nikodim chiqib keldi. Ular nimadandir kulishardi.
Mai'ka oʻzini devor panasiga oldi. Ular koʻchani kesib oʻtishdi. Trotuar gʻoyat tor boʻlib, ular yonidan oʻtib ketishayotganida Man'ka qoʻlini choʻzsa, bemalol yetardi. Shundoq yonginasidan Dizmaning tovushi eshitildi:
— Agar istasang, jonginam Ninochka, men...
Uning keyingi soʻzlarini koʻchadan oʻtayotgan taksining gudogi bosib ketdi. Man'ka Nikodim haligi xonimning qoʻltigʻidan olganini koʻrib qoldi.
— Hali shunaqami! — dedi Man'ka va xayolga choʻmdi.
Soʻng ularning ortidan yurdi.
U raqibasi borligidan ajablanmadi. Nikodim xotinsiz turolmaydi, albatta. Biroq Man'kani bu xonimning goʻzalligi choʻchitib qoʻydi.
«Nikodim uni sevadi... Sevishi aniq... Lekin nega boʻlmasam, deya uning dilida umid uchqunlandi yana, — kecha tunda u mehmonxonada boshqa xotin bilan boʻldi?..»
Bu yerda qandaydir sir bor edi. Agar shu narsa boʻlmaganida Man'ka hozir ularga yetib olib, Nikodim meniki, men uni sevaman, deya oʻsha xonimning betiga baqirgan boʻlardi.
«U oldimga qaytib keladi, albatta qaytadi. Unga, kutaverib, koʻzlarim toʻrt boʻlgani, hamma dugonalarimning jazmani borligi, garchi eng yaxshi yigitlar osilishgan boʻlsa-da, mening hech kimim yoʻqligini aytaman... Qaytishi kerak».
Nikodim Ninani uyigacha kuzatib qoʻydi-da orqasiga qaytdi. Yoʻl-yoʻlakay u butun Liskovda xotinlarning koʻnglini olishga mohirligi bilan nom chiqargan Yurchak, faqat qora soch ayollargina serehtiros boʻladi, deb bekor aytgan ekan, deya oʻylab keldi. Nogahon kimdir uni chaqirib qoldi.
Nikodim oʻgirilib qaradi. Uning qarshisida Man'ka turardi.
— Nikodim, — deya ohista shivirladi qiz.
— E, senmisan? — toʻngʻilladi Dizma ta’bi xira boʻlganini yashirmay.
— Meni unutmadingmi?
— Senga nima kerak?
Man'ka nima deyishini ham bilmay, baqrayib unga qarab turardi.
— Xoʻsh nima deysan! — deya soʻradi Dizma jahli chiqib.
— Hali meni shunday kutib olyapsanmi! Seiga nima yomonlik qildim, Nikodim?
— Yomonlik ham qilganing yoʻq, yaxshilik ham! Boshimni koʻp qotirma. Ayt, nima kerak senga?
Man'ka indamay turaverdi.
— Gapirsang-chi, jin ursin seni!
Man'ka hamon indamasdi.
Dizma bir soʻkinib qoʻydi-da, ketmoqchi boʻldi. Biroq qiz uning yengidan tutib qoldi.
— Qoʻyvor!
— Qoʻyvormayman! Sen gapimni eshitishing kerak.
— Boʻlmasa gapirgin-da, jin ursin seni! Xoʻsh nima gaping bor?
— Seni qanchalik qoʻmsaganimni bilmasang ham kerak, Nikodim. Mening hatto oʻynashim yoʻq. Nuqul seni kutdim... Seni qidirdim, meni unutmagandir, qaytib kelar axir, deb oʻyladim.
Nikodim yelkasini qisdi.
— Oramizda eslaydigan, unutadigan nima bor ekan oʻzi?
— Qaytib kelaman deganding-ku axir.
— Aytsam nima qilibdi. Nima, sen bilan nikohdan oʻtibmanmi?
— Bilasanmi... men seni sevaman.
Dizma xaxolab kulib yubordi.
— Anavini gapini-ya! Sen har kechasi bironta erkakni sevasan.
— Sen buni yuzimga solma! Oʻzimga qolsa shunday boʻlishni istarmidim? Ochlik majbur qildi. Jirkanmaydi, deb oʻylaysanmi.
— Boʻpti, boʻpti, faqat yolgʻon gapirma.
— Rost aytyapman. Mening boshnmga tushgan kun hech kimning boshiga tushmasin. Itga ham ravo koʻrmayman uni!
— Xoʻsh, bu bilan meni nima ishim bor?
— Yonimga qaytib kel!
— Hojati yoʻq.
— Biznikida tekinga yashayverasan. Sening uchun oʻzim pul toʻlayman.
Dizma piqillab kulib yubordi. Man'ka unga bezovtalanib qarab qoʻydi.
— Nega kulyapsan?
— Ahmoq ekansan, shuning uchun kulyapman. Bu boʻlmagʻur gapni miyangdan chiqarib tashla.
— Nega unday deyapsan? Nahot endi senga yoqmay qolgan boʻlsam?
— Yaxshilikcha borib, ishingni qil, Man'ka.
— Oʻshanda, qaytaman, degan eding-ku.
— Tupurdim oʻsha gapga! Tushundingmi? Endi men uylanyapman, duch kelgan fohishaning boshimni qotirishiga yoʻl qoʻymayman. Endi men boshqacha ayollar bilan gaplashyapman.
— Hozir men koʻrgan ayolga uylanmoqchimisan?
— Ungami, boshqasigami — birovning ishiga tumshugʻingni suqma.
— Bilaman, oʻshanga uylanmoqchisan. — Mai'kaning tovushi nafrat bilan jarangladi.
— Bu bilan sening nima ishing bor?
— Chunki seni yaxshi koʻraman! — deya qichqirdi Man'ka alam bilan.
— Sekinroq, muncha baqirasan! Sevsang sevaver, menga nima! Boʻpti, bor endi, sen bilan gaplashishga vaqtim yoʻq.
Qiz yana uning yengidan tutdi.
— Yana bir minut sabr qil.
— Xoʻsh?
— Yur, mehmonxonaga boramiz...
U hamon Nikodimni oʻziga ogʻdirib, raqibasidan chalgʻitishga umid qilar edi. Dizma uni itarib yubordi.
— Yoʻqol.
— Nikodim!..
Man'kaning koʻzlari jiqqa yoshga toʻldi.
— Yigʻlashga balo bormi! Vaqtim yoʻq, dedim-ku senga. Mabodo istagan taqdirimda ham bugun borolmayman.
— Nega endi?
— Ishim bor.
— Shunday degin! — Man'ka bosh irgʻadi. Uning qiyofasi jiddiylashdi. Ha, albatta, bankani oʻmarishning oʻzi boʻlmaydi — buni qiz tan oladi. Bunday ish oldida Man'ka kim boʻpti.
— Unda boshqa gal, — deya rozi boʻldi Man'ka, — boshqa gal borasan, xoʻpmi...
— Ehtimol, borarman. Xoʻp xayr.
Dizma ketmoqchi boʻlgan edi, biroq Man'ka unga yopishib oldi.
— Nikodim, meni oʻpmay ketaverasanmi?
— He, jin ursin! Jonga tegding-da oʻziyam!
U engashib qizning yuziga labini tekkizdi. Biroq Man'ka bundai koʻngli toʻlmay, Dizmaning boʻynidan quchdi-da, uning lablaridan oʻpdi.
Qizning doʻrdoq lablari sovuqdan muzdekkina edi.
— Boʻldi, boʻldi, — deya uni oʻzidan chetlatdi Nikodim.
— Qayt! Oldimga qayt! — shivirladi Man'ka.
— Obbo, juda yopishib olding-ku! Ehtimol, keyin qaytarman. Xayr.
Man'ka iidamay bosh irgʻadi.
U Nikodimnang ortidan uzoq tikilib turdi. Dizma muyulishdan oʻtib, koʻzdan gʻoyib boʻlgach, Man'ka roʻmolining uchi bilan koʻzini artdi-da, boshqa tomonga ravona boʻldi..
Nikodimning gʻoyat jahli chiqqan edi. Bu Man'ka qayoqdan paydo boʻldi oʻzi... Dizma uni allaqachon unutgan edi... Umuman, qizning unga tirgʻilishga nima haqi bor?! Toʻgʻri — yaxshi koʻradi... Aslida oʻzi yomon qiz emas... Ammo bu uning ortidan ilakishib yurishi mumkin degan gap emas-ku...
«Hali, meni sharmanda qilib qoʻyiigi mumkin yoki Ninaga biror narsa deb valdirasa-ya? E, jin ursin!»
Nikodim, qiz yana tirgʻiladigan boʻlsa, ikkinchi oldiga kelmaydigan qilib ta’zirini berishga jazm etdi.
Qvartirani Nina surtgan atir-upaning hidi tutib ketgan edi. Nikodim yechinib, oʻzini toʻshakka tashlamoqchi boʻldi-yu, biroq ertaga ertalab Kshepitskiyning Koborovoga joʻnashini va oʻzi unga ba’zi qogʻozlarni toʻgʻrilab berishi lozimligini esladi. Nikodim yarim soatcha shu ish bilan ovora boʻlib oʻtirdi; u hujjatlarni hozirlab, endi oʻrnidan turgan ham ediki, telefon jiringlab qoldi.
Vareda qoʻngʻiroq qilmoqda edi. Barcha ulfatlar yigʻilishib, barda oʻtirishganmish, shu boisdan. Nikodimni ham chaqirishga qaror qilishibdi.
— Nina kelgandan beri, — deya shikoyat qila boshladi polkovnik, — butunlay qorangni koʻrsatmay qoʻyding. Albatta kel.
Biroq Dizma charchagani va uyqusi kelayotganini bahona qilib, ularning oldiga borishdan bosh tortdi.
Nikodim umuman pivoxonalarni yoqtirmasdi. Ba’zi-ba’zida ichishning zarari yoʻq, ammo pivohonada soatlab oʻtirib, gʻirt mast boʻlgunga qadar ichish — yoʻq, bunaqasi unga toʻgʻri kelmaydi. Agar ilgari Dizma Vareda, Ulyanitskiy va ularning doʻstlari bilan ichishgan boʻlsa, tanish bilish orttirish uchungina shunday qalgan. Endi esa u faqat Koborovoda tinchgina yashashni orzu qilardi.
Ninaning avvaligi nikohini bekor qilish masalasi hal boʻlay deb qolgandi. Kunitskiy birovning familiyasini oʻzlashtirib olgani masalani yanada osonlashtirmoqda edi. Qolganini pul bilan bir yoqli qilsa boʻlardi. Nikodimning esa endi puldan kamchilign yoʻq edi.
Kunlar ketidan kunlar bir maromda oʻtib borardi.
Dizma Kshepitskiyning yoʻqligini har qadamda his etardi.
Garchi Nikodim bankani boshqarishni uncha-muncha oʻrganib, u yoki bu ish yuzasidan qanday yoʻl tutish lozimligini bilib olgan boʻlsa-da, ba’zan u hal qila olmaydigan masalalar ham uchrab qolmoqda edi. Shunaqa paytlarda bod kasali uning joniga ora kirardi.
Shu ehtiyot choralariga qaramay u bir nechta xatoga yoʻl qoʻygan edi, ammo buni oshiq raisning parishonxayolligiga yoʻyishdi. Boʻlajak toʻy ancha mish-mishlarga sabab boʻlgandi. Bu gaplarni har kuni pan raisning qayliqlari kvartirasiga savat-savat gul olib boradigan Ignatiy topib kelardi.
Nina Nikodimnikiga haftada bir necha bor kelib ketardi.
Bundan mutlaqo bexabar pani Pshelenskaya barchaga Ninaning kundan-kun kayfiyati yaxshilanib, husni ochilayotganini shodlanib hikoya qilardi.
— Sevish va sevilish, jonginam, — derdi Ninaga xolasi, — bu ayol kishi uchun eng yaxshi kosmetika. Sen shundoq koʻz oʻngimizda gul-gul ochilib ketyapsan.
Nina Nikodimga bu gapni kula-kula aytib berdi.
U erini deyarli eslamay qoʻygandi. Darvoqe, cholni eslashga uning vaqti ham yoʻq edi. Kiborlar hayoti uni oʻz girdobiga tortgandi. Nina u yerda katta obroʻ qozongandi. Yoshu qari erkaklar unga biri olib, biri qoʻyib xushomad qilishardi, har bir salonda uni darhol muxlislar qurshab olishardi.
Muxlislar orasida bir odam Dizmani tashvishga solib qoʻydi.
Nikodimni bu odamning yurish-turishlaridan koʻra ham Ninaniig unga munosabati koʻproq bezovta qila boshladi. Nina uni boshqalardan afzal koʻrib, u bilan koʻproq tansa tushar, uzoq-uzoq suhbatlashardi.
Qirqlarga kirgan, baland boʻyli, xushqomat, malla sochlari oftobda oqargan bu odamning qayoqdan paydo boʻlgani noma’lum edi. U yer kurrasining deyarli hamma burchaklariga borib kelgan boʻlib, Avstraliya, Peru va Grelandiya haqida, goʻyo Konstantin yoki Milyanuv toʻgʻrisida soʻz yuritgandek, bemalol gapiraverardi. Uning ismi sharifi Xell', Oskaya-Xell' edi. Oʻzining aytishicha, u Rossiyada tugʻilgan ekan; Dizma Oksford universitetida oʻqiganini eshitgach, Xell' uni kasbdosh deb atay boshladi. Uning oʻzi Kembridjja oʻqigan ekan. U oʻnga yaqin tilni yaxshi bilgani kabi, polyak tilida ham bemalol gaplashaverardi. Undan millatini soʻrashgan paytlarda Xell', oʻzim ham bilmayman, degandek yoqimtoylik bilan yelkasini qisardi.
Ninada u birnnchi uchrashuvdayoq kuchli taassurot qoldirgandi. Juvon bu odamga boʻlgan moyilligini yashirmasdi ham. Nikodim buni darhol payqadi, albatta,
Ahvolki juda ham tahlikali deb boʻlmasdi, biroq Dizma kundan kun koʻproq tashvishlana boshladi. Boz ustiga uning yonida har qanday mushkul ishning ham chorasini topishga usta boʻlgan Kshepitskiy yoʻq edi. Nikodim Kshepitskiyga xat yozib yubordi, biroq undan hali javob kelmagandi.
Bu orada Oskar Xell' Varshavada oʻrnashib oldi. U qisqa vaqt ichida barcha bilan tanishib chiqdi va bironta ham bal, yigʻin, tansa kechasini kanda qilmay qatnashib yurdi. Xell' biror ish bilan shugʻullanmasa-da, pulga zoriqmas va shu boisdan ham badavlat odam, kuyov qilsa arziydigan kishi sifatida nom chiqardi. Pol'shaga uni toʻngʻiz oviga taklif qilib, graf Pomyalovskiy olib kelgan edi. Grafning oʻzi Xell' haqida biror aniq gap aytolmasdi, chunki u bilan Kanar orollariga ekskursiyaga ketayotgan paytida, Italiya paroxodi palubasida tanishgan edi.
Nikodim Ninani bu muttahamning ta’siridan qutqarish uchun butun ustomonligini ishga soldi. Biroq oralariga sovuqlik tushishidan choʻchib, masalani koʻndalang qoʻyishga jur’at etmasdi.
Agar Xell' bir kuni Nina bilan suhbatda Kasya Kunitskayaning nomini tilga olmaganida, ehtimol, bu ahvol anchaga choʻzilib ketgan boʻlardi.
Xell' Kasya bilan Davos, Kann va Jenevada uchrashgan boʻlib, uni yaxshi tanir ekan. Ular hatto ba’zi-ba’zida bir-birlariga xat ham yozisharkan, chunki ikkovi ham telepatiyaga qiziqib, kuzatuvlari haqida xabarlashib turishar ekan.
Nina buni eshitib, hayajonlanib ketdi. U nihoyat oʻzi juda yaxshn koʻradigan Kasya toʻgʻrisida xabar topgan edi. Buning ustiga Kasya bilan uni birga oʻtkazgan kunlari haqidagi xotiralar bogʻlab turardi.
Nina Nikodim bilan uchrashgan zahoti unga shu haqda aytdi:
— Buni qara-ya, pan Xell' Kasyani yaxshi bilar ekan! Kasya bilan chet elda uchrashgan boʻlib, ular hatto bir-birlariga hat ham yozishib turisharkan! Bechora Kasya! Yolgʻiz oʻzi... Unga achinaman.
— Balki, oʻsha Xell' yolgʻon gapirayotgandir?
— Nikus'! Uyalmaysanmi shunday deyishga! — dedi zardasi qaynab Nina. — Oskar haqiqiy jentl'men!
Bu suhbat Dizmaga qattiq ta’sir qildi. U darhol biror chora koʻrishga jazm etdi. Avval Vareda bilan maslahatlashib olmoq lozim edi. U polkovnikka qoʻngʻiroq qilib kechqurun restoranda birga ovqatlanishga kelishib oldi.
Bir qadahdan aroq ichishgach, Nikodim maqsadga koʻchdi:
— Bilasanmi, Vatsus'.. Sen anovi Xellni taniysan-a?
— Taniyman. Quvnoq yigit.
— Quvnoqmi, quvnoq emasmi, bu bilan ishim yoʻq, lekin bilasanmi, u mening jigʻimga tegib yuribdi.
— Qanday qilib?
— Qayligʻimni tortib olyapti.
— Tumshugʻiga sol, agar gʻidi-bidi deydigan boʻlsa bir juft pistolet olib, masalani hal qil-qoʻy.
— Duelga chaqir demoqchimisan? — deya basharasini bujmaytirdi Dizma.
— Albatta! Men senga aytsam, Nikus' bunaqa paytda choʻzib oʻtirmaslik kerak: paq-paq, gap tamom.
— Bilasanmi... Muhimi bu emas. Gap xotin kishi haqida ketyapti. Agar men uni yarador qilsam, Nina unga koʻproq talpina boshlaydi.
— Xoʻsh, nima qilmoqchisan boʻlmasa?
Dizma iyagini qashib qoʻydi.
— Balki, uni qamoqqa olish mumkindir... Kimligi, qayoqdan kelgani noma’lum-ku axir...
— Hm... Ochigʻini aytsam, buning uchun hech qanday asos yoʻq.
— Ehtimol, u josusdir? — dedi taraddudlanib Dizma.
— Nega endi josus boʻlarkan?
— Balki josusdir, balki josus emasdir. Hech kim, hech nima bilmaydi. Lekin shuncha pulni qayoqdan olyapti u? Nimaning evaziga bunday yallo qilib yuribdi?
— Hm...
— Muttaham. Chet el fuqarosi...
— Ha, uning hujjatlarini tekshirib koʻrish mumkin, albatta, — dedi xayolga choʻmib Vareda. — Hatto bexosdan borib, mehmonxonadagi nomerini tintib ham koʻrish mumkin. Biroq hujjatlari joyida boʻlib chiqsa, xijolatpazlik boʻladi. Yoʻq, unday qilish mumkin emas.
Vareda yana bir qadah aroq ichdi-da, birdan stolni shapatiladi.
— Yoʻli bor. Men senga aytsam — qoyilmaqom yoʻl...
— Xoʻsh?
— Gap Xellni qamatish haqida emas, balki uni uzoqlashtirish haqida ketyapti, shunday emasmi?
— Uzoqlashtirish deganing nimasi?
— Ninadan uzoqlashtirishni aytyapman-da.
— Ha, albatta.
— Ana shuning yoʻli bor. Uni qamoqqa olishadi, nomerini tintib, bu haqda gazetada xabar bosishadi-da, soʻng kechirim soʻrab, qoʻyib yuborishadi.
— Bundan nima foyda?
— «Nima foyda» deysanmi? Tushunmayapsanmi?
— Yoʻq.
— Buni tushunish juda oson-ku. Nima, Nina josuslikda shubha qilingʻan odamga iltifot koʻrsatadi, deb oʻylayapsanmi?
Dizma bir oz oʻylanib turgach, dedi:
— Iltifot koʻrsatmasa kerak.
— Bu gapdan soʻng, umuman, uni jamiyatda qabul qilisharmikin?.. Ha, oshna, bunaqa gʻavgʻodan soʻng u lash-lushini koʻtarib joʻnab qolishga majbur boʻladi.
— Hm... Lekin... u bu gaplarning hammasi anglashilmovchilik ekanligini tushuntirib qoʻyishi mumkin, — deya gap qotdi Nikodim.
— Bizga esa, — dedi e’tiroz bildirib Vareda, — uning juda ayyor ekanligi va hujjatlarni oʻz vaqtida yoqib yubortanligini shama qilishimiz. mumkin.
Dizma polkovnikning fikriga qoʻshilishga majbur boʻldi. Reja tayyor edi. Vareda ishni paysalga solib oʻtirmay shtabning ikinchi boʻlimi boshligʻi polkovnik Yarsga qoʻngʻiroq qildi.
Ertasiga kechqurun ular endi uchovlon uchrashishdi. Nikodim polkovnikka sirni oshkor qilgisi kelmaganidan Dizma bilan Vareda Yarsga barcha tafsilotlarni aytib oʻtirishmadi. U ham surishtirmadi. Yars uchun rais Dizma Pol'shada hech qanday mavqega ega boʻlmagan bir chet ellikni josus deb hisoblab, uning obroʻsini toʻkmoqchi ekanligining oʻzi kifoya edi... Buning ustiga restorandagi ziyofat ham juda zoʻr boʻlgan edi. Ular ertaga azondan harakat qilishga kelishishdi.
Ertasiga Dizma xuddi oyogʻi kuygan tovuqday bir yerda oʻtirolmadi. U kunduzi gazetlar chiqqan-chiqmaganligini bilib kelish uchun Ignatiyni minut sayin pastga tushirardi.
Nihoyat, xizmatkor uch dona gazeta koʻtarib keldi.
Dizma ularni shosha-pisha koʻzdan kechira boshladi. Ikki gazetada Xell' toʻgʻrisida hech nima yozilmagan edi. Ammo uchinchisining sahifasida «Yangi josuslar tashkiloti izidan. Hashamatli mehmonxonada kiborlar jamiyatiga mansub josus qoʻlga tushdi» degan sarlavha ostida yoʻgʻon harflar bilan terilgan xabar bosilgan edi.
Ilgari kelishib olinganiga muvofiq xabarda Xellning familiyasi toʻla koʻrsatilmagan edi. Unda qandaydir janob «X» haqida soʻz yuritilgandi. Biroq faktlar shunday bayon etilgandiki, Xellni taiydigan odamlarning birontasida ham gap u toʻgʻrisida ketayotganiga shubha qolmasdi.
Dizma xursandligidan qoʻllarini bir-biriga ishqaladi.
U koʻngli joyiga tushib, xizmatga doir qogʻozlarni koʻzdan kechirdi-da, imzo chekish lozim boʻlgan hujjatlarni keltirishni buyurib, sekretar' ayolga tegishib ham qoʻydi. Soʻng ta’zimlarga jilmayib javob qilganicha boʻlimlarni aylanib chiqdi va, nihoyat, xatlarni oʻqishga oʻtirdi. Ular orasida Kshepitskiyning xati ham bor ekan. Kshepitskiy quyidagilarni yozgan edi:
«Hurmatli pan rais!
Bu yerda hamma ish joyida. Na oppozitsiya bor, na sabotaj. Ishlarni bir oz tushunib qoldim. Sizni tabriklayman. Koborovoni oltin kon desa boʻladi. Bir oydan soʻng men bu yerda har bir tosh, har bir butoqni bilib olaman. Bu yerda sizdan juda qoʻrqishar ekan! Hatto bankada ham sizdan bunchalik hayiqishmaydi. Ikki marta Grodnoda — moliya boshqarmasida boʻldim. Rabinovich donasiga 700 zlotiydan beryapti. 30 dona buzoq olmoqchi, lekin haqini Belostokdagi Kugel' bankasi hisobida boʻlgan «Natan Gol'der va K°» firmasi veksellar bilan toʻlayman, deyapti. Bitimni rasmiylashtirishga rozi boʻlsangiz, telegraf orqali xabar qilishingizni soʻrayman. Kasperskiyning aytishiga koʻra, bu veksellarga ishonsa boʻlarmish.
Siz xatingizda tilga olgan Xellni tanimayman, u haqida hech nima eshitmaganman. Menimcha, bezovta boʻlishga asos boʻlmasa kerak. Lekin ehtiyotkorlik hech qachon halal bergan emas. Shu boisdan ham, yaxshisi, Ninaga, Xellning tanosil kasalligi bor ekan, deb ayting. Shundan soʻng qayligʻingiz unga iltifot koʻrsatishdan choʻchib qoladi.
Ikki marta Jorj Ponimirskiyning pavil'onida boʻldim. U qattiq betob ekan. Doktorning aytishicha, zotiljam boʻlganmish. Isitmasi juda baland, meni mutlaqo tanimadi, nuqul alahlaydi. Oʻlib qolmasa deb qoʻrqaman. Kunitskiyning asfalasofilinga ketganini eshitgach, xursandligidan pal'tosini kiymay parkka yugurib chiqqan ekan. Parkda u yoqdan-bu yoqqa yugurib, allanimalar deb qichqiribdi. Bechoraga rahmim keladi!»
Keyin Kshepitskiy daromad va xarajatlar haqida hisobot berib, Nikodimdan shpal sotish masalasini bir yoqli qilishni soʻragan va tezda bir-ikki kunga Varshavaga kelajagini xabar qilgan edi.
Nikodim xursand edi. U mashinistkaga telegramma tekstini yozdirib, Kshepitskiyning oʻzi ishonar ekan, veksellarni olaverishni buyurdi. Soʻng Pshelenskayaga telefon qilib, peshinda unikiga borib ovqatlanajagini aytib qoʻydi.
Pshelenskayanikida Dizma bekaning oʻzi va Ninadan tashqari Nikodim ilgari uchratgan, lekin hozir familiyalarini unutib qoʻygan ikki yigit bilan Mariyetta Charskayaga duch keldi.
Nikodim odatdagi salom-alikdan soʻng soʻradi:
— Qamoqqa olish haqidagi gapni eshitdingizmi?
— Qanaqa qamoq?
— Bilmaymiz.
— Kimni qamoqqa olishibdi?
— Hozirgi zamonda hech kimga ishonib boʻlmaydi, — dedi bosh chayqab Dizma. — Boʻlmasam durustgina odamga oʻxshab koʻringan edi-ya!
— Kimni aytyapsiz? — soʻradi ortiq chidayolmay Pshelenskaya.
— Kimni boʻlardi? Anovi Oskar Xellni-da.
— Kimni dedingiz? — deya qayta soʻradi bezovtzlanib Nina.
— Xellni, — takrorladi Dizma uning yuziga tikilib.
— Boʻlishi mumkin emas! Oskarni-ya?!
Dizma shoshilmay choʻntagidan gazetani oldi-da, qizil qalam bilan chizib qoʻyilgan joyni koʻrsatib, uni Pshelenskayaga uzatdi.
Xonim xabarni tovush chiqarib oʻqib chiqdi. Soʻng xoʻrsinib xitob qildi:
— Buni qarang-a! Yo parvardigor!
Nina gazetani olib, haligi joyga koʻz yugurtirdi. Uning juda ruhi tushib ketgan edi.
— Endi hech kimga ishonib boʻlmaydi! — dedi ibratomuz ohangda Pshelenskaya.
— Qanday qabohat! — dedi ichidan xoʻrsinib Nina. — Odamlarning bari razil, qayoqqa qarama qabohatni koʻrasan!
— Judayam olib qochmaslik kerak, — deya vazminlik bilan e’tiroz bildirdi Dizma.
Shundan soʻng Xell haqida suhbat boshlanib, deyarli hammasi uning xatti-harakatlari ilgari ham shubhali tuyulganini gapira ketishdi.
Nina ularningʻ gapiga quloq solmay qoʻygandi. U faqat bu foniy dunyoning jaholatga koʻmilganligʻi va oʻzining hamma yoqdan berilishi mumkin boʻlgan zarbalar oldida qanchalik ojiz ekyanligini oʻylab azob chekardi. Soʻngra u Dizmaga tikilib qaray boshladi. Sochlari xiyol jingalak, yuzi toʻrt burchak, burni bir oz puchuq, ogʻzi kichkina, pastki jagʻi yaxlit Nikodim ancha novcha koʻrinardi. U odatda qadamini keng tashlab, chayqalib yurardi.
«Bunday qaraganda, oddiy odam, — deya oʻylardi Nina, — biroq ana shu qiyofa zamirida cheksiz kuch, koʻz ilgʻamas qudrat yashiringan. U bu kuch-qudratni qachon va qayerda sarflashni juda yaxshi biladi. Nik... mening Nikodimim...»
Atrofidagi odamlarniig suhbatiga jilmayib quloq solayotgan bu odam, unga bir zum begona boʻlyb koʻringan bu davlat arbobi, bu ulugʻ iqtisodchi aslida oʻzining Nikodimi ekanligini oʻylab Nina hatto hayratta tushdi; ha, Nikodim uning qalligʻi, koʻp oʻtmay eri boʻladi... Uning taqdiri shu odamning qoʻlida boʻladi, uni oʻz qanoti ostiga olib, ofatlardan muhofaza etadi... Nikodim bu vazifani hammadan yaxshi bajaradi. U sahrodagi ehromga oʻxshaydi, uni hech qanday toʻfon agʻdara olmaydi... Xell' ham chinakam erkak edi, biroq...
U Xellni oʻylamaslikka urindi.
Xizmatkor ovqat tayyor ekanligini xabar qildi. Dasturxon ustida ular u yoq-bu yoqdan gaplashib oʻtirishdi. Ovqatdan soʻng Dizma bilan yolgʻiz qolgach, Nina uning qulogʻiga shivirladi.
— Sevaman, juda sevaman.
Nikodim uning qoʻlini oʻpdi.
— Nik... Bugun senikiga boramizmi?
— Oʻzing shuni istaysanmi? — deya soʻradi quvlik bilan Dizma.
Nina labini tishlab, unga koʻzini suzib qaradi-da, shivirladi:
— Judayam, judayam, judayam...
Uning rangi oqara boshladi, Nikodim buning sababini yaxshi bilardi.
— Uch kundan beri birga boʻlganimiz yoʻq.
— Yaxshi, — bosh irgʻadi Nikodim, ichida esa: «U-hoʻ, ish zoʻr boʻladiganga oʻxshaydi-ku!» — deb qoʻydi.
Ular soat sakkizlarga yaqin uydan chiqishdi. Nina xolasiga, operaga boramiz, deb aytdi-da, soʻng Nikodimga kula-kula nima uchun xuddi operani tanlaganini tushuntirdi — bugun «Afrikalik ayol» qoʻyilayotgan boʻlib, u yarim kechadan oshganida tugardi.
— Ninochkang juda ayyor-a, toʻgʻrimi?
— Xo-xo!..
Nikodim darvozaxonada Ninaning qadam tovushi tingunicha kutib turdi-da, soʻng choʻntagidan soatini chiqarib qaradi. Soat oʻn ikkidan oshgan edi. U uyga qaytishga jazm qildi.
Bankaga yigirma qadamcha qolganida u Man'kani koʻrib qoldi. Qiz, chamasi uni kutayotgan boʻlsa kerak, fonar' ustuniga suyanib turardi.
Nnkodim qovogʻini soldi. U Man'kani koʻrmagan kishi boʻlib oʻtib ketmoqchi edi, qiz uning yoʻlini toʻsdi.
— Xoʻsh, nima kerak senga? — deya toʻngʻilladi Dizma.
— Nikodim...
— Nima kerak, deyapman?!
— Nikodim... Jahling chiqmasin... Sensiz yashayolmayman.
— Aravangni tortsang-chi! Tupurdim senga! Qoʻp tirgʻilaverma, mochagʻar. Naq tumshugʻingga solaman!
Man'ka unga qoʻrquvdan javdirab qaradi.
— Nega endi, Nikodim? Senga nima yomonlik qildim?
— Jonimga tegding.
— Seni sevaman axir, oʻzing va’da qilgan eding...
— Tupurdim oʻsha va’daga, bildingmi?! Sengayam tupurdim! U yogʻini soʻrasang fohisha, yana yopishishiga balo bormi! La’nati!
— Nikodim!
— Yoʻqol, mochagʻar!
Shunday deya Dizma Man'kani itarib yuborgan edi, qiz gandiraklab, iflos qorga niqildi.
Qiz oʻrnidai turmadi. U banka tomon yoʻl olgan Nikodimning ortidan indamay qarab turardi.
— Hali shunaqami?!
Man'ka sovuqdan qotib qolgan qoʻllari bilan yuzini yopib, hoʻng-hoʻng yigʻlay boshladi.
— Fohisha... mochagʻar... lan’ati dedi-ya...
Soʻng u oʻrnidan sakrab turdi-da, Dizmaning ortidan musht oʻqtaldi.
— Hali qarab tur!
Shunday deya Man'ka pal'tosidagi qorni qoqib tashlab, Marshalkovskaya tomon yugurib ketdi.
— Koʻrasan hali, qarab tur!.. Meniki boʻlmas ekansan, unga ham nasib qilmaysan. Endi koʻrasan mendan!
Uning a’zoyi badanini intiqom tuygʻusi qamrab olgandi.
Eshik oldida turgan politsiyachi undan, senga nima kerak, deb soʻraganida Man'ka sira ham ikkilanib oʻtirmadi.
— Bir nusxaning jinoyati toʻgʻrisida xabar qilmoqchiman.
— Xabar qilmoqchiman deysanmi? Mayli, navbatchining oldiga bor. Huv anovi eshikdan kirasan.
Oʻrtasidan panjara bilan ajratilgan kenggina xonaga kirgach, Man'ka stol yonida oʻtirgan amaldor oldiga yugurib bordi.
— Nima gap? — deb soʻradi navbatchi. U yozishda davom etarkan, boshini koʻtarib Man'kaga qaramadi ham.
— Bir nusxaning jinoyati toʻgʻrisida xabar qilmoqchiman.
— Xoʻsh? — pinagini buzmay toʻngʻilladi navbatchi.
— U may oyidayoq bir juhudni gumdon qilgan edi. Anchagina pul oʻmargandi. Oʻshanda pulni oʻzi menga maqtanib koʻrsatgan edi. Endi Vspul'nayadagi bankani urmoqchi.
Politsiyachi qoʻlidagi qalamni bir chetga qoʻyib, Man'kaga durustroq qaradi.
— Banka deysanmi?.. Kim ekan u?
— Dizma. Nikodim Dizma.
— Buni qayoqdan bilasan?
— Bilaman-da.
— Oting nima?
— Man'ka Bartik.
— Qayerda turasan?
— Lutskaya koʻchasi, oʻttiz olti.
— Nima ish qilasan?
— Koʻcha qiziman, — deya javob qildi Man'ka bir oz ikkilanib turgach.
— Nega uni chaqyapsan!
— Bu yogʻi mening ishim.
Politsiyachi uning familiyasi bilan adresini yozib oldi.
— Vspul'nayadagi bankani urib ketmoqchi deysanmi?
— Ha.
Politsiyachi telefon trubkasini olib nomerni aytdi.
— Bunaqa ishda hazil qilib boʻlmasligini bilasanmi? Agar yolgʻon gapirgan boʻlsang, seni qamashadi.
— Bilaman.
Politsiyachi Man'kaga diqqat bilan tikildi. Qiz lablari qimtib, xotirjam qarab turardi. Shu boisdan u qizning yolgʻon gapirmayotganiga ishonch hosil qildi.
— Oʻsha Dizmang hozir qayerda?
— Bankada.
— Nima?!
— Uning bankaga kirib ketayotganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Darbon uni ichkariga kiritib yubordi.
— Pan komissar uydamilar?.. Iltimos, uygʻoting. Muhim ish bor. Navbatchi Kasparskiy gapiryapti.
Tezda trubkani komissar oldi. Politsiyachi unga Man'kaning gapini xabar qildi.
— Qizni tutib turing, — deya buyurdi komissar. — Hozir borib, uni oʻzim soʻroq qilaman.
Navbatchi trubkani joyiga qoʻydi-da, Man'kaga devor oldidagi skameykani koʻrsatdi. — Kutib tur.
— Yaxshi.
Man'ka skameykaga oʻtirdi. Hali qarab tursin, koʻrsatib qoʻyadi unga!
Bu orada Nikodim oʻrnida choʻzilib, gazeta oʻqib yotardi. Telefon jiringlab qoldi.
Nikodim soʻkinib qoʻydi-da, oʻrnidan turmaslikka ahd qildi. Biroq telefon tinmay jiringlayverdi.
— Kim ekan, jin urgur?!
Dizma karavotdan sakrab turdi-da shippagini ham kiymay kabinetga oʻtib, qorongʻida stulga qoqilib ketdi.
— Allo!
— Pan rais Dizma bilan gaplashsam boʻladimi?
— Bu menman. Kimsiz oʻzingiz?..
— Komissar Yaskul'skiyman.. Salomatmisiz, pan rais. ...
— Salom. Xoʻsh, nima gap?
— Bevaqt bezovta qilganim uchun meni kechirasiz, pan rais. Muhim ish chiqib qoldi.
— Qulogʻim sizda....
— Komissariatga Bartik familiyali bir fohisha murojaat qildi. Uning aytishicha, siz gʻalla bankasini oʻmarib ketmoqchi emishsiz.
— Nima?
Komissar kulib yubordi.
— Telbaga oʻxshamaydi, gapida qattiq turib olyapti. Siz uni taniysizmi?
— Yoʻgʻ-e, nimalar deyapsiz
— Tushunarli... Uni tutib turishni buyurdim. Avvaliga mast deb oʻyladim, yoʻq, mast emas ekan. U sizning raisligingizni bilmas ekan. Buni unga aytdim, biroq u gapini qaytib olmadi. Negadir sizdan xafaga oʻxshaydi... Siz chindan ham bir vaqtlar Lutskaya koʻchasida istiqomat qilganmisiz?
— Xudo saqlasin! U yerda xech kachon turgan emasman.
— Oʻzim ham shundaydir deb oʻylovdim, — deya uning gapini ilib ketdi komissar. — Siz kulyapsizu, lekin uning aytishicha, may oyida allaqanday yahudiyni oʻldirib, pulini olgan emishsiz. U hatto siz unga oʻgʻirlik iulni koʻrsatgan mehmonxonani ham aytdi.
— Nima balo, miyasini yeb qoʻyibdimi!
— Men ham shuni aytyapman-da, pan rais. Uni nima qilishni bilmay qoldim.
— Quvib yuboring.
— U gapida qattiq turib olib, protokol yozishni talab qilyapti. Agar ishga rasman yondashilsa, men uning iltimosini qondirishim kerak.
— Nima keragi bor? — deya shoshilib e’tiroz bildirdi Dizma. — Protokol yozishning hojati yoʻq.
— Tushunaman, pan rais. Protokol yozib, keyin soxta guvohlik bergani uchun javobgarlikka tortish mumkin.
— Hojati bormikin?
— Uch oycha oʻtirib chiqadi.
— Keragi yoʻq. Unga ayting — xohlagan tomoniga ketsin.
— Rozi boʻlmaydi. Juda qaysar ekan, la’nati!
— Hammasi sizning qanday maslahat berishingizga bogʻliq.
— Tushunmadim, pan rais.
— Siz politsiyachilarning oʻz usullaringiz bor-ku axir...
— E-ha! — deya javob qildi komissar. — Hammasini toʻgʻrilaymiz, pan rais. Salomat boʻling! Bezovta qilganim uchun yana bir bor kechirasiz.
— Hechqisi yoʻq! Sizdan gʻoyat minnatdorman. Oʻrni kelib qolganda sizni unutmayman, komissar.
Komissar tilyogʻlamalik bilan minnatdorchilik izhor qila boshladi. Soʻng trubkani joyiga qoʻyib, koʻngʻiroq tugmasini bosdi. Eshikda politsiyachi paydo boʻldi.
— Uni bu yoqqa olib kir!
— Ana koʻrdingmi, gaplaringni hammasi gʻirt yolgʻon ekan. Seni qamaymiz.
Komissar qizning javobini kutdi, biroq Man'ka indamay turaverdi.
— Senga achinaman. Hali yosh ekansan. Yaxshilikcha aytyapman, guvohligingni qaytarib ol.
— Qaytarib olmayman, — sira tap tortmay javob qildi Man'ka. — Mayli, qamalsam kamala qolay.
Komissar oʻrnidan sapchib turib, stolni mushtlaganicha qichqirdi:
— Ha, lan’ati! Qaytarib olasan! Men qaytarib olasan dedimmi, demak, qaytarib olasan.
Qomissar gʻazabi qaynab, xonada u yoqdan bu yoqqa yura boshladi. Soʻng Man'kaning oldiga kelib toʻxtadi.
— Xoʻsh? Qaytarib olasanmi?
— Yoʻq, — javob qildi Man'ka labini tishlab
— Valyasek, — deya politsiyachini chaqirdi komissar, — uni orqa xonaga olib boringlarda, nufuzli chinovniklar ustidan soxta guvohlik berishning qanaqa boʻlishini tushuntirib qoʻyinglar.
— Xoʻp boʻladi, pan komissar.
Politsiyachi qizning qoʻltigʻidan tutib, koridorga olib chiqdi.
U uzoq, juda uzoq surgalib yurdi. Quyosh allaqachon koʻtarilgan boʻlib, koʻchalar borgan sayin gavjumlashmoqda edi. Man'ka qoqila-suqila gandiraklab borardi. Yoʻlovchilar uning ortidan qarab qolishardi.. Yoshi oʻtib qolgan qandaydir xonim nafrat bilan dedi:
— Tuf-e! Behayo! Ichib olganini qarang-a!. Man'ka indamay ketaverdi.

18-bob
Jiddiylik va bashanglik, yaxshi did va nafosat — bu fazilatlarning bari advokatning hasham bilan jihozlangan kabinetida mujassamlashgan edi. Kabinet soqoli toʻrt burchak qilib qaychilangan, sochiga oq oralagan, qoʻydi-chiqdi ishlarining piri sifatida nom chiqargan, shahar munitsipal kengashi a’zosi, hazrati oliylari kamergerining xususiyatlarini xuddi koʻzguday yorqin aks ettirib turardi.
Yozuv stoli yonida xoʻjayinning qarshisida oʻtirgan Nikodim uning har bir soʻziga diqqat bilan quloq solmoqda edi. Kabinet egasi esa tinmay gapirardi. Uning xotirjam va ohista gaplari tinchgina oqayotgan daryoni eslatardi.
Advokatning tepasida keng zarhal romda rim papasining katta portreti osigʻliq turardi.
Advokat stol tortmasini ochib, qandaydir papkani oldi-da, bir zum ham gapirishdan toʻxtamay, undan pergamentga yozilgan toʻrt buklogʻlik hujjat chiqardi.
Hujjatga shohi tizimcha bilan ikki dona katta-katta mum muhr osib qoʻyilgandi. Advokat ulardan birini ixlos bilan oʻpdi-da, hujjatni Dizmaga uzatdi.
Hujjat lotin tilidan yozilgan edi, ammo shunga qaramay Dizma unda nimalar yozilganini yaxshi bilardi.
Bu Ninaning nikohi bekor qilingani toʻgʻrisidagi guvohnoma edi.
Endi qogʻoz qoʻliga tekkach, Dizma bu ishlar oʻziga ancha qimmatga tushgani toʻgʻrisida oʻylanib qoldi.
«Qiziq, advokat eidi qancha soʻrarkin?» deya xayolidan oʻtkazdi u.
Advokat goʻyo uning savoliga javob berganidek, papkadan bir varaq qogʻoz oldi-da, tilla suvi yugurtirilgan qalam bilan allaqanday raqamlarni yozib, dedi:
— Mening gonorarim toʻrt ming ikki yuz zlotiy.
Dizma hatto oʻtirgan joyida sapchib tushdi.
— Qancha dedingiz?
— Toʻrt ming ikki yuz zlotiy, pan rais.
— Hazillashyapsiz chogʻi?! Men nari borsa ikki ming zlotiy boʻlsa kerak, deb oʻylovdim!..
— Pan rais, mening odatda oladigan gonorarimni toʻlashingiz va bundan tashqari, qoʻshimcha xarajatlarni qoplashingiz sharti bilangina bu ishga qoʻl urishimni sizga boshidayoq aytib qoʻygan edim.
— Ammo toʻrt ming zlotiy juda koʻplik qiladi! Jami boʻlib bu ish menga oltmish mingga tushyapti axir!
— Bir narsani unutmang, pan rais, boshqa bironta ham advokat bu sharoitda nikohni bekor qildira olmagan boʻlardi. Men guvohlarning qoʻshimcha ma’lumoti uchun ancha pul sarflashga majbur boʻldim.
— Lekin u guvohlar allaqachon oʻlib ketgan-ku!
Advokat ensasi qotib iljaydi.
— Bu gapingiz toʻgʻri. Lekin marhumlarning guvohligi tiriklarnikidan arzonroq turadi deb oʻylaysizmi?..
Nikodim gapini tushundi.
— Demak? — deya soʻradi u.
— Demak, — dedi gapni ilib advokat, — shundan boshqa chora yoʻq edi.
Nikodim choʻntagidan bir dasta pul oldi-da, kerakli aqchani sanab berib, oʻrnidan turdi.
Mijozini dahlizga qadar kuzatib chiqqan advokat unga yana qanday rasmiyatchiliklarni bajarib, grajdanlik holati kitobiga qanday oʻzgarishlar kiritish lozimligi haqida uzoq gapirdi-da, soʻng sipolik bilan ta’zim qilib xayrlashdi.
Advokatning uyidan chiqqach, Nikodim toʻgʻri Ninaning oldiga ravona boʻldi.
Uning dimogʻi chogʻ edi. Soʻnggi kunlarda uning ishlari juda yurishib ketgandi. Man'ka koʻcha-koʻyda koʻrinmay qolgandi. Dizma avvaliga, la’nati qiz yana politsiya yoki prokurorga borib chaqmasa goʻrga edi, deya bezovta boʻlib yurdi. Ammo, baxtiga Man'ka damidan tushib qolganga oʻxshaydi.
Endi Nikodimning qoʻlida Ninaga uylanib, Varshavadan joʻnab ketishga imkon beradigan hujjat bor edi.
Bugun ertalab u telegramma oldi: unda Kshepitskiy shaharga kelishini xabar qilgan edi. Hozir Kshepitskiy Nikodim uchun juda zarur edi, chunki chorshanba kuni Ministrlar Soveti qoshidagi iqtisodiy komitetning majlisi boʻlishi kerak edi. Kun tartibiga muhim bir masala qoʻyilgan boʻlib, majlisda moliya ministri gʻalla zapasini chet elga sotishni talab qilmoqchi edi. Nikodim ham majlisda soʻzga chiqib, yo oʻsha talabni qoʻllab-quvvatlashi yoki uni rad etishi lozim edi. Ammo qanday yoʻl tutishni oʻzi bilmasdi. Shu boisdan ham Kshepitskiyning kelishi unga juda qoʻl kelardi.
Soʻnggi paytlarda Nikodim gazetalar bahslashayotgan u yoki bu masala xususida oʻz fikrini aytishga jur’at eta boshlagan edi.
Odatda u oʻziga toʻgʻri boʻlib koʻringan fikrlarga qoʻshilardi-da, soʻng oʻni oʻziniki qilib koʻrsatardi. Biroq endi boʻlajak ish mutlaqo sir tutilishi lozim edi.
Pani Pshelenskaya xonadoni notinch edi. Bekaning yuzi koʻpchib ketgandi, Ninaning rangi esa oppoq edi.
— Nima gap? — soʻradi ajablanib Nikodim.
— Eh, pan rais, — bidirlay ketdi Pshelenskaya, — uni qarangki Xellni qamoqdan chiqarib yuborishibdi.
— Uni anglashilmovchilik sababli qamashgan ekan, — deya shoshilib qoʻshimcha qildi Nina. — Undan kechirim soʻrashibdi. Sira aybi yoʻq ekan.
Dizma hurpayib, qovogʻini soldi.
— Yuragim tars yorilib ketadi deb oʻylovdim, — deya davom etdi qoʻllarini silkitib pani Pshelenskaya. — Tavba, yarim soat burun menga Yanek Karchevskiy qoʻngʻiroq qildi. Uni taniysiz, tennischi. Xell' Karchevskiyga telefon qilib, bu anglashilmovchilik oqibati ekanini, bu haqda bizga, Charskiylarga va, umuman, hammaga aytib qoʻyishni soʻrabdi. Bu ham yetmaganday, u Yanekka biznikiga kelib, ahvolni shaxsan tushuntirib qoʻymoqchi ekanini ham aytibdi. Bunisiga nima deysiz?! Nima qilishni bilmay qoldim... Shunday odamni qabul qilish mumkinmikin? Axir u josuslikda ayblanib, qamalib chiqqan-ku!
— Ha, lekin aybnoma yolgʻon boʻlib chiqdi-ku, — hayiqibgina e’tiroz bildirdi Nina.
— Nima qilsak ekan?! Pan rais, siz nima deysiz? Bu ish haqida biron narsa eshitgandirsiz axir?
Nikodim oʻzini jiddiy qilib koʻrsatishga urindi.
— Menda aniq ma’lumot bor. Xellni barcha dalillarni oʻz vaqtida yoʻqotib yuborgani uchungina qoʻyib yuborishyapti.
— Nimalar deyapsiz, pan rais!
— Ha, ha. Menga bu gapni shtabdagi ikkinchi boʻlimning boshligʻi aytdi. Xell' bol'shevik josuslari toʻdasining boshligʻi ekan. Uni uzoq kuzatishibdi. Mehmonxonadagi nomerini tintishganida uning aybini isbotlovchi hujjatlar oʻrnida bir hovuch kul topishibdi. Shundan soʻng undan kechirim soʻrab, xoʻjakoʻrsinga qamoqdan chiqarib yuborishga toʻgʻri kelibdi. Keyin uni butunlay qoʻlga olisharmish. Ikkinchi boʻlimning boshligʻi menga va davlat sirlaridan voqif boʻlgan boshqa kishilarga maxsus qoʻngʻiroq qilib, oʻsha nusxadan ehtiyot boʻlish kerakligini tayinladi.
— Unday boʻlsa qamma gap ravshan, — dedi Pshelenskaya.
Nina indamay oʻtirardi.
Birdan qoʻngʻiroq chalinib qoldi. Pshelenskaya shosha-pisha oʻrnidan turib, har ehtimolga qarshi dahlizdan mehmonxonaga oʻtadigan eshikni yopib qoʻydi.
Shu payt xizmatkor kirib:
— Pan Oskar Xell' keldi, — deb xabar qildi.
Shunda Pshelenskaya dahlizda ham eshitilishi uchun baland ovoz bilan dona-dona qilib dedi:
— Unga bizning uyda yoʻqligimizni aytib qoʻy. Bunday janoblar uchun biz hech qachon uyda boʻlmaymiz.
Eshikning taraqlab yopilgani eshitildi.
— Odamlar qanday yovuz boʻlishadi-ya! — dedi xoʻrsinib Nina.
Nikodim servantdagi qaqir-quqirlarni tomosha qilayotgan kishi boʻlib, teskari qaradi. Servant oynasida u oʻzining iljayib turgai basharasini koʻrib, yanada battarroq tirjaydi.
Kshepitskiy moliya ministrining mashinkada olti varaq qogʻozga yozilgan taklifini diqqat bilan oʻqib chiqib, Pol'sha va chet el gʻalla birjalari byulletenlarini koʻzdan kechirdi-da, yelkasini qisdi.
— Hm... Bu gaplar haqida oʻzingiz qanday fikrdasiz, pan rais?
Nikodim peshanasini tirishtirdi.
— Qanday fikrdasiz, deysizmi?.. Hm. Menimcha, bu eng yaxshi chora boʻlmasa kerak.
— Eng yomon chora bu. Bu oʻzini oʻzi oʻldirish bilan barobar. Hozirgi sharoitda gʻallani chetga solish! Bu ishda biz oʻttiz protsentdan qirq irotsentgacha zarar koʻrishimiz avvaldan ma’lum-ku axir! Bu gʻirt telbalik! Nihoyat, shuncha gʻallani xorijiy bozorga chiqarib sotish — unning narxini tushirish degan gap. Demak, bizda ham gʻallaning bahosi tushib ketadi. Buyam mayli-ya! Shundan soʻng gʻalla obligatsiyalari sariq chaqagayam arzimay qoladi.
Nikodim bosh irgʻadi.
— Men ham kecha Yashunskiyga xuddi shu gapii aytdim. Unga, bu taklifga qat’iyan qarshi chiqaman, dedim.
— Toʻgʻri qilibsiz. Siz mutlaqo haqsiz, pan rais.
— Lekin men sizning fikringizni bilmoqchi edim. Fikrimiz bir joydan chiqqanidan xursandman. Boʻpti, Kshepitskiy, mashinistkani chaqiring-da, oʻsha loyihaga nisbatan e’tirozlarimizni yozdiring. Ularning bir adabini berib qoʻyay!
Ikki soatdan soʻng qogʻoz tayyor boʻldi. Iqtisodiy komitetning majlisi soat yettiga belgilangan boʻlib, Dizma bilan Kshepitskiyning ixtiyorida hali bir soat vaqt bor edi. Ular Koborovo ishlari, Nikodimning toʻyi haqida gaplashib oʻtirishdi.
Nikodim hammasidan ham toʻydan soʻng Jorj Ponimirskiyni nima qilishini oʻylab, garang edi. U Nina akasini pavil'ondan uyga koʻchirib oʻtkazishni albatta talab qilishini yaxshi bilardi.
Juvon bu haqda unga bir necha bor aytgan edi. Aslida, Dizma bunga qarshi emasdi: Jorj Tvorki ga joʻnatadigan darajada emasdi, albatta. Biroq Nikodim uning Oksford masalasida valdirab qoʻyishidan choʻchirdi.
Turgan gap, u oʻz hadigini Kshepitskiyga aytmadi. Sekretar' esa, oʻz navbatida, Ninaning iltimosini inobatga olish lozim, deb hisoblardi. Agar Jorj chidab boʻlmaydigan darajaga yetsa, keyinchalik uni bironta sanatoriyga joylashtirish mumkin. Ular shunga kelishishdi. Kshepitskiy Dizmani Ministrlar Sovetiga o.lib borib qoʻydi-da, oʻzi Pshelenskayanikiga joʻnadi.
Uzun stol yoniga kelib oʻtirgach, Nikodim raislik joyiga oʻrnashib olgan bosh mnnistrga nutqini boshlab yuborgan moliya ministri va boshqa arkoni davlatlarga zimdan koʻz yugurtirib chiqdi. Chetdagi kichkina stol yonida ikki stenografist ayol oʻtirardi.
Moliya ministri qisqacha qilib oʻz taklifini asoslab berdi. Uning aytishicha, byudjetdagi defitsitni faqat zapasdagi gʻallani sotish yoʻli bilangina qoplash mumkin ekai. Bu orada xalqaro ahvol yaxshilanib, chet davlatlardan qarz olish imkoniyati tugʻilishi mumkin emish. Nutqining oxirida ministr ma’lumoti boʻyicha filolog boʻlib, iqtisodiy hayotnn faqat soʻnggi yillarda orttirgan tajribasi tufayligina tushunajagini aytdi. Ministrlik kreslosiga uni majbur qilib oʻtkazishgan ekan. Lekin u qoʻgʻirchoq ministr boʻlishni istamas emish va shu boisdan, agar taklifini rad etishsa, darhol iste’foga chiqarmish.
Shundan soʻng bosh ministr soʻzga chiqib, moliya ministriai uning xizmatlari gʻoyat yuqori baholanishiga va taklifi albatta qabul qilinajagiga ishontirdi.
Hamma tomondan ma’qullagan ovozlar eshitildi.
Majlis paytida barcha ministrlar dam-badam Dizmaga qarab qoʻyishardi. Biroq Nikodim indamay oʻtiraverdi. Undan biror ajoyib gap chiqishshsh kutib oʻtirgan majlis ahli yanglishmadi. Bosh ministr jilmayganicha undan oʻz fikrini aytishni iltimos qilgan edi, Nikodim oʻrnidan turib gapini boshladi:
— Meni kechirasizlar, gapga chechan emasman. Qisqacha qilib aytaman. Bu yerda soʻz biz haqimizda emas — davlatimiz farovonligi toʻgʻrisida ketyapti, safsata sotib oʻtirishga vaqt yoʻq. Bu yerda aytilgan gaplarning bari sariq chaqaga ham arzimaydi. Men oʻz deklaratsiyamni oʻqib beraman.
Shunday deb u Kshepitskiy tayyorlab bergan tekstni olib, oʻqishga tushdi.
Zal bir zum harakatga keldi. Nikodim tekstni oʻqib boʻlgan zahoti moliya ministri oʻrnidan sapchib turib, qoʻllarini gʻazab bilan silkitganicha norozilik bildira boshladi.
Gʻala-gʻovur koʻtarilib, majlisda ishtirok etayotgan kishilar bir-birlari bilan bahslasha ketishdi. Biroq bosh ministr asta-sekin ularni tinchitishga muvaffaq boʻldi. Shundan soʻng odatdagi munozara boshlandi.
Yashunskiy Dizmaga qarab zarda bilan dedi:
— Nega bugun toʻningizni bunday teskari kiyib oldingiz? Axir oʻtgan kuni menga oʻzingiz bu taklifga qarshi emasligingizni aytgan edingiz-ku.
Dizma qizarib ketdi.
— Hecham shunday deganim yoʻq!
— Ehtimol, shu yaxshi chora boʻlib chiqar degandingiz.
— Yolgʻon.
— Yoʻq, men emas, siz yolgʻon gapiryapsiz! — dedi qizishib Yashunskiy. — Balki, oʻshanda boshqacharoq iboralar qoʻllagandirsiz, biroq har holda bu loyihaga qarshi emasdingiz.
— Nahot tushunmasangiz, kasbdosh, — dedi istehzo bilan moliya ministri. — Pan Dizma bizni gʻaflatda qoldirish uchungina shunday qilgan.
Nikodim oʻrnidan turdi.
— Mening ortiq gapiradigan gapim yoʻq. Aytishim lozim boʻlgan gapni aytib boʻldim. Siz esa, janoblar, qanday istasangiz, shunday yoʻl tutaveringlar.
Ministrning taklifi qabul qilindi.
— Menga baribir, — dedi Nikodim oʻsha kuni kechqurun Dshepitskiyga, ular Pshelenskayanikidan birga qaytishar ekan, — baribir iste’foga chiqaman.
— Bankaga achinadi odam!
Dizma yelkasini qisdi.
— Sizning rejangiz va mehnatingiz samarasi edi u!
— He, jin ursin hammasini!
— Ertaga rosa gʻala-gʻovur koʻtariladigan boʻldi-da.
— Qanaqa gʻala-gʻovur?
— Matbuotni aytyapman-da. Axir bu gʻirt tentaklik-ku. Koʻpgina gazetalar siz tomoningizni olishsa kerak.
— Olishsa olishar, menga nima?
— Toʻgʻri, foydasi, yoʻq, ammo ertaga... Pan rais, menda bir fikr tugʻilib qoldi.
— Xoʻsh?
— Ertaga iste’foga chiqish toʻgʻrisida ariza berishingiz uchun ajoyib imkoniyat tugʻildi.
— Hojati bormikin? Men toʻydan oldin ariza bermoqchiydim. Bir necha ming zlotiyni yoʻqotishdan nima foyda?
— Agar oʻrningizga darhol odam topisha olganida gapingiz toʻgʻri boʻlardi. Ular sizdek bir odamga darrov javob berib yuborishni istamaydi, albatta. Bu masala anchaga choʻziladi. Ma’naviy jihatdan yutishingiz turgan gap.
— Xoʻsh, men nima qilishim kerak?
— Buni amalga oshirish juda oson. Siz sababini koʻrsatmay iste’foga chiqayotganingizni aytasiz. Shunda gʻalla bankasini nobud qilayotgan hukumatning qarori uchun javobgarlikni zimmangizga olishni istamasligingiz hammaga ayon boʻladi.
— Toʻgʻri!
— Ana koʻrdingizmi, pan rais. Jamoatchilik fikri siz tomonda boʻladi.
Nikodim kulib, Kshepitskiyning yelkasiga qoqib qoʻydi.
— Juda quvsiz-da, Kshepitskiy!
— Doim xizmatingizga hozirman, pan rais.

19-bob
Kshepitskiyning bashorati toʻgʻri chiqdi. Ertasiga ertalab koʻpgina gazetalarda ba’zi bir dudmol gaplar aytilib, iqtisodiy komitetning qarori haqida rasmiy xabar bosildi. Oppozitsiya matbuoti darhol bu qarorni qattiq tanqid ostiga oldi.
Oʻsha kuni Nikodim bu voqeaning naqadar muhimligini ta’kidlash uchun yoniga Kshepitskiyni olib, bosh ministr huzuriga bordi va iste’foga chiqish toʻgʻrisida ariza topshirdi.
Bosh ministr arizani oʻqib chiqqach, dovdirab qoldi. U Dizmadan vaziyatni keskinlashtirmay, arizasini qaytarib olishni iltimos qila boshladi. Biroq Nikodim oʻz gapida qattiq turib, qarori qat’iy ekanligini aytdi. U oʻrniga odam tayinlanguniga qadar vazifasini ado etib turishga rozi boʻldi-yu, ammo bosh ministrga ahdidan sira ham qaytmasligini aytib, ogohlantirib qoʻydi.
Ministrlar Soveti saroyidai chiqayotganda Kshepitskiy tomonidan pan raisning iste’foga chiqish haqida ogohlantirilgan uchta gazetaning reportyori Nikodimni bir necha marta rasmga oldi.
Bu voqea soat birlarga yaqin sodir boʻldi, soat ikkida esa bankaga ministr Yashunskiy keldi. U gʻoyat xafa boʻlib, qoʻllari qaltirab turardi. U har gapda:
— Xudo haqqi, oʻtinaman, bu ishni qilmang, — deb takrorlardi.
Yashunskiy bu ishning vatanparvarlikka xilof ekanligi, uning iste’foga chiqishi sanoat va qishloq xoʻjaligi doiralarida sarosima tugʻdirishi; siyosiy xarakterga ega boʻlgan keskinlik yuzaga kelishi, kabinetning mavqeiga putur yetishi mumkinligini aytib, ming xil bahona, dalil-isbot keltirdi. Nihoyat, ministr doʻstligini oʻrtaga solib, oʻzi ya’ni Yashunskiy va uning xodimlarini halokatdan qutqarib qolishni iltimos qila boshladi.
Dizma unga javob berishga ulgurmasdanoq, moliya ministri kelganini xabar qilishdi. Moliya ministridan soʻng deputat Levandovskiy, keyin polkoviik Vareda, soʻngra Ulyanitskiy, rais Xirshman, knyaz' Rostotskiylar kelishdi. Shu payt telefon jiringlab qoldi: Dizmadan soat beshda Qasrga yetib kelishni iltimos qilishdi.
Nikodimni hatto iqtisodiy komitetning qarorni bekor qilib boʻlsa ham, iste’foga chiqish haqidagi ahdidan qaytarish uchun barcha safarbar qilingan edi. Biroq Dizma:
— Hech qachon ahdimdan qaytgan emasman, — deya oʻz gapida qattiq turib oldi.
Qabulxonada muxbirlar toʻplanishgan edi. Dizma bir minutga ularning oldiga chiqdi.
— Gap nimadaligini bilmoqchimisizlar? Boʻlmasam, bilib qoʻyinglar: men iste’foga chiqyapman.
— Nima sababga koʻra, pan rais?
— Ma’lum sababga koʻra. Aytishim mumkin boʻlgan gap shu.
— Qaroringiz qat’iymi?
— Qat’iy boʻlganda qandoq.
Dizma muxbirlar bilan bosh irgʻab xayrlashdi-da, chiqib ketdi.
— Metin odam-da, — dedi muxbirlardan biri.
— Judaya-ya-yam dono siyosatchi! — qoʻshimcha qildi boshqasi. — Nima qilishni juda yaxshi biladi u.
Ertalabki gazetalar shov-shuvga sabab boʻladigan sarlavhalar bilan chiqdi. Siyosiy doiralarda toʻs-toʻpolon koʻtarildi. Moliya ministrining ishdan ketish va hatto butun kabinetning iste’foga chiqishi toʻgʻrisida mish-mishlar tarqaldi. Kshepitskiy bashorat qilganidek, barcha rais Dizmaning iste’foga chiqishiga iqtisodiy komitetning qarori sabab boʻldi, deb hisoblardi. Allaqayerdan uning deklaratsiyasini qidirib topib gazetada e’lon qilishgan edi, u jamoatchilikda kuchli taassurot qoldirdi. Ayrim gazetalarni hisobga olmaganda, barcha gazetalar Dizmaning tarafini olib, uning bilimi, aqli va qattiqqoʻlligini koʻklarga koʻtarib maqtay boshlashdi. Ular Nikodimning sirkda aytgan gapini ham eslab, tarjimai holi va fotosuratlarini bosib chiqarishdi. Suratlar tagiga taxminan shunday soʻzlar yozilgan edi:
«Mamlakatni iqtisodiy krizisda qutqarib qolgan mashhur iqtisodchi Nikodim Dizma iste’foga chiqish toʻgʻrisida ariza berganidan soʻng shaxsiy sekretari pan Kshepitskiy hamrohligida Ministrlar Soveti saroyini tark etayapti. Bu arizani kabinetning oʻz ildiziga bolta urish siyosatiga qarshn atoqli davlat arbobining noroziligi deb tushunmoq lozim».
Hatto yaqin kunlarda Dizmaga qarshi boʻlib yurgan oppozitsion gazetalar ham endi uni ogʻiz koʻpirtirib maqtashar va hukumatga hujum qilish uchun uning nomidan foydalanishar edi.
Nina barcha gazetalarni oʻqib chiqdi. Uning yuziga qon tepib, hayajondan nafasi tomogʻiga tiqildi. Yo parvardigor! Axir bu uning Nikodimi-ku! U qanday buyuk odam-a! Nina shu vaqtga qadar uning naqadar ulugʻligini tushuna olmagani uchun oʻzidan xafa edi. U qalligʻi bilan faxrlana boshladi.
Nikodimdan bankadagi ishingni tashla, deb oʻzi iltimos qilgan edi. U Dizmani faqat oʻzi uchun yashashini istardi. Biroq endi Nina davlat, sevimli Vatan shunday oʻtkir odamdan ajrab katta zarar koʻrishini anglagach, qalligʻidan iste’foga chiqish haqidagi arizasini qaytarib olishini iltimos qilmoqchi boʻldi.
Nina dahlizga yugurib chiqdi. U bu ogʻir damda Nikodimni Vatan taqdirini oʻylab chuqur xayolga choʻmgan, qalbidagi muhabbat va burch oʻrtasidagi kurashdan toliqqan, ulkan javobgarlikdan qaddi bukilgan davlat arbobi qiyofasida koʻraman, deb oʻylagan edi.
Biroq u Dizmaning quvnoq basharasini koʻrib, ogʻzi ochilib qoldi. Shunda Nina, u meni xafa qilmaslik uchungina qaygʻusini tabassum bilan niqoblayapti, deb oʻyladi.
U Nikodimni yuz-koʻzidan oʻpib, oʻz xonasiga boshlab kirdi. Soʻng, oʻzi nimadan yuz oʻgirayotganini yaxshi tushunsa ham, Vatan manfaati shuni taqozo etar ekan, Koborovodan voz kechib, Varshavaga koʻchib oʻtishga rozi ekanligini aytdi. Ehtimol, biron yildan soʻng Nikodimning oʻrniga bironta boshqa odam topilar, ana oʻshanda...
— Endi gapirishga hojat yoʻq, — deya uning soʻzini boʻldi Nikodim, — men Qasrga borgandim, u yerda iste’foga chiqishimga rozi boʻlishdi.
— Lekin shunga qaramay, sen ishingda qolsang, ularning boshi osmongʻa yetadi.
— Boʻlmasam-chi.
— Mamlakatimiz uchun ham yaxshi boʻladi.
— Turgan gap.
— Demak.
— Siyosatda hech nima tushunmas ekansan, Ninochka. Men toʻgʻri yoʻl tutdim. Buning ustiga seni juda sevaman, sen bilan Koborovoda yashashni istayman. Buning uchun mendan xafa boʻlmaysanmi?
Nina Nikodimning boʻynidan quchdi.
— Jonginam, azizim, unday boʻlsa...
Shu payt eshik tiqillab qoldm.
Xonaga Pshelenskaya kirib keldi. U zavq-shavq bilan tinmay bidirladi. Xolasi gapining oxirida hayajon bilan dedi:
— Jonginam, Ninusya, senga shunday odam uchrab qolganidai qanday baxtiyor ekanligingni hatto oʻzing ham bilmasang kerak!
Ular boʻlajak toʻyni muhokama qila boshlashdi.
Nina Koborovo qavmining kichkinagina ibodatxonasida nikohdan oʻtib, soʻngra bahorni Jazoir yoki Misrda oʻtkazsak, deb aytdi.
Pani Pshelenskaya Ninaning keyingi niyatini ma’qulladi-yu, ammo avvadisiga qat’iy qarshi chiqdi: — Ninusya, toʻyni yashiriqcha oʻtkazish boʻlmagʻur gap. Hatto undan ham battar. Bu odobsizlik!
— Nima qilay, xolajon? Rahmatlik dadamlar, ayollarni yetmish protsenti odob degan narsani bilmaydi, deguchi edilar. Men ham oddiy bir ayolman-da.
— Pan rais sening bu niyatingni ma’qullamasalar kerak deb oʻylayman.. Bunday qilish mumkin emas axir! Sennng toʻyingni Varshavada dabdaba bilan oʻtkazishimiz lozim. Sening doʻstlaring ham, pan raisning doʻstlari ham ishtirok qilishlari kerak bu toʻyda. Mon Dleul! Kimsan, grafinya Ponimirskaya atoqli davlat arbobiga turmushga chiqyapti axir! Buning nimasini yashirasan? Agar sizlar boshqacha yoʻl tutadigan boʻlsanglar, men kuyib, kasal boʻlib qolishim mumkin. Pan rais, oʻzingiz ayting axir...
Nikodim pastki labini choʻchchaytirib, qoshlarini chimirdi.
— Oʻzim ham oʻylab qoldim: nega endi toʻyni Varshavada oʻtkazmasligimiz kerak ekan?
— Ofarin, ofarin, — dedi boshi osmonga yetib Pshelenskaya, — mana bu dono odamning gapi! Koʻrdingmi, Ninusya, pan rais mening tarafimni olishlarini avvaldan bilardim. Biz katta bazm uyushtiramiz... Sen qalligʻingning oddiy odam emasligini unutmasliging kerak, Ninochka...
— Endi u oddiy odam, — deya gap qotdi Nina.
— Endi, endi! Endi deganing nimasi? Varshavada hamma, koʻz ochib-yumguncha u ministr qilib tayinlansa kerak, deb gapiryapti!
— Qayoqda, — deya qoʻl siltadi Dizma, — juda oshirib yubordingiz. Lekin pani Pshelenskaya toʻgʻri aytyaptilar: bazm uyushtirish kerak, albatta.
Nina itoatgoʻylik bilan rozi boʻldi. Nik shuni istar ekan, demak hozir aytgisi kelmay turgan biror sabab boʻlsa kerak. Nina ichimdagini top deydigan bu odamning qalbidagini tushunib yetishga, uning qanchalik teranligini anglashga ortiq urinmay qoʻygandi. U ayollik tuygʻusi bilan bu odamning irodasi mustahkam ekanligini his etardi xolos.
— Sayohat masalasiga kelsak, — deya gap boshladi yana Nikodim, — menimcha, hech qayerga bormaganimiz ma’qul.
Nikodim peshanasini tirishtirganicha qoʻlini qoʻliga ishqay boshladi. U chet tillarni bilmasligi darhol ayon boʻlib qolishini oʻylab biror xorijiy mamlakatga borishdan oʻlgudek qoʻrqardi. Axir u yerda esida qolgan yigirmaga yaqin nemis soʻzlari bilan biror ish qilib boʻlmasdi-da.
— Chamasi, siz pulni chet elga borib sarflash vatanparvarlikka toʻgʻri kelmaydi, deb oʻylasangiz kerak-da? — dedi xushomad bilan Pshelenskaya. — Lekin koʻpchilik shunday qiladi-ku.
— Ana shundan xafaman-da! Juda boʻlmagʻur ish bu! «Xorijga ketgan har bir tiyin pul — Vatan hamyoniga zarardir butkul», — deya takrorladi Nikodim yaqinda bir plakatda oʻqigan shiorini. — Gʻoyat boʻlmagʻur ish bu!
— Ammo sizning Vatan oldida xizmatlaringiz katta-ku axir!
— Xuddi shuning uchun ham men boshqalarga ibrat koʻrsatmogʻim lozim. Biz oʻz mamlakatimizda ham sayohat qilaverishimiz mumkin.
— Toʻgʻri aytasan, Nik. Chet elni oʻylab bekor qilgan ekanman. Biz Zakopane, Krinitsa, Beskidiga borishimiz mumkin.
Shu payt ostonada xizmatkor paydo boʻldi-da, Ninaga murojaat qilib dedi:
— Panna janobi oliyalari, sizni qandaydir pani soʻrayapti.
— Meni-ya? Kim ekan u?
— Kimligini aytmadi. Sizni mehmonxonada kutyapti.
— Kechirasizlar, — dedi Nina. — Chiqib qaray-chi, kim ekan.
U yemakxona va buduarni kesib oʻtib, mehmonxona eshigini ochdi-yu, qichqirib yubordi: uning roʻparasida Kasya turardi.
Kaltagina poʻstin va moʻyna qalpoq kiyib, labiga papiros qistirgan Kasya negadir yubka kiyib olgan yigitchaga oʻxshardi.
— Salom, Nina, — degan tanish ovoz eshitildi. Ninaning yuziga qon tepdi. U nima qilarini bilmay qolgan edi. Kasyaning kelishi uni sarosimaga solib qoʻygandi; ayol koʻnglining bir chetida xursand ham edi. U oʻzini ham, atrofdagilarni ham barcha gaplarni unutganiga ishontirib yurgan edi, biroq endi hammasi yodida ekanligi ma’lum boʻlib qoldi. Axir bunday narsani unutib boʻlarmishmi?
— Men bilan soʻrashging kelmayaptimi? — Kasya bir necha qadam olgʻa yurib, Ninaning yoniga kelib toʻxtadi. — Ehtimol, kelganimdan xafadirsan?
Nina hushiga keldy.
— Yoʻq Kasya, sirayam xafa emasman... Aksincha, juda xursandman.
Kasya uning qoʻlidan tutib, ohista oʻziga tortdi.
— Yoʻq, sen bilan bunday soʻrasha olmayman. Shunday deya u Ninaning boʻynidan quchib, labidan qattiq oʻpdi.
Bu hodisa shu qadar kutilmaganda sodir boʻldiki, Nina shoshib qoldi. U faqat bir minutlardan soʻng Kasyaping quchogʻidan chiqib, ta’naomuz shivirladi:
— Kasya!..
Kasya uning koʻziga tikilganicha sekin dedi:
— Kechirasan. Lablaring oʻsha paytdagidan ham totliroq boʻlib ketibdi... Xoʻsh, oʻtir ham demaysan?
— Kasya!
Nina unga kreslo surib berdi-da, soʻng oʻzi ham oʻtirdi.
Kasya poʻstinining choʻntagidan katta oltin portsigar chiqarnb, yana papiros tutatdi va indamay Niiaga razm sola boshladi.
— Koʻp chekadigan boʻlib qolibsan, — dedi Nina.
— Qayoqdan kelganimni bilishni istamaysanmi?
— Adresimni senga Koborovoda berishdimi?
— Yoʻq, sen haqingda menga Oskar Xell' yozgan edi. Sen uni taniysan shekilli?
— Bechora.
— Nega bechora boʻlar ekan? Bilishimcha, u juda badavlat va oʻz turmushidan xursand-ku, — deya ajablandi Kasya.
— Bilmadim, eshitganmikinsan... Bu yerda u josuslikda ayblanib, qamoqqa olingan edi.
Kasya yelkasini qisib qoʻydi.
— Ehtimol. Bu bilan mening ishim yoʻq. Sening haqingda ba’zi narsalarni xabar qilgani uchun undan minnatdorman, xolos... Sen anovi qari ablah bilan ajralishyapsanmi?
— Kasya, nahot sen oʻz otang haqida shunday gapirsang?
— Bu gapni qoʻy. Demak, ajralishyapsan?
— Ha. Toʻgʻrirogʻi, ajralishib boʻldim. Bizning nikohimiz bekor deb topildi.
— Juda oqilona ish qilibsan. Xellning yozishicha, muhtaram dadamiz Koborovoni senga qoldirib ketibdi. Buni sira tushunolmay qoldim. Nechuk bu maxluq bunchalik olijanoblik qilibdi? Lekin gap bunda emas. Men seni olib ketgani keldim. Buning senga nafi tegadi. Hozir Sitsiliyada ayni bahor.
Nina jilmaydi.
— Yoʻq, Kasya, borolmayman...
— Bu yerning ob-havosn kishini ezib yuboradi, u yerniki esa odamning jonini kiritadi.
— Bir oydan soʻng toʻyim boʻladi, — dedi ohista Nina.
Kasya oʻrnidan sapchib turib, palirosini kuldonda ezgʻiladi.
— Ha-ha, demak, bu gap rost ekan-da.
Nina indamadi.
— Eh, bechora choʻrilar, kishansiz, jilovsiz turolmaydigai boʻlib qolibsizlar. Sen oʻsha Dizmagʻa tegyapsanmi?
— Men uni sevaman.
— Jin ursin, — dedi toqati toq boʻlib Kasya qoʻlqopini gʻijimlar ekan. — Nina, Nina! — dedi u soʻngra yolvorib. — Sen bunday qilmasliging kerak! Menga nima boʻlayotganini sira tushunasanmi? Nina? Nahotki meni sira ham sevmasang?! Oʻylab koʻr. axir!.
— Meni qiynama, Kasya, seni qanday yaxshi koʻrishimni oʻzing bilasan. Lekin senga aytib qoʻyay... senga ochigʻini aytib qoʻyishni oʻz burchim deb hisoblayman... Men unga ham, oʻzimga ham sen bilan ortiq birga boʻlmaslikka soʻz berganman...
— Nina, oʻtinaman, toʻyni kechiktir, menga rahm qil!.. Yarim yilga, hech boʻlmasa uch oyga kechiktir toʻyni... Ehtimol, shunda bu ishing xatoligini oʻzing ham tushunib qolarsan! Nina, iltijo qilaman sendan, balki u senga munosib emasligini payqarsan... Toʻyni bir oz kechiktirsang, bas — sendan yagona iltimosim shu!..
Nina jilmayib, bosh chayqadi.
— Yanglishyapsan, unga men munosib emasman. Sen uni yaxshi bilmaysan; darvoqe sen chet elda yashading, uning mamlakatimiz, jamiyatimiz oldidagi ulkan xizmatlaridan xabaring yoʻq. Uning naqadar...
— Eh, bunisi bilan mening nima ishim bor! — deya uning gapini boʻldi Kasya. — Meni faqat sen, sening baxting, oʻzimning baxtim qiziqtiradi! Nina, Nina, iltimos qilaman sendan... Nina... Nina...
U Ninaning oyogʻiga yiqildi-da, uning qoʻlidan tutib, oʻpa boshladi.
— Toʻyni bir oz kechiktir... Oʻtinaman...
— Kasya, tinchlan, nima qilyapsan axir?
Qoʻshni xonadan qadam tovushi eshitildi. Kasya boʻshashib oʻrnidan turdi va sekin qoʻlqopini oldi.
— Men boray, boʻlmasam,
— Xayr, — deya javob qildi Nina, — men toʻgʻrimda yomon xayollarga borib yurma...
Kasya indamay bosh irgʻadi. U Ninaga tikilganicha bir zum toʻxtab qoldi. Birdan eshik ochilib, xonaga Nikodim kirdi. U avval hayratdan dong qotib qoldi, biroq darrov es-hushini yigʻib, qoʻllarini choʻntagiga tiqdi-da, ijirgʻanib soʻradi:
— Sizga bu yerda nima kerak?
Kasya nafrat bilan uning boshidan-oyogʻigacha razm solib chiqdi.
Ninaning rangi oqarib turganini koʻrgan Dizma bu srda qandaydir gap oʻtganini payqadi. Uning gʻazabi qaynab ketdi.
— Sizdan soʻrayapman, mening qayligʻimdan nima istaysiz? Xoʻsh!
— Nik! — deya uni tinchitmoqchi boʻldi Nina.
— Bu yerda pishirib qoʻyibdimi sizga? Koʻrishni istamayman sizni...
U gapini tugatishga ulgurmadi: Kasya istehzo bilan kuldi-da, teskari burilib eshikni sharaqlatib yopganicha chiqib ketdi.
— Senda nima ishi bor ekan? — soʻradi bir oz jim turgach Nikodim.
Nina yigʻlab yubordi. Dizma undan bir ogʻiz ham soʻz eshitmay, gʻazabidan stullarni tepganicha mehmonxonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi.
Shu payt pani Pshelenskaya kelib qoldi, lekin kelin bilan kuyov arazlashib qolishibdi shekilli, degan xayolga borib, darhol mehmonxonadan chiqib ketdi.
Oradan bir oz vaqt oʻtgach, Nina tinchib qoldi, biroq qalligʻiga hech nima aytmadi. U faqat Nikodimga, senga sodiqligimga ishonaver, Kasya ham endi sira qaytib kelmaydi dedi, xolos.
«Ana endi, kerak boʻlsa tushunib olaver, — deya oʻylardi boshi qotib Dizma. — Chindan ham bu xotinlarning miyasi aynib qolgan koʻrinadi».

20-bob
Hamma hayajonda edi. Stol va stullar chiqarib tashlangan majlislar zaliga bankaning butun xodimlari yigʻilgandi.
Oldinda direktor, uiing ortida ikki oʻrinbosari, soʻngra boʻlim boshliqlari va nihoyat — boshqa xizmatchilar turishardi. Ular ohista gaplashishmoqda edi. Bir payt eshik ochilib, rais kirib keldi.
Boshliqning dilidan nimalar kechayotganini tushunmoqchi boʻlgan yuzlab koʻzlar unga tikildi, biroq, Dizmaning bezday qotib qolgan yuzidan hech nimani bilib boʻlmasdi.
Rais bir yoʻtalib oldi-da, gap boshladi:
— Muhtaram janoblar, men sizlarni bu yerga xayrlashish uchun taklif qildim. Oʻz lavozimingizda qoling, deb iltimos qilishayotgan boʻlishsa-da, men ketyapman. Ehtimol, buning sababini bilarsizlar, ehtimol, bilmassizlar, lekin buning ahamiyatn yoʻq. Ishdan ketar ekanman, doim sidqidildan mehnat qilib oʻz burchingizni yaxshi bajarganingiz va mazkur bankaning asoschisiga — menga ishlarni ibrat oladigan darajada boshqarib borishimga koʻmaklashgaiingiz uchun sizlarga oʻz minnatdorchiligimni izhor qilmoqchiman. Oʻylaymanki, meni yaxshilik bilan eslab yurasizlar, sizlarga otalarcha mehribonlik qildim va — maqtanmasdan aytishim mumkin, — koʻpchiligingiz mening rahbarligimda anchagina narsalarni oʻrganib oldingiz. Oʻrnimga kim tayinlanishini hali bilmayman. Lekin bir narsani aytib qoʻyay: sizlar meni qanday izzat qilgan boʻlsangiz, uni ham shunday hurmat qilinshngiz lozim. Boshliqlarni doim hurmat qilish kerak. Darvoqe, u odam mashhur davlat arbobi boʻlmasligi ham mumkin; ehtimol, u men yaratgan narsani barbod etar. Biroq boshliq doim boshliqligicha qoladi. Sevimli Vatanimiz ravnaqi yoʻlida mehnat qilishni davom ettiravering. Davlat sizlarga haq toʻlar ekan, u haqqa yarasha unga foyda keltiring. Sizlarni tashlab ketayotganimdan gʻoyat afsuslanyapman. Chamasi, ancha qattiqqoʻllik qildim, nima qilay, fe’l-atvorimning oʻzi shunaqa, lekin sizlarni chin koʻnglimdan yaxshi koʻrib qoldim.
Nikodim dastroʻmolini olib, burnini qoqdi.
Soʻngra direktor soʻzga chiqib, uzundan-uzoq gapirdi, rais Nikodim Dizmaning xizmatlari, uning tashkilotchilik qobiliyati, qoʻl ostidagi odamlarga doimiy xayrixohligini, koʻklarga koʻtarib maqtadi. Gapining oxirida, u shaxsan oʻzi va zalga yigʻilgan barcha xizmatchilar nomidan shunday dono rahbardan ajralayotganliklari uchun juda afsuslanayotganlarini aytdi. Soʻng u kuchli «vivat» sadolari ostida raisga yozuv stoli uchun oltin suvi yugurtirilgan ajoyib charm byuvar topshirdi. Byuvarning muqovasiga kattagina kumush taxtacha yopishtirilgandi. Taxtachaning yuqori qismiga Nikodimning portreti, pastiga banka binosining rasmi solingan boʻlib, oʻrtasiga adres yozilgan edi:

Davlat Gʻalla Bankasining Asoschisi,
Tashkilotchisi Va Uning Birinchi Raisi,
Mashhur Ekonomist Nikodim Dizma Pan
Janobi Oliylariga Minnatdor

Xodimlaridan
Adres tagiga koʻplab imzolar chekilgan edi.
Butun tantana davomida pan raisning shaxsiy sekretari aytilgan gaplar mazmunini yozib bordi. Soʻngra hali adresni koʻchirib oldi-da, chinovniklardan biriga gazetalarga yuborish uchun kerakli nusxada mashinkalatishni buyurdi.
Uning oʻzi juda shoshilib turgandi, chunki hali u Dizma bilan birga frak kiyib, Ministrlar Sovetining raisi Nikodim sharafiga berayotgan xayrlashuv ziyofatiga yetib borishi lozim edi.
Bu orada Dizma xodimlarning har biri bilan qoʻl berib xayrlashdi.
Saroyda Nikodimga xushxabar aytishdi: ziyofatdan oldin unga orden topshirilar ekan.
Ziyofat paytida Nikodimning nomiga juda koʻp maqtov gaplar aytildi, chunki jamoatchilik oldida Dizmaning iste’foga chiqishini bir oz pardalash lozim edi.
Ziyofat oxirida Ulyanitskiy oʻrnidan turib, hazil-mutoyiba bilan bugungi tantananing qahramoni grafinya Nina Ponimirskaya bilan nikohdan oʻtajagini majlis ahliga ma’lum qilib qoʻyish oʻziga topshirilganligini aytib, barchani ushbu bazmi jamshidga taklif qilish sharafiga muyassar ekanligini e’lon qildi.
Bu taklif olqishlar bilan qarshi olindi: hazil-huzul gaplar, savollar eshitila boshladi; boʻlajak toʻy hech kimga yangilik emasdi.
Ziyofatdan soʻng yana tantanali majlis boʻlib, unga tagʻin ancha-muncha mehmon keldi.
Barcha suhbatlar rais Dizmaning iste’foga chiqishi va buning oqibati nima boʻlishi mumkinligi haqida borardi. Birjada gʻalla bankasi obligatsiyalarining narxi tushib ketgani haqidagi tashvishli xabar odamlarning e’tiborini oʻziga tortardi. Optimistlar, bu shunchaki Dizmaning iste’foga chiqkshi natijasida yuzaga kelgan asabiylashish, obligatsiyalarining narhi hali yana koʻtariladi, deyishar, biroq pessimistlar, hammasi barbod boʻlmasa goʻrga edi, deya tashvishlanishardi. Bu masala yuzasidai Dizmaning oʻziga murojaat qilishgan edi, u yelkasini qisib, dedi:
— Hukumat oʻz istagicha yoʻl tanladi. Buning oqibati nima boʻlishini bilmayman.
Turgan gap, odamlar buni, krizisni bashorat qilish, deb tushunishdi. Soʻnggi oylarda busiz ham vaziyat ancha keskinlashib, iqtisodiy muvaffaqiyatsizliklar sodir boʻlib turgan edi. Shu boisdan ham hukumatning qulashi ehtimoldan uzoq emasdi. Bu sharoitda mashhur tashkilotchi, kuchli iroda sohibi, hukumatning choralari bilan kelisha olmagani tufayli ijtimoiy hayotdan chetlashayotgan rais Dizma barchaning diqqatini oʻziga jalb etgan edi.
Muxbirlardan biri Dizmadan, agar kabinet qulasa, siz yangi hukumat sostavida biror ministrlik lavozimini egallashga rozi boʻlarmidingiz, deya soʻragan edi, Nikodim qat’iy javob qildi.
— Yoʻq. Men qishloqqa borib, xoʻjalik ishlari bilan shugʻullanaman.
Bu javob darhol barcha salonlarga tarqaldi, biroq shunga qaramay hech kim Dizmaga ishonmadi.

21-bob
Kostyol oldidagi maydon va qoʻshni koʻchalarni olomon bosib ketdi. Yigirma ikki kareta, yuzdak ortiq avtomobil' ham shu yaqin oʻrtada edi. Tramvaylar toʻxtab qoldi. Ikki qator boʻlib saf tortgan politsiyachilar hangamatalab kishilarni arang toʻsib turishardi. Kostyol eshigi oldidagi zinaga qizil gilamdan poyondoz solingandi. Kiraverishda politsiyachilar taklifnomalarni tskshirib turishardi. Ochiq eshikdan kostyolning yuzlab chproqlar shu’lasiga choʻmgan va behisob guldastalarga burkangan ichki jihozlari koʻrinib turardi..
Biror avtomobil' yoki kareta poyandoz oldiga kelib toʻxtagan zahoti olomon kelgan odamni darhol tanir va gʻovur-gʻuvur qilganicha:
— Knyaz' Rostotskiy... Italiya elchisi... Ministr Yashunskiy... — uning nomini takrorlardi.
Bashang kiyingan xonimlar, yaltiroq mundir yoki frak kiygan erkaklar birin-ketin kostyolga kirib borishardi. Hamma yoqni atir-upa, gul va benzinning hidi tutib ketgan edi.
Kostyol odamga toʻlib ketganiga qaramay, mashinalar hamon kelib turardi.
Mana, poyandoz oldiga ajoyib limuzin kelib toʻxtadi. Undan Nikodim Dizma tushdi.
— Kuyov, qaranglar, kuyov keldi, rais Dizma... Gazetalarda uning rasmlarini koʻrgan odamlar Dizmani darhol tanishdi. Uzoqdan kimdir:
— Yashasin rais Dizma! — deb qichqirdi.
— Yashasin rais Dizma! Yashasin rais Dizma! — deya takrorlay boshladi olomon.
Odamlar boshlaridan shlyapalarini olib silkitarkan:
— Yashasin!.. Yashasin Dizma! — deya qichqirishardi. Nikodim zinapoyada toʻxtab, silindrini silkitib qoʻydi.
Uning jiddiy yuziga yoqimli tabassum yugurdi.
Olomon uni zavq-shavq bilan olqishlay boshladi. Shu payt Ninaning karetasi yetib keldi. Qayligʻi sharafiga chalinayotgan gulduros qarsaklarni eshitib, keliining koʻziga yosh keldi.
— Koʻrdingmi, — deya shivirladi uning qulogʻiga pani Pshelenskaya, — polyaklar ulugʻ odamlarning xizmatini qadrlay bilishadi.
Nikodim qayligʻining oldiga tushib, olomonning qiyqirigʻi ostida uni mehrob tomon boshladi. Organ sadolari yangradi.
Varshavada anchadan beri shunday dabdabali toʻyni koʻrishmagan edi.
Nikoh marosimi tugagach, kelin-kuyov sharafiga yana olqishlar eshitildi. Kareta an’anaga binoan Iyerusalim xiyobonini aylanib chiqdi. Turna qator boʻlib borayotgan mashina va karetalar Yevropa mehmonxonasi oldiga borib toʻxtashdi. Bu yerda ikki yuz qirq knshiga dasturxon yasatilgan edi.
Mehmonxona oldida ham ularni sinchkov odamlar toʻdasi kutib turgan ekan. Bu yerda ham: «Yashasin Dizma!» — degan xitoblar eshitildi.
Nikodimning ogʻzi qulogʻida edi. Ninaning chehrasi tabassumdan porlab turardi.
Ular behisob mehmonlarning tabriklarini qabul qila boshlashdi. Bazm mahali ham tabrik soʻzlarning keti uzilmadi. Tabrik telegrammalarini oʻqishning oʻzn bir soat vaqtni oldi, shu boisdan ham bal faqat soat oʻn birda boshlandi. Kuyov shu qadar berilib tansa tushdiki, uning bir vaqtlar Liskovda qozongan muvaffaqiyatlaridan bexabar mehmonlar oʻzaro taxminan shunday gaplarni aytishardi:
— Rais Dizmani shu qadar hazilkash odam, deb kim oʻylabdi deysiz!
yoki:
— Kuyov toʻraning bir oz kayfi oshibdi, mana endi, xursandchilik qilyapti.
— U xursandchilik qilmay, kim xursandchilik qilsin? Xotini qoʻgʻirchoqdakkina, Koborovo esa har qanday magnatga ham, nasib qilavermaydigan joy.
Hamma ishga bosh-qosh boʻlib turgan Kshepitskiy balni tugatishga ishora qilganida oppoq tong otgan edi. Soat sakkizdan yigirma minut oʻtganida kelin-kuyov Koborovoga joʻnashi lozim boʻlgan poyezd yoʻlga chiqardi.
Mehmonlarning koʻpchiligi ularni vokzalga kuzatib chiqdi. Temir yoʻl ministri ularning ixtiyoriga ajratib bergan salon-vagon gulga toʻlib ketgandi. Soʻnggi tabriklar, xitoblar yangragach, poyezd bir hushtak chaldi-da, asta joyidan qoʻzgʻaldi.
Nina bilan Nikodim ochiq derazalar oldida koʻllarini silkitib turishardi. Perronda behisob dastroʻmol va shlyapalar lipillay boshladi. Nihoyat, parovoz tezligini oshirgach perron shaharni chulgʻagan kul rang tutun ichida koʻrinmay qoldi.
Nina erining boʻynidan quchdi.
— Yo parvardigor, qanday baxtliman-a! Nik, ayt-chi, meni bunday baxtga, senga yetkazgan narsa nima oʻzi?!
— Hm... Nima yetkazdi, deysanmi?..
— Ha, Nik, qanday qilib senday buyuk, dono, shunday izzat-ikromga sazovor boʻlgan odamning xotini boʻlib qoldim? Ayt, Nik, qanday qilib, a?..
Dizma xayolga choʻmib, iyagini qashib qoʻydi. Ha deganda javob topa olmagach, uning zardasi qaynab ketdi.
— Xotinim boʻlsang nima qilibdi, — deya toʻngʻilla-di u. — Shundan boshqa tashvishing yoʻqmi?
Ularning lablari bir-biriga tutashdi.
Stansiyadan uyga qadar yoʻlga otquloq yaproqlari toʻshalgan boʻlib, uning ikki chetiga yosh qayinlar oʻtkazilgan edi. Stansiya binosi ham yashil gulchambarlar bilan bezatilgan edi. Perron Koborovo korxonalarining ishchi va xizmatchilari hamda tevarak-atrofdagi qishloqlardai kelgan hangamatalab kishilar bilan toʻlib ketgandi. Ularning koʻpchiligi kecha radio orqali berilgan reportajni: mashhur solistlar, xor va organ ijro etgan «Veni Greator» gimni va kuyov sharafiga aytilgan «vivat» xitoblarini eshitishgan edi.
Shu boisdan ham ularning perronga toʻplanishganiga ajablanmasa boʻlardi.
Uzoqdan poyezd koʻringanida, gangir-gungir gaplar tinib, havaskor muzikachilardan iborat orkestr marsh chalib yubordi. Tantanali damlar yaqinlashib qolgandi.
Birinchi qatorda yuqori lavozimdagi xizmatchilar saf tortishdida, qoʻlida dala gullaridan iborat guldasta tutgan oppoq koʻylakli qizchani oldinga chiqarishdi. Bu bugʻ tegirmoni direktorining qizi edi.
Afsus! Mashinistning e’tiborsizligi tufayli salon-vagon perrondan ancha narida, gʻalla ombori bilan hojatxona oʻrtasida toʻxtadi. Shundan soʻng koborovolik «kiborlar» kelin bilan kuyovning vagondan tushishiga yetib borish uchun loʻkkilab yugurishga majbur boʻldilar. Harqalay, ular vaqtida yetib borishdi, qizcha Ninaga guldastani topshirdi. U she’r ham oʻqib berishi kerak edi, biroq oʻzini yoʻqotib qoʻygan qizaloq, aytib turishlariga qaramay, ogʻzini ocholmay qoldi. Nina uning yuz-koʻzlaridan oʻpdi. Dizma tabrik soʻzlarini vagon zinasida turib eshitdi. Soʻngra u quyidagilarni aytishni lozim topdi:
— Chin qalbimizdan minnatdormiz! Men va xotinim bizni shunday ochiq koʻngil bilan kutib olganingizni sira ham unutmaymiz. Toʻyimiz munosabati bilan sizlarga mukofot berishlarini buyuraman... Koborovoda ishlaydigan odamlarning barchasi mukofotlanadi. Nimayam derdim... Men xarajat qilishdan qoʻrqmayman...
Uning soʻzlari kuchli «vivat» sadolariga koʻmilib ketdi. Orkestr gumburladi.
Qoʻshni vagondagi yoʻlovchilar bu manzarani qiziqib tomosha qilishardi, ba’zilari esa, yerdagilarga qoʻshilib, allanimalar deya qichqirishardi.
Ayniqsa, uchinchi klass vagoni derazasidan boshini chiqarib, oʻzi ham nimaligini bilmay bor ovozi bilan «Vivayt! Vivayt!» deya qichqirayotgʻan ozgʻin yahudiy hammadan ham oshirib yuborayotgan edi:
Uydagi xizmatkorlar ularni non-tuz bilan kutib olishdi.
Nikodim patnisga ikkita besh yuztalik qoʻydi-da!
— Oʻzinglar boʻlishib olinglar, — dedi.
Kshepitskiy uylarni ancha-muncha oʻzgartirib yuboribdi.
Yuqorini, Ninaning avvalgi xonalarini u mehmonxona qilib bekaning yotoqxonasini Nikodimning xonasi yoniga koʻchiribdi. Yotoqxonalarning ikki tomonida vanna boʻlmalari jihozlanibdi. Uyning butun chap qanoti Jorj Ponimirskiyga ajratilibdi. Parkdagi pavil'onda esa Kshepitskiyning oʻzi turadigan boʻlibdi.
Toʻy va yoʻl kelin-kuyovni ancha toliqtirib qoʻygan edi. Ular darhol uxlagani yotishdi. Nina bilan Nikodim kechqurunoq, ertaga ertalab Jorjning pavil'oniga borib, uni uyga koʻchib oʻtishni taklif qilamiz, deb kelishib qoʻyishdi.
Dizma oʻrinda choʻzilib yotar ekan, bu uchrashuv haqida aicha oʻyladi va Ponimirskiyning oldiga Nina bilan birga bormaganim ma’qul, degan fikrga keldi. Kim bilsin, bu telba yana qanday nagʻma koʻrsatadi?
«Jinniligi tutib, sirimni oshkor qilib qoʻyishi mumkin, axir!»
Shu boisdan ham u xizmatkorga oʻzini soat yettida uygʻotishni buyurdi. Nikodim yanglishmagan ekan: u oʻrnidan turgach, xotinining yotoqxonasiga kirgan edi, Ninaning hamon uxlab yotganini koʻrdi. Darvoqe, Nina hech qachon vaqtli turmasdi.
Nikodim darrov kiyinib xizmatkorga beka bilan nonushta qilajagini aytdi-da, parkka joʻnadi.
U Jorj bilan nima toʻgʻrisida gaplashishni oldindan oʻylab qoʻygan edi. Lekin shunga qaramay, pavil’onga yaqinlashgach, Nikodim yuragi poʻkillayotganini sezdi. U faqat Ponimirskiy bilan uchrashgan kezlaridagina ana shunaqa choʻchirdi. Agar Jorjning telbaligi, uning gʻaroyib qiliqlari nazarda tutilsa, buning sira ajablanarli joyi yoʻq edi, albatta.
Nikodim kirib borganida, graf oʻrinda chordona qurib, hushtak chalganicha shirguruch yeb oʻtirgan edi. Koʻrpa ustida yotgai it goho-goho erinibgina egasining tarelkasini yalab qoʻyardi.
Ponimirskiy Dizmani xizmatkor uning ortidan eshikni yopganidan keyingina koʻrib qoldi.
— Salom! — dedi Nikodim.
— A! — dedi kulib graf — Hurmatli kasbdosh! Manavi la’nati boʻtqani olib qoʻying, kasbdosh!
Nikodim itoatgoʻylik bilai buyruqni bajardi-da, karavot yonidagi stulga oʻtirdi. Ponimirskiy unga istehzoli jilmayib qarab turardi. Uning kasalmand bolanikidek qonsiz yuzidagi katta-katta koʻzlari, qirra burnn, doim qimirlab turadigan yupqa lablari — xullas, butun basharasidan mamnunligi sezilib turardi.
— Sogʻligʻingiz qalay? — deya gap boshladi Dizma. — Eshitishimga qaraganda, ancha betob boʻlganmishsiz?
— Rahmat. Tashvishlanmang, kasbdosh.
— Men kasbdosh sifatida emas, — dedi birdan Dizma, — kuyov sifatida tashvishlanyapman.
— Nima-a-a-a?..
— Sizning kuyovingiz sifatida, deyapman, — deya takrorladi, dadilroq boʻlish uchun ovozini balandlatib Dizma.
— Bu nima deganingiz? — oʻshqirdi graf.
— Bumi, bu siz bilan qaynagʻa-kuyov boʻldik deganim; men singlingizga uylandim.
Ponimirskiy koʻrpani bir chetga otib, pushti pijamasida roʻyirost oʻrnidan turdi-da, Nikodim tomon egildi:
— Yolgʻon! Yolgʻon gapiryapsan, ahmoq!
Dizma quturib ketdi. Olomonning olqishlariga sazovor boʻlgan, arkoni davlatlar bilan oshnachilik qilib yurgan ulugʻ Dizmani allaqanday odam haqorat qilib oʻtirsa-ya! Nikodim sapchib oʻrnidan turdi-da, Jorjni tirsagidan tutib, toʻshakka uloqtirdi.
Ponimirskiy ogʻriqning zoʻridan ingrab yubordi. It jon-jahdi bilan akillay boshladi.
— He... Iblis! — deb yubordi Dizma. Eshik ochilib, kasal boquvchi ayol bilan xizmatkor paydo boʻldi.
— Mazangiz qochdimi, janobi oliylari? Ehtimol, yordam kerakdir? — deya soʻradi ayol.
— Qorangni oʻchir! Yoʻqol! — oʻshqirdi Dizma. Xizmatkorlar gʻoyib boʻlishdi.
Nikodim papiros tutatdi-da, Ponimirskiyga ham portsigarni tutdi. Jorj bir oz ikkilanib turgach, bir dona papiros oldi.
— Ana koʻrdingizmi, graf men bilan hazillashib boʻlmaydi. Shunday qilib, men synglingizga uylandim. Oʻtgan kuni toʻyimiz boʻldi. Xoʻsh, bunga nima deysiz?
— Sharmandalik!
— Nega endi sharmandalik boʻlarkan?
— Kimsan grafinya Ponimirskaya sizdek bir tuban, toʻpori odamga tegib oʻtirsa-ya! Pan... pan... familiyangiz nimaydi?
— Dizma, — deya eslatdi Nikodim.
— Kulgili familiya, — dedi yelkasini qisib Ponimirskiy.
— Demak, siz singlingizning jinoyatchi Kunikka xotin boʻlib qolishini afzal koʻrar ekansiz-da? A?
— Yoʻq... Harqalayi. Menimcha, siz gʻoyat yaramas odam boʻlsangiz-da, Kunikchalik firibgar boʻlmasangiz kerak? Darvoqe, bunday firibgar boʻlish uchun sizda aql yetishmaydi, chunki...
— Ogʻzingizga qarab gapirsangaz boʻlardi, janobi oliylari, — deya qovogʻin soldi Dizma.
Ponimirskiy jimib qoldi.
— Siz meni haqorat qilgandan koʻra, xudoga shukur qiling.
— Rostdan-a?!
— Ha, xudoga shukur qiling. Men oldingi kuyovingizga oʻxshab sizni tahqirlamayman. Siz uyga koʻchib oʻtasiz va butunlay erkin yuraverasiz. Biz birga yashaymiz, uchovlon ovqatlanamiz, mehmonga boramiz, mehmon qabul qilamiz....
Ponimirskiyga jon kirdi.
— Rostdan gapiryapsizmi?
— Boʻlmasam-chi.
— Minishga ot ham berishadimi?
— Istagan narsangiz muhayyo, boʻladi. Mayda harajatlar uchun pul ham olasiz. Qarzlaringizni boʻlsa toʻlab qoʻydim. Lekin mening ham oʻz shartlarim bor.
— Qanaqa shartlar ekan? — soʻradi bezovtalanib Ponimirskiy.
— Avvalo — tilingizni tiyib yurasiz. Oksford bilai Kurlyandiya sizning uydirmangiz ekanligini hech kim bilmasligi kerak.
Jorj kulib yubordi.
— Demak, odamlar bu safsataga ishonishibdi-da?
— Nega ishonishmas ekan?
— Axir basharangizga bir qarashning oʻzi kifoya-ku!
Dizma qovogʻini soldi.
— Bu yogʻi bilan ishingiz boʻlmasin. Tilni tiyish lozimligini unutmang. Ikkinchidan esa, hech kimga bildirmay menga ingliz tilini oʻrgatasiz.
— Men-a? — dedi gʻazabi qaynab Ponimirskiy. — Men sizdek tuban odamni oʻqitishim kerakmi? Qanday surbetlik!
— Oʻchir ovozingni, maymun! — deya oʻshqirdi Dizma. — Ikkitadan bittasini tanla: yo mening taklifimni qabul qilasan, yo seni darhol Tvorkiga joʻnataman.
Ponimirskiy labini tishlab, yigʻlab yubordi.
— Brut, Brut, — deya hoʻngrardi u itini silab, — Eshityapsanmi? Xoʻjayiningni yana jinnixonaga tiqishmoqchi... Brut!
Uning qonsiz yuzidan katta-katta yosh tomchilari oqib tushardi. Buni koʻrib Dizma hatto ajablanib ham qoʻydi.
— Xoʻsh, — deya soʻradi u, — qay birini tanlaysan?
— Meni senlab gapirmang, — deya norozilik bildirdi Ponimirskiy va darhol tinchib qoldi.
— Nega endi senlamas ekanman? Qaynagʻa-kuyov boʻlganimizdan keyin... Biz bir-birimiz bilan sensirab gaplashishimiz kerak. Odamlar nima deyishadi? Kasbdosh boʻlsak, qaynagʻa-kuyov boʻlsagu bir-birimizni «pan» deb chaqirsak?
— Qiziq! — istehzo aralash jilmaydi Ponimirskiy. — Nahotki oramizdagi farqni tushunmasangiz?
— «Farq» deganing nimasi? Unday desam, toʻgʻri, bitta farq bor: men aqli raso odamman, sen esa — telbasan! Xullas, xohlaganingni tanla. Qaytaga manmen bilan hazillashib bulmasligini unutma! Tumshugʻingga shunday solamanki, ogʻzingdagi tishlaringdan bitta qolmaydi!
Shunday deya u Ponimirskiyning koʻzi oldida mushtini doʻlaytirdi. Uning dagʻdagʻasiga qaramay Ponimirskiy xursand boʻlib ketdi.
— Rostdan-a? Qiziq. Shunday zarb boʻlishi mumkinligi haqida eshitgandim-ku, ammo oʻz koʻzim bnlan koʻrmagan edim. Bilasizmi? Hozir Antoniyni chaqiraman, siz uni urib, oʻsha zarbingizni koʻrsatasiz. Xoʻpmi?
Graf qoʻlini qoʻngʻiroq tomon choʻzgan edi. Dizma uni toʻxtatdi.
— Oʻzingni goʻllikka solma? Men Antoniyning emas, sening tumshugʻnngga solaman. Gʻing deb koʻr-chi. Xoʻsh? Rozimisan?
Ponimirskiy qoʻllarini bukib, ogʻir xoʻrsindi.
— Qanday xoʻrlik, qanday isnod! Men ana shu tuban, ana shu toʻpori odam bilan sensirab gaplashishim va bu ham yetmaganday, shu zehni past nusxaga ingliz tilini oʻrgatishim kerak! Uning kalla suyagini qarang, axir bu maymunning kalla suyagi-ku!
Dizma oʻrnidan turdi-da, soatiga qarab, dedi:
— Hay mayli, salomat boʻl!
— Ketyapsizmi?.. Yana birpas oʻtiring, boʻlmasam yolgʻiz oʻzim zerikib ketaman.
— Endi yolgʻiz qolib zerikmaysan. Seni shu bugunoq Tvorkiga joʻnataman.
Ponimirskiy karavotdan sakrab turdi-da, qalt-qalt titraganicha Nikodimning yoniga yugurib keldi. — Yoʻq, yoʻq! Men hammasiga roziman.
— Rozimisan?
— Ha.
— Tilingni tiyib yurasanmi?
— Ha.
— Menga ingliz tilini oʻrgatasaimi?
— Oʻrgataman.
— Mana bu boshqa gap. Endi meni ismimnn aytib chaqiraver.
— Isming esimda yoʻq!.. Qandaydir ahmoqona ism edi.
— Nikodim;
— Xoʻp yaxshi... Nikodim.
— Demak, biz endi oshnamiz-a?
— Nima? Nima?
— Demak, tilimiz bir-a?
— Ha, ha, tilimiz bir.
— Qani, Jorj, qoʻlingni ber. Hozircha xayr!
Ular qoʻl siqishdi-da, Dizma chiqib ketdi. Ponimirskiy gilamga oʻtirib olib, nimagaligini oʻzi ham bilmay qotib-qotib kula boshladi. Nihoyat, xizmatkorni chaqirdi:
— Antoniy! Antoniy! Antoniy!
Eshik ochilib, xizmatkor kirib kelgan edi, Ponimirskiy unga musht oʻqtalib, qichqira ketdi:
— Nega mendan yashirding?!
— Nimani yashiribman, panich?
— Singlimning erga tegayotganini-da! Qari eshak!.. Qani boʻl, tezroq narsalarni yigʻishtir.
— Yigʻishtir deysizmi? Nega endi, panich?
— Biz koʻchyapmiz. ..
— Qayoqqa?
— Uyga.

22-bob
Kelin bilan kuyov Koborovoga kelgach, ikki kundan soʻng u yerga Kshepitskiy ham yetib keldi — u oʻz boshligʻining ba’zi ishlari bilan Varshavada tutilib qolgan eda.
Kshepitskiy ishga qizgʻin kirishib ketdi: davlatga shpal yetkazib berish lozim boʻlib, bahorgi ishlar ham koʻz-quloq boʻlib turishni talab qilardi. Shu boisdan ham u Nikodim bilan Ninaga uncha koʻp vaqt ajratolmasdi, Darvoqe, ular buning uchun xafa ham emasdi. Nina bilan Nikodim kunlarini vaqtchogʻlik bilan oʻtkazishmoqda edi: ular qayiqda suzishar, avtomobilda sayr qilishar, ot minib dala kezishar va bil'yard oʻynashar edi.
Nina oʻzini juda baxtiyor his etardi. Toʻgʻri, ba’zan uning dilida gumonsirashga oʻxshash bir narsa iaydo boʻlardi, biroq u Nikodimning barcha nuqsonlarinn buyuk odamning tentakligiga yoʻyib qoʻya qolardi. Nihoyat, uning eridan minnatdor boʻladigan tomoni ham koʻn edi! Agar kunduz kuni u ba’zan oʻylanib qolsa, qosh qorayib, tun tushishi bilan hammasini unutardi qoʻyardi. Qalbining qa’rida uzoq vaqt mudrab yotgan hissiyot endi Ninaning a’zoyi badaiiga yoyilib, uning asosiy oʻy-xayoliga aylangan edi.
Kelin bilan kuyov kunlarini shod-xurram oʻtkazishardi, shu boisdan ham ularning totuvgina umr kechirishlari oʻz-oʻzidan ma’lum boʻlib qolgan edi.
Faqat ikki oydan keyingina ular qoʻshni pomeshchiklarnikiga borib, ular bilan tanishish va oʻz uylarida mehmon qabul qilish haqida oʻylay boshlashdi. Boz ustiga yozda pani Pshelenskaya bilan varshavalik boshqa mehmonlarning kelishi kutilmoqda edi.
Nikodim talaygina vaqtini ma’lumotini oshirish uchun mutolaa qilish bilan oʻtkazardi: u, yolgʻiz oʻzi yoki Ponimirskiy bilan birga kutubxonada qamalib olib, kitob oʻqirdi. U bu ishni istar-istamas qilsa-da, biroq kitob oʻqish va chet tillarni bilishning naqadar foydali ekanligini yaxshi tushunardi.
Kechki ovqat mahali u ba’zan oʻrni kelganda oʻqigan kitoblari haqida gapirib qoʻyardi, soʻzlarining suhbatdoshlariga qanday ta’sir qilishini zimdan kuzatib, u yoki bu yozuvchining dunyoqarashi toʻgʻrisida safsata sotardi. Faqat Ninagina emas, hatto Kshepitskiy ham uning gapiga odob bilan quloq solishardi. Koʻp oʻtmay Koborovodagilar Nikodim kutubxonaga qamalib olgan paytlarida, pan pomeshchik ilmiy ish bilan shugʻullanyaptilar, deydigan boʻlib qolishdi.
Ora-sira Dizma ekinzor va fabrikalarni borib koʻrardi. Xoʻjalikni boshqarish tashvishlari Kshepitskiyning zimmasiga yuklangan edi. Daromadning kundan-kun oʻsib borishi yangi boshqaruvchining ishni doʻndirib bajarayotganidan dalolat berib turardi.
Jorj Ponimirskiy tez kunda yangi sharoitga koʻnikib ketdi. U Nikodimning norozi boʻlishiga oʻrin qoldirmay, oʻzini kiroyi odamdek tutardi. Toʻgʻri, ba’zan biror narsaga shama qilib, istehzo bilan kulib qoʻyar, biroq kuyovning bir xoʻmrayishi bilan darhol pisib qolardi. Singlisi bilan u deyarli gaplashmasdi. Jorj avvaldan Ninani yoqtirmas edi. Boz ustiga u ayollarning fikrlay olish qobiliyatini tan olmasdi. U uzoq vaqt mahrum boʻlgan erkinlikdan lazzatlanib yurardi: ot minib sayr qilar, hatto avtomobil' ham haydar edi. Dizma dilida, zora biror falokatga yoʻliqib gumdon boʻlsa, degan umid bilan uning mashina haydashiga ruxsat bergan edi.
Biroq doim tentaklik qilib yuradigan Jorj oʻz jonini saqlash masalasiga kelganda juda ehtiyotkor boʻlib qolardi. Uning beozor telbaligi tez kunda tevarak-atrofdagi qishloqlarda anchagina latifalar toʻqilishiga sabab boʻldi.
Jorj Kshepitskiy bilan doim gerdayib muomala qilardi. U boshqaruvchi bilan ikki barmogʻini uzatib salomlashar va agar Kshepitskiy unga «janob oliylari», deya murojaat qilmasa, savoliga mutlaqo javob bermay qoʻya qolardi. Kshepitskiy uning bu qiligʻidan kulib, Jorjdan sira xafa boʻlmasdi.
— Gʻalati yigit, — derdi u, — qiliqlarini koʻrsam, doim kulgim qistaydi. Qishloqda shunaqa ermak ham kerak boʻlarkan. Ilgari qirollar nima sababdan saroyda masxaraboz saqlashganini endi tushundim.
— Jin ursin uni! — deya toʻngʻillardi Dizma.
Bu orada Varshavadagi eski doʻstlardan tashvishli xabarlar kela boshladi.
Iqtisodiy krizis kundan-kun zoʻrayib borardi. Tez kunda u Koborovoga ham oʻz ta’sirini koʻrsatdi.
Qogʻoz fabrikasi va taxta tilish zavodi faqat davlat buyurtmalari bilan ishlamoqda edi. Iqtisodiy inqiroz Dizmaning manfaatlariga ham yomon ta’sir qildi. Biroq baxtiga Kshepitskiyning uddaburonligi va davlat buyurtmalari tufayli hamon durustgina daromad olinayotgandi. Qoʻshni pomeshchiklarga nisbat qilinganda Dizma Qorundek badavlat koʻrinardi. Boyoqishlarning ishlari kundan-kun chappasiga ketmoqda edi. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, oʻttizga yaqin yer-mulk kim oshdi savdosiga qoʻyib sotilishi e’lon qilindi.
Darvoqe, boshqa yoqlarda ham ish bundan yaxshi emasdi. Ziroatchilar sun’iy oʻgʻitlar ishlatmay qoʻyishdi, sarf-xarajatlarini juda cheklashdi. Boz ustiga har tarafdan, koʻpgina pomeshchiklar omborlardagi davlat bankasining mulki hisoblangan gʻallani sota boshlaganligi haqida mish-mishlar tarqala boshladi. Shu boisdan banka obligatsiyalarining narxi juda tushib ketdi. Obligatsiya egalari orasida vahima koʻtarildi. Savdo va birjadagi turgʻunlik, sanoatdagi inqiroz soliq toʻlovchilarning qurbsizligi dahshatli xavfga aylandi. Gazetalar sinish, korxonalarning yopilishi, ish tashlash, bud-shudidan, ishidan ayrilgan koʻplab kishilarning oʻz-oʻzini oʻldirishi haqidagʻi xabarlarga toʻlib ketgan edi.
Mamlakatda norozilik avjiga chiqa boshladi.
Hokimiyatni oʻz qoʻliga olib, inqirozni bartaraf qilishga qodir boʻlgan kuchli odam haqida borgan sayin koʻproq gaplasha boshlashdi.
Bu orada oʻrim mavsumi yaqinlashib qolgan boʻlib, mamlakatda yana moʻl hosil xavfi tugʻildi. Nikodim gazetalarni oʻqir ekan, bosh chayqardi.
— Jin ursin! Endi nima boʻlarkin?

23-bob
Koborovoda anchadan buyon hosil bayrami bunday xursaidchilik bilan oʻtkazilmagan edi.
Yangi pomeshchik pulni ayamay sarfladi. Chamasi, uning oʻzi ham gʻubordan chiqmoqchi edi shekilli. Tumonat mehmon yigʻildi. Birinchi boʻlib bir talay chamadonlari bilan pani Pshelenskaya yetib keldi; oʻsha kuni kechqurunoq polkovnik Vareda bilan opa-singil grafinya Charskayalar kelishdi. Ertasiga Koborovodaga ikki avtomobil' va ikki izvosh kuni bilan stansiyadan odam tashidi.
Xotini va oʻgʻlini olib voyevoda Sheymont, oqsoqol Tishko, ministr Yashunskiyning xotini, baron Rel'f rafiqasi bilan, Ushinkiy singlisi bilan, ikki ad’yutantini olib harbiy okrug komendanti general Chakovich, Ulyanitskiy, Xol'shitskiy, Kojes ordinatining xotini va yigirmaga yaqin qoʻshnilar hozir boʻlishdi.
Uyni mehmonlar bosib ketdi. Hamma xonalardan kulgi va gangir-gungir gap eshitilardi.
Kiborlar hayotini yaxshi koʻradigan Ninaning boshi osmonda edi. Butun oʻtgan hafta davomida u Kshepitskiy bilan birga sayr-tomosha programmasini tuzib, omborxonadagi oziq-ovqat va yertoʻladagi ichimliklar zapasini qayta-qayta hisoblab chiqqan va yangi hizmatkorlar yollab, mehmonlar uchun xonalar hozirlagan edi. Xullas, u qarindoshlar, yoru doʻst va tanish-bilishlarni munosib kutib olish uchun qoʻlidan kelgan hamma choralarni koʻrib qoʻygandi.
Jorj ham juda ilhomlanib ketgandi. U mehmonlar orasida oʻralashib yurar, xonimlarning koʻnglini xush etib, erkaklarga otxonalarni koʻrsatar va, umuman, hammaning e’tiborini oʻziga jalb qilishga urinardi. U, goʻyo Koborovoning egasi boshqa odam ekanligini unutib qoʻygandek, oʻzini yana toʻra deb his etardi. Kshepitskiy bilan pani Pshelenskaya Jorjning ruhan xastaligini mehmonlarga shipshitib qoʻyishgandi, shu sababdan mehmonlar uning ra’yiga qarab, bironta ham gapini qaytarishmas edi.
Nikodim barchani iltifot bilan kutib olayotgan boʻlsa-da, biroq oʻzini juda sipo tutardi; shu boisdan ham mehmonlarning unga nisbatan hurmati yanada oshib ketdi. Behisob mehmonlar kelganiga qaramay, u kutubxonaga kirib, ichidan qulflab olish odatini tashlamadi. Bu narsa atrofdagilarning koʻz oʻngida uning obroʻsini yanada oshirib yubordi.
Kechqurunlari parkda Varshavadan taklif qilingan orkestr muzika chalar, shunda barcha mehmonlar kechki salqinda huzur qilib sayr etishar, fonarlar bilan yoritilgan maysazorda tansa tushishar edi. Ba’zan ot minib izvoshlarga oʻtirib, oʻrmonga borishardi. Nina ostida sayr qilishni juda yaxshi koʻrardi.
Ertalabdan barcha tennis oʻyiniga berilib ketardi. Peshingi ovqatga qadar ikkala kortdan odam arimasdi. Darvoqe kechgacha har bir odam koʻngli tusagan ishni qilib yuraverardi. Yoshi kattaroq kishilar fabrika va ekinzorlarni qiziqib tomosha qilishar, yoshlar esa ot minishar, koʻlda choʻmilishar, motorli va eshkakli qayiqlarda musobaqalashar edilar.
— Joylaringiz juda chiroyli ekan, — deyishardi mehmonlar Nina bilan Nikodimga. — Koborovoni oltin kon desa boʻladi.
Barchaning vaqti chogʻ edi. Kashandalar uchun ajratilgan xonani bridj ishqibozlari egallab olishdi. Ular bir minut ham stol yonidan nari ketmasdi. Yemakxonadagi dasturxonlardan kun boʻyi ichimlik va yegulik arimasdi.
Uchinchi kuni katta bal uyushtirildi. Bu juda ajoyib bazm boʻldi. Taklif qilingan bir yuz qirq kishi oʻrniga bir yuz oltmish uch odam yigʻildi.
Bal kechqurun soat oʻnda boshlanib, kunduzi soat birda mazurka bilan tugadi. Mehmonlar molday ichishdi, shu boisdan xizmatkorlarning ishi boshidan oshib ketdi: butalar tagidan gʻirt mast mehmonlarni qidirib topib, ularni karavotlarga olib borib yotqizish kerak edi.
Nihoyat, hamma uxlagani tarqaldi, chunki kechqurun hosil bayrami oʻtkazilishi lozim edi.
Uy oldidagi maysazorning chor atrofiga, bochkalar qoʻyib chiqishdi. Dehqonlar uchun ochiq havoda stollar qoʻyilib, mehmonlarga ayvonda dasturxon tuzaldi. Voyevoda Dizmaning eng yaxshi oʻroqchi ayol bilan raqs tushishi lozimligini aytib, unga tegishib qoʻydi.
— Mexanizatsiyaning an’analarni yemirishini qarang-a, — deya qoʻshimcha qildi u. — Hozirgi kunda hosil bayrami oʻz ma’nisini yoʻqota boshladi.
— Afsus, an’analarimizga achinadi kishi, — dedi Nina.
— Gapingizga qoʻshilaman, lekin ahvol chindan ham shunday.
— Buning oqibati nima boʻlarkin? — deya xoʻrsindi Dizmaning mulkdor qoʻshnisi moʻysafid pan Roychinskiy. — Gʻirt tentaklik! Mashinalar hayotimizni goʻzallikdan mahrum qilib, uni xunuklashtirish bilan birga, kishilarning oʻrnini egallab olyapti.
— Kimning oʻrnini egallabdi? Kimni? — dedi jizzakilik bilan Dizma. — Koʻrib turibsiz-ku, hosil bayrami uyushtirdik, odamlar xursand. Yalangoyoqlarning bir qismi qirilib ketsa hech nima qilmaydi! Mashinalar hayotni farovonroq qiladi, xolos. Ana shunday!
U shartta orqasiga oʻgirilib, xonadan chiqib ketdi.
— Toʻppa-toʻgʻri, — deya bosh irgʻadi general.
— Bu deyman, u hm... diplomatiyani yigʻishtirib qoʻyib, juda ochiqchasiga gapirib yubordi-yu, — dedi hayrat ichida generalga qarab keksa pomeshchik.
Voyevoda koʻngilchanlik bilan jilmaydi.
— Azizim, menga ishoning: uning shunday gapirishiga haqi bor. Ogʻzi qiyshiq boʻlsayam, boyning oʻgʻli gapirsin, deganlar-ku axir. General Kambronni olsak, ana uni diplomat desa boʻladi.
Orkestr mashq boshlab yubordi. Uning oldiga dehqonlar yigʻila boshlashdi.
Nihoyat, yiroqda oʻroqchilar toʻdasi koʻrindi: Ular allaqanday soʻzsiz beloruscha kuyni xonish qilib kelishardi. Ularning bu gʻamgin, azaliy maqomida hosil quvonchi emas, jang maydonining dahshati ifodalanayotgandek edi. Chamasi, ming yildan buyon kuylanib kelayotgan bu qoʻshiqni eshitganida Nina doim ma’yuslanib qolardi. Uning nazarida hindular xuddi shunday xonish qiladigandek edi.
Bu orada oʻroqchilar ancha yaqinlashib qolishdi. Oldinda sonlari boʻliqqina, lorsillagan koʻkragi yoqasiga kashta tikilgan boʻz koʻylagini turtib chiqqan, baland boʻyli bir qiz kelaverdi. Uning kaltagina qizil yubkasi ostidan kelishgan durkin boldiri koʻrinib turardi. Dugonalari ipak paypoq va fransuzcha poshnali amirkon tufli kiyib olishgan boʻlishsa-da, bu qiz yalang oyoq edi. U boshqa qizlarga qaraganda ancha nochorroq koʻrinardi. Qiz suli boshoqlarini dastalab koʻtarib olgandi.
Ponimirskiyning yonida turgan baron Rel'f uning qoʻltigʻidan tutib, sekingina dedi:
— Juda zoʻr ekanmi! Haqiqiy Pomona-ya. Juda nasldor koʻrinadi. Qorni va sonlarining mushaklari juda baquvvat boʻlsa kerak. Nasl masalasida dehqonlar ancha nochor koʻrinadigan bunday chet joyda shunday ajoyib nusxani uchrataman, deb sira oʻylamagan edim, graf. Unday desam, hammasiyam koʻhlikkina. Jin ursin, hammasi zotdor-a! Voajab!
Jorj monoklini koʻziga joylab, Rel'fga nafratomuz qarab qoʻydi.
— Aksincha, buning hech ajablanarli joyi yoʻq, baron. Ponimirskiylar Koborovoga besh yuz yildan buyon egalik qilib kelishyapti. Bilishimcha, mening muhtaram ajdodlarimdan birontasi ham xalqqa uiing ayollari orqali ma’rifat tarqatish vazifasidan oʻzini olib qochgan emas.
— Tushunaman, tushunaman, — deya bosh irgʻadi baron. — Avom xalq esa doim biz zodagonlar otlar va qora mol naslini yaxshilashdan boʻlak ish bilan shugʻullanmasligimiz haqida gap sotadi. Manovi dehqonlarga bir nazar tashlashning oʻzi kifoya: shunda biz eng katta muvaffaqiyatga ana shu sohada erishganimiz darhol ayon boʻladi qoʻyadi.
— Kechirasiz, — deya uning gapini boʻldi Ponimirskiy, — «biz» deganda kimni nazarda tutyapsiz?
— Biz zodagonlarni-da.
— U holda biz bir-birimizni tushunmabmiz. Men Ponimirskiylar — ya’ni koʻhna zodagonlarni nazarda tutgan edim.
Jorj monoklini choʻntagiga tiqib, sholgʻomday qizarib ketgan baronga orqasini oʻgirib oldi.
Qoʻshiq va raqslardan soʻng bazm boshlandi.
Oqshom ancha salqin boʻlib, xonimlar sovqotayotganlaridan shikoyat qila boshlashgan edi, mehmonlar ayvondan uyga kirishdi. Bogʻda yolgʻiz Dizma qoldi. U mezbonlik burchidan ham koʻra koʻiroq oʻz huzurinn oʻylab oʻroqchi ayollar bilan tinmay tansa tushardi. Nikodim hammasidai ham haligi durkun qiz bilan koʻp taysa tushdi. Dizma uning qayligʻi — taxta tilish zavodida ishlaydigan norgʻul yigitning qovoq-tumshugʻi osilib ketganiga e’tibor bermay, payt poylab turib qizni parkka olib kirib ketdi.
Qiz ham pomeshchikning ra’yini qaytarmadi. Qayligʻi esa alamidan oʻlguday ichib, gʻirt mast boʻlib qoldi.
«Anovi ahmoq Ponimirskiy» bilan qilgan suhbatidan soʻng bir oz oʻziga kelish uchun parkni aylanib qaytayotgan baron Rel'f tasodifan bu voqeaning shohidi boʻldi. Shundan soʻng u:
«Demak, men haq ekanman: faqat koʻhna zodagonlargina emas, balki yangilari ham dehqonlar naslini yaxshilashning tashvishini tortar ekan», — deya xayolidan oʻtkazdi.
Sharq tomonda osmon asta yorishmoqda edi.

24-bob
Peshinga yaqin yetib kelgai xabar barchani hayajonga soldi: kabinet nste’foga chiqish haqida ariza beribdi va uning iste’fosi qabul qilinibdi.
Ulyanitskiy darhol shaharga qaytish haqida Varshavadan telegramma oldi.
Kabinetiing iste’foga chiqishi Koborovo mehmonlarining koʻpchiligiga shaxsan aloqador voqea boʻlib, ba’zi birovlar, mansablaridan mahrum boʻlishlari mumkin edi. Barcha faqat shu voqea haqida soʻzlashardi. Ulyanitskiy vestibyulda u yoqdan-bu yoqqa yurganicha tinmay soʻkinardi.
Yashunskaya xabarni eshitgan zahoti Varshavaga joʻnab ketdi.
Voyevoda Sheymont oʻz idorasiga telegramma berib, Varshavadagi hukumat krizisi tafsilotlari toʻgʻrisidagi barcha gaplarni oʻziga xabar qilib turishni buyurdi.
Kechqurun gazetalarni olib kelishdi. Gazetalarning barcha sahifalari bu voqea haqidagi xabar va mish-mishlar, vaziyatga berilgan qarama-qarshi baholar, turli taxmin va gumonlar bilan toʻlib ketgan edi. Ular faqat bir masalada — kabinet iqtisodiy krisizni bartaraf etolmagani boisidan qulagani va uning oʻrniga katta obroʻga ega boʻlgan odam rahbarligida yangi kabinet tuzish lozimligi haqidagi masalada yakdil edilar.
Bosh ministrlik lavozimiga nomzodlar orasida general Trochinskiyning familiyasi ham koʻzga tashlanib turardi. General kasalxona kassalarining boshqaruvchisi hamda madaniyat va san’at boʻyicha xalqaro kongress delegati sifatida ancha obroʻ orttirgan boʻlib, «Napoleon I, Aleksandr Makedonskiy va boshqalarning strategik xatolari» nomli broshyurasi bilan oʻz mavqeini mustahkamlab olgan edi. Avvalroq u «Yoʻqolsin kommunizm!» nomli kitobchasi bilan shuhrat qozongandi. Uning milliy muzey tomonidan sotib olingan bir surati ham juda mashhur edi. Surat moy boʻyoqlar bilan avtoportret janrida chizilgan boʻlib, unda muhtaram general chaqqonlik bilan bahaybat qoplonga nayza sanchayotgan payt tasvirlangandi.
Koborovoda bu nomzod har tomonlama muhokama qilindi. Ochigʻini aytganda, uning bosh ministr boʻlishiga hech kim qarshi emasdi.
Kechki ovqat mahali boyagi suratdagi boʻyoqlarning uygʻunligi haqida munozara boshlanib ketdi.
— Nik, — deya soʻradi Nina, — seningcha kim bosh ministr boʻlarkin?
— Buni men qayoqdan bilay.
— Har qalay ayt-chi?..
— Hm... Agar Trochinskiy boʻlmasa, ehtimol, Yashunskiy boʻlar...
Kayfi oshib qolgan Vareda stolga musht tushirdi:
— Yoʻq, Nikodim, bilasanmi, kim bosh ministr boʻlishi kerak?
— Kim?
— Sen.
Oraga jimlik tushdi. Barcha Dizmaga tikilib qoldi. Vareda hazillashdi, deb oʻylagan Nikodim peshanasini tirishtirib toʻngʻilladi:
— Koʻp ichib qoʻyibsan, Vatsek. Qoʻy bu gapni.
Nina oʻrnidan turdi. Shundan soʻng barcha bekaning ishorasi bilan mehmonxonaga oʻtdi. Polkovnik oʻzini oqlash uchun allanima degan edi, gʻovur-gʻuvur ichida uning soʻzlari eshitilmay qoldi.
— Qayiqlarga oʻtirib, koʻlda sayr qilishni taklif qilaman, — dedi xonimlardan biri. — Hamma yoq sutday oydin!
Barcha bu taklifga bajonudil rozi boʻldi.
Chindan ham sayr juda koʻngilli oʻtdi. Koʻl ulkan aqiq qatlamiga oʻxshardi. Uning sathida yulduzlar mayda dur donalariday aks etardi, ular orasida esa, voyevoda Sheymontning chamalashiga koʻra loaqal oʻn qirotlik gavharday keladigai toʻlin oy yarqirab turardi. Qayiqlar ohista choʻlpillab qirgʻoqdan uzoqlashishi bilan kimdir qoʻshiq boshlab yubordi.
— Afsus, — dedi xoʻrsinib Nikodim, — qoʻlimda mandolina yoʻq-da.
— Voy, siz hali mandolina chalasizmi? — deya ajablandi opa-singil Charskayalardan biri.
— Ha, chalaman. Ayniqsa, oydin kechalari qayiqda chalishni yaxshi koʻraman. Ilhomim qoʻzib ketadi. Tun, osmonda oy yarqiraydi, hamma yoqni ufqning hidi tutib ketadi...
Hamma xaxolab kulib yubordi. Oqsoqol Tishko esa:
— Pan rais shu yerda ham sodda qoʻshiqlarimiz ustidan kuldilar-a, — dedi.
Pshelenskaya yelkasini qisib qoʻydi:
— Nahot siz, pan rais shunday arzimagan narsalarga qiziqadi, deb oʻylasangiz?
— Boʻlmasam-chi, — deya uning gapini ilib ketdi oqsoqol. — Axir gʻalla bankasini yopish haqidagi qarorni men ham eshitdim. Shunday bankani-ya! Shunday ishni barbod qilishsa, uning asoschisiga alam qiladi-da... Shunday emasmi, pan rais?
— Xoʻsh, oʻzingiz qanday oʻylaysiz? — deya savolga savol bilan javob qildi Dizma.
— Buni qarangki, — tinmay davom etdi oqsoqol. — Hamma yoqdayam qanday ish qilinayotgani emas, balki bu ishni kim bajarayotgani katta ahamiyatga ega ekan. Bankaga pan rais rahbarlik qilayotgan paytlarida hammasi joyida edi.
— Balki hali hammasi iziga tushib ketar, — deya gap qotdi Dizma.
— Qayoqda deysiz, — dedi qoʻl siltab oqsoqol. — Bir necha oydayoq banka barbod boʻldi. Hamma gap odamda, ha, faqat odamda.
— Juda toʻgʻri aytdingiz, — dedi komil ishonch bilan Pshelenskaya.
— Xello, Nikodim! — deya qichqirdi nariroqdagi qayiqdan Ponimirskiy. — Oksfordda ijro etiladigan eshkakchilar qoʻshigʻini aytmaymizmi? A?
— Aytinglar, aytinglar! — deya iltimos qila boshlashdi xonimlar.
— Tovushimning mazasi yoʻq, — dedi zardasi qaynab Dizma.
— Yolgʻon gapiryapti! Tovushi yaxshi, — deya qichqirdi oʻz hazilidan chanoq boʻlib Jorj. — Temzada qanday kuylaganimizni unutdingmi? Lord Keledin of N'yudon tovushingni juda...
U gapini tugatishga ulgurmadi: Nikodim eshkakni suvga qattiq urib, Ponimirskiy va u bilan birga qayiqda oʻtirgan kishilarning ustiga suv sachratib yubordi.
— Kechirasizlar, — dedi soʻng Dizma, — unga faqat sovuq suv kor qiladi.
Ular orqaga qaytishib, bir necha minutdan soʻng parkka kirib borishdi.
Uy oldida kimningdir chang bosgan avtomobili turardi. Shofer motor ustiga engashib, uning allaqayerini tuzatmoqda edi.
— Kim keldi? — deya soʻradi Dizma.
— Pan direktor Litvinek.
— Litvinek? — Nikodim ajablanib, qoshini chimirdi.
Chindan ham u Qasrdagi rasmiy qabul marosimlarida prezident idorasining boshligʻi vazifasida ishlaydigan doktor Litvinek bilan tanishgan edi. Biroq ularning orasida doʻstona munosabat boʻlmay, Litvinekning tortinmasdan Koborovoga kelishi Nikodimni hayratga soldi.
Mehmonlar uyga kirishdi.
Vestibyulda Kshepitskiy qora sochlariga oq oralagan baland boʻyli bir kishi bilan gaplashib turardi. Dizma toʻgʻri ularning oldiga borib salomlashdi.
— Xoʻsh, hukumat krizisi nima boʻlyapti? — soʻradi gap orasida Nikodim.
— Men huzuringizga xuddi shu masala yuzasidan keldim, — deya javob qildi ta’zim bilan doktor Litvinek.
— Shu masala yuzasidan deysizmi?
Barcha nafasini ichiga yutib, quloq sola boshladi. Litvinek portfelidan konvert olib, bir oz sukut qilib turdi-da, soʻng dabdabali ohangda dedi:
— Muhtaram pan rais. Men bu yerga Jecha Pospolita prezidenti topshirigʻiga binoan uning nomidan yangi kabinet tuzish vazifasini oʻz zimmangizga olishni iltimos qilib keldim. Mana, prezidentning shaxsiy maktubi.
Shunday deya u Nikodimga qoʻlidagi koivertni uzatdi.
Dizma qip-qizarganicha angrayib qoldi..
— Nima... Nima?
Gapining qanday ta’sir qilganidan mamnun boʻlgan Litvinek xiyol jilmayib qoʻydi.
— Respublika prezidenti, pan rais, siz yangi kabinet tuzib, unga rahbarlik qilishni oʻz zimmangizga olursiz, deb umid qiladi.
Dizma talmovsirab konvertni oldi, undan titroq qoʻllari bilan maktubni chiqardi-dz, oʻqishga kirishdi, lekin koʻz oldi qorongʻilashib, harflar chaplashib ketdi.
Chindan ham prezidentning shaxsiy maktubida hozirgina Litvinek aytgan gaplar yozilgan edi. Dizma maktubni asta buklab, konvertga soldi. Uning tashvishga tushib qolgani yuzidan sezilib turardi.
— Prezident iltimosini rad qilmasligingizga ishonadi, pan rais. Siyosiy keskinlik va iqtisodiy krizis natijasida mamlakat halokat yoqasiga borib kolgan shunday bir paytda bu narsa juda katta ahamiyatga egʻa. Bu juda ogʻir masala. Biroq shaxsan davlat boshligʻining oʻzi va, umuman, butun jamiyat sizga gʻoyat ishonar ekan, faqat sizgina bu masalani muvaffaqiyatli hal etishingizga prezidentning imoni komil. Sizning xalq orasidagi obroʻyingiz, bilim va tajribangiz ishning koʻzini biladigan hukumat tuzishingizga, kuchli odamni zoriqib kutayotgan mamlakat farovonligini oshirishingizga kafolot beradi. Bu ishni siz... Faqat siz... bajara olishingizga oʻzim ham umidvor ekanligimni izhor etishga ruxsat etgaysiz, pan bosh ministr.
Shunday deya, u chuqur ta’zim qildi-da, indamay qoldi.
Mehmonlarning bari angrayib turishardi.
Litvinek umrida birinchi marta shunday vazifani ado etayotgani uchun hammani qoyil qoldirishga umid qilgan edi. U yanglishmadi.
Barchaning yuzida hayajon aks etardi. Hazilakam ishmi, ularning qoʻz oʻngida hokimiyat yangi — kuchli odam qoʻliga oʻtmoqda edi-da. Rangi dokaday oqarib ketgan Nina kreslo dastasini mahkam ushlab oldi. Varedaning basharasidan u hozir yigʻlab yuboradiganday tuyulardi. Kshepitskiy boshini baland koʻtarib, atrofdagilarga magʻrur koʻz yugurtirib chiqdi. Xayratdan koʻk koʻzlarini katta ochgan Jorj Ponimirskiy uning yelkasi osha mehmonlarga qarab turardi.
Hech kim oʻtirishga jur’at etmasdi.
Hammadan oldin voyevoda Sheymont es-hushini yigʻib oldi. U Nikodimning yoniga kelib, chuqur ta’zim qildi-da, uning qoʻlini qisdi.
— Sizga chin qalbimdan katta muvaffaqiyatlar tilayman, pan bosh ministr... Lekin tabriklamayman, chunki bu tarixiy daqiqada sizni emas, balki biz davlat grajdanlari va uning xizmatkorlarini tabriklamoq lozim.
Boshqa mehmonlar ham voyevodadan ibrat olib, Dizmani tabriklay boshladi. Nikodim qovogʻini solganicha tabriklayotgan odamlarning .qoʻlini birma-bir qisib chiqdi.
Dizma qanday sharafga muyassar boʻlayotganini juda yaxshi tushunardi. U, liskovlik nochor bir chinovnik Nikodim Dizma, endi katta bir davlatning jilovini oʻz qoʻliga olishi mumkin edi. U shaxsiy poyezdda yuradi, butun mamlakat, hatto butun dunyo uning nomini tilga oladi.
Lekin... lekin, aslida... unga buning nima keragi bor?
Yana Varshavada tahlikaga tushib yashaydi, yana biror boʻlmagʻur gapni valdirab qoʻyishdan choʻchib yuradi.
Ammo buyuk hokimiyat, oʻttiz milliondan ortiq kishiga hukmronlik qilishdan voz kechish osonmi! Bunday hokimiyatga, Ministrlar Sovetining raisi degan nomga hech 6oʻlmasa bir kungina erishishi uchun hayotini ham ayamaydigan minglab odamlar topiladi! Bosh ministr Dizmaning kabineti... Nikodim Dizmaning hukumati... Armiya chest' beradi, harbiy kemalar toʻplardan oʻq uzib, olqishlaydi... Bu haqda butun dunyo gazetalari yozadi axir... Hokimiyat, shon-shuhrat...
— Javobingizni kutaman, pan bosh ministr, — dedi yana doktor Litvinek.
Nikodim hushiga kelib, atrofdagi odamlarga koʻz yugurtirib chiqdi. Hammaning koʻzi unda edi. U tomoq qirib, oʻrnidan turdi.
— Uylab koʻrish uchun menga yarim soat muhlat bersangiz, — dedi u boʻgʻiq tovush bilan. — Pan Kshepitskiy, yuring.
Ular Kshepitskiy bilan birga Nikodimning kabinetiga kirishdi-da, eshikni ichidan qulflab olishdi.
— Nima qilishimniyam bilmay qoldim... — deya gap boshladi Dizma.
— Buning nimasini bilmas ekansiz, pan rais? Hammasi ravshan-ku. Shunday e’tibor! Shunday hokimiyat!
— Ha, albatta, biroq bu juda mas’ul ish. Davlatni boshqarish bankaga rahbarlik qilish degani emas.
— Xoʻsh, nima qilibdi?
— Uddalay olmasligim mumkin.
— Uddalaysiz pan rais.
Nikodim lablarini choʻlpillatdi.
— Hozir turli-tuman krizislar koʻpayib ketgan, kundan-kun rahbarlik qilish ogʻirlashib boryapti...
— Biror narsa oʻylab topasiz, pan rais, miyangizga biror yaxshi fikr kelib qoladi. Men bundan tashvish qilmayman. Chunki siz yangilik oʻylab topishga juda mohirsiz... Bir tasavvur qiling-a, pan rais: mana siz hokimiyatni qoʻlga oldiigiz, aholi xursand, jamiyatning kayfiyati koʻtarildi, siz bir nechta samarali tadbirlarni amalga oshirasiz. Agar buning ustiga umumiy kon’yuktura yaxshilansa bormi!..
— Yaxshilanmasa-chi?.. Faqat sharmanda boʻlgʻanim qoladi.
— Hech nima qilmaydi! Unda hamma aybni yomon kon’yuktura bilan xalqaro krizisga qoʻyish mumkin. Ozmuncha kabinetlar iste’foga chiqqanmi?
Shu payt eshik taqillab qoldi. Kabinetga Nina kirdi.
— Senga xalal bermaymanmi? — deya jur’atsizlik bilan soʻradi u ostonadan.
— Yoʻq, kiraver.
— Buni qarang-a, — dedi Niiaga qarab umidsizlik bilan Kshepitskiy, — pan rais hamon ikkilanib turibdilar.
— Bilasanmi, Ninochka, bu juda qiyii ish. Qolaversa, menga shu yer — Koborovo yaxshi.
Ninaning chehrasi yorishib ketdi.
— Azizim! Menga juda mehribonsan-da! Lekin, Nik, men Vatanimizga ziyon keltirib boʻlsa ham sepi Koborovoda tutib qoladigan xudbinlardan emasman. Oʻzing nimani dozim topsang, shuni qil, menimcha, sen mamlakatni qutqarib qolishga qodirsan.
— Sen shunday deb oʻylaysanmi?
— Burching nimani taqozo etsa, shunday yoʻl tutaver. Xudo haqqi, meni tantiq deb oʻylama, lekin men Varshavada bosh ministrning rafiqasi boʻlib yurishdan koʻra, sen bilan shu yerda yashashni afzal koʻraman. Ammo harqalay... Meni sevishing tufayli davlatga rahbarlik qilishdan voz kechayotganingni oʻylasam tashvishga tushyapman...
— Hm... — deya toʻngʻilladi Dizma.
Pan rais, — yana gap boshladi Kshepitskiy boshligʻining taklifini qabul qilishga moyil boʻlib borayotganini koʻrib, — menda bir fikr tugʻilib qoldi: siz hokimiyatni qoʻlga olganingizdan soʻng biz tezda Londonga boramiz.
— Nega? — norozi ohangda soʻradi Dizma.
— Nega deysizmi? Qarz olish uchun. Boshqa bironta odamga bermasliklari mumkin, ammo sizning oshna-ogʻaynilaringiz koʻp. Axir Oksforddagi kursdoshlaringizdan koʻpchiligi hozir Angliyada yuqori lavozimlarda ishlayottan yoki ijtimoiy hayotda muhim rol' oʻynayotgan ooʻlsa kerak. Balki qarz olishga muvaffaq boʻlarmiz?
Kshepitskiy bu soʻzlari bilan oʻz umidlarini chippakka chiqazganini xayoliga ham keltirmagan edi.
Nikodim qovogʻini solib, unga jim boʻling, deganday ishora qildi.
«Ha, — deya oʻyladi u, — men buni mutlaqo unutibman. Men bosh ministr sifatida turli elchilarni qabul qilishim kerak. Hatto Jenevaga borishga ham toʻgʻri kelar. Toʻgʻri, men tarjimon olishim mumkin, lekin u holda mening polyak tilidan boshqa hech qanday tilni bilmasligim oshkor boʻlib qoladi... Buning ustiga anovi la’nati Oksfordni aytmaysizmi!.. Nihoyat, bu mashmashaning menga nima keragi bor?..»
U oʻrnidan turdi, Nina bilan Kshepitskiy unga bezovtalanib qarab turishardi.
— Gap bunday, — dedi qat’iy ohangda Dizma, — men bosh miiistrlik lavozimini qabul qilmayman.
— Pan rais, axir...
— Hech qanday gap-soʻzga oʻrin yoʻq. Qabul qilmayman — vassalom!
Kshepitskiy majolsizlanib stulga oʻtirdi. Nina turgan joyida toshday qotib qoldi.
Nikodim sochlarini toʻgʻriladi va boshini baland koʻtarib, eshikni ochdi...
Vestibyul' darhol jimib qoldi, barcha oʻrnidan turdi.
Dizma eshikni yopmay, toʻgʻri direktor Litvinekning oldiga keldi-da, atrofdagilarga bir koʻz yugurtirib chiqqach, ohista dedi:
— Pan Litvinek, marhamat qilib, pan prezidentga aytib qoʻysangiz: menga bildirgan ishonchi uchun undan gʻoyat minnatdorman, ammo bosh ministrlik lavozimini qabul qilolmayman.
— Pan rais!.. — deya xitob qildi voyevoda Sheymont va darhol jimib qoldi.
— Nega endi?! Nega?! — deya qichqirdi asabiylashib Pshelenskaya.
Dizma qovogʻini soldi.
— Shunday deyishga asosim bor, — dedi u shavqsiz ovozda.
— Qaroringiz qat’iymi? — soʻradi doktor Litvinek.
— Mening har qanday qarorim ham qat’iy boʻladi.
— Marhamat qilib, davlat boshligʻiga tegishli javobni yozma ravishda bera olmaysizmi, pan rais?
— Yozib berishim ham mumkin.
Nikodim bosh irgʻab, kabinetiga qarab ketdi.
Uning ortidan eshik yopilgan zahoti hamma yoqdan har xil gaplar eshitila boshladi.
— Nega?! Nega endi?! Tushunolmadim!
— Axir bu dahshat-ku! Mamlakat juda nochor — ha, ha, nochor ahvolda! Bilmadim, undan boʻlak bu lavozimni kim egallay olarkin?
Vareda bosh irgʻadi.
— U xafa... Ogohlantirishiga qaramay, gʻalla bankasining boshiga suv quyishganidan qattiq xafa boʻlsa kerak.
Bir zum jimlik choʻkkan edi, kabinet eshigi ortidan Dizmaning zarda bilan gapirgani eshitildi:
— Yozing, jin ursin sizni, yozing dedimmi, yozing vassalom!
Soʻngra yozuv mashinkasi chiqillay boshladi.
— Menimcha, pan raisning bunday qarorga kelishiga sabab, uning jiyanimga boʻlgan muhabbati, his-toʻygʻusi boʻlsa kerak, — deya gap boshladi pani Pshelenskaya. — Ular yaqinginada nikohdan oʻtishdi axir. Bosh ministrlik vazifasi kishining vaqtini butunlay olib qoʻyadi. Pan Dizma esa, garchi buni oʻzi yashirib yursa-da, juda tuygʻun odam. Biz, ayollar bunaqa narsalarni juda yaxshi tushunamiz.
— Ha, albatta, — deya uning gainni tasdiqladi grafinya Charskaya.
Rel'f yelkasini qisib qoʻydi.
— Menimcha, xonimlar ham, polkovnik ham juda yanglishishyapti. Rais Dizmaning faoliyatini kuzatishimga qaraganda, u oʻz shaxsiyatini oʻylab ish tutadigan odamga sira oʻxshamaydi.
— Haqiqiy davlat arbobi! — dedi voyevoda Sheymont. — Agar u taklifni rad etgan boʻlsa, bunga siyosiy xarakterdagi biron sabab boʻlsa kerak.
— Ammo Vatanimiz halokat yoqasida, turibdi axir!
— Bizga shunday tuyulyapti, — deya jilmaydi voyevoda, — ha, bizga shunday tuyulyapti. Lekin, aslida, ishlar biz oʻylaganchalik yomon emas, ekonomikani siz bilan bizdan yaxshiroq tushunadigan pan rais xavf-xatar uncha katta boʻlmagani uchun ham shaxsan yordamga oshiqishga hali erta deb oʻylaganiga aminman.
— Lekin u bir marta mamlakatni qutqarib qolgan edi! Qanday zoʻr ish qilgan edi-ya oʻshanda!
— Ha, u haqiqiy Sinsinnat , — dedi nasihatomuz ohangda voyevoda. — U juda katta xavf tugʻilgandagina omochini qoʻyib, yordamga oshiqadi.
— Ha, ha! — dedi xonimlardan biri. — U hali albatta hokimiyatni qoʻlga olib, Vatanimizni halokatdan qutqaradi.
— Ajoyib odam! — dedi ma’nodor qilib voyevoda. Kutilmaganda burchakdan qargʻaning choʻzib qagʻillashiga oʻxshash boʻgʻiq kulgi eshitildi.
Shu tobgacha hech kim jimib qolgan Jorj Ponimirskiyga e’tibor bermagan va shuning uchun ham uning ensasi qotib oʻtirganini sezmagan edi. Jorj anchagacha quloq solib oʻtirgach, oxiri chidab turolmadi. U stulda chayqalganicha qotib-qotib kulardi.
— Nimadan kulyapsiz.? — ranjiganday boʻlib soʻradi voyevoda.
Jorj kulishdan toʻxtab sapchib oʻrnidan turdi. U bir necha marta monoklini taqmoqchi boʻldi-yu, biroq qoʻllari qaltirab, sira taqa olmadi. Uning gʻazabi gʻoyat qaynab ketgan edi.
— Nimadan, deysizmi? Nimadan emas, kimdan, deb soʻrang! Sizlardan kulyapman, bildingizmi, sizlardan! Jamiyat ustidan, muhtaram vatandoshlarim ustidan kulyapman!
— Pan Ponimirskiy!
— Jim! — deya oʻshqirdi Ponimirskiy. Uning kasalmand bolanikiga oʻxshash za’faron yuzi gʻazabdan qip-qizarib ketdi. — Oʻchiring ovozingizni! Sapristi! Sizlardan kulyapman! Sizlardan! Jamiyat ustunlari! Xa-xa-xa... bilib qoʻying, boʻlmasam: oʻsha davlat arbobingiz, oʻsha Sinsinnat, oʻsha buyuk odamingiz, oʻsha Nikodim Dizma— sizlarni aldab yurgan haqiqiy muttaham boʻladi! U ablah, sulloh, shu bilan birga gʻirt ahmoq odam! Ekonomika u yoqda tursin, orfografiyadan ham baloni bilmaydigan esi past u. Mutlaqo tarbiya koʻrmagan razil bir odam. Uning basharasi, oʻzini tubanlarcha tutishiga bir qarang: ahmoq, nul'! Vijdonim haqi, u Oksfordda oʻqish u yoqda tursin, hatto bironta chet tilini ham bilmaydi. Kisavurga oʻxshagan qoʻpol, shubhali bir shaxs! Nahot shuni koʻrmasangiz? Boya sizlarni aldab yuribdi, deb notoʻgʻri aytgan ekanman: yoʻq, sizlarning oʻzlaringiz bu maxluqni taxtga chiqarib qoʻygansiz! Ha, sizlar! Hammangiz miyangizni yeb qoʻyibsizlar! Sizlardan kulyapman, ahmoqlar! Toʻnkalar!..
Nihoyat, u monoklini taqib oldi. U nafrat bilan barchaga birma-bir koʻz yugurtirib chiqdi-da, soʻng eshikni sharaqlatib yopib chiqib ketdi.
Qapalagi uchib ketgan doktor Litvinek odamlarga hayron boʻlib qaradi: barcha xijolat chekib, achinganicha jilmayib turardi.
— Bu nima degan gap?! — deya soʻradi nihoyat doktor Litvinek. — Bu janob kim oʻzi?
Unga Pshelenskaya javob qildi:
— Kechirasiz, pan direktor, u yigit mening jiyanim — pan raisning qaynagʻasi boʻladi. Oʻzi beozor. Odatda u jimgina yurardi... Esi sal kirarli-chiqarliroq.
— U telba, — deya tushuntirdi voyevoda.
— Bechora bola, — dedi xoʻrsinib grafinya Charskaya.
— Ha-a, — deya jilmaydi Litvinek, — ha, albatta, telbaligi shundoq koʻrinib turibdi.

Soʻngsoʻz
Dunyo adabiyoti tarixida burjua jamiyatida yosh yigitning martaba yoʻli toʻgʻrisida hikoya qiluvchi asarlar anchagina topiladi. Bu mansabparastlar galereyasida jamiyatda munosib oʻrin egallashga loyiq boʻlgan kuchli iroda sohibi boʻlmish kishilar ham bor. Stendalning «Qizil va qora» romanidagi Jyul'en Sorel' shular jumlasidandir. Ammo ular orasida Mopassanning «Aziz0 doʻstim» romanidagi Jorj Dyurua kabi igʻvo yoʻli bilan maqsadga erishuvchi kishilar ham uchraydi.
Mana endi kitobxonga qisqa davr ichida katta martabaga erishgan yana bir odam haqidagi asar — polyak yozuvchisi Tadeum Dolenga-Mostovichning (1898—1939) «Muttahamping parvozi» romani taqdim qilinmoqda.
Hozirgi zamoi kitobxoniga Nikodim Dizmaning bunday katta mansabga erishishn aql bovar qilmaydigan narsa boʻlib koʻripadi. Yalqov, toʻpori va qashshoq bir odam tasodif tufayli yirik davlat arbobiga aylanadi, uni vatan xaloskori, deya koʻklarga koʻtarib maqtashadi, bosh ministr boʻlishshga iltimos qilishadi. Hammasi tasodif tufayli sodir boʻlayotgandek tuyuladi, biroq Dizmaning bunday yuqori mansabga erishishini oʻz mohiyatiga koʻra tasodif deb boʻlmaydi.
Dolenga-Mostovichning qahramoni bunday muvaffaqiyat uchun oʻsha davr Pol'sha hukmron doiralaridan minnatdor boʻlmogʻi lozim. Uni yuqoriga qalqitib olib chiqqan va «mamlakat xaloskori» deb atagan kishilar oʻshalar boʻladi.
Pol'shada 20—30-yillartshg boshida iqtisodiy va siyosiy krizis keskinlashgan sari mamlakatni qutqarishi mumkin boʻlgan «kuchli odam» haqida koʻproq ayyuhannos sola boshlashdi. «Bizga kuchli odamlar kerak», Nikodim Dizma Yevropa mehmonxonasida Avstriya kansleri sharafiga yozilgan ziyofatga borgan zahoti ana shu gapni eshitadi. Romanning oxirida telba zodagon Jorj Ponimirskiy «Jamiyat ustunlarnga» qarata: «Sizlariing oʻzlaringiz bu maxluqni taxtga chiqarib qoʻygansiz! Ha, sizlar! Hammangiz miyangizni yeb: qoʻyibsizlar!» — deya xitob qiladi.
Dizma avvaliga shon-shuhrat va hokimiyatga sira ham intilmagan edi. Unga ish boʻlmasa-yu, osh boʻlsa — shuning oʻzi kifoya edi. Dizma muvaffaqiyatga intilish u yoqda tursin, oqim oʻzini qayoqqa olib ketayotganini ham tushunmasdi. «Chamasi» peshanamga moʻ’tabar odam boʻlib oʻlish yozilgan koʻrinadi», — deya mulohaza qilardi oʻzicha u.
Dizma qoloq Liskovdan Varshavaga kelganida bu shaharni zabt etish, katta martabaga erishishni xayoliga ham keltirmagan edi. U oʻziga restoranda tans-boshqaruvchisi kabi oddiygina ish qidirardi. Biroq uni hamma yerdan qobiliyatsizligi va jizzakiligi uchun quvib solishadi. Oʻziga juda hush yoqadigan «Fil» qovoqxonasidagi mandalinachilik ishidan mahrum boʻlgach, Dizma boshini suqarga joy topolmay qoladi. Agar «Fil» qovoqxonasi yopilib, Nikodim ishsiz qolmaganida ehtimol, u butun umrini mandolina chalib oʻtkazardi.
Dizma biror ishga layoqatsizgina emas, hatto hech nimaga intilmaydi ham! U faqat bir oz pul yigʻib, hech qanday ishga qoʻl urmay, sudxoʻrlik qilib yashashni orzu qiladi.
Nikodim martaba pogʻonasidan yuqori koʻtarilgani sari koʻproq ma’naviy inqirozga uchraydi. U Yevropa mehmonxonasining ostonasidan hatlab oʻtganida hali jinoyatchi emasdi. Biroq u asta-sekin insonlik qiyofasini yoʻqota boshlaydi. «Bu juldurvoqilarning tanobini tortib qoʻyish kerak! — deya qichqiradi u. — Yalangoyoqlarning bir qismi qirilib ketsa hech nima qilmaydi!».
Jamiyatda katta martabaga erishgach, Dizma qotil va oʻgʻriga aylanadi. Bochekning oʻldirilishi Dizmaning biografiyasida yolgʻiz qotillik boʻlib qolmasligini kitobxon yaxshi tushunadi. Romanning oxirida koʻz oʻngimizda hokimiyatni qoʻlga olgach, ancha qon toʻkadigan jinoyatchi namoyon boʻladi. Dizmaning hokimiyatni qoʻlga olishi esa aniq. Hozircha u «qoʻlga tushib qolishdan» choʻchib, bosh ministrlik lavozimiii rad etadi. Lekin bir oz vaqt oʻtgach, romandagi kiborlarning tili bilan aytganda «u hali albatta hokimiyatni qoʻlga olib, vatanni halokatdan qutqaradi».
Dolenga-Mostovich oʻz romanida gʻoyat xarakterli voqeani tasvirlaganidan polyak tanqidchiligida nomunosib, iste’dodsiz va kaltabin odamning davlat arbobiga aylanishini ifodalovchi «dizmizm» degan termin paydo boʻldi.
Dizmaning martaba yoʻli, shu qadar tuban odamning hokimiyat tepasiga chiqishiga imkoniyat yaratilishining oʻzi dahshatdir. «Dolenga-Mostovichning qahramonlari boshidan kechirgan sarguzashtlar mudhish ertakni eslatadi», — deya yozgan edi 1956 yili «Jiche literatske» gazetasida Stefan Otvinovskiy.
Roman gʻoyat katta muvaffaqiyat qozondi. Deyarli barcha qahramonlar hayotda oʻz prototiplariga ega edilar. Oʻttizinchi yillarning kitobxonlari roman qahramonlari timsolida oʻsha davr Pol'sha davlat arboblarini osongina tanib olgandilar. Dizmaning tarixi Dolenga-Mostovichning zamondoshlarigʻa tasodifiy kishilarning yuksalishi misolidan yaxshi tanish edi.
«Qasdma-qasdlikka eng ahmoq odamni bosh ministr qilib tayinlayman. Oʻtaketgan kaltabin ham prem'er boʻlishi mumkinligini koʻrsatib qoʻyaman ularga», — degan edi bir kuni Pol'shaning oʻsha pgytdagi hukmdori marshal Pilsudskiy. Bu gapini isbotlash uchun u bir yili arxeologiya professori Deon Kozlovskiyni qishloq xoʻjaligi ministri qilib tayinlagan edi.
«Muttahamning parvozi»dan soʻng Dolenga-Mostovich yana oʻn beshta roman yozdi. Bu asarlar ham kitobxonlar orasida katta muvaffaqiyat qozondi. Buning sababi avtorning sotsial va maishiy konfliktlarni yaxshi his etib, ularni mahorat bilan tasvirlay olishida, albatta.
«Muttahamning parvozi» 30-yillardagi Pol'sha burjua jamiyatidagi ziddiyatlarni aks ettiruvchi muhim hujjatdir. 1939 yili fashist qoʻshinlari Pol'shaga bostirib kirganida Dolenga-Mostovich kapitan unvonida armiyaga safarbar etiladi va koʻp oʻtmay halok boʻladi.
«Muttahamning parvozi» romani hozirgi kunga qadar oʻz ahamiyatini yoʻqotmay, Pol'shada qayta-qayta nashr qilinmoqda. 1956 yili bu roman asosida fil'm yaratildi.

D. Gal'perina

AvvalgiIII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Muttahamning parvozi (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 2066
2	Muttahamning parvozi (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1195
3	Муттаҳамнинг парвози (I- ... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 2267
4	Муттаҳамнинг парвози (II-... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 680
5	Муттаҳамнинг парвози (III... [Tadeush Dolenga-Mostovich] 1045

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62387
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57620
3	Gʻazallar [Nodira] 40481
4	Guliston [Sa’diy] 36535
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23276
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23160
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21580
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19509
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18633
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14452