Қутлуғ қон (III- қисм) [Oybek]

Ўн иккинчи боб
I
Вақт хуфтонга яқин эди. Йўлчининг тақачи ошнаси Қоратой оч қорнини бемаза мошхўрдага тўлдириб, тўққиз ёғочли совуқ уйда, танчада, кўзларини хира чироққа тикиб хомуш ўтирар эди. Унинг оёқ яланг, ярим яланғоч шўх болалари бир-бирини от қилиб миниб, кишнатиб, эски наматларнинг чангини бурқитиб, ҳар кунги каби, шовқин-сурон билан ўйнашар эди.
Қизғин табиатли темирчининг юраги шу кунларда ҳар соат янги бир ўй, мулоҳаза билан ҳовлиқар, ишида ҳам бирон тартиб қолмаган эди. У бойнинг уйида кечган воқеалардан хабардор бўлиб туриши учун, Шокир отанинг кампирини тайинлаган. Пишиқ, сўзамол кампир ҳар хил баҳона топиб, кунда бир-икки марта бойникига кирар, келинларни ўсмоқчилаб гапга солар, эшитганларини эрига сўзлар, чол эса дарров Қоратойга етказар эди. Шундай бўлса-да, никоҳнинг қачон бўлишини аниқлай олмаган эди. Аммо бунинг сингари тўй-никоҳларнинг «енг ичида», биров билиб, биров билмайдиган бир йўсинда бўлишига ишонгани учун, ташвиши зўраяр, ҳовлиқар эди. Мабодо тез орада никоҳ бўлишини эшитса, ўз хотини орқали қизнинг раъйини билиб, уни Йўлчи қишлоғига, ё бошқа томонга олиб қочиш йўлларини ҳам ўйлаб қўйган. Аммо, Йўлчининг қандайдир бир темирчи ўртоғининг сўзига (гарчи бу сўз қанча самимий ва тўғри бўлмасин) қизнинг ишонч ҳосил қилишига шубҳаланганидан, у тадбирдан воз кечарак, эртага қишлоққа жўнаб, ўз дўстини илдам олиб келишни мулоҳаза қилар экан, ҳовлидан кирган хотини:
— Эшик тақиллади, чиқинг,— деди.
У Йўлчини бошлаб кирди. Йигитни ҳовлида қолдириб, хотинига айвонда ўлтиришга буюрди, болаларини тинчлатиб, кейин Йўлчини чақирди. Йўлчи танчанинг икки томонидан кўзларини жавдиратиб қараган гўдаклар қаторига ўтирди. Унинг гавдасига, елкаларига, жасур боқишларига болалар ҳайрат ва қизиқиш билан узоқ тикилар, беш яшар Турғунбой ширин гўдак тилида:
— Сиз зўрми, дадам зўрми? —деди-да, уялиб бошини танча кўрпасига яширди.
— Даданг зўр, жиян,— Йўлчи кула-кула боланинг елкасига қоқди.
Қоратой қишлоқ аҳволи, Йўлчининг укалари ва ҳокази тўғрисида сўзлашиб, танчадан чой олди, дастурхон ёзиб, арпа унидан ясалган тошдай қаттиқ иккита нон қўйди. У Йўлчининг ҳозиргина қишлоқдан қайтиб, синглисини ҳўжайинникига қўйиб, бу ерга ҳангамалашиш учун келганини билгач, йигитнинг кўнглини паришон қилишга ботинмай, анча вақтгача қийналди. Лекин, воқеани айтмасликнинг иложи йўқ эди. «Ўзига ташлаб қўйсам, бу ишдан балки мутлақо хабарсиз қолар, эртага далагами, ё бошқа ишгами жўнатилар. Бундай бўлмаган тақдирда, барибир, бу кун бўлмаса эрта билдиришга тўғри келади-ку», деб ўйлади темирчи.
У катта ўғлини имо билан онасининг ёнига, айвонга чиқарди. Кичиклари эса танча атрофида бирин-сирин чўзилишиб ухлаб қолишди. Фақат, биттасигина қора кўзларига кирган уйқуни киприклари билан қувмоқда эди.
— Ука,— Йўлчига қараб деди темирчи,— сени кута-кута эсим кетди. Эртага қишлоғингга жўнамоқчи эдим. Яхшики ўзинг етиб келдинг...
— Ўн кун ичида шунча соғиндингизми, ё бошқа бир...
— Соғиндим,— Йўлчининг сўзини кесди Қоратой, сўнг муштини курсига тираб гапирди,— кейин, оз-моз чатоқлик чиқди. Сенга тегишли, аммо... сен темирдай чидамли йигитсан, бу чатоқликка бардош берасан-да. Бошида чақилган чақмоққа бардош берадиган йигитни роса йигит дейман.
— Кўрамиз, қандай чатоқлик экан,— жиддийлик билан жавоб берди Йўлчи.
Қоратой бир оз ўйланиб, боши қизиган каби, дўпписини курсига олиб қўйди ва унга зўр диққат билан тикилган йигитга сўзлаб кетди.
— Сан, оти нима, Гулнорни севасан, а? У ҳам сани севади. Шундайми? Мисоли Тоҳир-Зуҳро... Қарабсанки, қизил билан оқ гул ўртасидан чақиртиканак ўсиб чиқяпти. Тушуниб олавер ўзинг!..— Темирчи ғамгин ҳолда бошини қуйи туширди, бир нафасдан сўнг кўз учи билан йигитга қаради. Йўлчи аввалги вазиятда бўлса ҳам, қўлидаги пиёла дир-дир титрар эди.
— Дадил бўл!— бирдан қичқирди Қоратой.
— Аниқми?—Йўлчининг овоэи, қандайдир, ғайритабиий бўғиқ чиқди.
— Аниқ.
Йўлчи пешанасини қўли билан қисиб, ерга қараганча, секин сўради:
— Ким экан у? Тушунтиринг.
— Бой тоғанг уйланмоқчи!—Қоратой ўзини тутолмади, бойни сўкиб оғзидан боди кириб, шоди чиқа бошдади.
Йўлчи эгилди, кўзларида аллақандай ғазаб чақнади, юзининг гўштлари тиришди. Икки қоши ўртасидан бош томонга тик кетган томир ўрта бармоқ йўғонлигида бўртиб чиқди.
— Зулм, хўрланиш, ҳақорат шунчалик бўлар, Қоратой ака! Бундан ортиғини каллам сиғдирмайди,— ғазабдан титраб гапирди Йўлчи,— Гулнорни севишимни биларди-я, пес чол...
— Билармиди?—Йўлчининг сўзини кесди ҳайратланиб Қоратой.
— Билар эди,— деди Йўлчи,— бу ёз пахтани кўриш учун хўжайин чиқиб борди. Далани айлантирдим. Кўради-ки, ҳосил жуда мўл. Ҳар тупда кўсаклар маржондай... Жуда хурсанд бўлди. Елкамни қоқди: Ёрмат ҳам мани мақтади, Кейин хизматкорлар, мардикорлар билан бирга ўтириб чой ичди. Қизиқ гаплар билан ҳаммани кулдирди. Тулкидай қув эмасми? Ҳуши келганда, хизматкорлар билан аския ҳам қилиб қўяди у. Менга ҳазиллашди: «Йўлчи, деди, атрофингда қозоқлар кўпайди, қизлардан бирини танла, ўланини эшитиб ишлайверасан» деди. Мен дедим: «Ўз севганим бор экан, атрофга кўз олайтираманми?..» Кўзим билан дарров Ёрматни ишорат қилдим. Бой тез фаҳмлади-да, «шундайми, жиян» деб кулди. Мана бу бир. Куз пайтида кечқурун Гулнор билан боғнинг бир чеккасида сўзлашиб ўтирганимни ҳам кўриб қолганди. Билади у ит. Тавба, унинг бу аҳмоқчилиги тушимга ҳам кирмаган эди. Калласини олмадай учирсанг...
— У жуда инсофсиз бой,— деди темирчи,— аммо, суриштирсанг, ҳамма бой бир текисда инсофсиз. Тўғри одам бой бўлмайди шекилли, ман ўзим шу фикрдаман.
— Дунёси бор, булар одам! Аслида ҳаммаси бир чақага арзимайди!— деди-да, Йўлчи жаҳл билан ўрнидан турди.
— Шошма,— Йўлчининг қўлидан ушлади Қоратой,— энди нима қиласан? Ҳаракатингни қил, ман сан билан...
— Албатта,— муштини сиқиб деди Йўлчи,— Гулорнинг кўнглидан шубҳам йўқ. Лекин, ким билади, ота-она сиқиғи остида балки кўниккандир.
— Нима қиласан, айт!— сабрсизланди Қоратой.
— Гулнор нима ўйлайди, буни билиш керак. Шунга қараб... лекин қандай гаплашаман, ё қандай қилиб фикрини биламан, жилла бўлмаса!—оғир хўрсинди Йўлчи.
— Бу маъқул...— ўйлаб, жиддий равишда гапирди Қоратой,— сан бундай қил, ҳозир бориб ёт, чарчагансан, вақт ҳам алла-палла бўлиб қолди. Эртага синглингни Ёрматникига киргиз. Сани яхши кўрган қиз, синглингга ҳам яхши муомала қилса керак. Синглинг қиз дилини билиб чиқснн. Хўп деса, тил бириктириб, бир кечада ура қочасанлар! Агар қиз мужмал жавоб берса, у вақт қўлингни силтайсан-да, юраверасан!
Йўлчи индамади. Пиёлада совиб қолган чойни симириб, уйдан чиқар экан, пешанасини эшик тепасига қаттиқ уриб олди.
— Ҳовлиқма, зимдан иш юргиз!—секингина сўзлаб, ҳовлида қолди Қоратой.
Кечанинг тим қорасида юлдузлар ёрқин ёнади. Ҳамма ёқ жимжит. Тун совуғи билан қотган лой оёқ остида синиқ шиша парчаси каби, қирс-қирс ушалади. Йўлчи қоронғи кечада борар экан, бутун ғариблигини, юрагидаги қайғу гирдобининг бутун оғирлигини яна чуқурроқ туйди. Гўё, ҳамма бахтсизларнинг, ҳамма эзилганлар ва таҳқир этилганларнинг чиройли хаёлга, орзуга ета олмаган, юрак қони, кўз нурлари билан ундирган чуқур муҳаббатнинг гулларини узолмаган ҳамма ғариб, қашшоқ йигитларнинг муқаддас ғазаби унинг кўксида тўплангандек бўлди. Йўлчини даҳшатли бир куч эгаллади: инсофга, адолатга, ҳақиқатга ёт бўлган бу ҳаётни, замонни, ҳамма нарсани оёқлари остида эзса, йиқитиб ёқса!
Вақт-соат ўн иккига яқинлашган. Бойникига, хизматкорхонага боришни истамади. Умуман Мирзакаримбой уйи Йўлчи учун турмадан хунукроқ кўринди. Уч қиш қишлаган у хизматкорхона, у чирик намат, чирик кўрпа, у синиқ чойнак, у бемаза овқат, у совуқ, у лах — чирик ҳаво ёлғизгина Гулнорнинг хаёли, унга эришувнинг илиқ умиди билан безалгани учун, Йўлчига ширингина сезилар эди... Энди-чи!
Йўлчи мачитнинг жиловхонасидаги супачага ўзини ташлади. Бошини қўллари орасига олиб, Гулнор хаёли, ишқ изтироби бидан ёниб ўтирди. Бир оздан сўнг, яна бирдан ўрнидан турди. Унинг юраги Гулнор уйига интилди. Кўз ёшли, уйқусиз инграган қизни ўз бағрига қамаган у уйни кўриш, деворларини ўпишни истади. Жиловхонадан чиқиб, бир неча одим юргач, қаршидан, қоронғилик ичидан кескин, ҳаяжонли товуш эшитилди:— «Ким?»
Йўлчи чўчиб уйғонган киши каби, кўзларини катта очди.
— Ман, Йўлчи,— йигит тўхтади.
— Қачон келдинг? Бу қандай гап?— ҳаяжон билан сўзлади Ёрмат ва Йўлчига жипс тўқнашиб, шубҳали тикилди.
— Шом вақтида келдим,— деди Йўлчи,— нега мунча ҳовлиқасиз, нега мунча ташвиш?..
— Юришинг бежо... Нақ кўрасан,— дағаллик билан бўғилиб гапирди Ёрмат, сўнг «уҳ» тортиб, кўзлари қоронғиликдан кимнидир қидирди.
— Ёрмат ака, мандан нимани яширасиз? Қийнаманг кишини...— Йўлчи ялинди. Ёрматнинг совуқ, қалтироқ қўлларини ушлади.
— Эсимни йўқотдим. Худой урди мани! Йўлчи, рост айт, ҳеч ким кўринмадими? Сан ўзинг нима қилиб юрибсан? Қўлимни қўй...
Йўлчининг гумони ортди. Ёрматни қучоқлаб, ҳаяжон билан сўради:
— Нимага довдирайсиз? Айтинг ҳозир!
Ёрмат тараддудланиб, сўнг йиғи аралаш питирлади:
— Қизим йўқ.
— Қачон? Нимага?— Йўлчи сесканиб, икки қадам орқага чекинди.
— Ман Салимжонни... йўқ, эҳ... Ҳакимбойваччани вокзалга олиб чиқдим. Фарғонага жўнатдим. Бир соат бурун уйга келсам, ҳеч ким йўқ. Эшик ланг очиқ. Ҳайрон бўлдим. Бир оздан кейин Гулсум опанг чиқди. У хўжайинникида юмушда экан. Қизинг қани, дедим. «Уйда эди, қаёққа боради», деди. У ёқни қарадик, бу ёқни қарадик — йўқ. Шу қоронғида қаёққа боради? Йўлчи, рост гапир, сан... билмайсан, а?
— Бу қандай бўҳтон!— зарда билан қичқирди Йўлчи.
— Ғазабланма, ҳазил гап эмас. Ёлғиз қизим-а. Қаёққа йўқолади!
— Бу қандай бўҳтон,— Йўлчи мачитнинг темир панжарасига суялиб, гўё қотиб қолди. Ёрмат Йўлчининг енг учидан тортиб силтади ва унинг қулоғига оғзини қўйиб деди
— Зинҳор оғзингдан чиқарма, қаттиқ хафа бўламан.— Йўлчи тилсим каби, ғайри шуурий равишда бошини чайқади ва аввалги вазиятда қотди...
Ёрмат қоронғида йиқилиб-сурилиб бирпасда эллик бошининг уйига келди. Муштуми билам дарвозани қаттиқ ва асабий равишда ура бошлади. Зарбдан оғриқ суякларига ўтгунча урди. Ҳовли ичкарироқ бўлганидан, ҳамма ухлаб қолганидан, дарвозанинг оғир гумбурига ичкаридан ҳеч ким чиқмади. Ёрмат совуқ лой ва қатқалоқларни қоронғида қўллари билан тимирскилаб, ниҳоят, бир тош топди, бу билан дарвозани қаттиқ ураверди. Бир неча минутдан сўнг, дарвозанинг тирқишларидан шуъла силжиди. Ёрмат уҳ тортиб, енг учи билан пешана терини артди. Эллик боши уйқули товуш билан «ким» деб қичқириб жавоб олгандан кейин, занжирни «шақ» этиб туширди, дарвозанинг бир тавақаси қия очилди. Ёрмат йўлакка кирди. Эллик боши елкасига ташлаб чиққан узун, вазмин пўстинининг икки арайишини бир қўли билан тутиб, иккинчи қўли билан шишасиз, тутовчи кир лампани қийшиқ ушлаган ҳолда, мудроқ кўзларири Ёрматга тикиб сасиди.
— Бу нима шовқин? Ярим кечада...
Ёрмат узр сўраган каби, лойли қўлларини қовиштириб бирдан йиғлаб юборди.
— Шўрим қайнади. Олимхон ака, нимасини сўрайсиз. Қизим йўқолди. Қаёққа учди, билмайман...
— А?— Олимхоннинг кўзлари очилди. — Гапир-чи, қандай қилиб йўқолади?..
Ёрмат ҳамма нарсани, тартибсиз бўлса ҳам, лекин муфассал айтиб берди. Эллик боши «ҳим-ҳим» деб кўзларини ерга қадаб тинглади, кейин лампани Ёрматга бериб, пўстинга яхшироқ ўралди, бармоқларидаги узукларини дуруст ўрнаштириб, Ёрматдан сўради:
— Қизинг йиғлардими, норозимиди?
— Йиғларди. Ҳамма қизлар эрга тегиш олдида бир-бир йиғлаб олади-ку. Биби Фотимадан қолган мерос-ку.
— Ҳар хил йиғи бўлади,— жаҳл билан деди эллик боши. Ёрмат ёшли кўзларини милтиратиб, ўкинч билан бошини тебратиб турди.
— Хўш, кимдан шубҳаланасан?—деди эллик боши. Ёрмат бу саволга қандай жавоб беришини билмай, ўйлаб қолди.
— Қизингни ё биров олиб қочган, ё биров билан тил бириктириб ўзи қочган. Кимни мўлжаллайсан?
— Жуда қийин,— деди Ёрмат,— ким билади... ман дастлаб Йўлчидан шубҳаланган эдим. Танийсизми, хизматкор йигит? У қишлоғига кетганди, бу кун келган экан. Лекин унга бир нима дейиш оғир. Кейин уялиб қолман, дейман...
— Нимаси қийин?— ўдағайлади эллик боши,— бу ишни у бажармаганини қандай биласан? У йўқ экан, бугун келипти, дарров шу воқеа юз берибди. Сан унга ҳеч нима дема, аммо юриш-туришига разм сол!
Ёрмат лойли қўли билан кўз ёшини артди, бурун сувини «пиқ-пиқ» тортиб гапирди:
— Манга шундай кўринди. Балки, удир, ким билади. Кишининг дилини билиш ўнғай эмас,— бир нафас тўхтаб эллик бошига ялинди— Ман ғарибга йўл кўрсатинг. Кимга арз қилай, қандай қидирай? Ёлғиз қизим — кўзим, кўнглим ҳаммаси у эди,— яна кўз ёшлари соқолларига қуюла бошлади.
— Дод-войнинг кераги йўқ,— деди қатъий эллик боши,— бу сирни дилингга туг. Уч-тўрт кун ичида дараги чиқиб қолади. Ўликми-тирикми, билармиз. Ман ҳам қараб турмайман. Аммо, сўз тарқалмасин, айт, хотниинг тилини қиссин. Хўжайинлардан ҳеч бирига сир бермай, уларга бир хил сўзла: қизим ўйнаб келиш учун бир ўртоғиникига кетди, вассалом. Уқдингми? Кимда гумонинг бўлса, уни кўздан қочирма, изига туш! Жўна, эртага келасан...
Қўрқинчли хаёллар, ваҳималар билан тўлган Ёрмат қоронғиликка шўнғиди.

* * *
Гулнорнинг ғойиб бўлиши Йўлчига яшин урган каби таъсир кўрсатди. У ҳушсизлангандай, анча вақтгача қо-тиб қолди. Лекин қулоқлари остида қаттиқ янграган қоровул шақилдоғи уни сескантирди. У ҳазилкаш қоровулнинг аскияларига кескин қўлини силтаб, секингина жўнади.
Ёрматнинг эшиги ҳар вактдаги каби ёпиқ. Ҳовли ичидан ҳам ҳеч қандай товуш эшитилмайди. Бу нарса Йўлчи кўнглини яна чуқурроқ эзди. Гап-сўз бўлишидан қўрқиб дардини ичига кўмган бу фақир оилага ачинди, уҳ тортди. Гулнорнинг ёди, қайғуси билан атрофда тентираш учун кетди. Қизнинг йўқолишини ўйлай-ўйлай, турли эҳтимоллардан иккиси ўртасида қолди: мендан дарак бўлмагач, ё мен билан учрашувга ва бир умр топишувга умиди узилгач, Мирзакаримбойга тегишдан ўлимни афзал билган. Сувгами, чуқургами ўзини ташлаш, ё бирон холи жойда ўзини бўғишга қулай фурсат топиш учун, ўзини тун қучоғига отган. Бу эҳтимол унинг бутун борлиғини заҳарлайди, кеча оғушидан қўрқинчли хаёллар, фоже манзаралар чиқиб, атрофини қуршайди. Иккинчи эҳтимол: Гулнорни олиб қочганлар. Жиноятчи чиркин қўллар бор. Улар ким? Қайси мақсад билан бу жиноятни бажарадилар? Буни билмайди, ўйлаб-ўйлаб тагига етмаиди. Аммо, бу эҳтимол унинг томирларидаги ғазабли, кинли, золим кучки тўлқинлатади. У жиноятчи қўллар чуқур тилсим ичида... Кошки бирон аломатини кўрсатса, улар юзларча қўл булсин. Йўлчи улар билан ёлғиз курашажак, бўғишажак!..
Чуқур қайғу, ҳадсиз кин билан Йўлчи бир неча маҳаллани айланиб чиқди. Баъзи бир каллакесар, муттаҳам йигитларнинг жойларидан ўтаркан, ҳар нарсага разм солди, ҳар товушга диққат билан қулоқ солди.
Кечанинг совуғи, изғирин кучайди. Бадани совуқдан муз кесилди. Чарми тошдай эски этик ичида оёқлари жонсизланди. Лекин у бир зум қўнмасдан тентирайверди. Бир бурда сариқ, совуқ ой хира нур тумани сепди. Йўлчи санқиб юриб, анҳор ёқасида тўхтади. Сув шувиллаб, қандайдир сирли, ваҳимали кўриниш билан оқади. Унинг қорамтир ойнасига қирғоқдаги юпқа муз парчаларида ойнинг олтин нури йилтирайди. Сув ёқалаб ўсган ялонғоч дарахтларнинг бутоқ-новдаларида совуқ шамол шивиллайди. Йўлчи сувнинг совуқ тўлқинларига узоқ тикилди. Бошида, тўсатдан бир ваҳм, қўрқинчли бир фикр уйғонди: «Уни ўз уйидан ким олиб қочади, нега олиб қочади? Бу жуда мушкул. Гулнор шу анҳорга ўзини отмаганми?!» Анҳор узоқ эмас. Ҳар кун деярли ўзи от суғоришга келган бу анҳор, ҳозир унга даҳшатли бўлиб кўринди, гўё унинг қалбини, умид ва орзуларини бу анҳор ютган.
Йўлчининг кўзларидан қайноқ томчилар юмаланди. У жинниларча ўз-ўзи билан гаплашиб, анҳор ёқалаб анча вақт тентиради. Атрофидаги хўрозларнинг, муаззинларнинг қичқиришлари эшитилган чоқда, темирчинигг уйига жўнади.
Тантибойвачча нонуштадан сўнг почапўстинга ўралиб кўчага чиқди, бозор томонга қараб бир оз юргач, бугун жума эканини хотирлади. Салимбойваччани уйдан топиш учун қайнатасиникига жўнади. Бойнинг маҳалласига кираркан, қаршисидан Олимхон эллик боши чиқди. Илгаридан таниш бўлгани учун салом-алик қилиб кўришди. Эллик боши жилмайиб, унинг қулоғига шивирлади:
— Бойвачча, андак мусоида қилинг, қулингиз бўлай. Нозик гап бор,— Тантибойваччанинг қўлидан ушлаб, ўз уйи томон судради.
Тантибойвачча болохонага чиқишни истамади. Олимхон дарвозани ёпди, узун йўлак қоронғиланди.
— Олимхон ака, эшитайлик,— деди Тантибойвачча. Эллик боши бойваччанинг елкасига қўлини қўйиб секин гапирди:
— Биз бой отангизга Ёрматнинг қизини олиб бермоқчи эдик, хабарингиз борми?— бойвачча боши билан «ҳа» ишорасини қилгач, у давом этди:—Ҳамма иш битганда икки-уч кун миёнасида, енг ичида никоҳ ўқитмоқчийдик. Лекин кечаси қиз бирдан ғойиб бўлипти. Билмадим, кўкка учдими, ер тагига кирдими! Бу воқеани бой отангиз билса, жуда хафа бўладилар-да!
— Ё Олло, бу Қандай машмаша! Ўз уйида ўтирган қиз бир кечада ғойиб бўлсин, тавба! Жуда хунук иш, Олимхон ака.
Эллик боши бойваччадан кўзини узмасдан сўзлаб кетди:
— Ҳозирча, иним Мирисҳоқ, бу сўз махфий қолсин. Аммо сиз манга ёрдамлашинг, қаерда бўлмасин, қизни топишга бел боғлайлик. Сизнинг тахминингизча, калиди қайси қўлда бўлади?
Тантибойвачча олазарак бўлиб елкасини қисди ва ерга қараб деди:
— Биз авлиёмизми? Қаерда эканини айтиш жуда мушкул, Битта-яримта хуштори бўлса, у билан бирга вақт ғаниматда бирон шаҳарга қочиб қолдими. Ҳозирги замон қизлари — бари ўзбошимча. Қадимги боадаб қизлар қаёқда дейсиз.
— Бир гумоним бор, уни ёлғиз сизга айтаман,— деди жиддийлик билан эллик боши.— Биласизми, Салимбойвачча бу ишга қаттиқ норози бўлган эди. Сабаби маълум, яъни бой унинг таклифини рад қилди. Шу хабарни бойваччага билдирган вақтимда у жуда аччиқланди, манга қараб: «Дадам шу қизга уйланмайди, мана кўрарсиз!» деди. Шу нарсани мулоҳаза қилиб гумоним ортади. Билмадим, балки пуч гумондир. Шайтоннинг васвасаси-да....
— Салимбойваччадан қилча шубҳаланманг,— қатъй равишда деди Тантибойвачча,— унинг кўнгли оқ. Тўғри, бой отам мол-мулкини ҳужжатлаб беришдан бош тортгандан кейин, Салим ғазабланди, болалик қилиб пақиллади. Ман унга насиҳат қилдим. У дарров кўнглидан гина-кудуратни олиб ташлади. Бойваччадан сира шубҳа қилманг, хафа бўлади. Хўп, ман кетдим. Олимхон ака, сиз чора кўраверинг, қараб турманг. Ман ҳам ёрдамлашаман. Чолни ўкситмайлик. Хунук иш бўлибди. Хайр.
Тантибойвачча қўлини кўксига қўйиб, эшикда қолган эллик боши билан хўшлашиб, илдам юриб кетди.
У бойнинг ҳовлисига кириб, тўппа-тўғри Салимнинг уйига отилди. Уй ичида ёлғиз Нури ўтирар эди. У поччасининг тагига кўрпача солиб ўтқазди ва танча ёнига чўққайиб, акаларидан, дадасидан ва ҳоказолардан шикоятланди. Тантибойвачча унга таскин беришга тиришди, ўз уйига жўнаш кераклигини, бу ерда қолса, ўзини беҳуда хафа қилишини сўзлади. Нури поччасининг сўзларига эътибор қилмагандай, ўрнидан турди, токчадан ёнғоқдай юмалоқ бир нарса ва бир талай игна олиб, тик турган ҳолда, ҳалиги юмалоқ нарсага игналарни санчаверди. Тантибойвачча унинг ҳаракатига ҳайратланиб тикилди.
— У нима?
— Буми?— заҳарханда қилди Нури ва «ишини» давом эттириб, тушунтирди.— Бу Гулнорнинг боши. Гулнорни мия оғриқ билан ўлдираман! Жони ҳам, боши ҳам метин экан, шунча санчаман, Гулнорга бало урганини эшитганим йўқ. Ҳали бир болани чиқардим. Гулнор касалми, ё аввалгидай соғми, билиб кел, дедим. Бойга тегишига қувонганидан, аллақандай бир ўртоғиникига ўйнагани кетипти... Ўртоғи ким бўларди, ўзига ўхшаш бир чўри-мўридир-да!
— Ўйнагани ғанимат! Дуруст,— Тантибойвачча лабида кулгисини базўр яшириб деди: — Нури, бундай иримлардан нима фойда чиқади? Ҳам эшитган қулоққа яхши эмас. Салим қайда, чақиринг.
Нури ўз сеҳрини чўнтакка солиб, кимниднр қарғаб, эшикка чиқар экан, Салимбойваччанинг ўзи кириб келди. Поччасини кўриш билан синглисини жўнатди, эшикни маҳкам ёпиб, дераза орқали ҳовлига кўз ташлаб, сўнг ўтирди. Унинг қовоғи солиқ ва ҳаракатларида нотинчлик сезилар эди.
— Юракни дадил қилинг,— деди Тантибойвачча секинлик билан,—бу нима ҳовлиқиш? Бу башара, бу юриб-туриш билан сирни ошкора қилиб қўясиз. Иш жуда соз бошланди, энди охиригача силлиқ кетсин. Бунинг учун биринчи галда дадиллик керак! Ҳозирдан бошлаб баъзилар сиздан гумонсираб қолипти...
Салимбойваччанинг ранги оқариб, кўзлари қўрқувдан бир лаҳзада жонсизланди. Титроқ лаблари билан сўради:
— Ким гумон қилади?
— Олимхон эллик боши... Салимбойваччанинг нафаси кесилди. Бошини икки қўли орасига олиб жим қолди.
— Уники гумон. Қўрқманг, Салим. Гумон бошқа, ишнинг устидан чиқиб, ёқа бўғиш бошқа,— деди юпатиб Тантибойвачча ва Олимхон билан мумкин қадар учрашмаслик, тасодифан учрашилганда, бу ҳақда сўз чиққанда, ғоят дадил бўлиш, ачиниш, таассуф билдириш кераклигини ўргатди. Сўнг Салимбойвачча ўзини бир қадар сокин ва дадил тутишга ҳаракат қилди. Эшикка ва дераза орқали ҳовлига аланглаб, кечаги сирини шивирлади:
— Мана шу ердан қочиришда сир очилиб қолармикан, деб жуда қўрққан эдим. Лекин жуда қулай фурсатда иш кўрдик. Қиз ёлғиз. Ҳамма ёқ жимжит, қоронғи, одамларингиз жуда чапдаст экан. Қойил қолдим. Юлдузни бенарвон урадиган йигитлар ўшалар. Уларда шошилиш йўқ. Ҳовлиқиш йўқ. Тавба! Почча, энди катта таҳлика ўтди. Дадамдан ўчимни олдим. Гулнорга ошифта бўлган чол, кейинчалик мендан хафа бўлмасин, бизнинг шартимизга кўнмади. Мен шундай ўйлайман. Мана жазаси, ўчимни олдим. Почча, энди қизнинг овозини ўчирасиз, иложи бўлса тездан йўқотасиз.— Тантибойвачча мўйловини бураб, кўзларини бир нуқтага тикиб, бир қанча вақт ўйлади. Кейин секингина, гўё ўз-ўзига сўйлаган каби, деди:
— Тирик ўлдирамиз-ку... бир кунмас, бир кун, ахир овози чиқиб қолади-да!
— Сира овози чиқмасин!— қатъий талаб қилди Салимбойвачча.
— Салимжон, бу иш жуда қийин, Аммо бажараман. Шу билан бирга сизга ҳам бир шарт қўяман.
— Тушунмадим, қандай шарт бўлиши мумкин?—бақрайиб сўради Салим.
Жиддий ва қатьий жавоб берди Тантибойвачча:
— Шарт шу: бундан кейин ҳар хусусда ман билан яктан бўлиб ишласангиз, сизнинг қошингизга бир зарурият юзасидаи келсам, талабимни ўрнига қўйсангиз... дурустми?—Танти қўлини узатди. Салимбойвачча шартнинг маъносини дарров англади. Ноилож унинг қўлини сиқди. Мана шу онда у ўзининг бутун эркини поччасига топширганлигини, дадаси ва бошқалар олдида ўз жиноятининг очилмаслиги, шарманда бўлмаслиги учун, Тантибойваччанинг ҳар қандай талабларини, биринчи галда, албатта, ақча талабларини сўзсиз бажаришга мажбурлигини, қордан кутулиб, ёмғирга тутилганини англади. Бу нарсани илгари уйламагани учун, афсус қилди. Лекин, энди ўкинишнинг фойдаси йўқ эди. Ранги ўчган, қалтираган Салимбойвачча болаларча ялинди:
— Сиз ёлғиз поччам эмас, ҳам дўстим, ҳам отамсиз, ҳамма вақт ишимиз бир.
Тантибойвачча мағрур ва мамнун бир вазият олди, лабига папирос қистириб, тезда ўрнидан турди ва Ёрмат томонидан шов-шув кўтарилмагунча, жим туриш кераклигини Салимга уқтириб жўнади.
У кўчада ғоят мамнун ҳам ҳар вақтдагидан кеккайиброқ юрди, чунки у ўзини катта зафарга эришган ҳисоблади. Салимбойвачча энди унинг қули. Бундан ортиқ зафар бўлиши мумкинми? Салим унинг қопқонига ўз хоҳиши билан кирди. Аввалги кун кечқурун Салим унинг уйига бориб, дадасидан шикоятланди. Чол унинг шартини қабул этмаганини ва бунинг устига бутун меҳмонхонани бошига кўтариб ўғилларини сўкканлигини сўзлади. Кайфи тарақ Тантибойвачча Салимни юпатиш учун ичкиликни мўл ичирди. Салимнинг ғазабига мастлик қўшилди. Дадасидан ўч олмоққа тайёр эканиии билдирди. Тантибойвачча Гулнорни олиб қочиш кераклигини мастлик дадиллиги ва мантиқи билан тушунтирди. Ғазабланган Салим бир минут ўйланмасдан бу таклифни қабул этди. Унга қарашли икки муттаҳам йигит кеча кеч Салимнинг кўмаги билан қизни хамирдан қил суғургандай жимгина, қулайгина ўғирлаб чиқди... Тантибойваччадан нима кетди... «Эрта-индин бойваччадан ўн минг сўм оламан—векселга қўл қўйса бас. Унинг имзоси — нақд пул», деб Тантибойвачча қувониб бораркан, ногаҳон кўзи кўчада қаёққадир кетаётган Ёрматга тушди. Унинг бетини кўрмаса ҳам, дардини, ҳасратини унинг юришидан, елкасидан сезди. Юрагининг чеккаси чимчилангандай туюлди. Ихтиёрсиз равишда кўзларини бошқа ёққа бурди: «Ҳаммадан шу камбағалга қийин, нафсиламрда қийин. Ўзи чакки одам эмас. Бир мусофир, ғариб... Боланг кўз олдида ўлса йиғлайсан, додлайсан, ер бағри қаттиқ, ахир кўникасан. У боёқишнинг нуридийдаси, етилган қизи бирдан ғойиб бўлсин... ўликми, тирикми, бир умр билмасин... Бундай яшашдан жаҳаннам азоби минг марта енгил. Ёрматнинг қўлидан етаклаб, қизи олдига тўғри бошлаб борсам, ол қизингни, лекин, буни бир сан бил, бир Олло билсин, бошқа ҳеч ким, жўна десам...» ўйлаб кетди Тантибойвачча. Аммо унинг юрагида бу ёруғ фикрни бир зумда бошқа орзу — тама қораси босди, ҳалиги учқун юракнинг қора ўпқинида дарров сўнди. Чунки Ёрматнинг қизи унга беҳисоб текин пул манбаи очган эди. Салимбойваччанинг елкасига миниш учун Гулнор қурбон бўлиши керак. Бундан ташқари, Гулнор каби, одамларнинг таърифига қараганда, чиройли қиз билан кўнгил қонгунча «суҳбат» қилиш орзуси ҳам унинг кўксини ёқди. Гулнорни қочириш тўғрисида таклиф қилганда, биринчи галда шу мақсадни кўзлаган эди у. Савобнинг эшиги кўп дейдилар. Бу бўлмаса, бошқа бир эшикка кириб чиқармиз. Масалан, мачитга гилам олиб бериш. Бунда кишининг номи ҳам чиқади, деб ўйлади-да, қадамини илдам босиб, Ёрматни орқада қолдирди. Чорсуга келди ва чойхоналарнинг бирида чилим тортди. Уйга қайтишни истамади, лекин гапга боришга ҳали вақт эрта эди. Бир нафас анқайиб, Жондор вагончиникига жўнади.
Жондор вагончи уни ўз ташқари ҳовлисида, иморати шу йил ёзда бошланиб, қиш келиши билан бир қисми қолган катта ҳовлининг меҳмонхоналаридан бирида кутиб олди. У баланд бўйли, пешанаси тор, ўткир юзли, бети ҳам соқолидай қоп-қора киши: кийимлари, замонга кўра бир қадар «фасонроқ» эди. Тантибойвачча у билан бир йилдан буён қалин дўстлашиб, ҳар ҳафта улфатчилик қилишга бошлаган эди.
Жондор вагончи илгари бойларнинг югурдаги бўлган, камбағалгина одам эди. Нари борса шу икки йил мобайнида гуриллаган бойликка эга бўлди, йирик ғалла савдоси билан машғул бўлгани учун вагончи деб аталди. Уруш вақтида ғалла нархининг тобора кўтарилиши, халқнинг нонга зор бўлиши Жондорнинг бойлигини ва номини кун сайин оширди. Унинг ишларидан яхши хабардор яқин дўстлари, уни ўзаро «урушбой» деб аташар эди. Жондор вагончи икки йил ичида катта боғлар сотиб олди, шаҳарда ички-ташқи ҳовли бино қилди. Йиртиқ-ямоқ кийим билан ўсган ўғиллари шайтон арава (велосипед)да учиб, атроф маҳалла болаларининг кўзларини ўйнатди. Отаси кал Ёдгор ўлганда, жасад то мозорга етгунча, учраган одамга ярим газдан оқ сурп «йиртқич» улашилди. Ўрис тўралари билан алоқаси кучайди. Донгдор мусулмон бойлари, бойваччалари билан улфат қурди. Унинг уйида ҳар кунда бўлмаса ҳам, ҳар уч кунда бир семиз қўй сўйилганидан имомлар, эшонлар хира пашшадай, унинг даргоҳида айланиб қолдилар. Жондор бойнинг, хусусан, боғ зиёфатлари, базмлари тарифга сиғмай кетди. Ўз маҳалласидаги ярим қадим-ярим жадид бир мактабга бир неча парта ясатиб бергани учун, жадидлар уни «ҳодим ватан ва миллат» деб мақтадилар. «Урушбой» фаҳш ишларида ҳам ҳаммадан ўзишга тиришди. Қўша-қўша бачча асради. Лекин улар кўринишда унинг мирзаси ё гумаштаси каби яшайдилар...
Тантибойвачча пўстинни ечиб, сандал атрофига ёйилган қалин атлас кўрпачаларга ўтирди. Токчаларга безак учун терилган қимматбаҳо асбобларни томоша қилди. Уйнинг тўрига, катта гилам устига ташланилган жойнамоз гилам унинг диққатини жалб этди. Унингча, у кўрган бу навдаги гиламчалар орасида Жондорники мислсиз эди.
Жондор вагончи шу уйга ёпишган иккинчи бир кичик уйдан патнис ясаб чиқди. Хамири нуқул қаймоққа қорилиб оғизда эриб кетувчи оппоқ патир нонларни, меҳмоннинг эътирозига қарамай, ушатиб ташлади. Бир лаганга қази тўғради. Бу кун бир неча қадрли меҳмонлар келиши кераклигини, дутор, танбур, ашула билан ширингина ўтириш ясамоқчи эканини, оддий гап-гаштакдан зерикканини сўзлаб, Тантибойваччанинг қадамига хурсанд бўлганини билдирди:
— Бу кун ман билан бўласан. Бу ерда бир базми жамшид ясаймиз. Бир қанча вақтдан буён нажоҳатли, салла-каллали, уламо, мударрис, аъламлар орасида қолдим. Келишади, қайтара олмайсан. Жуда хуноб бўлдим. Чунки улар ўлгундай эзма бўлишади. Шариат қилни қирққа айиради, деган сўз тўғрига ўхшайди, дўстим. Арзимаган нарса устида масалахонлик қилиб, бир-бирлари билан талашишади. Қўяверсанг, хўроздай парт-парт тепишмоқчи бўлишади. Кейин ман ўрталарига тушиб, икки томон ҳам ҳақ бўлса керак, дейман. Шу билан даҳанаки жангдан қолишади. Роса хуноб бўлдим...
— Дуруст, миянг тўлипти,— деди кулиб Тантибойвачча,— яқин ўртада унча-мунча уламони бир чўқишда қочирасан.
— Эй, қўй, — юзини буриштириб деди Жондор вагончи,— уларнинг кун бўйи гапиришларидан битта «алиф» миямга кирмайди. Улар нима сўзлашса, тақсир, сизники маъқул дейман. Мен сенга ростини айтиб қўя қолай: алҳамдулилло, мусулмонман. Лекин уларнинг минғирлаши менга ёқмайди... Хўш, нимага уларга жой бераман, зиёфат ясайман? Шунинг учунки, бировни тошбўрон қилдирадиган ҳам улар, обрўсини кўкка чиқарадиган ҳам улар. Уйимга келиб, тузимни ялаб, эшигимдан ялтироқ тўн кийиб чиқсалар, ҳамманинг оғзи юмилади. Қўявер бу гапларни! Лекин, дўстим, кечга меҳмонларни жўнатиб, городга шабохўн ўрамиз иккаламиз, ойимчалардан ғалатисини топиб гашт қиламиз. Қўлингни бер, шоввоз!
Тантибойвачча таклифни қабул қилди. Аммо шу онда Гулнор эсига тушди. Бу «тансиқ совға» билан Жондорбой каби дўстини нега хурсанд қилмасин? Жондорбой ундан ҳеч нимани аямайди-ку. Сўнгра, сотиб ейишдан бошқани билмаган бойваччанинг шу вақтларда анча путури кетган эди. Мулкларнинг учдан бири ҳам қолган эмас. Шунинг учун Жондорбой каби гуриллаган бойларга хушомад қилишни жуда фойдали топди. Ҳозирча масалани ёпиқ қолдириб, кейинча қизни «тириклай ўлдириш» учун Жондорбойда бўлган бутун воситалардан фойдаланмоқни мўлжаллади. Зотан, бу ерга келишдан мақсади ҳам шу эди. Шу мулоҳазаларга суялиб, Гулнорга босқинчилик қилишга Жойдорбойни шерик қилмоқчи бўлди. Жонон пиёладаги аччиқ чойни ҳўплаб гапирди:
— Городга чиқмаймиз, Жондор. Шомдан кейин ман сани бир жойга олиб бораман. Яйрайсан!
— Оғзингдан ўргилай, ростми?—Жондорнинг лаб-лунжи кулгидан тиржайди.
— Рост. Итни боғласанг, турмайдиган бир жой... Аммо париштадай бир қиз бор.
— Оғзингдан айланай,— типирчиланди Жондор,— шу ерга келтирайлик, ё бошқа бир жойга элтайлик, қиз дедингизми? Яна ўн йил яшарар эканмиз-да!
— Уни жойидан қўзғатиш жуда қийин иш. Кейинча, балки осон бўлар..
— Майли, ипак гиламларда, мана шунақа уйларда маишат қилиб кўрдм. Ит турмайдиган жойда яхши қиз билан «суҳбат» қилишнинг ҳам ўзича бир завқи бўлади. Мирисҳоқ, санга молимни эмас, жонимни қурбон қилсам арзийди. Қиз дедингми? Айш қилар эканмиз. Қани, олдиндан бир оз нўш қилиб турайлик!
Жондорбой ҳовлиқиб, шкаф ичидан коньяк олар экан, унинг меҳмонлари кириб келишди. Кўришмасдан илгари Жондор уларнинг ҳаммасига кичик стаканларда май қуйиб тутди. Ҳа-ҳа, тарала билан тик туриб ичишди.

III
Йўлчи тонг қоронғисида Қоратойга келиб, воқеани билдирди. Темирчи лабини қаттиқ тишлаб ўйлади. Фақат, бу тўғрида ҳеч нима айта олмади. У, ўз таъбирича, «у ёқ-бу ёқни изғиб, сирнинг учини» топиш учун қаёққадир йўқолди.
Йўлчи қаёққа бош уришни, кимнинг ёқасидан тутишни билмай, анча вақтгача кўчаларда тентиб юрди. Мирзакаримбой унга иш буюрганини Ёрматдан эшитса-да, бўйсунмади. Энди унинг хаёлида ҳамма нарса бўш ва маъносиз эди. Баъзи минутларда эси оққан каби, кўча ўртасида қаққайиб қолар. Ҳар ўтган дақиқа унинг сўнгги умид учқунларини сўндирар, юрагини қўрқинчли туйғулар билан тўлдирар эди.
Қиём чоғида Қоратой билан учрашиш ниятида чойхонага кирди. Чойхонада одам кўп эди. Чилим тутуни, самовар буғи, одамларнинг ғовур-ғувури ичида, пешанасини ушлаб, бир чеккада ўтирди. У сўрамаса ҳам, чойхоначининг югурдаги чой қўйиб кетди, қайтаришни эп кўрмай, бир пиёла қуйди, лекин ичмади, боши яна беихтиёр қуйи солинди. Шу вақтда кимдир унинг елкасини қоқди. Йўлчи ялқовгина қаради, қаршисида Қамбар чўлоқ. Уни кўпдан бери кўрмаган бўлса-да, ўрнидан турмасдан, бўшанг сўрашди. Қамбар кулиб, куппа-кундузи, шунча ғалва орасида ухлаяпсизми, деб ўтирди. Йўлчи индамасдан пиёладаги чойни унга узатди. У Қамбар билан жуда қалин дўст эди. Ёз чоғлари Йўлчи далада ишларкан, улар тез-тез учрашиб туришар, жуда самимий сўзлашар эди. Йўлчи ҳозир ўз кайфиятини, зўрлаб бўлса-да, ўзгартиришга тиришиб, Қамбар билан бир оз сўзлашмоқчи бўлди, лекин бундан ожиз қолди: ҳар қандай сўз беҳуда, маъносиз кўринди.
— Сизга нима бўлди, хўжайинлар хафа қилдими? Бу кун жумалик қилиб чиққан эдим. Сизни кўриб севингандан юрагим қоқ ёрилаёзди, сизнинг важоҳатингиз — бу!
— Кўришмаганимизга анча бўлди,— базўр жавоб берди Йўлчи,— кишининг бошига ҳар хил ташвиш тушар экан-да!
— Тўғри, камбағалнинг боши ғамдан чиқмайди. Ҳайити ҳам аза, жумаси ҳам аза,— пиёлани бўшатиб сўзлади Қамбар,— кўнгилга тугаверсанг, жинни бўлиб қоласан. Ғам ёмон, фил бўлсанг ҳам бора-бора ипдай чўзиб қўяди. Лекин, айтинг, нега бунча эс-ҳушдан оғиб, бўзаряпсиз,— деди-да, Қамбар бирдан кулиб юборди. Унинг кулиши Йўлчига оғир тегди. Буни сезган Қамбар Йўлчи томон эгилди ва шивирлади:
— Дардингизга даво менда!—у қаддини тўғрилаб, мағрур боқиш билан яна илжайди.
— Нима деяпсиз?—гумонсираб сўради Йўлчи.
— Майли, сиз яширдингиз, аммо мен яширмайман,— Қамбар яна эгилиб, овозини пасайтирди.— Ёрмат аканинг қизини севасиз, қизи кечаси бирдан йўқолиб қолибди-а? Хафалик шундан эмасми?
Йўлчининг қўллари титраб, кўзлари умид билан очилиб кетди. Бир муддат сўзлай олмади, жилмайган Қамбарнинг кўзларига тикилиб қолди. Сўнг деди:
— Севишимни билардингиз, йўқолганини қандай?..
— Ҳаммаси манга маълум. Қамбар чўлоқдек искович етти иқлимда бормикан!— Қамбар бир оз тўхтаб, атрофига кўз югуртириб, давом эттирди сўзини.— Кеча шом вақтида бизникига иккита шум йигит келди. Танийман. Хўжайин ҳалигиларни меҳмонхонага киргизиб, эшикларни тақа-тақ ёпди. Бир нима боров дедим. Ҳеч нимани фарқига бормаган бўлиб, эшикда юмушларимни қилавердим. Дам ўтмай йигитлар чиқишди, кейин маст Салимбойвачча ҳам бир кўриниб йўқолди. Орқаларидан пойлай дедим-ку, лекин хўжайин сезади, деб ўйладим. Ярим кечада эшик тақиллади. Чиқиб очдим: қари извошчи, ғирт муттаҳам одам. Лекин мен билан жуда ҳазилкаш. Ҳамма ўғринчи ишларни ўша юритади. Ҳа, бобо, ҳорма, дедим. У: «Иложи бўлса ҳозир, бўлмаса эртага барвақт айт хўжайинингга, нозик юкини фалокатсиз элтиб қўйдим, пулни мўлроқ чўзсин» деди. Қанақа юк, дедим. Отини «чуҳ» демоқчи. Яқинлашиб, шошма, дедим. Мендан нимани яширасан? Анов йигитлар, анов бойвачча сан билан биргамиди? Биламан, гапир дедим. «Ҳа айёр чўлоқ, искабсан дарров! Бир маҳалладан бир қизни олиб қочишди. Бойваччанинг хизматкорининг қизи эмиш... Дамингни чиқарма!» деди секингина. Билдим-ки, Ёрматнинг қизи. Шундайми, ахир? Лекин нима учун олиб қочадилар, бунга ақлим етмайди. Лекин иккаламизнинг хўжайинларимиз ҳам ашаддий бузуқ, шунинг учун ёмон ният билан бўлса керак. Мана, дўстим, сизга хабар беришга келдим. Қидирдим...
Бу воқеа, қўрқинчли бир туш каби Йўлчининг кўз олдидан ўтди. Қамбар сўзини битирар-битирмас, у кўчага отилди. Орқасидан Қамбар ҳам югурди. Йўлчидаги ғазабни кўриб, Қамбар уни пастқам бир томонга етаклади. Одамлардан холи жойда тўхтаб, агар Йўлчи хоҳласа қизни қутқаришлик мумкинлигини, қиз ўша шум йигитлардан бирининг уйида эканини сўзлади.
— Айтинг, қаерда? Ҳозир бораман,— ҳансираб деди Йўлчи.
— Мен ўзим бошлаб борсам... қалай бўлар экан?—ўйланиб қолди Қамбар.
— Йўқ, Қамбар ака,— қатъий равишда деди Йўлчи,— аҳмоқ Танти сезса, хафа қилади. Ман ўзим бораман.
Қамбар маҳалланинг номини айтиб, у ердаги тор кўча, боши берк кўчаларни, эшикларни мумкин қадар синчиклаб тушунтирди, тирноғи билан деворга чизиб ҳам кўрсатди: «Адашсангиз, биронта боладан секингина сўранг: «Қора Аҳмадники қаерда» деб.
— Аниқ ўша ердами?— деди Йўлчи титраб.
— Менимча, албатта, шу ерда бўлиши керак.
Йўлчи одимини катта отиб жўнади. Бир оз нари боргач, орқасидан Қамбар чақирди:
— Бери келинг!
— Яна нима?— шубҳаланиб сўради Йўлчи.
— Пичоқ борми? Эҳтиёт-да.— Йўлчининг қулоғига шивирлади Қамбар.
— Энам пичоқ тақишни ўргатган эмас, Қамбар ака! — ғурур билан жавоб берди Йўлчи. Қамбар норози бўлди, лекин пичоқ олишга Йўлчини зўрлай олмади, ажабланиб елкасини қисиб қолди.
Ярим соатдан мўлроқ юриб, қўрсатилган маҳаллага етди. Бу — шаҳарнинг четида, шаҳар билан дала ўртасида, жуда пастқам маҳалла эди. Унда-бунда бир эшик учрайди, лекин оч-ориқ, дайди итлар кўпроқ санқиб юради. Йўлчи Қамбар уқтирган иморатларни бир-бир кўздан кечириб, сўл ёқадаги боши берк тор кўчага кирда.. Кўчанинг икки томони бузуқ-ёриқ пахса девор, фақат кўчанинг бошида кичкина бир эшик. Йўлчи эшикни итарди: орқадан занжир. Шу ерда бир оз ўйлаб, деворларга разм солиб, кейин охиста тақирлатди. Эшик очилиб, барзангидай йигит чиқди, гавдаси билан эшикни қоплади, у йўғон, калладор, қошлари мушукбаччанинг думидай ўсиқ, юзида, пешанасида пичоқбозликнинг излари равшан кўринади, йирикк кўзларида кишига ёмон таъсир қиладаган, кандайдир, сирли ўт ёнади. У хўмрайиб тикилди:
— Хизмат?—деди.
— Бу ёққа тур, ичкари кираман!
Йигитнинг кўзлари асабий иириллади, пихиллаб нафас олди.
— Подадан адашган бузоққа ўхшаб, дуч келган эшикка бошингни тиқаверасанми? Кимсан ўзинг?
— Қора Аҳмад ким?—деди Йўлчи, йигитга яқинлашиб.
— Ман!—деди йигит ва бармоғи билан остонага ишорат қилиб сўзида давом этди.— Мана бу ерда одамзоднинг боши янчилади, ука! Уйимга нимага кирасан, уйим энанг маҳрига тушганми?
Гулнорнинг шуникида эканига Йўлчида ҳеч қандай шубҳа қолмади. Бу йигитга сўз уқтиришдан фойда йўқлигини сезди-да, унинг ёқасига чанг солиб, кескин бир силташ билан остонадан узди, яна бир кескин ва кучли силташ билан пахса деворга урди. Шу вақтда Йўлчининг кўкрагига қаттиқ ва салмоқли мушт тушда. Йўлчи ҳам Қора Аҳмаднинг башарасига, кўксига, қорнига тўқмоқдай муштуми билан тўхтовсиз тушира бошлади. Томошабинсиз, ажратиб қўювчиларсиз зўр, омонсиз муштлашув!.. Икки томон ҳам «их, ах» ва шунинг каби маъносиз товушлардан бошқа бир сўз айтмади. Иккисининг кўзларида ваҳший ғазаб ёнди. Бўйин томирлари арқондай қаварган, билак пайлари темирга айланган. Ниҳоят, Йўлчи ҳам, Қора Аҳмад ҳам, мушт билан бир-бирларини енга олмасликка ишонч ҳосил қилишди шекилли, ҳаракатларини ўзгартиришди. Қучоқлашиб-тортишди, бир-бирларини йиқувга интилишди. Йўлчи бир калла уриб, Қора Аҳмаддан ўзини айирди, бир панжаси билан Қора Аҳмад бўйнининг уст томонидан чангакдай сиқиб, пастга босди, иккинчи қўли билан Қора Аҳмаднинг бир қўлини орқага қайирди ва бутун кучи, оғирлиги билан уни ерга босиб тушди. Қора Аҳмад ярим юмаланиб, остида қолган қўлини бўшатиб чиқарди. Унинг қўлида пичоқ ялтиради. Йўлчи чапдастлик билан қўлини маҳкам ушлаб қайириб, ерга михлагандай қилди. Пичоқ қўлидан тушди. Йўлчи пичоқни қўлига олиб, узоққа отди, бутун гавдаси билан Қора Аҳмад эзиб, бир қўли билан. унинг томоғини хип бўғди, ғазабдан тишларини қисирлатиб: «Додла, бақир уялмасанг!..» деди.
Қора Аҳмаднинг юзига қон аралаш лой чапилган эди. Шишган икки кўзи лой ва қон орасидан кучсиз ялтирар эди. Йўлчи унинг бўғзини бўшатди. Қора Аҳмад бўғилиб, ҳарсиллаб нафас олди. Томоғи бўшалган эса-да, қаршилик кўрсатшига уринмади. Йўлчи жеркиб сўради:
— Қиз шу ердами?
— Шунда—деди Қора Ахмад, бир нафасдан сўнг,— киминг у, синглингми?
— Мен у қизни севаман— мағрур жавоб берда Йўлчи. Қора Аҳмад ётган жойида кимнидар чапанича ёмон сўкди.
— Кимни?— деб ўқрайди Йўлчи.
— Анов... Бойваччани сўкаман...
— Нимага олиб қочдиларинг қизни?—деди Йўлчи.
— Билмайман. Ҳеч. Бойваччалардан сўра.
Йўлчи Қора Аҳмаднинг устидан тушди. Ҳалиги улоқтирган пичоқни қўлига олди-да: «Тур, аммо энди ғинг демайсаи!» деди.
Қора Аҳмад бир қўлини ерга тираб, оҳиста кўтарилди, қон аралш тупурди. Йўлчига қараб юмшоқ гапирди:
— Мард экансан Қора Аҳмадни урдинг.. Яна қандай! Чин сўз керак. Мен одамнинг хўрозига бошимни бераман. Сен у қизни севасанми? Ол, кет! Ҳеч кимнинг кўз қораси унга тушгани йўқ. Ишон манга!—сўл, қўлини эҳтиёт билан ушлади Қора Аҳмад— Қўлга шикаст бердинг-да. Зарари йўқ. Кир!
Йўлчи чопонининг этаги билан юзини артди. Пичоққа диқкат билан қараб, сўнгра, пешкаш қилган каби, Қора Аҳмадга тутди.
— Ол!...
Қора Аҳмад ишонмаган каби ағрайиб, бир минут тараддудда қолди. Кейин пичоқни секингина олди-да, бошини қуйи солди. Бир зум ўтмай, бирдан Йўлчига қаради. Унинг бу қарашида чуқур таажжуб билан ҳурмат ифодаланди, лой ва қонли юзини табассум қоплади: «Сан олтин йигит экансан. Тушундим!»—пичоқни қўнжига тиқиб, уйга ўзи бошлади. Ҳовлига, кираркан қичқирди:
— Опа, пана бўл!
Йўлчи унинг орқасидан сердарахт, лекин уй-жойи тўтдай тўкилиб турган катта ҳовлига кирди. Қора Аҳмад ҳовлининг нариги бурчида юзини катта рўмол билан Йўлчидан яширган бир хотин олдига келди. Йўлчи сабрсизлик билан ҳовли ўртасида атрофга аланглаб тураркан, хотин чинқириқ товуш билан бирдан вайсаб кетди:
— Вой, ўлай, бу нима! Юзингни ким пачақлади? Чопонинг бошдан-оёқ балчиқ. Ман санга минг марта дедим-ку ёмон йўлдан қайт деб...
Қора Аҳмад бир нима деб пўнғиллади-да, ҳовлининг четидан юриб, бир уйча олдида тўхтади ва Йўлчини имлади. Йўлчи югуриб борди. Қора Аҳмад калитни бериб, ўзи чекилди. Йўлчи титраган қўллари билан шошиб-пишиб қулфни очди, эшикнинг икки қанотини икки ёққа қаттиқ итариб, уйга отилди. Дарчаси берк бўлганидан уй ичи қоронғироқ эди, ҳеч ким кўринмади. Йўлчи умидсиз ва ҳаяжонли товуш билан:
— Гулнор!— деб қичқирди.
Эшик очилар экан, фалокатми, деб гумон қилган ва қўрқувдан нафаси кесилиб, қоронғи бурчакка қисилган қизга бу таниш ва севимли товуш бир онда ҳаёт бағишлади. У фарёд билан Йўлчига отилди. Севинчидан, ҳаяжондан, яйрилиқ ҳасратидаи улар анча вақтгача бир оғиз сўз сўзлашга ожиз қолишди. Гулнор бошини Йўлчининг кўкрагига суқиб йиғлади. Йўлчи уни эшик олдига олиб борди. Гулнор намли кўзлари билан Йўлчига тикилиб, бир нимадан ҳурккан сингари, яна унга суқулди, сўнг эркаланиб унинг бўйнига қўл ташлади. Юракка сиғмаган ҳаяжонини бўшатган каби, хўрсина-хўрсина сўзлади:
— Кўзларимга ишонмайман. Сизни кўриш... уҳ, умидим узилган эди. Йўлчи ака, биз қаердамиз? Нима бўлди? Анов муттаҳам ким? Нега мени бу ерга ўғирлаб келади? Ҳеч нима тушунмайман! Тушимми? Ўнгимми? Кечаси ёлғиз ўтирган эдим,— йиғлаб гапира бошлади Гулнор,— онам бойникида, дадам аллақайда... бирдан иккита девдай йигит кирса бўладими. «Вой!» деб ўзимни ерга ташладим. Бундан бошқасини билмайман. Кейин бир вақт ҳушимга келдим. Оғзим бўғиқ. Қалин нарсага ўралганман. Извошда кетаётганимни пайқадим. Яна ҳушсизландим. Уҳ, ўлмабман, кишининг жони шундай чидамли бўлар экан. Лекин ўзимни ўлдириш учун мана шу уйда кўп уриндим. Томоғимни бўғдим. Бўлмади. Бошқа чора қидириб турган эдим, қаердан келдингиз, осмондан тушдингизми, Йўлчи ака?— Гулнор сўзларкан, Йўлчи унинг юзидан кўз узмади. Қиз жуда озган, юзи сарғайган эди. Кўзлари ҳорғин, дармонсиз эди. Бошидан кечирган фоже ҳодисалар унинг бутун сиймосида равшан эди. Лекин қизнинг ҳусни, ҳасрат оташида товланиб, мукаммаллашган каби, яна ҳам ёрқинроқ, яна ҳам сеҳрлироқ бўлиб кўринди Йўлчига. Йўлчи Гулнорнинг бошини силаб, воқеани қисқача айтиб берди, катта айб Қора Аҳмадда бўлмай, балки бошқаларда эканини ва бунинг сабабига ҳали тушунмаганини сўзлади. Танти ва Салимбойваччаларнинг иштирок этуви Гулнорнинг ҳайрат ва ғазабини оширди. Бутун аламзадалиги билан уларни қарғади. Ногаҳон Йўлчининг чаккасидаги кўкимтир шишни кўриб, кўзларига қўрқув тўлди.
— Бу нима? Вой, қулоғингиз орқаси ҳам озгина қонабди!— деди Гулнор қўрқиб.
— Қора Аҳмад билан озгина ҳазиллашдик. Юринг, тезроқ кетайлик,— Йўлчи ҳовлига тушди.
— Маҳсим бору, кавушим йўқ, паранжи-чачвоним йўқ. Рўмолим йўқ. Рўмолсиз, майли-я, паранжи, кавушсиз қандоқ чиқаман кўчага?—деди Гулнор мулойим кулиб.
— Э...э...— Йўлчи ўйлаб қолди, бундай нарсалар сира эсига келмаган эди, гўё Гулнорни кийинтириб олиб қочишгандай. Бу нарсаларни тезда топиб бўлмагани ва Гулнорни бу ерда бир минут ҳам ёлғиз қолдиришни истамагани учун, у Қора Аҳмадни чақирди. Қора Аҳмад оғир-оғир юриб келди. Унинг юзи энди қон билан лойдан тозаланган бўлса-да, жуда хунук эди. Пешонасида катта-кичик ғурралар, юзлари кўм-кўк шиш, бир кўзи тамом юмулган эди. У, узоқроқда тўхтаб:
— Хафа бўлманг, синглим!—деди.
Қора Аҳмад яқинлашуви билан ўзини эшик орқасига олтан Гулнор дадил қичқирди:
— Уятсиз!
Қора Аҳмад ерга қаради. Йўлчи унинг елкасига қўлини қўйиб, аҳволни тушунтирди. У илма-тешик бир паранжини келтириб Йўлчига тутқазди.
— Бўлгани шу. Буни ҳам опамиз ер-кўкка ишонмайди,— деди кулиб Қора Аҳмад.
— Хўп, мен гаровга пул бериб кетай.
— Йўқ, бу бир тангага қиммат, гаровга сира арзимайди. Аммо керакли нарса у, мусулмончиликнинг фарзларидан бири шу бошвоқ-ку... Эртага ё ўзинг келтир, ё бировдан бериб юбор.
— Раҳмат.
Қора Аҳмад бир ҳужрага кириб, узоқ вақт йўқолди. Эски-туски орасидан бир жуфт кавуш топиб чиқиб, Йўлчининг оёқлари орасига ташлади. Кавушлар қуруқ тарашадай шақиллаб тушди ерга. Қора Аҳмад ҳам, Йўлчи ҳам, ҳатто энгак орқасида мўралаб турган Гулнор ҳам бир вақтда беихтиёр кулиб юборишди. Кавушнинг бири «заифона», бири «мардона», бирининг пошнаси бутунлай йўқ, бириники яримта. Бирининг юзи ярмини сичқон кемирган, бирининг юзи таг чармга ёпишиб кетган. Йўлчи кула-кула қўлга олди. Бармоқларини тиқиб, кавушнинг юзини тўғриламоқчи бўлган эди, ўрта бармоғи тешиб чиқди... Йўлчи ерга ташлади.
— Мен пул берай, шу атрофдан оз-моз дуруст, оёққа илинадиган бир нарса топиб беринг,— Йўлчи мурожаат қилди Қора Аҳмадга.
— Қизиқ экансан, оёғидагини ечиб берадими, бу ердагилар ҳаммаси — гадойдан нон тилайдиган қашшоқлар, жуфтингни қанотинг остига олиб уча кет, лочин! Бу ерда турма!—деди-да, Қора Аҳмад бир томонга чекилди,
Гулнор «доқи юнус»дан қолган кавушни кийиб, чирик паранжига ўралиб, Йўлчи билан жўнади. Катта кўчага чиққач, мусулмонларнинг ёмон фикрларига замин бермаслик учун, Йўлчи ўзини беш-ўн қадам олдинроқ олиб юрди. Тутқунликдан, фалокат чуқури ёқасидан севикли йигит томонидан қутқазилган Гулнорнинг қушдек учгуси келар, лекин бошидан кечган даҳшатли воқеалар орқасида оёқларида заррача мадор сезмас эди. Бунинг устига кавуши монелик қилар эди. Деярли ҳар қадамда бир пой чирик кавуш оёқдан тушиб, лойга ботар, қиз энгашиб яна илар, қадамини ҳар қанча авайлаб қўйса ҳам, кавушлар юришдан бўйин товлар эди.
Йўлнинг ярмига етганда, одамлар сийрак жойда Йўлчи тўхтади. Гулнор унинг ёнига келгач, ийманиб секиигина деди:
— Қаерга олиб борай сизни? Ўз уйингизгами? Тўғрисини айтаверинг, Гулнор, сира тортинманг.
Бу саволни Гулнор ҳали ўйламаган эди, у деворга суялиб туриб қолди. У паранжида бўлса-да, ҳозирги кечинмалари ва ҳаяжонлангани Йўлчига билиниб турди.
— Тортинманг, ихтиёр сизда,— такрорлади Йўлчи.
— Уйимга қайтмайман. Бояги жойга борамиз, гаплашамиз,— қагъий жавоб берди Гулнор. Агар кўчада бўлмаса эди, Йўлчи шу онда бу гўзал, тоза юракли, жасур, вафодор қизнинг оёқларига бош қўйишга тайёр эди. Лекин шунда ҳам унинг бундаги ҳаракати, қизнинг улуғ қалби ва севгиси олдида ҳеч эканини чуқур сезди. Йўлчи чексиз севинч билан юриб кетди. Йўл-йўлакай фикри жой қидириш билан машғул бўлди. Қоратой, Шокир ота уйи жуда мос. Лекин бойнинг маҳалласида, билиниб қолади, ҳозир тўппа-тўғри қишлоққа жўнаш учун ҳеч қандай имкон йўқ. Гулнор ҳориган, кийим йўқ. Яна у билан очиқча сўзлашув керак, йигит ўйлай-ўйлай Шоқосимнинг хизмат қиладиган жойини, жувозкашникини маъқул кўрди. Чунки бу жой Мирзакаримбой уйидан икки-уч маҳалла нарида ҳам бундан бошқа холи жойни топиш қийин. Эҳтиёт юзасидан тўғри йўлни қўйиб, айланма йўллар билан намозгар вақтида Шоқосимникига бошлаб келди. Жувозкашнинг ташқарисида жувозхона, бедахона, отхонадан бошқа, бир бурчакда кичкина ҳужра бор зди. Бу ерда Шоқосим яшар эди. Йўлчи атрофга куз югуртириб, отхонага кирди. Эндигина ишдан чиқиб, отларнинг ем-хашаги билан овора бўлган Шоқосимни кўрди. Саломни, сўрашмоқни унутиб, қулоғига шивирлади. Ишдан ҳориб-толиб чиққан Шоқосим чала-чулпа эшитса-да, маънони тез илиб олди. Ўртоғига ҳайрон бўлиб тикилди.
— Ростми? Ҳужрага олиб кир, эшикни орқасидан занжирла. Қорангни кўрсатма,— деди.
Ҳужра кичкина, лекин илиққина эди. Эски бўйра устига солинган эски кўрпачага Гулнор ўтирди. Ҳужранинг бурчагида Шоқосимнинг увада чопони, тўзиқ кўрпа-ёстиқ уюлган. Ташқари ҳали ёруғ бўлса-да, эшик ёпилгани учун, деразасиз ҳужра қоп-қоронғи бўлди. Йўлчи токчада ётган шамни ёқиб, бир пиёлани тўнтариб, унинг устига шамни ўтқазди ва ўзи билан Гулнор ўртасига қўйди. Иккисининг юрагида севинч ва бахт лим-лим тошган эди. Бу бахт, бу чексиз севинч уларнинг кўзларида, қарашларида, юзларини қоплаган табассумларида жилваланди... Ҳозир иккиси бундай учрашувдан, бир-бирларига қониқмай боқишларидан ўзга дунёда ҳеч нимани назар-писанд қилишмас, қалбларида йилларча сақлаган муқаддас орзуларга етишганликларидан, иккиси ҳам маст каби эди. Бу фақир ҳужрада милтираган шам улар учун азамат ва ҳаётбахш қуёш каби кўринар эди.
Улар кўпдан бери кўкракларида тўпланган, ифодаси учун вақт-шароит имкон бермаган ўйларини, дардларини гаплаша бошладилар. Гулнор айниқса, кейинги кунлардаги воқеаларни ҳаяжон билан сўзлади. Мирзакаримбойнинг уятсизлиги, дадасининг нодонлиги, кўз ёшлари билан Йўлчини кутишлари, Қора Аҳмаднинг совуқ уйида тун бўйи ва кундузи ҳам, Йўлчи келгунча, ёлғиз ўз ўлимини, ўз-ўзини қай равишда осон ўлдира билиш билан овора бўлганлигини, Қора Аҳмаднинг опаси кўрсатган баъзи бир меҳрибончилигини ва ҳоказоларни ҳикоя қилди. Йўлчи ҳамма эски, янги воқеаларни, хусусан кечадан буён тортган ташвиш ва ҳаяжонларини гапирди, қизнинг пешанасини силаб, ўтганларни унутиш кераклигини тушунтирди. Эшик тақиллади. Йўлчи ирғиб туриб қия очди. Шоқосим бир чойнак чой, иккита нон, бир тарелка қора майиз узатди: «Палов қиладиган кези экану... ука, камбағалмиз-да, озни кўп кўриб оласизлар.. » дсди. Яна бирпасдан кейин битта кўрпа келтириб берди, азиз меҳмоним бор деб, хўжайинлардан ялиниб олганини айтиб кулди. Йўлчи унга миннатдорчилик билдириб, койимаслигини ўтинди. Бундан бир неча соат илгари қайғудан бошқа овқатни танимаган бу икки ёр энди севиниб, иштаҳа билан ея бошлади. Йўлчи, пул берай, Шоқосим ошпаздан овқат келтирсинми, деб сўраган эди, Гулнор лозим топмади. У чойни ўзи қуйиб, Йўлчига ғамхўрлик кўрсатди, қувноқ кўзларини бу кичик, фақир ҳужранинг ҳар томонига югуртиб, кула-кула сўзлади.
— Ўртоғингизга айтинг, шу ҳужрасини биздан аямасин. Шу ерда тинчгина яшайлик!
Йўлчи кулиб бошини қимирлатди. Лекин бирдан қизнинг юзини қайғў кўлкаси босди:
— Йўқ, ўртоғингиз ҳужрасини биздан аямас, лекин бошқалар бизга ҳеч нимани раво кўрмайдилар. Ўз кўнглимизда ва ўзимизники бўлган ишқни ҳам юлиб ташламоқчилар...
Йўлчи унинг фикрига қўшилди. Сўнгра Тошкент каби катта шаҳарнинг биронта бурчагида улар хавфсиз тура олмасликларини, агар Гулнор чиндан истаса, у вақт тезроқ ҳаракат қилиб, бу ерлардан узоқлашиш лозимлигини сўзлади. Гулнор Йўлчининг кўзларига боқиб кулди ва дадил жавоб берди:
— Сиз қаерни хоҳласангиа, ўша ер менга яхши кўринади. Мана бу ҳужрага бошлаб келдингиз, менга жуда ёқди... Энди уйга қайтиш йўқ. Мирзакаримбой бурнини тишлаб қолсин!
Икковлари ҳам узоқ кулишди.
— Мен ўз қишлоғимни мўлжаллаган эдим,— деди Йўлчи жиддий,— тўғри, у ерда ҳозир уй-жойимиз йўқ. Қўшнимиз онамни кўмишга, маъракасига пул сарф қилган экан; тўлаш керак, албатта. Мен уйни бир юз йигирма сўмга сотдим. Жуда арзон... Аммо, қарздан қутулдим. Синглимга кийим қилиб бердим. Ёнимда яна ўттиз сўмча қолди. Аммо, қишлоқ ўсиб-унган юртим. Албатта, жойсиз қолмасмиз, соғ бўлсак, тирикчиликни ҳам йўлга солармиз. Аммо, Гулнор, сиз яхши ўйланг, ихтиёр сизда. Гулнор Йўлчининг сўзларини диққат билан тинглади, ҳассос қизнинг хаёли меҳнат-машаққат билан тўла, лекин содда, тинч қишлоқ ҳаётини жонли ранглар билан чизиб, кўз олдидан бир-бир ўтказди, у бирдан ўзини тоғлар, сувлар орасида сезди, Йўлчининг фикрини маъқуллади, яна унга далда бериш учун деди:
— Ҳамма вақт қишлоқда яшаймиз. Сиз ишлайсиз, мен ишлайман. Дўппи тикишни яхши биламан. Эркак, хотин, бала-чақа — ҳаммасининг кийимларини тикаман. Маҳаллада мени чевар қиз дейишади.— У бу сўзларни ярим ҳазил, ярим ифтихор билан кулиб айтди.— Синглингиз бағримда бўлади. Уҳ, мен уни кўришни шундай орзу қиламанки...
Йўлчи унинг сўзларини тингларкан, келажак умри, орзулари, умид ва хаёллари бир парча доғсиз, туташ нур ичида кўриниб кетди. У қизга яқин ўтирди, унинг қоп-қора қуюқ сочларини силади, қиз бошини унинг кўксига қўйиб, ҳазин товуш билан ўз-ўзига сўзлади:
— Ойим бечора қолади, ёлғиз боласидан айрилади, ўликми-тирикми эканимни билмай қолади... Йўқ, у ўлади, бундай ғамни кўтара олмас! Бир кўрсам, бир қучоқласам...
— Гулсум холамни кўришингиз керак эди-да, лекин... қайдам...— Йўлчи жим бўлди.
— Йўқ,— бошини йигит кўкрагидан узмасдан гапирди,—дадам билиб қолади. Яхшиси, бундай қилинг. Эл ётар пайтида Қоратой аканикига бориб, мана бу паранжи билан чориқни эгасига қайтариш учун унга топшириб, бошқа паранжи, кавуш олиб келтираман дегандингиз ҳали. Биз бугун саҳарда жўнаймиз, шундайми? Қоратой ака эртага кечқурун хотинини бир баҳона билан бизникига юборсин; у тириклигимни, сиз билан бир ёққа қочганлигимни секингина ойимга сўзласин. У вақт балки ғами, ҳасрати озаяр, нима дейсиз?
Йўлчи қизнинг бундай туйғунлиги ва фидокорлигига қандай баҳо беришни, қандай қилиб ўзининг чуқур ташаккурини билдиришни билмай қолди. Гулнорнинг гўзал бошини ўз кўксида қучди, муҳаббати бутун йигитлик ғурури ва оташи билан унга тикилди-да, фикрини жуда маъқул кўрганини ҳам қишлоқда тинчланиб олгач, тезда шаҳарга қайтиб хўжайиндан ҳақини талаб қилишни, синглиси билан бирга, мумкин бўлса, унинг онаси Гулсумбибини ҳам аравага солиб, қишлоққа олиб боришни истаганини айтди.
Даҳшатли кечинмалар билан, қайғу билан чарчаган қизнинг кўзлари юмила бошлади. Йўлчи унинг бошини кир ёстиққа оҳиста қўйди. Устига кўрпа ташлади, нашъали ҳислар, ёрқин умидлар билан юраги лим тўлган ҳолда анча вақтгача ёрига термулиб ўтирди. Кейин шамни токчага олиб қўйди, ташқарига чиқиб, ҳужра эшкгини секингина ёпди.
Вақт хуфтондан ўтган, жувозхонада чироқ кўринди, Шоқосим кечалик ишни бажаради. Йўлчи у ерга бориб остонада эшикка суялди, жувозхонанинг бир чеккасида девор катакчасига қўйилган, шишаси кирланган кичкина лампанинг нурида нарсалар ғира-шира кўзга чалинар эди. Жувозхона ичидан тезак, шиптир, мой ва кунжара ҳидларидаи бириккан аллақандай қўланса ҳид Йўлчининг димоғига дарров урди; пастда иккита от оҳиста, лекин бир текис юриш билан гир-гир айланади, оёқлари остида гўдаклар «бекинмачоқ» ўйнаса, думини қимирлатмайдиган бу ювош ва меҳнатда чақилган отларнинг кўзлари ним қоронғиликда аллақандай ғазаб билан ёнгандай кўринди Йўлчига. Отлар билан бирга Шоқосим ҳам оҳиста айланиб, узун қамчини отлар устида ювош силкиб қўяди. Бу ишда одам билан от орасида фарқ йўқ. Иккиси ҳам гир-гир айланади, баравар ишлайди. Кеча-кундуз қўланса ҳаво, қоронғида гир-гир айланиш!.. Лекин одамда жавобгарлик бор, хўжайнн мойни яхши чиқаришни буюради. Яна шу одам отларни ҳам боқади. Бир оздан сўнг Шоқосим отларни тўхтатиб, Йўлчига қичқирди:
— Тушунтир мундоқ, ўзи нима гап? Янги кийим кийган етимчадай, кўзларинг така-пука, юришларинг инчунин бежо?
Йўлчи у ёқ-бу ёққа шубҳали назар ташлаб, кейин Шоқосимни ишдан қўймаслик учун, икки-уч минутда воқеани сўзлаб берди. Қизиқ чўпчак тинглаган боладай, Шоқосимнинг оғзи очилиб қолди. Яна жувозни юритиб, отларнинг дукури, жувознинг ғижирлаши ичида қичкирди:
— Қаддингни ур, юлдузларинг жуфт тушган бўлса-чи, одам боласи сенларни ажрата олмайди!
Сўнгра гир-гир айланиб, у ўз турмушидан шикоят қила бошлади.
Хўжайинлар тоифасида инсоф йўқлигидан, кунжара еб, кесак ҳидлаб яшашдан, бировга фарзандликка берган ўғлини кўриб келишга ҳам вақт топа олмаганидан, умуман, ярали кўнгилнинг додидан бир-бир баҳс очди. Йўлчининг кўнгли қувонч билан тўла эди, чунки ёри ўз ёнида ва хўжайинларнинг бўйинтуруғини ўз бўйнида сезмас эди. Лекин Шоқосимнинг сўзлари унинг эркин юрагини тимдалади. У юпатувчи сўзлар билан дўстини умидлантиришни истамади, тўғри йўл кўрсатишга тиришди.
— Жувозхонада вайсаб йиғлашдан нима фойда? Бошқалар сизни хўрласа, сиз хўрланманг, яна кўпроқ енгилманг, қадри қийматингизни билинг. Мен сизни биламан, сиз бундай қилмайсиз, хўжайин камситса, сўкса, ғазабингиз ўт олмайди, яна пасаясиз. Бу ёмон!
Шоқосим унинг сўзларини яхши эшитмадими, ё аҳамият бермадими, индамай отини айлантираверди.
Йўлчи ҳовли ўртасида тўхтаб, осмонга қаради. Тим қоронғилик ичида узоқдан юлдузлар жимир-жимир кўз қисар эди. Ҳулкарга боқиб, Қоратойникига боришга ҳали вақт эрта эканини билди. Ҳужра эшигини эҳтиёт билан очиб кирди. Кўрпанинг учини кўтариб, қизнинг юзига қаради. У уйқуда. Фақат нафас олиши бир қадар қисқа ва кескинроқ кўринди. Йўлчи ҳеч нима гумон қилмади. Гулнорнинг устини яхшилаб ўради-да, унинг оёғида, деворга суялиб ўтирди. Эсон-омон бу ердан қочишни, шаҳардан чиққач, қишлоққа қатновчи аравалардан бирига ўтиришни, Гулнорга қалинроқ кийимларни Қоратой топа оладими, йўқми — шунинг сингари ўйларга берилди. Ёрматни, айннқса Гулсумбибини ўйлаб, уларга ачинди. Гулнорга боқаркан, кўкрагини йигитлик ғурури ва жанг, можаро орқасида ёрига етишган ошиқнинг бахти қабартирди. Бир муддатдан сўнг унинг кўзини ҳам уйқу қиса бошлади, кўзларини дам очиб, дам юмиб, уйқуга қаршилик қўрсатди, бармоқлари билан ишқалади, ниҳоят, ўтирган ҳолда, ярим уйқу, ярим хаёл билан бошини эгди, секин-секин киприкларини ёпиштирди.
Қандайдир, инграшми, алаҳлашми Йўлчининг қулоғига кирди, сесканиб кўзини очди. Токчада шам тагигача ёниб ўчаёзган. «Хийла вақт ўтибди!» деб ўйлади у. Токчаларни тимирскилаб, янги шам топиб ёқди, шамни қўлида ушлаб Гулнорнинг бошида чўққайди. Кўрпа Гулнорнинг кўкрагида, юзи бўртиб, тарам-тарам қизарган; бурнининг катаклари қисилган, ҳарсиллаши аввалгидан зўрроқ. Йўлчининг бутун баданини, томирларини изғирин ялагандай бўлди. У бир қўлини қизнинг пешанасига қўйди: нақ оловдай... Йўлчи «уҳ» тортиб, чуқур меҳр билан, бутун вужудини эзган алам билан силаркан, Гулнорнинг кўзлари аллақандай хаста ёрқинлик билан очилиб кетди, уялган каби, кўрпани тортиб, кўкрагини ёпди ва Йўлчига тикилди.
— Нима қилди, жоним?— сўради Йўлчи, лекин «бетобмисиз?» дейишга тили бормади. Қуруқ лабларини базўр қимирлатиб, ҳарсиллаб деди Гулнор:
— Уҳ... баданим ёниб боради...
— Шамоллагансиз, хафа бўлманг, ўтиб кетади.
— Қаттиқ шамолладим,—паст овоз билан деди қиз,— ман эрталаб сезган эдим, ҳалиги ерда, оти нима, уйи жуда совуқ эди, эгнимда юпқа нимча. Қандай жўнаймиз? Сиз нарсаларни тайёрладингизми? Билмадим, шу аҳволда қишлоққа ёта олармикинман?
— Танангизда оғриқ борми?
— Бутун баданим зирқираб оғрийди, энди жуда кучайди оғриқ. Уҳ тақдир қурғур ҳар дамда бизни қоқилтиради. Нима қиламиз?— деди-да, Гулнор кўрпадан қўлини чиқариб Йўлчининг қўлини ушлади. Йўлчи унинг ёнган қўлини юмшоққина сиқиб ўпди ва бутун борлиги билан хўрсиниб деди:
— Гулнор, сизга соғлиқ керақ. Ҳеч нимани ўйламанг, тинчиб ҳордиқ чиқаринг. Агар дунёнинг нариги бурчига сизни опичиб боришга тўғри келсайди, мен севина-севина бажарардим. Аммо, шу ҳолатда... яна ўзингиз биласиз. Ё тонггача арава топиб келайми? Аммо, далада шамол кучли бўлади, айниқса шу кезларда.
— Сизни қийнаб қўяман. Тўғри, қийналасиз. Руҳим пича енгил тортсин. Қилча дармоним йўқ. Улар сезмасмикан?—Гулнор гўё ўзини жасоратсизликда айблаган ва ўз аҳволидан умидсизланган, ўксинган каби, кўзлари ёш билан тўлди, томчилар унинг ёниб бўртган юзига юмаланаверди.
Йўлчи шамни қизнинг тепасидаги токчага ўрнатди, кейин рўмолча билан унинг кўз ёшларини авайлаб артиб деди:
— Йиғламанг, йиғламанг, руҳингиз енгиллашсин.
— Тўхтата олмайман, ўзи қуюлаверади. Йўлчи ака, нима учун улар бизни қийнайдилар, нега у бойни, у бойваччаларни ер ютмайди! Нега мунча зўрлик, жабр?
— Ер ютади, ютмаса агар, зўрлаб ниғизлаб юттирамиз!—Йўлчи муштумини ерга тираб жавоб берди.
Гулнор чуқур садоқат ифода этган кўзлари билан йигитга қаради, ҳароратли қўллари билан унинг юзини силади. Гоҳ тинчиб, гоҳ қийналиб ётди. Аммо, бир зум бўлсин, кўзларини Йўлчидан узмади.
Эшик тақирлади. Йўлчи аввал шубҳаланиб, тирқичдан қараб, Шоқосимнинг товушини эшитгач, очди.
— Авжи кетиш пайти, бир оздан кейин тонг отади. Мен бедахонада уйқуни урдим, ошиқ-маъшуқни кузатиб қўяй, деб чиқдим.— Совуқдан қалтираб, тишларини шақиллатиб, деди Шоқосим.
Йўлчи ғамгин товуш билан қизнинг нотоблигини тушунтирди. Шоқосим елкасини қисиб, бир лаҳза жим туриб қолди. Кейин Йўлчининг қўлидан ушлаб, бошини тебрата-тебрата гапирди:
— Шунча азоб, шунча ташвиш кўрган қиз, албатта, касалга чалинади-да. Қиз монанд нозик бўлади. Иссиғи баланд дедингми? Чатоқ-ку...
— Куйиб-ёниб ётибди. Уҳ, бирпасда касалга чалинди-я. Туришга мажоли йўқ,— Йўлчи кўкка қараб, сўнг давом эттирди сўзини,— ҳайронман, Шоқосим ака, Ёрматлар, хўжайинлар изимизга тушмасмикан?
— Қандай кетасан, қаерга борасан? Занбилга соласанми! Шу ҳужрага қамалинглар. Кундузи нафас чиқармайсанлар. Хўжайиннинг, бола-чақаларининг кўзини шамғалат қилиб, мен ўзим хабар олиб тураман. Кир ичкари. Ҳа, эшикни учта чертаман, шунда очасан. Эрталаб дору дармон ҳам топиб бераман. Шамоллаган, тумов. Шундайми? Бўпти.
Йўлчи унга Қоратойнинг уйини ва дўконхонасини тушунтирди, эртага унга учрашиб, аҳволни билдиришни ўтинди. Шоқосим «Хўп» деб отхона томонга кетди. Йўлчи ҳужрага кирди. Нақ шу пайтда Шоқосимнинг хўжайини Парпихўжа ёғчи ичкари ҳовлидан чиқиб,одатдагича, «ўҳу, ўҳу» билан «ё Олло! Ё қозийилҳожат!» «Яккасан, ягонасан!» каби сўзларни аралаштириб, ҳовлида юра бошлади.
Бу киши ҳар кун саҳар туриб, таҳоратдан кейин ички-ташқи ҳовли орасида тентиб юришни, охурдан тўкилган чўпларни қоронғида туртиниб теришни, қоронғида ҳам кундузги каби ҳар нарсага разм солиб, кўздан кечиришии яхши кўрар эди. У отхонага боргач, Шоқосим қичқирди:
— Хўжайин, бугун пича эртароқ уйғонибсиз?— Парпихўжа ёғчи жавоб бериш ўрнига, чўзибгина: «Ё Олло!» деди ва отлар орасида туртиниб, чўп-хашак қидира бошлади. Шоқосим ҳазиллашди:
— Ҳар кун саҳарда минг марта «Олло!» дейсиз, бирон марта «ҳа» деганини эшитдингизми?
Парпихўжа ёғчи жавоб берди жиддий равишда:
— Астойдил муножаат қилсанг, Олло таоло «ҳа» демайди, «лаббай» дейди. Лекин буни эшитмайсан, кўрасан, яъни у ўз неъматларини бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам кўрсатади...
— Бўлмаса,— деди Шоқосим кулиб,— менга сира «лаббай» демайди-да. Нега денг, ҳеч қандай неъматини кўрганим йўқ.
— Ношукурчилик қилма. Шунинг учун чиқарган ёғингда барака йўқ!— жеркиди ёғчи ва бир оз сукут қилгандан сўнг,— Олло деявер, у дунёда мўл-кўл неъматларини кўрсатади,— деди.
— Жилла бўлмаса, ярмини бу дунёда кўрсатса эди, қойил қолардим,— деди Шоқосим.
— Калима келтир, бетовфиқ! Бу беш кунлик дунёнинг лойқа сувини нима қиласан, жаннатдаги ҳовзи кавсарни ўйла, аблаҳ!
— Эртага думба мойдан бу кунги шалхак яхши, хўжайин!—Парпихўжа ёғчи «бас», деди-да, чол бўлмаса ҳам, чоллар каби икки қўлини орқа белига қўйиб, бир оз мункайиб, ичкари уйга кириб кетди.

Ўн учинчи боб
I
Жондор вагончиникида «базми Жамшидий» қурганлар кечга яқин мастликдан ўликдай чўзилиб қолишган эди. Тантибонвачча ярим кечада кўзини очди, хумдай оғир бошида қаттиқ оғриқ сезди. Томоқ қақраганликдан, ўқчиб-ўқчиб ўрнидан базўр турди. Гандираклаб юрар экан, уй ўртасида қотиб ётган Жондорбойга қоқилиб йиқилдн. Ўзиними, бошқаними сўка-сўка уйга жўнади.
Уйида бир чойнак аччиқ совуқ чойни симириб, пешанасини панжаси билан сиқаркан, кечқурун Гулнорга боришга вагончи билан аҳд қилишганлиги ёдига тушди: «Ҳа, қушим қафасда, эртага борармиз, ўзи ҳам ювош бўлиб қолса керак», деб ўйлади.
Эртаси атроф қораяркан, Жондор вагончини ўз пинжига олиб «суҳбат»га жўнади.
Остонада Қора Аҳмаднинг гавдаси қорайди.
— Келинглар, акалар!— Қора Аҳмад кўришмоқ учун қўлини чўзди, лекин улар қоронғида буни сезишмади.
— Биз сеникига меҳмон бўлиб келдик. Бу киши дўстим Жондор вагончи,— деди Тантибойвачча.
— Жуда соз,— пўнғиллади-да, Қора Аҳмад жим тураверди. Тантибойвачча унга яқинлашиб шивирлади:
— Қиз билан кўнгил очиш учун келдик, Қорам. Санга ўргатгулик гап йўқ-ку.
— Бир ҳангама-де, полвон йигит!— дўстининг сўзини қувватлади Жондор вагончи.
Қора Аҳмад жаҳл билан деди:
— Бу ер ундоқ эмас-ку, бойвачча акалар! Бизга нимани буюрган эдинглар? Қизни олиб қочиш, ҳам бир қанча вақт исини чиқармай сақлаш, шундайми?
— Шундай. Хўш, гапим қаттиқ тегдими санга? Ундай бўлса...
— Пўскалласини айтайми,— Тантининг сўзини кесди Қора Аҳмад,— ман қизни сақлай олмадим. Кеча қўлимдан учди у. Билмайман, ҳозир қайси боғда, қайси тоғда...
Тантибойваччанииг юраги зир этиб кетди. Асабийланиб, ўзгарган товуш билан бобиллади:
— Алжирама, Аҳмад, тўғри сўзла. Дев пойлаган тилсимдан уни қайси мард олиб кетади! Яна ман санга, эҳтиёт бўл, ишнинг таги нозик демаганмидим? Бе...
— Ишонмасангиз, кириб ахтаринг,— деди дағаллик билан Қора Аҳмад,— бошқа гумонингиз бўлса, ахир бир кун учини билиб қоларсиз...
Тантининг нафаси ичига тушди. Пешанасини қашиди. Жондорга тикилиб бир нима демоқчи бўлди, аммо сўз тополмади. Ғазабланиб Қора Аҳмаддан сўради:
— Ким экан у санга бас келган йигит?
— Бир йигит-да,— Қора Аҳмад Йўлчини таърифлашни нечундир истамасдан, давом этди сўзида,— мазмуни, иккови илгаридан дон олишиб юрган экан.— Қора Аҳмад кеча у йигит билан анча олишганини айтса-да, енгилгани тўғрисида. йигитнинг кучи тўғрисида ҳеч нима демади. (Булар билан қоронғида сўзлашганига ичидан севинди. Акс ҳолда, кўкариб шишган башараси чапанининг иззат-нафсини сўндирган бўлар эди!) Ортиқча шов-шув кўтарилса, жавобгарликка тортилиб, қамалишдан қўрққанлигини ва шу сабабдан иложсиз қолганини баҳона қилди. Тантибойвачча жаҳлдан қалтиради. Биринчидан, ишнинг туби очилишидан ваҳимага тушди; иккинчидан, Жондор вагончи каби дўстини ғоят қувонтирган «ажойиб тансиқ ўтириш» ваъдасининг бундай пуч, бундай ишкал бўлиб чиққанлигидан уялди. Қизни олиб қочганда эҳтиётсизликда, бўшангликда Қора Аҳмадни айблади. Койиди. Аммо ишни бажаришдан аввал, бирмунча нақд ақчани санаб олган Қора Аҳмад, энди бойваччадан тап тортмади, чапанича дағаллик ва киноя билан жавоб қайтарди:
— Бойвачча ака, бундақа ишни буюрманг, буюрсангиз агар, кетидан пачаваси чиқмаслиги учун, дўппини ерга қўйиб хўп ўйлаб кўринг олдин... Биз чумчуқнинг инига қўл тиқмадик, қўрғондай ҳовлидан бутун бошли одамни олиб чиқдик, шундай шаҳри азимда аравада келтирдик. Айб сизларда, кўзни лўқ қилиб, тилни соқов қилмагансизлар...
Қора Аҳамаднинг сўзлари Тантибойваччага қаттиқ тўқинди. У билан хайрлашмасдан, вагончининг орқасидан секингина жўнади. Йўлда икки дўст «чурқ» этишмади. Вагончи совуққина хайрлашиб, ўз маҳалласига қайриларкан, Тантибойвачча бир муддат қоронғи кўча ўртасида туриб қолди. Папиросни тутатиб: «Қиз билан дон олишган йигит ким? Пардани ким очди?» деган саволларга жавоб тополмай, Салимбойваччаникига югурди.

II
Эрталаб Шоқосим бир парча эски қоғозга ўралган хушбўй, қандайдир, бир ўсимликнинг қовжироқ гулини келтириб, қайноқ сувда эзиб қизга ичиришни буюрган эди. Йўлчи бу дорини икки марта тайёрлаб берди. Кечга яқин Гулнорнинг руҳи анча енгиллашди, иссиғи озайди, нафас олиши ҳам аста-аста дурустлашди. Шоқосим қаердадир пишириб берган серқатиқ хўрда ошдан у ярим коса ичди. Унинг юзига яна табассум ёйилди. Йўлчи билан суҳбатлашиб ётди. Икки севгувчи қалбнинг орзулари, ўйлари, қарашлари ҳар масалада ғоят мос келар, уларнинг севги ва садоқатларини яна кучлироқ алангалатар эди. Гулнор ўзида зарра қадар куч сезмаса ҳам, хавф-хатардан қутулиш учун бу кеча, бу ерни, албатта, тарк қилиш зарурлигини уқтирди. Бунга узил-кесил қарор қилишгач, Шоқосимни ишдан узиб, хўжайиндан гап тегдирмаслик учун, арава-улов ахтариш ва мумкин бўлса, Қоратойга учрашишга Йўлчи ўзи бормоқчи бўлди. Гулнор эътироз қилмади. Лекин, уни кузатаркан, «узоқ юрманг, эҳтиёт бўлинг» деб ялинди.
Йўлчи эртасига Қоратойга учрашгани Шоқосимни юбормай, ўзи кетди.
Йўлчининг кетганига бир соат қадар бўлган эди. Гулнор кўркам сочларини тузатиб, шамдан кўзини олмай, аллақандай сирли, лекин руҳни тўлқинлатмай, балки унга ором берувчи, чиройли туш каби енгил ва тотли кечинмаларга, ўйларга берилиб ўтирди. Эшик тўсатдан қаттиқ итарилди. Узоқда Шоқосимнинг ким биландир хириллашгани эшитилди, Гулнор «эҳ» деб бошини деворга уриб олди, бир онда вужудини титроқ босди, нафаси кесилиб, кўз олди қорайди. Ташқарида энди кучайган товушлар унинг қулоғига маъносиз бир ғувиллаш бўлиб етди.
— Оч эшикни!
Эшик қарсиллаб, ҳалиги хитоб бир неча марта такрорлангандан сўнг, Гулнор қуруқ, титроқ лаблари билан ғайри шуурий равишда: «Нима, кимсиз?» дея билди, аммо у турган жойдан қимирлашга ожиз қолди.
— Ман, ман! Дардингда куйган дадангман! Гулнор ўз дадасининг товушини базўр айира билди.
Кучли саросима билан ялинди:
— Дадамми? Дадажон, Йўлчи келсин, кейин... Эшик орқасида бирдан жимжитлик сезилди. Ғам, қўрқув титроғи билан эзилган Гулнор кўрпага ўралиб ўйлади: «Нега кеча қочмадим? Йўлчини кўчада ёқалаган бўлсалар керак, нега анов бойваччаларни, анов муттаҳамларни бўғмайдилар? Менда нима гуноҳ, Йўлчида нима гуноҳ? Айбимиз, гуноҳнмиз муҳббати мизми?»
— Очинг, қизим!—бирдан ёт эркак овози эшитилди.— Йўлчини ҳам чақирамиз. Дадангиз сиз билан икки оғиз сўзлашиб, фикрингизни билмоқчи. Ақлли, номусли қиз ўз дадасининг сўзини ҳеч вақт қайтармайди. Агар сўзга қулоқ солмасангиз, ойим қиз, у вақтда дадангиз эшикни бир тепади-да, киради. Бу яхши бўладими? йўқ!
— Қизим, даданг, энанг ҳасратингда куйиб битди. Бизни ўлдиришга қасд қилганмисан? Гапир!— Йиғи аралаш сўзлади Ёрмат.
Бу сўз Гулнорга қаттиқ таъсир кўрсатди. Кўз ёшлари беихтиёр қуюлиб кетди. У ўрнидан турди, мажолсиз оёқлари билан базўр юриб, эшикнинг занжирини туширди, яна калавланиб ўз жойига ўтирди. Ёрмат кириб эшикни ёпди. Қизининг олдига тиз чўкиб, юзига тикилди, пешанасидан аста силади. Кўз ёшлари ҳасратдан бужмайган юзларидан ва соқолларидан мўл-мўл оқаверди. Ҳалқумини бўғган йиғидан қийналиб базўр гапирди:
— Алҳамдулилло, кўрдим, тирик экансан, ноқобил болам. Афтингга қара, ўша Гулнормисан, таниб бўлмайди!
— Кеча оғриб қолдим, дада,— бошини қуйи солган ҳолда жавоб берди Гулнор.
— Ўша ҳароми Йўлчи туфайлидан шунча азоб чекасанмн, қизим? Қани у ҳароми, қани жувонмарг? Ўхшатиб жазосини берай ҳали ман уни...
— Шошманг, дада,— Гулнор унинг сўзини кесиб қичқирди,— нега Йўлчига жазо берасиз, унда ҳеч гуноҳ йўқ. Унга раҳмат денг. У мани ўлимдаи қутқарди. Мард экансиз, бонваччаларга жазо беринг, уларни шарманда қилинг!
— Ахир, ким сани йўлдан адаштирди, ким сани бу ҳолга солди? У эмасми!—қўлини пахса қилиб қичқирди Ёрмат.
Нақ шу вақтда ташқаридан ёт эркак овози янгради: — Ёрмат, ман кирмоқчиман!
— Пана бўл!— қизига буюрди Ёрмат.
Гулнор кўрпанинг бир чеккасини бошига тортиб яширинди.
Олимхон эллик боши ҳужрага кирди, жирканган назар билан у ҳужрадаги нарсаларни кўздан кечириб, Гулнордан пастда, деворга суялиб чўққайди. Кейин сип-силлиқ соқолини силаб, хўмрайди.
— Ёрмат, бу ерда сўзни чувалтирма. Қизингни авраб уйдан қочирган одам Йўлчи шайтон экани маълум бўлди. Энди маслаҳат шуки, қизингни етаклаб, тезроқ уйингга жўна. Йўлчи мендан қочиб қутулолмайди. Унинг жазосини сан эмас, ман бераман!.. Туринг, қизим,— эллик бошининг товуши бирдан мулойимлашди,— ота-онанинг бошини букманг. Ёшликдан, қисқа ўйлаганликдан у бечораларни анча ташвишга солдингиз. Биз бу галча кечирамиз. Уйга боринг, ота-она оёғига бош қўйинг, улардан розилик олинг!
— Тайёрлан, қизим. Санга юрт отаси эллик бошимиз гапирадилар. Эл орасида мани шарманда қилма, ёлғиз қизимсан, аяб турибман...— кейинги сўзларни Ёрмат зарда билан айтди.
Гулнор бу ёт кишининг эллик боши эканини билгач, ғазаби шиддатланди. Унинг олдида ҳамма гапни очиб ташлаб, Йўлчини оқлашга жазм қилди. Нафасини ростлаб, кўрпа орасидан:
— Эллик боши сизми?—деди пичинг билан жўрттага Гулнор,— икки оғиз арзимни эшитасизми?
— Гапиринг,— истамасдан жавоб берди Олимхон. Гулнор ҳамма ўтган воқеани ҳаяжон билан, лекин дадил сўзлаб, ҳали битиргани йўқ эди, Ёрмат ўрнидан сачраб туриб қичқирди:
— Ростми? Ман у бойваччаларга нима ёмонлик қилибман! Ман ҳали...
— Жим!— кўзларини Ёрматга олайтириб қичқирди эллик боши.— Хумкалла! Шариат йўлидан тойган қизнинг сўзига ишонасанми? Бари ҳийла, бари айёрлик, макр! Юртнинг энг обрўли одамлари бўлган Салим, Тантибойваччаларга бўҳтон ағдаришга йўл қўймайман. Чунки улар олижаноб одамлар, уларнинг дилида тариқча доғ йўқ. Биламан, анов ўғри йигитлар — Йўлчининг шериклари бўлади. Бойваччалар нима сабабдан қиз қочирадилар, уларга бундан нима фойда? Бўҳтоннинг ҳам эпи бўлади-да!
— Ёлғон!— жаҳл билан қичқирди Гулиор,— Йўлчи ҳеч гуноҳкор эмас, тақсир. Мани қутқаргандан кейин, қаерга борасиз, деб мандан сўради. Уйга қайтмайман, бошқа ерга борамиз, дедим. У мани шу жойга келтирди. Биз бирга тирикчилик қилишга аҳд қилганмиз, буни ҳеч кимдан яширмайман.
Эллик боши қовоғини солиб, бир оз ўйлади, қизнинг иродасини синдириш учун дўқ, таҳдидни кучайтиришдан бошқа чора тополмади:
— Қизим,— Гулнорга мурожаат қилди у,— яхшиликча уйга жўнайсизми, йўқми?
— Бормайман, Сизлар топган эрга тегмайман, ундан кўра ўлим яхши манга,— қагьий жавоб берди Гулнор.
— Шариатимизни оёқ остига олиб тепманг,— бўғилиб гапирди эллик боши,— ман сизни аяб турибман, сўзимни тингламасангиз, халқ орасида сизни тошбўрон қилдираман. Бошқа қизларимизга, покиза аёлларимизга ибрат бўлсин. Шариатимизнинг буйруғи ҳам шу. Ўзбошимча қизга марҳамат йўқ!
— Майли!—деб қичқирди Гулнор.
— Ёрмат, одаммисан, отамисан!— деб бақирди эллик боши,— ўл, кесак! Елкага орт қизингни!—деди-да, ўзи ташқарига чиқиб, эшикни «қарс» ёпди, ҳовли ўртасида нотинчланиб юра бошлади, кўчага ҳам бир-икки топқир чиқиб келди. Сўнгра, Парпи ёғчи билан бир четда қаққайиб шивирлашди. Ҳужра эшиги очилди. Ёрмат қизни сургабми, қўлтиқлабми, олиб чиқди, қиз нима ёпинганини Олимхон қоронғида кўрмади. Фақат қиз, кимнидир қарғар, «ўлдиринглар!» деб ҳўнг-ҳўнг йиғлар эди. Улар қоронғида кўздан йўқолгач, эллик боши бирдан ғолиб, кибрли вазият олди ва Парпихўжа ёғчига сўзлади:
— Кўрдингизми, ноқобил фарзанд. Ман уни юртнинг катта бойига унаштирсам, нодон қиз бир ялангоёқ билан қочибди, кулиб турган бахтига юзни тескари буриш — бу қандай нонкўрлик! Раҳмат сизга, мусулмон комил одам экансиз. Биз қайдан билар эдик, бошлари оққан томонга қочарди кетарди. Лекин гап шу ерда қолсин, дурустми?— Эллик боши қоронғи кўчага чиқди. Парпихўжа ёғчи унинг пинжига тиқилиб, анча ергача секин-секин сўзлаб борди:
— Маҳалламнинг бирмунча обрўли одамиман, Олимхон ака. Алҳамдулилло, шу вақтгача номимга доғ тегдирган эмасман. Уйимга қиз қочириб келишга кимнинг ҳадди бор? Бунга чидаб бўладими? Алҳамдулилло, мусулмонман. Сезган замон тепа сочим тикка бўлди. Ман Йўлчини дуруст йигит деб ўйлардим. Бойнинг молларига кунжара оларди, ҳалиги хизматкорларим билан оғайни эди. Энди билсам, кўп ахлоқсиз йигит экан Йўлчи жувонмарг. Қандай пайқадинг, дейсизми? Буниси қизиқ. Кеча хуфтондан қайтсам, ҳужра эшиги тирқичидан ёруғ кўринди. Ҳалиги ҳўкизим жувозхонада. Ия дедим, секин бориб қулоқ солдим. Аёл овози... ғалати гаплар. Тирқичдан мўраладим; Йўлчи ҳам етук бир қиз. Яна қулоқ солдим. Ҳамма сир манга аён бўлди. Қиз Ёрматники! Кечаси билан яширин пойладим. Кейин қиз нотоб бўлиб қолди, бундан ҳам хабарим бор... Ёрмат эски мижозим ҳам чин мусулмон одам. Камбағал бўлса ҳам, инсофи бор, ақли бор, номуси бор. Қанча йил мандан кунжара олди. Дарров унга хабар бермоқчи бўлдим. Лекин, яна ўйлаб, арқонни узун ташлаб қўяй, дедим. Бугун кундуз хабар бердим. Аммо кун қорайганда кел, ман уйдаман, ҳовлиқмасанг бўлади, дедим. Нимага? Куппа-кундузи эшигимда ғалва зўраймасин дедим, тўғрими?.. Ҳа, баракалла. Мана иш силлиқ чиқди. Ҳароми Йўлчи бўлганда эди, бир тўполон ясарди аниқ...
Парпихўжа ёғчи пайлоқчилик, чақимчилик ишининг муваффақиятидан ғурурланиб, кўз учи, қулоғи билан тўплаган маълумотини сўзлаб бораркан, эллик боши уни тўхтатди.
— Хайр, раҳмат,— қадамини тезлатди.
У тўғри келиб Мирзакаримбойга йўлиқди. Қиз бир ўртоғиникига ўйнагани бориб, у ердан бир оз учиниб-қоқиниб келгани учун, никоҳни яна уч-тўрт кун кейинга суришга тўғри келганини сўзлади, Завқ-сафони тезроқ тотишга интилган Мирзакаримбой эътироз қилса ҳам, ниҳоят, қабулга мажбур бўлди. Олимхон қизнинг сарпасини эртагаёқ Ёрматникига чиқаришни таъкидлади. Бой уни бир оз ҳангамалашиб ўтиришга қистаса ҳам, бир ишни баҳона қилиб кўчага чиқди. Чунки Ёрматга баъзи гапларни уқтиришни истади: жумладан, қизнинг бойваччалар ҳақида сўзлаганларини тамом маъносиз, «уйдирма гаплар» эканини исбот қилиш ва қизни қандай асраш тўғрисида баъзи чоралар кўрсатишни лозим топди. Бундан бошқа, ўз қўлига қўндирган чиройли қиздан айрилган Йўлчи аччиқланиб, маҳаллада бирон тўполон кўтармаслиги учун, агар унинг қораси кўринса, тезда бир чора кўриш учун, кўчада юришни зарур билди, Бойнинг дарвозаси олдида у ёқ-бу ёққа юриб, Ёрматга қандай исбот қилишни ўйларкан, бойнинг йўлагида оёқ товуши эшитилиб, одам кўлкаси чиқди.
— Салимжонми?—деди астагина Олимхон.
— Йўқ, ман.
Эллик боши Тантибойвачча билан учрашганига севинди. Дарров унинг қўлтиғига кириб, бир неча қадам нари олиб бориб, тўхтади.
— Келинимиз топилди, иним Мирисҳоқ,— деди шивирлаб эллик боши.
Тантибойваччанинг нафаси ичига тушиб кетди, лекин бу ўнғайсиз, чатоқ аҳволдан қутулиш учун яна ўзини билмасликка солди ва секингина деди:
— Қаерда экан у дайди қиз?
— Бойвачча,— киноя билан кулиб шивирлади эллик боши,— тўғрисини айтаими, сизлар бу ишни эплай олмадинглар. Бундай ишга, бениҳоят уқув, чапдастлик, хўш, яна муҳокама ва моҳирлик керак. Энди Салимжонга кириб айтинг, бундай ишдан қўлини тийсин! Бу бир, сўнгра ҳовлиқмасин, хафа бўлмасин. Биз бу тўғрида «чурқ» этиб оғиз очмаймиз. Айбни кимга ўтказишни биламиз. Аммо манинг яхшилигимни унутмасин. Бу ахир ёмон гап...
Тантибойвачча индамай қолди. Папиросни лабига қистириб, бир қанча гугуртни чақа-чақа базўр ёндирди. Гугурт оловида эллик боши унинг юзидаги саросимани, титроқни кўриб, заҳарханда қилди. Бойваччаларнинг тузоғидан қизни Йўлчи илиб кетганлиги ва бошқаларни айтишни, ўз мантиқига кўра, лозим топмади. Таитибойваччанинг бу ҳақдаги саволларига «бир чаққон йигит» деб жавоб берди.
— Олимхон ака,— деди ялинган товуш билан Танти,— Салим ўз дадаси билан ҳазиллашмоқчи бўлди. Ман ҳам, тўғриси, бу ҳазилни маъқул кўрдим. Худо ҳаққи, бу нарса ҳазил эди. Аммо бир оз қўпол ҳазил бўлиб чиқди. Салимни қизартиш яхши эмас. Сўзингизда туринг...
— Яхшилигимни унутмасин, сўз битта!— деб эллик боши Тантининг қўлини қисди.

Ўн тўртинчи боб
I
Гулнор ўз уйида ота-онанинг тергови остида уч кун қамалгандан сўнг, Мирзакаримбойга узатилганига бир ойга яқин бўлди. Келин ички-ташқи данғиллама ҳовлида, саройдай ҳашаматли, бой безакли уйларда уни ҳеч нарса қизиқтирмас, бу хонадоннинг одамлари ҳам, нарсалари хам душман, ёт, совуқ кўринар эди. Йўлча билан бир кеча-кундуз бирга яшадиги у ҳужра, Шоқосимнинг увадалари билан тўла, қоронғи тор ҳужра Гулнор учун, гарчи у ерда минг таҳлика, қўрқув остида қамалиб ўтиришга, ниҳоят, тутилишга тўғри келган бўлса ҳам, гўзал, ширин туйғулар, у ерда Йўлчи билан кечирган соатлар умрининг энг масъуд, энг унутилмас, энг ёрқин дамлари, умр тунида порлаган нодир юлдузлар эди.
Гулнор бутун юраги билан Йўлчига мафтун, унинг кўксини бахтсиз севги ҳасрати ва айрилиқ лим-лим тўлдирган. Унинг хаёлида ёлғиз Йўлчигина учади, фикран у билан сўзлашади, гўё йигит унинг сочларини силайди, кучли, кенг кўкрагига унинг бошини олиб эркаклайди, ишқ, ёшлик нури тўла кўзлари билан унга термулади, гўё юрагидаги чин, ёлқинли муҳаббатни сўз билан ифода қилолмай, боқишлари билан баён қилади...
Бу дардли ҳаётда Гулнорга ягона бахт — Йўлчининг синглиси Унсин бўлди. Бу, ўн беш-ўн олти орасида бўлган, қорамтир, лекин тоза, соғлом юзли, кўзлари болаларча ўйноқ — шўх, жингалак сочли, бўйчан, қишлоқча содда, самимий бир қиз эди. Гулнор унинг бурнини, пешанасини ва баъзи ҳаракатларини Йўлчига ўхшатди. Олди-кети болалар билан тўлган Турсуной, Шарофатхон Унсинни чўрига айлантирдилар. Қиз уларнинг болаларини боқади, кирларини ювади, уй-жойларини йиғиштиради ва ҳар қандай юмушни сўзсиз бажаради. Унсиннинг хўрланиши, оғир юмушларни бажариши Гулнорга қаттиқ таъсир қилди. Келинларнинг аччиқланганини сезса ҳам, ҳар вақт Унсинни чақириб, ўз ёнида узоқ олиб ўтиришга тиришади. Гулнор қиз билан гаплашганда унинг қишлоғи, уй-жой, тирикчиликлари, онаси — у бечора хотиннинг вафоти ва шунинг сингари нарсалар тўғрисида сўз очар эди. Йўлчи тўғрисидаги қизнинг сўзларини чуқур диққат билан, юрак тўлқини билан тинглар, ихтиёрсиз қуюлиб келган қайноқ кўз ёшларини, Гулнор баъзан зўрға яширар, баъзан яширишдан ожиз қолар эди.
Ҳеч нимадан хабарсиз Унсин, баьзи вақт: «Нега акамни кўрмайман, тоғам қаёққа юборган?» деб Гулнордан сўрайди. Гулнор эса титрайди, қандай жавоб беришини билмай, бошқа гапга чалғитади. Баъзан юраги тошиб, бутун дардини, яраларини Унсинга очишни истайди, лекин етим қизни қайғуга ботиришдан қўрқади. Чунки қизга севикли акасининг бахтсизлиги қаттиқ таъсир қилиши Гулнорга равшан эди.
Кечга яқин. Қор шиддат билан ёғади. Туманланган дераза ойналарида йирик қор парчалари оқ капалакдай уринади. Болалар ҳовли саҳнида қишнинг тоза оқ момиғида юмалашиб ўйнашади. Гулнор билан Унсин танчада ўтириб, бир-бирига меҳрибон эгачи-сингилдай сўзлашаркан, болалардан бири югуриб келди. Совуқдан қизарган бармоқларини оғзига тиқиб, пуфлаб Унсинга деди:
— Йўлчи акам чақиряпти, йўлакда.
Гулнор, гўё Йўлчи уни ҳам чақирган каби, нақ Унсин билан баравар ўрнидан сапчиб турди. Акасининг дарагини эшитиб юзига табассум ёйилган Унсин, ялт этиб Гулнорга қаради. Унинг юзида паришонлик, саросима, кўзларида чуқур дард сезди. Гулнорнинг гавдаси юрагида қўзғалган ҳислар бўронида нозик новда каби қалтирар эди. Унсиннинг нашъаси учқун каби бир онда сўнди. Гулнор эса оёқда туришга ожиз, тинкаси қуриган бир хаста каби, умидсизлик билан яна секингина ўтирди ва таажжубланган қизга шивирлади:

— Тез чиқинг, акангиз...

Йўлчи бундан бир ярим ой илгари кечқурун, ўз ҳаёт қуёши Гулнорни Шоқосимнинг ҳужрасида қолдириб, улов қидиришга кетган эди, Қоратойга йўлиқди, қийинлик билан бир аравани байлашди, Гулнор учун қалин кийим, паранжи, кавуш топишни, аравани ярим кечада келтиришни Қоратойга топшириб, ўзи соат ўнларда қайтди. У тўппа-тўғри ҳужрага отилди: «Гулнор, Гулнор!» деб қоронғи ҳужрада ўз ёрини қидирди, товушига ёри жавоб бермагач, бутун ичи қалтираб, жувозхонага югурди, ҳаяжонланиб Шоқосимни чақирди. Дўсти икки букилиб, қоронғи жувозхонадан чиқаркан, унинг икки қўлини тутиб, бўғилиб сўради: «Қиз қани? Нима бўлди?» Шоқосим узун бир «уҳ» тортиб, бутун фожеани — Ёрмат бир амалдор одам билан тўсатдан етиб келиб, эшикка ёпишганлиги, у қаршилик кўрсатаркан, хўжайин уни уриб кўчага судраганлигини, ноилож қолиб, Йўлчи ё Қоратойни топиш учун кўчама-кўча юрганлиги, ниҳоят, қайтгач, бу ерда ҳеч ким қолмаганини сўзлади. Йўлчи отхона устунига суялганча ярим соат қадар жим қотди. Сўнг, бу сирни Ёрматга ким топшириши мумкинлигини сўради. Шоқосим «ҳамма балони хўжайини Парпихўжа ёғчи, бошлаб келганини» тахмин қилганини шивирлади. Йўлчи, кимгадир, таҳдид қилган каби, муштумини сиқиб кўчага отилди.
Ўша кунлар унга ёлғизгина ғазаб ва кин ҳоким бўлди. Кин ва алам билан суғорилган фикрлари энг кескин чораларга, энг даҳшатли можароларга ундади. Лекин эллик боши Йўлчининғ изига қоровул, ҳатто миршаб туширганлигидан хабардор бўлган ва бу кунларда уринишнинг фойдасизлигини яхши билган Қоратой, Йўлчининг тадбирларини маъқул кўрмади, ҳар бир фикрининг беҳуда эканини тушунтиришга тиришди.
У кунлардаёқ Мирзакаримбой даргоҳидан тамом чекилган Йўлчи бир ой ҳар ерда дарбадар кезиб, бу кун синглисини кўргали келган эди.
Унсин хизматкорхона эшигида мағрур, лекин ғамли, ўйчан ҳолда турган акасини кўриш билан югуриб бориб, уни қучоқлади. йигит синглисининг бошини силаб, дардли табассум билан термилди:
— Ака, нимага жим бўлиб кетдингиз? Тобингиз йўқми? Озибсиз-а... Ман сизни жуда соғиндим. Ҳар кун тушимда кўраман...— деди қиз.
Йўлчи синглисини хизматкорхонага олиб кирди. Иккиси ҳам наматчага ўтиришди. Бир неча минут сўзлашгандан сўнг Йўлчи сўради:
— Унсин, бу оила қалай? Кетасанми, ё бу ерда қола турасанми?
Унсин жавоб бермади, бир лаҳза ўйлагандан сўнг ўзи савол қилди:
— Сиз-чи?
— Ман бу ердан кетдим,— кўзини ерга тикди Йўлчи.
Унсин онасидан ёдгор қолган ва ягона зийнати бўлган юпқагина эски кумуш билагузукни айлантириб гапирди:
— Ман ҳам қолмайман, ака. Юмушлари оғирдир, деб ўйламанг, юмуш майли, ўзим хоҳламайман,
— Нимага?
Унсин акасининг кўзларига ғамгин, лекин чуқур меҳрибонлик билан боқди ва кўзларига тўлган томчиларни базўр тутиб жавоб берди:
— Бу ердагилар сизни хафа қилмаган бўлсалар, сиз бирдан кетиб қолармидингиз? Сиз хафасиз, яширманг, ака.— Унсин бир оз тўхтаб, сўнг яна давом этди:—Ман бу уйда Гулнор опам учун сочим оқаргунча хизмат қилишни истар эдим. У мани туғишган опадан афзал севади, шундай яхши жувон бўладими? Мани нақ кичкина қиздай қучоқлайди, овинади, ёнимдан айрилгуси келмайди. Барибир, ман бу уйда турмайман. Гулнор опани унутмайман сира, уни қўргали, тез-тез келиб тураман...
Гулнор Унсинни чуқур севишига ва бу қиз билан сўзлашиб юпанишига Йўлчи шак қилмас эди. У ўз синглисини Гулнордан айириб, уни золим танҳолик қучоғиға отишни истамаганидан, яна бир неча вақт Унсинни бу ерда қолдиришга — агар хўжайинлар маъқул кўрса мойил эди. Сўнгра, Унсиннинг яшаши учун мувофиқ бир оилани ҳали кўзлагани йўқ эди. Ўзи бошпана топа олмас экан, ёш қизни қаерга ўрнаштиради?
— Нимага хоҳламайсан, ёлғиз ман кетганим учунми? Хўжайинда менинг ҳақим турибди ҳали, сан бу ерда текин овқат емайсан, синглим.
— Қўрқаман бу ерда,— Унсин бошини эгиб, қўли билан кўзларини яширди.
— Кимдан? Нимадан?— сергакланиб сўради Йўлчи.
— Салим акадан. Ёлғиз кўрса, тегишаверади. Ёмон гаплар гапиради...— Унсин бошини ердан узмади ва юзи бир лаҳзада оловланди.
Йўлчи тишини қисиб, индамасдан ўрнидан турди. Унсиннинг қўлидан ушлаб турғизди. Уни эркалаб бошини, елкасини силади:
— Жоним, ичкарига кириб тайёрлан. Чақирганда чиқасан, кетамиз, ўксима...— деди-да, Йўлчи ичидаги оғриқнинг зарбига чидолмаганидан, тишини тишига босиб қисирлатиб кўчага чиқди. Бойнинг дарвозаси олдида тўхтади.
Қор кучли ёғарди. Кўчалар, томлар, деворлар, дарахтлар оппоқ. Сокин, ғариб қиш оқшоми. Қор капалаклари Йўлчининг қошларига, киприкларига қўнади, юзларига ёпишиб томчиланади. Йўлчи узоқда, мачит минораси устида қор билан яна кўпроқ қаппайган бўш лайлак уясига термилади. Нечундир, кўнгли бузилади. Ғариб, сокин бир қиш оқшоми... Эгни юпун одамлар дилдираб, бошлариин икки елка орасига сиқиб чопадилар. Мана Барат супургичи! Бозордан супургисини чақа қила олмай, яна орқалаб қайтаётир. Ана узун, арвоҳдай гадой, у Барат супургичининг эшигидан нон тилайди. У «ҳақ дўст ё Олло!» дейди. Овози атрофга йиғи каби тарқалади...
Мана кўчанинг бошида Салимбойвачча кўринди. У олифта тикилган қора мовут чакмонга ўралиб, бир қўлида зонтик ушлаб, ҳеч қаёққа назар ташламай, гердайиб келади.
— Қай гўрга йўқолдинг, ялинамизми? Сенга-я!— ёмон қараш билан Йўлчининг олдидан ўтди.
— Бойвачча!— ғазаб билан қичқирди Йўлчи. Салимбойвачча қонсиз юзини асабий буруштириб, дарвоза ёнида бирдан қотди.
— Бақирма, аблаҳ! Қулоғим бор...— бойвачча зонтигини ёпиб, Йўлчига ўқрайди.
— Сан аблаҳ! Кўзингни олайтирма!— бойваччанинг тумшуғига келиб қичқирди Йўлчи ва унинг билагидан маҳкам сиқди.— Шошма!..
Салимбойваччанинг кўзлари ола-кула бўлиб, юзидаги гўштлари пириллади, бу қандай гап? Бир хизматкор унга кичқирсин, «сан» десин, «аблаҳ» десин! Хизматкорлардан қулларча мутеликни, ҳар қандай оғир ҳақоратга «лом-мим» демасликни талаб қилган бойвачча бунга чидай олмади. Йўлчининг юзига урмоқ учун зонтикни кўтарди. Йўлчи у қўлини ҳам ушлаб, силтади. Зонтик ерга тушди.
— Уятсиз! Ёш қизга тиккан кўзларингни ўйиб оламан!
Салимбойвачча лабини тиржайтириб заҳарханда қилди.
— Қўлимни қўй, бақириш шунгами! Синглинг ким? Подшоҳ қизими? Жуда олтин бўлса ҳам... Йўқ, тузим, ноним сани қутуртирган, ит!— ўдағайлади Салим.
Йўлчи тишини қайраб, бойваччанинг кўкрагига зарб билан бир мушт туширди. Бойвачча гандираклаб уч-тўрт қадам нарида қорга йиқилди. Йўлчи этиги билан унинг думбасига яна бир тепди. Фақат, шу онда Ёрмат югуриб чиқди: «Ҳой, Йўлчи, эсингни едингми? Уят!» деб йигитга тирмашди. Намоздан келаётган одамлар ҳам югуришди. Йўлчини қучоқлашиб базўр четга суришди, ҳар ким ўз билганича насиҳат қила бошлади. Бойвачча кўкрагини ушлаб, энкайиб қалт-қалт титради, сўкишни аямаса ҳам, Йўлчига яқинлашувга ботина олмади. Ёрмат унинг кийимини қоқиб қўлтиғига кириб, уйга етаклар экан, у таҳдид қилди:
— Шошма ҳали, пешанангдан отиб, ерга чўзилтирмасам, одам боласи эмасман.
— Чийиллама!— деди ҳайқириб Йўлчи.— Олиб чиқ ўша темир сопқонингни!
Йўлчининг жавобига одамлар секингина кулишиб, «ажаб қилди» дегандай, бир-бирларига маъноли қарашиб олишди. Бойваччанинг қораси ўчгач, Қодир сувоқчи Йўлчининг елкасини қоқди.
— Болам,— деди у,— эҳтиёт бўл. Замон кимники — бойники! Одам отиш ҳам буларга ҳеч гап эмас. Буларни пул қутуртирган, булар ёмон одам: илондан чаён туғилган-да! Камбағалнинг тириги нима эди, ўлиги нима бўлади, шундай ўйлайди булар. Тўғрими гапим?—одамларга қараб қўйди сувоқчи. Баъзилар «тўғри» деб бош билан тасдиқлашди.
— Токайгача эзиламиз, ота!?—Йўлчи муштумини сиқди.
— Вой хувори Йўлчи, бу гапинг ҳам маъқул, токайгача-а?—деди Қодир сувоқчи. Халқ тарқалди.

II
Атрофни қоронғилик босди. Йўлчи жимжит кўчада танҳо айланиб юриб, бойникига қайтди. Одатда Мирзакаримбой ўтирадиган меҳмонхонанинг деразасида чироқ ярқирар эди. Йўлчи уй эшигини очиш билан кўзлари бойнинг ўқрайган кўзларига учрашди. Лекин у лоқайдлик билан тиз чўкди. Улар бир-икки минут сукут қилиб бир-бирларининг ғазабли кўзларидан маъно қидиришди. Мирзакаримбой ёнбошидаги катта пар ёстиқни бир томонга итариб, тасбеҳни сандалга қўйди.
— Қаердасан, ҳароми? Бу ёқда шунча ишни бувингга ташладингми? Сендай йигитни асрагандан кўппак асраган яхши!..
— Бақирманг,— деди хўмрайиб Йўлчи,— шу вақтга давр эшитдим, чидадим, энди-чи? Йўқ!
Мирзакаримбойнинг кўзларида заҳар ёниб кетди:
— Санга бу тилни қайси қизталоқ берди!
— Зулмингиз берди!
— Зулм?— бой елкасини қисди ва қутуриб бақирди,— сан нонкўрсан, ман сани туққаним, жигарим, дедим. Овқат бёрдим, кийим бердим, бу — зулм эмиш! Жувонмарг бўл, нодон!
— Бекоргами?—Йўлчи Мирзакаримбойга томон гавдасини чўзиб қичқирди:— Сизда икки ярим йил ишлаб елкам яғир бўлди. Соқолингизда битта қора тук йўқ-ку, ёлғон гапирасиз, уят! Кийим дейсиз, қанақа кийим? Этик, чопон ва бошқаларни қўяверай, биронта янги дўппи кийганим йўқ бу остонада! Мана уст-бошим... Овқат дейсиз, қанақа овқат у? Мойли қообнни ўзингиз қайнатгансиз, бизларники маълум, овқат ҳам эмас, ювинди ҳам эмас. Сўзни чўзмайман: мен сиздан кетдим. Ҳақимни берсангиз бас!
Мирзакаримбой ўсиқ қошларини чимириб, сукут қилди. Йўлчидаги бу кескин ўзгариш унинг аввалги фикрини таъкидлади: у Йўлчининг қишлоқдан қайтиб, бирдан ғойиб бўлиши билан ўзининг Гулнорга уйланиши ўртасида бир боғланиш борлигига қаноат ҳосил этган эди. Чунки Йўлчининг Гулнорни севишини билар эди. Лекин, у бунга аҳамият бермай, «арази кўпга чўзилмас, яна қайтиб хизматимни бажарар» деб ўйлаган эди. Аммо ҳозир иш ўйлаганча чиқмади. Йўлчининг қарори қатъий кўринди. Унинг меҳнатидан рози бўлгани учун, бундай «азамат қулни» қўлдан чиқаришга ачинса-да, янги ваъдалар, авраш-алдашлар билан уни олиб қолиш мумкин эмаслигини сезди, итни ҳайдаган каби, қўлини силкиб бақирди: «Кет!»
— Ман ўзим кетганман, ҳақимни беринг!— деди сўнг совуққонлик билан Йўлчи.
— Қанақа ҳақ?— кўзларини олайтирди бой.
— Роса икки ярим йил ишладим. Шу муддатда, ҳаммаси бўлиб қирқ сўмга яқин пул олдим. Ҳақим шуми? Ваъдангиз қалай эди?
— Ваъда... Ҳм. Нодон. Хўжайин деган хизматкорни қизиқтириш учун ваъда қилаверади-да, ҳар қандай ваъдага ишонаверадими одам!
— Хўп, манга ортиқча тўламанг, таомилда қанча бўлса, шунча тўланг.
— Қирқ сўм пул эмасми? Сан нонкўрга бир тийин бермайман. Даъво қил кучинг етса агар,— деди-да, бой ёстиққа ясланиб олди.
Мирзакаримбойнинг бундай муомаласи Йўлчига таҳқирли бўлса ҳам, аммо кутилмаган бир ҳодиса эмас эди. Шунинг учун у томирларини тўлдирган ғазабини енга олди. Фақат ўзининг соддадиллигига, алданганлигига чуқур афсусланди. Камбағал Йўлчига пул ғоя эмас, айниқса Гулнор каби ҳаёт қуёшидан айрилиб, энг гўзал, энг порлоқ умидлари сингач, пулнинг маъноси қоладими? У нимага ярайди? Йўлчида ўз кучига ишонган, қадр-қимматини баланд тутган камбағал йигитнинг, одамликнинг ғурури кучли эди. Унинг учун, ҳозир унинг назарида оламда энг паст ва разил кўринган Мирзакаримбой билан пул юзасидан хириллашишни, ёқа бўғишни ўзига ор билди. Сачраб ўриидан туриб, бойнинг олдига борди. Масхара ва киноянинг заҳрини кўзларида ёндириб қичқирди:
— Бундан кўра гўнг титганинг яхши эмасми, кекса товуқ!
Бой вазиятини ўзгартмади. Лекин, юзи аллақандай ёмон бурушиб, қизариб кетди. Йўлчи эшикни қаттиқ ёпиб, ташқарига чиқди.
Узун, қоронғи йўлакдан чиққач, Унсин тўхтади. Қўлидаги тугунни бир эски пахталик нимча, бир чит кўйлак, онасидан ёдгор қолган эски шол рўмол,— акасига бериб паранжисини тузатаркан, ҳазин товуш билан:
— Гулнор опам йиғлаб қолди. Қучоқлади, ўпди. Акангиз сизни узоққа олиб кетмасин, тез-тез келиб туринг, деди.— Унсин бир лаҳза жим қолиб, сўнг шивирлади. Сизга салом деди, унутмасин деди. Ҳа, яна кўп гаплари бор экан, кейин айтаман деди, шўрлик...
Йўлчи кўкракни қисиб, парчаламоқчи бўлган қайғу тўлқини остида, бутун вужуди билан чуқур хўрсинд. Сўнг мажолсиз, ҳорғин товуш билан:
— Юр, синглим!— деди.
Янги қорни юмшоққина босиб боришади. Қор ёруғи билан кеча ним қоронғи; ҳамма ёқни жимжитлик босган. Кўча муюшида Йўлчи тўхтади. Қаерга бориши мумкин? «Қиш ўчоғи тор, тур, уйингта бор!» деган мақолни эслайди у. Уни танҳолик, ғариблик, йўқсиллик изтироби кемирадаи. У икки ярим йил бойнинг бўйинтуруғини судради. Нима олди! Оқибат мана шу! Унсин совуқдан тинчсизлана бошлайди. Оёқларини ерга уриб, қўлларини пуфлайди ва ҳайрон булиб акасига тикилади. Йўлчи бирдан: «Юр, жонтим!» деди-да бир ёққа юра бошлади. Лекин, нима учундир, қадамини жуда секин босгани, дам тўхтаб дам яна юргани учун, унинг изидан кетаётган Унсин бу тараддудга тушуна олмайди, соддадиллик билан ўйлайди: шундай катта шаҳарда жой топилмайдими?.. Раҳматли онаси нималарни орзу қилар эди! Бой тоғагникида ишлаб, Йўлчи кўп пул орттиради, уй-жой қилади, ер олади... қани? Йўлчи Шокир отанинг дўконхонаси эшигини астагина очиб боқди. Чунки аксар қиш кечалари маҳалладаги бекорчилардан бир нечаси бу ерга тўпланиб, «Аҳмад занчи», «Рустам Достон» каби жангномаларни биронта саводли одамга ўқитиб тинглашар эди. Ҳозир Шокир отадан бошқа ҳеч ким йўқ. У синглисини бошлаб кирди.
— Кел, қўзим!— ҳар вақтдагича мулойим қарши олди чол. Лекин йигитнинг орқасида турган паранжи-чачвонли Унсинга кўзи тушиб, «яна нима ҳангама?» деган каби, ҳайрат билан Йўлчига қаради.
— Ота, бу синглим,— табассум билан деди Йўлчи,— қишлоқдан олиб келганимни эшитгандингиз. Бойникида яшашини маъқул кўрмадим.
—. Яхши қилибсан: «Кабутар ба кабутар, жинс ба жинс». Маънисини тушунасанми? Тўғри, улар қариндошинг. Лекин улар сани ўз жинсига қўшмайди. Улар пул жинсидан. Дурустми?.. Ҳа, ўзинг тотиб кўрданг-ку. Ундай қариндошлардан етти ёт бегона яхши. Ўзи йўқнинг кўзи йўқ; сан йўқсан, бу қизни хўрлайдилар...
Чол одатда биров унинг сўзини кесмагунча гапириб, ишлайверар эди. Йўлчи унга яқинлашиб, суяк елкасини аста қоқиб:
— Қулоқ солинг, ота, cўзингиз тўғри. Синглим ҳозир ча сизникида турса қалай бўлар экан?— деди.
Шокир ота ишни йиғди, кўзойнагини олиб қўйди.
— Сан ўғлимсан,— Йўлчига меҳр билан тикилди чол,— бу ожиза —қизим. Бир парча ер ҳаммадан қолади, ўғлим. Ҳеч ким қабрига орқалаб кетмайди. Қабр ўзи бошқа бир дунё!.. Худога шукур, кўрпа ёстиғим ҳам етади. Дам илиқ, дам совуқ танчам бор. Йўқни йўндирамиз, бу айни маслаҳат... Кампиримга йўлдош, етим гўдакларимга бош бўлади бу қизим...
Йўлчи бу қашшоқ, бу аламдийда чолнинг олижаноблиги қаршисида ўз миннатдорлигини қандай ифода қилишни билмай қолди. Уни қучоқлаб ўпгуси, ҳар бир толаси оғир меҳнат, алам билан суғорилган оппоқ соқолини кўзларига суртгуси келди. Дарров Унсиннинг қўлидан тутди:
— Ол чачвонингни! Мана отанг—бобонг. Қадрига ет,— деда-да, Йўлчининг кўзи намланди.
Унсин чачвонини олиб, уялинқираб ерга қаради ва секингина, лекин жуда самимий равишда деди: «Чин қизингиз бўламан, кўнглим билан хизматингизни қиламан, отажон!»
Чол калавланиб ўрнидан турди:
— Юра қол, қизим, ман сани кампирга топшириб чиқай.У ҳам одамшаванда...
Йўлчи Унсинни эшик олдида тўхтатди:
— Синглим, ўз уйингдай кўр, тортинма. Кампирнинг юмушларига қараш. Отам ёлғиз қўл, унга ип тайёрлаб бер, маҳсига шон қоқиш, пардоз бериш, шунга ўхшаш ишларни тез ўрганяб ол. Мен ўзим тез-тез хабар олиб тураман. Хайр.
Унсин акасини қучоқлаб, ҳар кун келишга ундан сўз олиб, қувонч билан чол орқасидан кетди.
Йўлчи ивирсиқ дўконхонада ёлғиз қоларкан, ўзини, Унсинни боқиш учун эртадан бошлаб бирон ишга уриниш зарурлигиии ўйлади. Чунки бойдан олинажак ҳақнинг шамолга учганига ишонар эди. Сўнгра, белбоғидан ҳовли пулини чиқариб санади. Аяб-тежаб харажат қилгани учун ёнида яна ўн беш сўм қолган экан. Шокир ота чиқиб ишга ўтиргач, пулнинг ҳаммасини унинг ёнига қўйди-да, ўрнидан турди. Чол қаддини кўтариб койиди:
— Ол буни. Нодонлигинг қолмайди-да. Йигитга пул керак бўлади. Бир қошиқ ёвғонимни қизимдан аяйманми? Ол, белингга қистир!
Йўлчи пулни олмади.
— Топган-тутганим сизники, Унсинники, ота! Пулни нима қилай?— деди.
Чол ундан бу кун шу ерда қолишини астойдил сўраса-да, кўнмади. Эрта-индин келишга ваъда бериб, чол билан хайрлашди.

Ўн бешинчи боб
I
Ҳакимбойвачча Фарғонадан қайтган куниёқ, бир юмуш буюришга Йўлчини сўради. Ёрмат унга Йўлчининг кўпдан буён ишламаслигини, бир ҳафта аввал бир кўриниш бериб, ўша кун алоқасини тамом узиб кетганлигини сўзлади. Ҳакимбойвачча кўзини катта очиб, бунинг сабабини суриштирди. Ёрмат бутун воқеадан яхши хабардор бўлишига қарамай, табиий, айтмади: «Сира хабарим йўқ, Ҳаким ака. Уни биров айнатдими, ё ўзи меҳнатдан совиб, ғурурлик, саёқлик йўлига тушдими, билмайман», деди.
Ҳакимбойвачча учун Йўлчи синалган, азамат бир малай ва бир чеккаси қариндош эди ҳам. Шунинг учун бу ишни суриштира бошлади. Бу тўғрида нима эшитганлигини ўз хотинидан сўради. У қишлоқдан синглисини келтириб, ўзи бирдан ғойиб бўлганлигини, кейин тўсатдан пайдо бўлиб, Салимбойваччани одамлар орасида урганлигини ва ҳоказоларни сўзлаб берди. Бойвачча аччиқланди. Лекин умуман аёлларнинг сўзига инонмагани учун, Салимбойваччанинг ўзига мурожаат қилишни лозим топди. Салим ҳам бутун айбни Йўлчига ағдариб, ўзини қуруққа тортди. Унинг «ахлоқсизлиги» тўғрисида бирмунча гаплар тўқиди ва дадасини ҳақорат қилганлиги, ҳақимни еб кетди бой, деб кўча-кўйда бойни қоралаб юрганлигини айтди.
Ҳакимбойвачча илондай тўлғанди. Бу қандай шармандагарчилик? Унинг укасига— Салимбойваччага бир хизматкор мушт кўтарсин! Мирзакаримбойни қораласин!.. «У итга сабоқ бериш учун бирон чора кўрмаганлигидан» укасини койиди. Чунки Ҳакимбойвачча «ор-номус»ни биладиган ва уни қўриқлайдиган киши, у ўзининг ва оила аъзоларининг устига чанг қўндиришни истамас, оиласи билан ҳеч қандай оилани тенглаштирмас эди. Мирзакаримбой хонадони! Бу қандай улуғвор, тоза, донгдор оила!..
Бундан бир қанча йил бурун, Ҳакимбойваччанинг яқин дўстларидан бир киши, қандайдир бир ўтиришда Мирзакаримбойга орқаваротдан тил тегизганини эшитиб, у билан узоқ замон олишган, судларга қатнаган, унинг бошига кўп кулфатлар келтириб, ниҳоят, кўпчилик орасида узр айтишга уни мажбур қилган эди!
Ҳакимбойвачча Йўлчига жазо беришга қарор қилди. Иккинчи кун пешиндан кейин эллик бошини чақиртирди. Меҳмонхонада қабул қилиб, бир катта хитой лаганда уйилган қирғовул, каклик гўшти қовурмаси билан зиёфат қилди. Таом иштаҳа билан ейилгандан сўнг, ранг-баранг қимматбаҳо мевалар, қаймоққа қорилган нонлар билан тўла дастурхон ёзиб, аччиқ чойни қуя бошлади. Нақ Олимхон эллик бошининг кўнглидагидай зиёфат: жиҳозларга бой, гўзал, нақшкор меҳмонхонада ўтиради, яна нодир таом, нодир мевалар, аччиқ хушбўй чой, донгдор бойвачча билан суҳбат! Олимхон яшнаб кетди. Бойвачча ўзининг фарғоналик дўстлари билан бўлган ўтиришларидан, ҳар турли зиёфатлардан сўзлади, унинг дўстлари бўлган фарғоналик икки бойнинг яқинда «ким ўзарга» қилган ўғил тўйларини, бу тўйлардаги базм, улоқ ва ҳар хил ўйин-кулгиларни, умуман, овозали тўйларда бўладиган дабдабаларни ҳикоя қилди. Олимхон диққат ва мароқ билан тинглади. Кейин сўз жаҳон урушига кўчди. Урушда оқподшоҳнинг қўли баланд эмаслигидан бойваччанинг кўнгли хира бўлди. Аммо, эллик боши уруш ниҳоятида оқподшоҳ ғолиб келишини исбот қилишга тиришди. У бунинг учун шундай мулоҳаза юргизди: «Тарихда, яъни одам алайҳиссалом замонидан то шу дамгача уч одил подшоҳ бўлган: Нўширавон, Ҳорунил Рашид ҳам ҳозирги подшоҳи аъзам Некалай. Адолатли подшоҳ ҳеч вақт мағлуб бўлмайди. Адолат шундай зўр бир нарса, биз Туркистон мусулмонлари ҳамият камарини белга боғлаб, оқподшоҳга кўпроқ ёрдам берсак, душманлар тезроқ тор-мор қилинади, зафар қулайроқ ва тезроқ келади...» Эллик бошининг мантиқига Ҳакимбойвачча эътироз қилишдан ожиз қолди. Бир оз ўйлаб:—«Шу айтганларингиз тўғри чиқсин», деди-да, суҳбатни ўз мақсади томон бурди. Бу замонда ёмонларнинг кўпайгани ва ҳоказо ҳақида шикоят қилди. Мисол учун Йўлчини олди. Укаси Салимга у «нонкўр»нинг мушт кўтарганини эшитиб тепа сочи тикка бўлганини, ниҳоят, унга бир жазо беришга жазм қилганини сўзлади.
— У беғубор йигит эмас,— айёрча табассум қилиб, кўзларидаги маънони яшириш учун ерга тикилди эллик боши.— Маҳалладаги йигитларнинг бари манга маьлум. Юриш-туриши, кўкрагидаги дарди, дилига туккан гинаси — ойнадай равшан. Билиш менинг ишим-да. Бировнинг моли йўқолса, ўғриси бу ёқда қолиб, тўғрисини ёқлайманми? Баъзи эллик бошилар бўлади, ёлғиз номи эллик боши, улар маҳаллани танимайди...
— Олимхон ака, сизга ҳаммамиз қойилмиз,— деди бойвачча,— асли рисоладаги эллик боши—сиз. Аммо, сизга бир дарра етишмай туради-да, маҳалла фуқароси анча ҳушёр бўлиб қоларди...
— Ҳали ҳам шакалоқни ишга солиб қўямиз.— Эллик боши панжасини ёйиб кулди ва сўзини давом эттирди— Фуқарода норозилик зўрайди, бойваччам.. Фақирликка бўйсунмайди, қимматчиликни Оллодан кўрмайди. Бир кўпи бойлардан кўради. Ўғри, муттаҳам, дайдиларнинг сони йўқ. Яхшики ўрис тўралари, полициялар — ишбилармон, ҳокимликка уста одамлар. Улар гоҳ қамчин билан, гоҳ қилич, гоҳ тўппонча ва милтиқни аямай ишлатиб, халқни босиб туришибди. Бўлмаса, худо кўрсатмасин, халқ аллақачон бош кўтарган бўларди.
Бу сўзлар Ҳакимбойваччада кучли таъсир қолдирди. У юртдаги тинчсизликнинг сабабини диннинг сусайганидан, уламоларнинг халққа раҳбарлик қилмаганидан кўрди. Эллик боши бу фикрни жуда маъқуллади ва у ҳам бу хусусда анча маълумот берди. Фикр олишув натижаснда улар шундай қарорга келишди: Ҳакимбойвачча онасининг арвоҳига «хатм қуръон» қилади. Бунга Тошкентнинг машҳур уламо ва мударрислари, жадид тоифасидан ҳам кўзга кўринган шахслар даъват қилинади. Зиёфат, албатта тўкин-сочии бўлади. Мана шу ерда халқни тарбия қилиш, инсоф ва тавфиққа, сабр-қаноатга чақириш, мачитларда намоздан сўнг халққа диний ваъз-насиҳатлар сўзлаш масалалари музокарага қўйилади...
— Бойвачча,— жиддий равишда гапира бошлади эллик боши,— бу тадбирингиз кўп яхши самаралар беради. Биринчидан, халққа нуқул фойдали иш, чунки сиз халқни тўғри йўлга бошлайсиз, иккинчидан, юрт тинчийди, учинчидан, номингиз кўтарилади... Катта ўрис ҳокимларимиз эшитсалар, жуда хурсанд бўлишлари аниқ, сизнинг хизматингизни, ҳамиятингизни ҳеч вақт унутмайдилар...
Ҳакимбойвачча жуда талтайиб кетди. Айниқса серсавлат, гердайган рус ҳокимларига яқинлашув орзуси уни маст қилиб, ҳатто Йўлчи масаласини ҳам унутаёзган эди, эллик боши ёдига туширди:
— Анов ҳароми Йўлчини нима қилмоқчисиз?
— Ҳа, айтгандай,— пешанасини қашиб гапирди бойвачча,— нима қиламиз, ҳайронман. Дуруст одам бўлсайди у, судга берардим, ё ўзини чақириб, ўхшатиб сўкардим. Бу нарсаларга у арзимайди. Шунинг учун қаматсак, дейман. Қалай?
— Бўлади. Кўздан йўқолгани яхши...— деди эллик боши.
— Олимхон ака, олинг шу ишни.
Эллик боши муғамбирларча жилмайди, аччиқ чойни маза қилиб ҳўплаб-ҳўплаб ўйлади: «Бойваччалар ҳар бир ишни биров орқали бажаришни яхши кўришади. Бу иш ўзи учун ҳам осон. Манга ҳам қийин эмас. Маҳкамага бориб Ҳакимбойваччанинг обрўсини дастак қиламан. Тўраларнинг оғзига уриш учун пулни бойвачча беради. Мандан нима кетади, қабул қилаверай; укаси Салимбойвачча қўлимда. Энди катта бойваччанинг ҳам кичкина бир сирини қўлга илай. Бундан қандай фойдаланишни ўзим биламан... Аммо эллик боши оғир масала қаршисида қолгандай, бир вазият олди, юзига машаққат ифодасини кийди ва тараддуд билан сўзлай бошлади:
— Бойваччам, бу жуда мушкул иш. Дуруст, Йўлчи ёмон бола. Аммо, биз уни орқасида қопи билан, қўлида тугуни билан ёқалаганимиз йўқ, пичоғида ҳали қон кўрмадик. Маҳкамадаги ўрис тўраларини қўлга олиш, Йўлчини бирон нарсада айблаш керак бўлади. Бу нарса ҳазил эмас! Лекин камина сизнинг илтимосингизни ерда қолдиришдан кўра, ҳар қандай машаққатни ўз зиммасига олишни аъло кўради...
Ҳакимбойвачча ўз ташаккурини билдирди, бу масаладан кўнглини тинчитиб, яна сўзни уламо ва жадидлар билан бўлажак мажлисга кўчирди.

II
Қаҳратон қиш. Нима кўп — ишсиз кўп. Иш топиш қийин. Мардикорлик, дала ишлари йўқ.
Йўлчи узоқ ўйлаб ўтирмади. Икки қулоч арқонни белбоғ устидан бойлаб, ҳаммоллик қилиш учун бозорнинг энг қайноқ жойига борди. Бир томон чиннифурушлик, бир томонда атторлар растаси. Бир томон эса ҳар хил ширинликлар ва бошқа моллар сотиладиган «гул бозор»... У ерда отлар, аравалар, туяларнинг шовқини, аравакашларнинг сўкишлари, новвойларнинг қичқиришлари бир-бирига қўшилиб, аллақандай маъносиз, бошни айлантирадиган доймий бир ғовур-ғувур ясайди.
Йўлчи, лой йўлкада оёқларини солиб ўтирган қатор ҳаммоллар ёнига суқилди. Унинг олдидаги ҳаммол, ёмон назар билан ер остидан қараб, юзини тескари бурди. Йўлчи аҳамият бермай, ўз касбдошларини бир-бир кўздан кечира бошлади. Бу ерда йигирмага яқин ҳаммол ўтиради. Ораларида ўн тўрт-ўн беш ёшли, хаста каби рангсиз, ориқ болалар; юк кўтариш у ёқда турсин, афтидан, ўзини базўр эплаб юрадиган тинка-мадорсиз, елкаси чиқиқ, бели букик чоллар ҳам бор. Ҳаммасининг белида, елкасида эски-туски нарса, узуқ-юлуқ арқон, кийимлари жулдур, ифлос; кўплари чопон ўрнига жун қопга ўралган. Йўлчи диққат билан тикилиб, ҳеч бирининг оёғида этик кўрмади: кимда похол тиқилган ярамас кавуш ёки тушиб қолмасин учун каноп билан оёққа чандиб боғланган эски калиш, ё шунга ўхшаш бир нарса. Баъзилари эса оёқларини чурик латталар билан ўраганлар. Совуқдан кўкарган лой, кир бармоқлари чуриклар орасидан мўралаб туради.
Ҳаммоллар ўзаро гаплашмас эдилар: ҳаммасининг нотинч кўзлари юк қидиради. Мабодо бир киши ҳаммоллардан бири олдида тўхтаса, ҳаммалари бирдан туриб, унинг атрофини қуршайдилар...
Йўлчи бу ерда икки соат қадар ўтириб, бирон юкка илинмагач, кейин бозор айланиш учун туриб кетди. Қор эриб расталарни жуда ифлослаган, ҳамма ёқ пилч-пилч лой, балчиқ сув... Бозорда юрган халқ — фуқаро ҳам кир, юпун, исқирт, ғазабли; шошади, туртинади, уринади, сўкади. Уларнинг кўзларида ифодаси қийин аллақандай машаққат, камбағалчилик дарди, турмуш кечириш ғуссаси ётади. Осонми? Нарх-наво кун сайин кўтарилади. Халқда пул йўқ. Халқнинг аксари ишсиз. Деҳқоннинг ёзда топгани қишга етмайди, косибнинг бир ҳафталик ишига бир халта дон келмайди...
Йўлчи расталарни айланди. Мол ҳам кўп, пул ҳам кўп. Лекин булар бойларники!.. Бойлар катта-кичик, серсавлат, савлатсиз дўкон ва магазинларда гердайиб ўтирадилар. Мол ҳам, пул ҳам шуларники! Уруш ҳамманинг тинкасини қуритган, қурсоғини бўшатган бўлса, уларнинг бошидан зар сочиб, қурсоқларини яна қаппайтирган, уларнинг бири — ун, йигирма бўлган! Баъзи дўконларда, ердан шипга қадар қаланган моллар орасида ўн икки-ўн уч яшар жажжи болалар ўтиради, савдо қилади, чўт қоқади.
Йўлчи биринчи кун бозорни айлана-айлана кечга қадар уч-тўрт ерга юк орқалади. Кейинги юкни «Кўкча»га элтиб, шомда қайтди. Жами бўлиб бир сўм етмиш тийин пул ишлаган эди. Бир сўмга ўзи нон-чой олиб ичди-да, оч қорнини бир қадар овитди, қолганини «Унсиннинг насибаси» деб белбоққа тугди.
Шундай қилиб Йўлчи ҳаммол бўлди. Ҳар кун бозор айланиб, эртадан-кечгача тентиради, шаҳарнинг турли томонларига — узоқ, яқинга юк ташиди. Баъзи кунлар кўмирсаройга тушиб, кўмир, таппи, хашак келтирган қозоқларнинг туяларини харидорнинг уйига етаклади. Кучи, ғайрати орқасида ҳар кунги топишини ўзи ва Унсин учун, ғоят қийинлик билан бўлса-да, амал-тақал қилди. Баъзан ҳар кун, баъзан кун оралаб, кечқурун Унсинни кўргали Шокир отаникига келди. Бозордан келтирган нарсаларини Унсинга бериб, қизнинг кўнглини юпатиб кетди. Баъзан Қоратойнинг ишхонасида, баъзан чойхонада тунаб юрди.
Йўлчи Гулнордан айрилгач, юрагида ишқ алангаси яна кучайди. Унинг фикри, уйқуси, бутун борлиғи Гулнор хаёли билан банд; танҳо қолган чоқларда жинни каби, ўзи-ўзи билан гаплашади, ҳақиқатда эса, Гулнор билан ҳасратлашади...
Ҳаммолчиликнинг ўнинчи, ўн биринчи куни бир мўйсафид киши каппондан буғдой кўтартди. Йўлчи «Қорёғди» маҳалласига келиб, чол орқасидан янги, сирланган бир эшикка кирди.
Бу — атрофи янги уйлар билан ўралган қутичадай ҳовли эди.
Йўлчи ошхонадаги бордонга буғдойни ағдариб, ҳовлида чолдан ҳақини олиб тураркан, қаршидаги уйдан илжайиб Абдишукур чиқди. Йўлчи шошиб салом берди ва:
— Бу ҳовли сизникими, мулла ака?—деди. Абдишукур бошини қимирлатиб «ҳа» деди.
— Қизиқ,— кулиб сўзлади Йўлчи,— сиз билан учрашиш кимнинг ёдида бор эди? Хўжайинларникига бориб турасизми?
— Баъзан бориб тураман,— деди Абдишукур яқинлашиб, сўнг тикилиб сўради,— хўш, гапирчи, нимага ҳаммол бўлиб қолдинг?
— Шу иш қулай экан,— деди пичинг билан Йўлчи,— мана ҳозир бобойнинг чақасини олдим. Кетаман. Ҳеч ким тагимдан тутмайди. Лоақал кечалари тинч бўламан-ку...
Абдушукур «шу ҳам гапми» дегандай, лабини бурди.
— Тўғрисини айт, нима? Чиқиша олмадингми?
— Зулмга, жабрга чидай олмадим, мулла ака. Чин сўз шу... Мен ҳам одам фарзанди, токайгача тепки ейман. Нимасини суриштирасиз, мулла ака, хўжайинлар орасидан эпақага келадиганини қидириш анқонинг тухумини қидириш билан баравар экан. Уларнинг башараси, иши бошқа-бошқа бўлса ҳам, юраги битта бўлар экан. Кўрдик, синадик, мулла ака,— деди-да, Йўлчи хайрлашиб жўнар экан, Абдишукур уни тўхтатди. Чунки содда, ўқимаган, Абдишукурнинг таъбирича «кўзини жаҳолат пардаси қоплаган» бу йигитнинг сўзлари унга таъсир қилди ҳам бир татар уламосининг исломни ислоҳ қилиш тўғрисида ёзган илмий асарини ҳозиргина ўқиб битиргани учун вақти бўш эди. Сўнгра Мирзакаримбой ва унинг ўғиллари билан алоқаси яхши бўлганидан, бу йигитнинг улар тўғрисидаги фикрини билишни истади. Йўлчини уйга бошлаб кирди. Этиги лой бўлганидан, Йўлчи танчага ўтирмай, наматнинг учини қайириб, пастроққа чўккалади.
Уй кичкина, лекин ёруғ ва тоза эди. Танча устида газеталар, токчаларда китоблар қалашиб ётар эди. Қаршидаги деворда икки кишининг сурати кўзга ташланади: иккиси ҳам ҳарбий кийимда, иккисининг ҳам бошида «ҳожи дўппи», бири серсоқол, у қиличга суялиб туради. Иккинчиси, ёшроғи, буралма мўйловли, қотмагина. Иккисининг ҳам кўзлари ўқрайган. Бу уйнинг шунинг каби «безаклари»ни Йўлчи бир муддат томоша қилди. Ҳовлига чиққан хотинларга йигитнинг кўзи тушмасин, деган андиша билан бўлса керак, Абдишукур ўрнидан туриб икки деразанинг ҳам пардасини туширди. Кейин танчага бемалол ўтириб, газеталарга кўз югуртди ва Йўлчига деди:
— Сўзла, нима учун Мирзакарим отамнинг уйларидан кетдинг, у киши сенга қандай зулм қилди? Биз ҳам пича эшитайлик. Ким ҳақли, ким ноҳақ, ақл мезони кўрсатади...
Йўлчи ўз юрагини ҳар кимга очавермасди. Ўз аҳволидан шикоят қилишни ҳам ёмон кўрар эди. Лекин у ҳозир сўзлашга ички бир эҳтиёж сезди. Чунки, Абдишукурни дунёдан хабардор, ўқимишли одам деб билгани учун, у маъноли бир кенгаш берар, тўғри йўл кўрсатар, бош қотиргувчи саволларга жавоб қайтарар, деб ўйлади ва шу умид билан икки ярим йил ичида кечирган турмушнинг баъзи томонларидан маълумот берди, ҳатто бахтсиз севгисинииг баъзи саҳифаларини ҳам унга очди. Кейин бошқа хўжайинларда ишловчи хизматкорлар, қароллар, чоракорларнииг аҳволлари ўзиникидан дуруст эмаслигини ҳаяжон билан сўзлаб кетди. Абдишукур газеталарни эҳтиёт билан тахлаб бир ёққа қўйди. Кўринишда Йўлчининг сўзига оз диққат қилгандай бўлса ҳам, лекин унинг бирон сўзини тушириб қолдирмас эди. Йўлчи сўзини битиргач, Абдишукур илжайди, синовчи бир қараш билан унга тикилди.
— Шуми? Жабр қани?—ёлғиз сўз билан эмас, кўз-қошлари билан ҳам савол қилди Абдишукур ва давом этди,— шу нарсаларга аразлаб, бойникидан кетдинг, ҳаммолликни афзал кўрдинг? Эвоҳ ҳолимизга! Эвоҳ заволли Туркистон!..
Йўлчи унинг хитоблари қаршисида бир минут таажжубланиб, сўнг жавоб берди:
— Мулла ака, ҳаммоллик иш эмас. Ман ер ҳайдашни, кетмон чопишни яхши кўраман. Ерни яшнатишга ҳам анча моҳирман. Лекин, қани бир парча ер? Қишлоғимда ҳам йўқ, шаҳарда ҳам йўқ! Ҳали дедим-ку, хўжайинларнинг ерида кетмон чопмайман. Қарол, хизматкор бўлиб ишлашга тавба қилдим, Киши бир марта алданади-да. Ер куч билан, тер билан унум беради. Ман кучимни, теримни тўкай, фойдасини сояпарвар бойлар кўрсин, ман икки қўлимни бурнимга тиқиб қолаверай! Қани инсоф? Яна бунинг устига ҳақорат, хўрлаш, менсимаслик...
Абдушукур бир муддат хомуш ўтирди, сўнг бош бармоғини тишлаб ўйланиб деди:
— Ука, менимча, ғафлатдасан, ўқимаганликдан бўлса керак, фикринг кўп нимарсалардан ҳали ғофил...
— Сиз тушунтиринг. Мен ёшликдан отамга қарашдим, пода боқдим, машоқ тердим. Ҳар кимнинг юмушини қилиб ўсдим. Қишлоғимизда мактаб ҳам йўқ эди.— Ўтмишни хотирларкан, Йўлчи оғир хўрсинди.
— Менимча,— қаддини ростлаб олиб, жиддий гапира бошлади Абдушукур,— ғафлатинг шундаки, сан бой, камбағал, яна хўжайин, хизматкор дейсан. Қаердан чиқди бу гап? Бу айни нодонлик эмасми? Манимча, бой, камбағал, хўжайин, хизматкор йўқ! Манимча, фақат биз туркистонликлар, яъни турк мусулмон болалари бор, холос. Ҳаммамизнинг вазифамиз — қўлни қўлга бериб, ўртадаги низоларни йўқотиб, ё у низолардан кўз юмиб, яктан ишлашдир.
Мусулмонлар орасига фитна солиш қадар катта гуноҳ йўқ. Санинг ҳар бир сўзинг фитна тухуми, тушундингми?
Йўлчи икки-уч минут ҳайрат ва саросимада қолди. Абдишукурнинг сўзларини яна бир марта ўйлаб чиқди. Кейин «Мулла ака»га қараб, киноя билан қошларини чимирди.
— Ман хўжайинларнинг бўйинтуруғига калламни тиқай, ишлай, улар обдан мойимни шилсин, кейин мани «ҳушт!» деб ҳайдасин, ман гадой бўлай, исириқчи бўлай! Сиз ўз қўлингизни бировга бериб: «Сурга, анов чуқурга итариб юбор!» дейсизми?.. Хўп. Нега бой йўқ, камбағал йўқ дейсиз? Тўғри, ҳаммамиз мусулмонмиз, бир юртда яшаймиз. Аммо Мирзакаримбой бошқа, ман бошқа! Хўжайинлар бор, малайлар бор. Ойни этак билан яшириб бўладими? Хўш, нега манинг ҳақ гапим фитна бўлади?
— Тушун,— бўғилиб, қўлларини ҳаракатга солиб гапирди Абдишукур,— тушунсанг-чи ахир, бой кимники? Хўжайин кимники?! Ўз бойларимиз, яъни мусулмон бойлари эмасми? Ўзимиздан бойлар, хўжайинлар кўпайса ёмонми?.. Мусулмон бойлари қувватлансин, савдоси ривож топсин. Сан буни арзу қил, йигит! Динимиз низони эмас, иттифоқни буюради. Тушунасанми бу сўзларга? Худога шукур, бойларимиз орасида саховатли одамлар ҳам бор. Улар фақирларга закот берадилар, яланғочларни кийинтирадилар. Бойларимизга қарши адоват — нодонликдан келиб чиқади, ука!—Абдишукур хумор бўлгандай дарров папиросга ёпишди.
Йўлчи бошини қимирлатиб, кўз учи билан боқди-да, заҳарханда қилди.
— Саховатли бойлар!— аччиқ кулиб давом этди Йўлчи.— Улар қани? Ман кўрмадим, мулла ака. Балки топилиб қолар битта-яримта шундай бемаъни. Лекин уларнинг у рўзадан бу рўзага берадиган садақаси дарёдан томчи эмасми? Бойнинг закоти билан кун кечирадиган битта оила борми?.. Йўқ. Бойлар камбағалдан шилишга уста. Хайр ишига бели оғрийди. Бойларнинг «ҳийлаи шаръий» деган ўйинлари бўлар экан. Ман буни ўз кўзим билан кўрдим. Бундай найрангга ҳали ҳам ҳайрон қоламан. Мана: ўтган йил рўзада бир кун кечқурун Мирзакаримбой Ёрматга извошни қўштирди. Кейин маҳалланинг сўфисини чақиртирди. Сўфи, камбағал одам, келди. Мирзакаримбой: «Мана бу от-арава сизники, сизга бердим, қани, ўтириб бир жавлон қилиб келинг», деди. Сўфи кулиб извошга ўтирди.
Ёрмат ҳайдаб кетди. Бир оздан кейин, афтидан, катта кўчани бир айланиб, қайтиб келишди. Бой, извошдаги сўфига яқинлашиб, бир ўн сўмлик қоғозни кўрсатди, секингина шундай деди: «Сўфи, от-аравангизни бизга сотинг. Мана баҳоси». Ўн сўмни сўфига қистирди. Ман ҳеч нарса тушунмадим бу ҳангамадан... Эртаси Ёрматдан сўрадим. У ҳар балони билади. «Ҳийлаи шаръий» закот бериш дегани шу деди у. Ҳаммасини тушунтирди, от-арава беш минг сўм туради. Бой уни гўё сўфига берди, кейин ўн сўмга яна сотиб олди. Шу билан бой икки юз минг сўм учун берадиган закотдан қутулди... Буни қаранг, икки юз минг сўм учун ўн сўм закот! Яна шунақа ҳийлалар билан ҳамма закотдан бой қутулади, лекин бу йилги ҳийласи жуда антиқа бўлди, деб Ёрмат ҳам таажжубланди. Абдишукур ака, буни кўзим кўрмасайдим, ишонмасдим. Аммо, кўрдим. Хўп, борди-ку ҳамма бойларингиз закотини тўғри берадиган бўлсин, лекин садақа билан яшагандан кўра ўлган яхши эмасми? Сиз бутун халқни гадой, тиланчи қилмоқчимисиз?!—Йўлчи киноя, истеҳзо билан Абдишукурга тикилди. Абдишукур бошини базўр кўтарди ва секингина минғирлади:
— Табиий, боёнларимизда ҳам жаҳолат зўр. Кўплари ҳали ўз вазифаларини тушунмайдилар, халққа ота бўлишни, ҳомий бўлишни билмайдилар. Аммо секин-секин уларнинг кўзларини очиш, юрт оталари эканликларини тушунтириш мумкин бўлади. Гап иттифоқда, баҳамжиҳат бўлишда, укам. Орага фитна солиш ёмон нарса. Сўнгра ҳар ким ўз вазифасини билиши керак: Яраларимизга, дардларимизга малҳам қидирган ва оламдан хабардор, кўзи очиқ одамларимиз бор. Юрт қайғусига улар чора кўради. Санга нима? Сан ўз тирикчилигингни қил. Қош қўяман деб кўз чиқарма! Заволли Туркистон учун бойлар керак!
Йўлчи ғазабланиб, «Битта ўқимишли сизми?» деб қичқирмоқчи ҳам бўлди, лекин лозим топмади. Тишини қисиб, сабрсизлик билан ўрнидан турди. Ҳали у бу уйга кираркан, бойдан ҳақини талаб қилиш учун «мулла ака» дан йўл-йўриқ сўраш, мумкин бўлса, бир ариза ёздириш фикри бошига келган эди. Энди, барчасидан воз кечди ва ўз ичида шундай ўйлади: «Бойларнинг жарчиси экан. Бойлар, бойваччалар анойи эмас, унга ўз меҳмонхоналаридан жой бериб, зиёфат қилишлари бежиз эмас экан. Бойлар юртнинг оталари эмиш! Улар ишининг ривожланишини орзу қилишим керак эмиш-а! Каллами, ошқовоқми? Эссиз шунча газет, эссиз шунча китоб..»— У эшитилар-эшитилмас овоз билан «хайр» деди. Йўлчи бу сўзни Абдишукурга айтиб, у билан хўшлашдими, ёки бу сўзни «майли» маъносида ишлатиб, ўз-ўзига дедими,— билиш қийин эди. Абдишукур ўрнидан туриш-турмасликни билмай, бир қўзғалиб қўйиб, яна ўтириб қолди.

Вақт кечга оққан эди. Йўлчи яна бозорга қайтишни истамади. Чойхоналардан бирига кирди. Устунга суяниб, тахта каравотда оёғини узатиб ўтирди. Чой чақирди. Чойхонада узун бўйли, узун кўлоҳли қаландар кўзларини юмиб, қалин, янгроқ овозини баланд қўйиб, Машрабдан ғазаллар ўқийди. Пахталик чопони устидан узун эски оқ яктак кийган, бошига каттагина салла ўраган, ўн-ўн икки яшар юмалоққина бола тийрак кўзларини жавдиратиб, чинқироқ товуш билан қаландарга жўр булади. Улар одамлардан чақа йиғиб ғойиб бўлгач, Йўлчи чойни оҳиста ҳўплаб Абдишукурнинг сўзларини эслади, дам аччиқланиб, дам киноя билан илжайиб фикран Абдишукур билан баҳслашиб ўтираркан, биров унинг елкасини қаттиқ туртди. Йўлчи аланглаб қаради: чойхонада ҳамма тик туради, қўллар қовуштирилган, кўзлар қўрқувли, нотинч. Йўлчи ўзидан бир неча қадам нарида хўмрайиб, ҳаммага разм солган шоп мўйлов, юмалоқ, сариқ полиция бошлиғини кўриб қолди. Бу тўра «сартлар» тўпланган жойларда бирдан пайдо бўлар, ғазаб чақмоғини чақиб, ўз ҳокимиятидан «сартлар»ни огоҳлантириб, яна йўқолар эди. Айниқса, уруш бошлангандан буён бундай «кезишларни» ва зуғумини кучайтирган эди. Йўлчи илгари, ҳамма каби, ноилождан унга салом бериб юрар эди. Ҳозир унинг заҳарли назари остида, секингина ерга тушди, лекин қўл қовуштирмади, қандайдир хомушлик, бепарволик билан жимгина турди. Полиция бошлиғи унга томон кескин қадам ташлади, пишиқ ўрилган чарм қамчини билан Йўлчининг очиқ кўкрагини ва бўйнини узиб олди. Йўлчи сесканмади, кўзларига ғазаб қуюлса ҳам, вазиятини ўзгартмади. Қамчи унинг баданини эмас, кўнглини тилгандай бўлди. Полиция бошлиғининг кўзлари кўк олов билан ёниб кетди, бўғилгандан юзи қизариб тиришди. Шу вақтда катта саллали, тетиккина бир чол қўлларини кўкрагига қўйиб ялинди: «Тўрам, тақсир, ман биноват. Пажалиска, пажалиска. Бола парадкани сапсем билмайди. Кечиринг, тўра!..» Ёшимни ҳурмат қил, дегандай, кўркам, оқ соқолини кўрсатди. Полиция бошлиғи ярим русча, ярим «сартча» сўкишлар билан чолни жеркиб ташлади. Бу ҳолига Йўлчининг юрагини эзди.
— Ота,— деди Йўлчи чолга бориб,— раҳмат сизга, лекин заҳарини солган илонга ялиниш ярамайди!
— Узр айт, болам. Золим билан тенглашма!— деди чол.
— Нима гуноҳ қилдим? Қамчига узр сўрайманми!— деди-да, Йўлчи секингина ўз жойига ўтирди. Қўйдек ювош «сарт»дан бундай муомалани сира кутмаган полиция бошлиғи аччиғидан тутақди. Йўлчининг юз-кўзи аралаш яна қамчи солди. У қимир этмади, фақат чаққонлик билан қамчинннг учини ушлаб қолди. Полиция бошлиғи кескин силтаб тортди, лекин йигит қўйиб юбормади. Полиция бошлиғи чала-ярим билган «сарт»ча сўкишларни қалаштириб, ёнган кўзларини атрофга, бошқа одамларга олайтира бошлади, Йўлчининг бу жасорати—шу ердаги ҳамма «сартлар»нинг иши эмасми, деган бир шубҳа унда туғилган эдн. Йўлчи буни пайқади-да, бир зумда одамларга қараб чиқди. Баъзиларнинг кўзида зулмга нафрат, баъзиларида ёлғиз қўрқув кўрди. Эшикка яқин турган одамларнинг қочишга мўлжаллаётганини сезди. У ўз туфайлигидан бир кўп одамларнинг айбланиши мумкинлигидан қўрқди. Қамчини аста қўйиб юборди-да, секингина ўрнидан турди. Аммо, қўл қовуштирмай, яна лоқайд қолди. Бир қўлида чилим, бир қўлида чойнак кўтариб, йўл устида чойхоначи югурдаги туради, у қўрққаниданми, ё Йўлчига ачинганиданми кўзларидан мўл-мўл ёш қуяди.
Ҳамманинг тили кесик, фақат шипга осилган беданалар уринади. Тўрқовоқ ёриғидан бир қанча тариқ ва қуш тезаги полициянинг шоп мўйловига, кўкрагига тўкилди. Лекин у сезмади буни. Одамларга ўтириш учун қўполгина ишорат қилди. Кейин тўхтовсиз сўкиб, жаҳл билан Йўлчига русчалаб бир нима деди. Йўлчи бошини силкиб, тушунмаслнгинн билдирди. Орқадаги бир кекса миршаб: «Отингни, дадангнинг отини айт!..» деди. Йўлчи айтиши билан полиция бошлиғи ва миршаб бир-бирларига маъноли қарашди. Миршаб Йўлчининг қўлидан тутди ва ўқрайган ҳолда, бобиллади: «Роса қўлга тушдинг! Уч кундан бери қидираман сани!» Йўлчи сабабини суриштирмади. Тишини қисирлагиб деди: «Тўпнинг оғзига қўйиб отиб юборинглар мани, қонхўрлар!» Полиция бошлиғи чойхоначига нима тўғрисидадир бақириб, эшикка чиқаркан, Йўлчини туртди: «Айда, ёмон одам!» Йўлчи орқага бурилиб, бутун аччиғи билан ҳайқирди: «Сан одам эмас, чўчқасан!» У қамчини, Йўлчи эса чўқмоқдай муштини кўтарди...

Ўн олтинчи боб
I
Зангори бир нур билан порлаган тиниқ самода баландланиб, мағрур турналар аллақачонлар учиб ўтди. Яна баҳор... Қуёш кундан-кун кучлироқ қиздиради. Чурик бўғотлари осилган, қиш бўйи шиплардан сув силжиб томчилаб, одамларни бурчак-бурчакка қисилишга мажбур этган эски уйларнинг томлари четида майсалар кўкаради. Кейинроқ, бу майсалар, кўкатлар орасида лолақизғалдоқлар қон-олов ранг билан ёна бошлади. Ярмидан ортиғи сотилгани учун, Шокир отанинг туморча шаклли кичкина ҳовлисидаги нокнинг йўғон, эгри, чирик танасида қаққайган икки катта бутоқ ҳам оппоқ гул билан қопланган.
Ер олувчининг орзуси ва режасига мувофиқ, раҳмсиз равишда кесилиб, туморча шаклига кирган, кекса нокли, фақир ҳовлида Унсин икки ярим ойдан буён яшайди. Чол ҳам, кампир ҳам унинг кўнглини кўтаришга ҳар важҳ билан тиришадилар. Уларнинг бири олти яшар, бири тўрт яшар етим набиралари Унсинни севадилар. Унсин келгандан буён касалларга кинна солиш, туққан хотинларга доя бўлиш учун кампир бемалолроқ юра бошлади. Кампир йўқ чоғларда Унсин болаларни ўз бағрида олиб ўтиради, уларни ювинтиради, эски-туски кийимларини ямаб-ясқаб, бутун қилади. Кечқурун декчани қайнатиб — қора шўрва, атала-умоч, мошхўрда каби камбағалча овқатларни пишириб, Шокир ота бошлиқ ҳаммалари ўртада баҳам кўришади. Лекин қиз буларни юмуш ҳисобламайди. Халфа-шогирдсиз, ёлғиз ўзи ишлаган Шокир отанинг қашшоқлигини яхши билади. Ҳақиқатан, чол у ҳафтадан бу ҳафта бир неча жуфт бачкана маҳси тайёрлай олади. Буни сотиб, чарм, ип, сирач, мум сингари косибчилик учун керакли ашёлар олади. Бир қанча танга орттириб қола билса, рўзғорга харжлайди. Баъзи ҳафталар бозордан қайтаркан, эшикдан алангланиб киради, бўш халта-хулталарни улоқтириб, куйиб-пишиб сўзлайди:
— Тери тағин сакрабди, олдига йўлаб бўлмайди, озиқ-овқат-чи, қайда! Мош, гурунч тугул, сўк ҳам ололмадим. Сўк ошини ҳам худо кўп кўрди. Қиммат бўлса ҳам ноилож олар эдим-а, лекин пулдан ҳемири ортмади. Ҳе, бу уруш бошга битган бало бўлди-да. Герман ҳам қурсин, халифаи руйизамин ҳам қурсин, оқподшоҳ ҳам қурсин. Энасининг маҳрини талашармикан!..
Унсин унинг ишини енгиллатмоқ истайди. Дастлаб ип эшиб, мумлаб беради. Ичкари уйда ўтириб маҳсиларга шоп қоқади, шондан туширади, пардозлайди. қорагул, лак суркайди. Аммо, бу билан иш у қадар енгиллашмаганини билгач, Унсин маҳси тикувни ўргатишни чолдан сўрайди. Шокир ота дастлаб бу талабни эшитгиси ҳам келмаса-да, кейинча, қизнинг қистовига бўйсуниб, ўргатишга мажбур бўлади. Чол унга сўзон — бигиз тутишни кўрсатади. Зийрак қизнинг қўли дарров келиша қолади. Тагига кичкина курси қўйиб, оёқларига дазгил чалмаштириб, эпчил қулоч тортади. Чокни пишиқ тикиши билан биринчи кунлардаёқ эски уста Шокир отани ҳайрон қолдиради. Бундан сўнг улар ўртасида иш тақсим қилинади: чол дўконхонада ўтириб, иш пичиб беради, Унсин ичкари уйда тикади. Шундай қилиб, чолнинг иши анча қулайлашди. У энди вақтининг кўпини ҳар ким келтирган ямоқларни ямаш билан ўтказа бошлади...
Бундай ҳаёт бир қаричликдан йўқчиликка, меҳнатга кўникиб ўсган қизни сира бездирмади. Лекин, кошки акаси Йўлчи бўлса!.. Унсин ёлғизгина Йўлчини йўқлайди, юраги унинг ҳасрати билан тўла; қўллари иш тикаркан, кўзларидан оққан қайноқ томчилар қуюлиб, унинг гўзал юзини куйдиради...
Йўлчи қандай меҳрибон ака эди! Ҳаммоллик кунлари деярли ҳар кун оқшом келар, Унсинни чақириб ҳол-аҳволини сўрар, кўнглини юпатар ва албатта, пул бериб кетар эди. Қиз бу пулни Шокир отага бериб, уни қувонтирар, мўл-мўл дуолар олар эди. Қани у севикли ака, қаерда, қайси зиндонда ётади?!
Йўлчининг тўсатдан ғойиб бўлиши, қизни ва чол-кампирни анча ташвишга солди. Чол бир неча кун юрса ҳам, турса ҳам бошини чайқаб: «Бу нима гап, қизим? Ақлли, ҳушли кап-катта йигит бирдан қорасини кўрсатмай кетсин!» дер, баъзан, қизни юпатиш учунми, ёки чинданми, шундай деб қўяр эди: «Ҳа, йигит махлуқ шунақа бўлади. Йўлчининг айни олов вақти-да, биронта ўз тенги билан бирга бахт қидириб кетдими, хувори!»
Чин хабарни эса кейинроқ Қоратой келтирди.
Шундан буён Унсин йиғлайди. Шокир ота: «золимнинг зулмидан асра!» деб Йўлчи учун қай ғуради.
Дўстининг дом-дарагини суриштириш учун Қоратой темирчи елиб югуради...
Унсин Мирзакаримбойникида яшаркан, акасининг ҳаётида даҳшатли бир воқеа кечганлигини сезса-да, бу нарса унга дастлаб чуқур бир сир каби кўринди. Кейинроқ, Гулнор билан ҳар кун сўзлашиш натижасида, бойнинг бу ёш ва чиройли хотини ва Йўлчи бир вақтлар бир-бирларини севишганликларини гумон қилди. Фақат, Шокир отанинг уйида яшай бошлагач, Унсин ҳамма воқеани — акаси билан Гулнорнинг севги эртагини кампирдан тўла эшитди. Табиий, Йўлчининг бахтсиз севгиси ёш қизнинг хаёлига ғоят кучли таъсир кўрсатди, унинг юрагида чуқур яра очди. Бунинг устига Йўлчининг қамалиши!.. Юрагидаги шунча ғам-ғуссани кўтариб, яна синглисига онадай, отадай меҳрибон ва гамхўр акадан айрилиш!.. Унсин йиғлайди ва ўйлайди: «Нега у шунча бахтсиз? Шундай чиройли, шундай келишган, шундай ақлли, кўнгли очиқ ва шундай мард йигитни нега бунча қийнайдилар!» Қиз Мирзакаримбойларни, ҳокимларни, тўраларни қарғайди, уларга ўлим тилайди. Қарғишдан бошқа нарсага кучи етмайди.
Унсин Гулнорни бутун кўнгли билан севар, Гулнорнинг хаёли ёлғиз Йўлчида эканини, Йўлчи учун доимо изтиробда эканини яхши билар эди. Лекин Мирзакаримбой уйидан нафрат қилгани учун, бир маҳаллада бўлишига қарамай, Гулнорни болаларча соғиниши ва Гулнор ҳам унга кўз тикиб ўтиришини билгани ҳолда — сийрак қатнар эди.
Баҳор қуёшининг нурлари кўк денгизига сиғмай тошади. Кекса нок дарахтининг гуллари оппоқ қордай учқунланади. Унсин туморча шаклли ҳовлига намат ёзиб, курсида ўтириб маҳси тикади. Юпқа девор билан ҳовлидан ажралган дўконхонада Шокир ота ишлайди. Баъзи вақт унинг қўшиғи Унсин қулоғига етади. Чол хаста овоз билан куйлайди. Овозини бир қўйиб, яна тўсатдан жим бўлади: «Пуф-пуф»— терига сув пуркайди ва кўва билан дўқ-дўқ уриб, чармни текислайди... Сўнг бирдан яна куйни бошлайди. Аммо, унинг қўшиғи, йиғи каби, юрагининг бир парчасини ўлим узиб кетган, ғариб, дардкаш одамнинг йўқлаши каби туюлади. Унсин диққат билан тинглаб, мана шу мисраларни уқиб олади:
Кўрмасайдим бу умр саҳросини,
Чекмагайдим кўкка ўтлик оҳини.
Пора-пора йиртди кўксимни стам,
Сўрғувчи борми кўнгилнинг зорини?..
Кампир уйда йўқ. Болалар ўйнаб келгани кўчага чиқиб кетган. Қаердадир чумчуқлар чирқиллашади. Танҳо Унсин маҳси тикиш билан овора. Маҳсининг чоки пишиқ бўлсин учун, мумли ёпишқоқ ипни ҳар қатимда бармоқлари билан «қир-қир» тортиб қўяди. Тикишга янги бошлаган чоғларда, мумланган ипнинг бармоқларга ёпишуви ва тортган вақтда қуруқ «қитирлаши» қизнинг ғашини келтирар эди. Энди бу нарса билинмайди.
Қиз мўлжалланган ишни битириб, ўрнидан турди, томларга қаради, баҳор, келгандан бошлаб, томларда ёш-ёш қўшни қизлар кўриниб қолар эди. Улар жамалакларига тол баргакларини тақиб кезишар, Шокир отанинг томи лабига қатор тизилишиб, бу «маҳсидўз қиз» билав бижир-бижир сўзлашиб кетишар эди. Ҳозир улар ҳам йўқ. Унсин туморча шаклли ҳовлида айланади, танҳолик ва ҳасрат унинг юрагини эзади. Онасини, қишлоғини эслайди. Акасининг дарди билан тўлган қалб учун, яқиндагина ўлган онанинг мотами ўз кескинлигини бир даражада йўқотган эди. Аммо, ҳозир унинг қалбида она ҳасрати бирдан тўлқинланади. Қани у, болаларини ўстириб, орзуси кўксида кетган шафқатли она? Уни кўриш, қучиш мумкинми? Қиз бутун вужудини тўсатдан қоплаган оғриқ билан онасини хотирлайди, унинг кўзларини, юриш-туришини, одатларини, жонли овозини ва бутун сиймосини даҳшатли бир соғиниш билан кўз олдига келтиришга тиришади. Лекин, тепаликдаги хароб қишлоқ гўристони ва онасининг дўмбоқ қабригина бутун чинлиги билан унинг кўзларига қадалади. Қиз чуқур, ичдан келган бир хўрсиниш билан хўрсинади. Йўлчи Тошкентдан борган вақтда, уни она қабрига бошлаб чиққан эди. Қалин қор билан қопланган қабрга бошини қўйиб, Йўлчи товушсиз, лекин бутун ўғиллик муҳаббати билан узоқ йиғлаган эди. У чоғ гўристон қор эди. Ҳозир, албатта, баҳор кўкатлари билан тўшалган... Узоқда баланд, паст тоғлар яшнайди, тепалар, адирлар ранг-баранг гуллар билан ясанади, сойликда сувлар тошиб ҳайқиради. Лекин буларнинг барчасини она кўрмайди сира!
Қишлоқдан чиқаркан иккинчи акаси Эргашга ялинган эди: «онамга фотиҳа ўқиб юринг, пайшанба кунлари кечқурун, албатта, шам ёқинг». Эргаш акаси буни бажардими, йўқми — ўйлар экан, паранжини қийшиқ ёпиниб, кампир кириб келди. Унсиннинг юзида ҳар вақтдагидан кўра ўткирроқ дард сезиб, бу куюнчак қиз ёйилиб келсин учун, қўшниларникига чиқишга буюрди ва ўз тенги қизлари бўлган бир неча ҳовлини кўрсатди. Аммо Унсиннинг кўнгли ўйин-кулгини кўтармас, шодлик унга бегона эди. Уига дардларини ўртоқлашувчи сирдош — қайғудош лозим эди. Кампир, ҳар қанча меҳрибон бўлмасин, Унсиннинг кўнглига, ўйларига, кечинмаларига яқинлаша олмас эди. У тўйлардан, азалардан, кир рўмолнинг учига туккан чақаси каби, эсига маҳкам жойлаб келтирган «миш-миш»ларни ҳар вақт эзмалик билан сўйлар эди: «Фалончининг хотини ўлган экан, гўри сира қазилмабди. Гўрков кетмон урса, ер нақ тошдай, кетмон юзини қайирибди... Биласанми, у хотин тириклигида нуқул «бурма кўйлак» кияр экан, мана жазоси! Фалончининг келини тўрт оёқли бола туғибди, пешонасида ҳам бир кўз бор эмиш, ё қудратингдан ўргилай! Фалончи одам ёнғоқ тагида ухлаб ётган экан, ажина чалиб кетибди. Фалон юртда одамлар яъжуж-маъжужни кўришибди. Охир замон яқинга ўхшайди, қизим». Бундай гапларни деярли ҳар кун эшитганидан, Унсин ишонмас ва тинглашдан ҳам безган эди.
Кампирнинг қистови билан қиз паранжи ёпинди, лекин қўшни қизларникига эмас, Гулнор билан дардлашгани кетди. Мирзакаримбойнинг ҳовлиси эшигида тўхтаб, ичкарига мўралади. Ҳаким ва Салимбойваччаларнинг хотинларига кўзи тушди. Улар деразалари ланг очиқ турган қаршидаги бир уйда ясанган-тусанган ёш аёллар билан чақчақлашиб ўтирадилар. Уларнинг чағир-чуғур аралаш қаҳқаҳалари ҳовлини янгратади. Гулнорга тегишли тўрдаги бир уй, бир айвон жимжит. Унсин бу томонга икки-уч минут разм солди. Уй ичидан дераза орқали Гулнорнинг кўланкаси кўрингач, ҳовлининг четидан чаққон югурди.
Гулнор шошиб-пишиб уйдан чиқди, Унсинни зинада қарши олди. Сўзсиз, лекин бутун юрак туйғуларини ифода этган кўзлари билан термилиб, қизни узоқ қучоқлади Уйга киритгач, самимий равишда шикоят қилди:
— Биласиз-ку мени, бу ерда танҳоман. Ораси яқин бўлишига қарамай, бу ғариб опангиздан тез-тез хабар олмайсиз. Ўзим чиқиб келай десам, илож тополмайман: остонани босишга ҳаддим йўқ...
Унсин: «Мен бу уйни ёмон кўраман» деб Гулнорни баттарроқ хафа қилишни истамади. Унинг шикояти қаршисида бир қадар тараддудланиб, сўнг юмушлари кўплигини, кампир бир қанча кундан бери бўлмагани учун, болаларни ташлаб чиқолмаганини баҳона қилди.
Гулнор дераза остига кўрпача солиб, қизни ўтқазди ва ўзи ҳам яқин ўтирди. Кўзларини бир-бирларидан бир он бўлсин айирмай, секин-секин дардлаша бошладилар. Гулнорнинг юраги яна яқинроқ, ҳасрати яна чуқурроқ кўринди Унсинга, шунинг учун бечора қиз акасининг тақдири тўғрисида сўз очмасликка тиришди. Аммо, Гулнорнинг бутун мавжудияти у йигитнинг хаёли билан банд бўлганидан, у, ҳар вақтдаги каби, Йўлчи ҳақида сўзлай бошлади. Фақат, ҳовлида кимнингдир қадам товушини эшитиб, дарров жим бўлди.
Даҳлизда Салимбойваччанинг хотини Шарофатхон кўринди. У ичкари кирмади, узоқдан сохта товуш билан чўзибгина гапирди:
— Гулнорой, юринг бу ёққа, меҳмонлар хафа бўлишади-я, улар сизни деб келишган. Ҳам обрўли одамларнинг хотинлари, сиз менсимаганга ўхшайсиз...
Гулнор ўрнидан туриб, Шарофатхон томонга икки-уч қадам қўйди ва юмшоқлик билан сўзлади:
— Уларга бир кўриниш бердим. Ўзларингиз жуда хурсанд бўлиб ўтирибсизлар, мана менда ҳам меҳмон бор.
— Эй... Ҳаммаси баҳона. Шу ҳам меҳмонмиш! Ҳе-ҳе-ҳе... Сиз боринг, Гулнор. Унсин пича юмуш қилсин.— Шарофатхон ўшшайиб гоҳ Унсинга, гоҳ Гулнорга киноя билан қараб давом этди.— Унсин, шумтака акангдан дарак борми? Жаззаси... Ўрис амалдорга тегажаклик қилишни унга ким қўйибди? Камбағал нарса чориғини судраб, тинч юрса бўлмасмиди?! У энди қамоқда чирийди. Жаззаси...
Гулнор индамай ерга қаради. Кейин қайрилиб Унсин ёнига ўтирди.
— Хафа бўлманг, Унсин,— титраб гапирди Гулнор,— акангиз чиққан кун сиз келиб, келинойингизни уялтирасиз...
Шарофатхоннинг сўзи Унсинга қаттиқ текканидан, ранги ўчиб, ерга қараб қолди. Лекин Гулнорнинг сўзи унга далда берди. Қаддини кўтариб, жасур боқди Шарофатхонга:
— Келинойи, акам бировнинг томини тешиб қамалган эмас, ё бировнинг ҳақини еган эмас. У камбағал бўлса ҳам, ялинчоқликни билмайди. Тўғриликдан, мардликдан қамалган...
— Мардмиш! Қишлоқи бўлсанг ҳам бир маҳмадонасанки...— деди-да, Шарофатхон лаб-лунжини буриб ортиқча кибрли юриш билан чиқиб кетди.
Гулнор бир «уҳ» тортиб:
— Кўрдингизми?— деди-да, Унсинга қаради. Гўё у биргина сўз ва боқиш билан бу уйда ва бу одамлар орасида кечирмоққа мажбур бўлдиги ҳаётнинг бутун оғирлигини ифода қилмоқчи бўлди.
— Қийин,— деди пешанасини тириштириб Унсин. Гулнор дастурхон ёзди. Ҳовлидан бир чойнак чой келтирди. Ўзи ҳеч нимани истамаса ҳам, қиз тортинмасин деб ундан-бундан емоққа уринди ва меҳмонини ундади, бунга қарамай Унсин икки пиёла чой ичиб, дастурхонни йиғдирди.
Гулнор дераза орқали ҳовлига кўз ташлаб, Унсинга яна яқинроқ ўтирди ва шивирлади:
— Унсиной, анча вақтдан буён ўзимча бир нарсани ўйлайман, шуни сизга айтай. Бу ўйим тўғрими, йўқми, сиз гапиринг...
Унсин бутун диққатини туйғун кўзларига тўплаб, Гулнорга тикилди.
— Бу замонда,— давом эттирди сўзини Гулнор,— ким бой бўлса — унинг оғзи катта, тили узун. Биласизми, бойлардан биттаси ўртага тушса, акангизни қамоқдан бўшатиш осон бўлади. Шунинг учун сиз Ҳакимбойваччага йўлиқиб, унга ялинсангиз, Йўлчибойнинг арзимаган нарсага қамалганини, ёт ерда ёппа-ёлғиз қолганингизни айтиб берсангиз... Шояд сизга раҳм қилса... Ўрис амалдорлардан унинг гуноҳини тиласа... Мен ўйлаб-ўйлаб шундан бошқа илож тополмадим. Булар, ҳар нима бўлмасин, сизга қариндош-ку. Ҳакимбойвачча укасига ҳам, дадасига ҳам ўхшамайди, раҳм қилса ажаб эмас. Лекин,— Гулнор нафасини ростлаб, яна атрофга кўз ташлаб, давом этди,— ман бу нарсани анчадан буён ўйлайман-ку, акангиз қамоқдан чиқиб, биздан хафа бўладими деб қўрқаман. У буларнинг ҳаммасини ёмон кўради. Бошқа илож йўқ. Ўзи қутулса, бас эмасми? Лекин Ҳакимбойвачча ҳозир бошқа шаҳарда, у келсин.
Унсин чаккасига қўлини тираб, ғамгин вазиятда, бир дақиқа ўйлади... Кейин бирдан енгилланиб, паст овоз билан сўзлади.
— Майли, Гулнор опа, акам мандан хафа бўлсин. Ҳаммасини ўзим қилдим, дейман... Лекин, бир нима чиқармикан, шунга ҳайронман: ахир, акамнинг устидан чақиқ бўлганмиш-ку? Бойларнинг чақиғи билан Йўлчининг иши оғирлашди, деди Шокир ота.
— Чақиқ?—таажжубланди Гулнор.— Билмадим. Балки Салимбойвачча чаққандир. Акангиздан калтак еган у. Мана хотинини кўрдингиз-ку, нималар деди?
Унсин Гулнорнинг сўзларига эътироз қилолмади. Лекин Ҳакимбойваччага кўринишга тараддудланди.
— Ман бу ерда яшаганимда у киши йўқ эди,— деди Унсин,— ундан кейин ҳам сира учратганим йўқ. Отини эшитаман, холос, қанақа одам, билмайман. Ҳам бошқа шаҳарда дейсиз, қачон қайтади, кутиб турамизми?.. Мирзакаримбой тоғамдан сўрасам, қалай бўларкан? Уни... хуш кўрмасам ҳам, у, тил учиданми ҳар вақт манга «жияним» деб, ширин гапиради. Бир унга ялиниб кўрай, нима дейсиз, Гўлнор опа?
Гулнор бошини эгиб, чуқур сукутга ботди, бир лаҳзада юзини изтироб кўлкаси қоплади. У ўз ичида ўйлаб қизни Ҳакимбойваччага ялинтиришга мажбур қилишни истамади ҳам унинг қай вақт қайтишини билмас эди: балки бир ой, балки икки ойдан сўнг... Аммо, ўзининг чол эрига ҳеч кимнинг ялинишини истамаганидан, иккиланиб қолди. Бойдан шунча жабр кўрган, шунча ҳақоратланган йигитнинг синглиси яна ундан тиласин... «Қиз ҳали ёш. Акасининг бошидан ўтган воқеаларни юзакигина билса керак. Балки, шўрлик қиз, акасини бир кун илгарироқ кўришга интилгани учун бунга розидир»... деб ўйлади-да қизнинг бошини силади ва индамасдан, секингина ҳовлига чиқди.
Унсин ўз сўзининг Гулнорга қаттиқ текканини сезди, афсусланди, кўнгли алланечук паришон бўлди: «Хўп. Ҳакимбойвачча келсин, унга ялинай, Гулнор опанинг айтгани бўлсин...» деди ўз ичида қиз.
Токчалари ҳар хил қимматбаҳо асбоб-идишлар билан тўла бўлган, тахмонларида ипак, атлас кўрпалар шипга қадар тахланган, қўша-қўша гиламлар яшнаган бу уй Унсин ёлғиз қоларкан, аллақандай совуқ туюлди. Бошқа вақтда, бошқа ерда кўзни беихтиёр тортувчи буюмлар ҳозир қизнинг руҳини сиқди. У Гулнор орқасидан чиқмоқчи бўлганда, Гулнорнинг нозик ва нафис қомати даҳлизда кўриниб қолди. У уйга кириб, тик турган ҳолда, ёниқ, йиғловчи товуш билан деди:
— Унсин, бошқа йўл йўқ. Чолдан сўранг. У ҳар балони билади, ҳар ишнинг уддасидан чиқади. Ман ҳали рози бўлмагандим. Унсин, майли, сўранг, ялининг. Сиз ялинасиз, аммо акангиз ялинмайди, булардан ўчини олади. Яхши биламан буни. У қамоқдан қутулиб чиқса, уни бир кўрсам, нима қилиш керак, ман ўзим айтардим... Уҳ, шу бугун сўранг, шу ерда, менинг қошимда сўранг... У, раҳм-шафқатни билмайди. Майли, яна бир марта синаймиз!
Гулнорнинг бутун қатъият ва ҳасрат билан айтган сўзлари ва қўллашга мажбур бўлдиги тадбир, унинг, Йўлчи учун қандай кучли қайғурганлигини қизга яна чуқурроқ сездирди. Унсин чол кечга қолмай келса, уни кутишини сўзлади.
Мирзакаримбой намозасрга яқин келди. Унсин ўрнидан туриб, қўл қовуштириб, бир чеккага суқилди. Бой салла-чопонини ечиб, хотинига берди, қозиқдан дўпписини олиб кийиб, кўрпачага ўтирди-да, Унсинга қаради:
— Жиян, шундамисан? Ўтир-ўтир...
Чол ҳар вақтдаги каби жиддий сукутга ботди, сўнгра соатига қаради.
— Ҳай, ким,— Гулнорни шундай чақирди у,— овқатни тезроқ қилинглар.
Гулнор эшитилар-эшитилмас бир нима деб жавоб берди ва токчадан асбоб олмоқчи бўлиб, қизга яқинлашди-да, кўзлари билан унга имо қилди: «Сўзланг!» Унсин бир неча минут сўз тополмасдан ийманиб, иккиланди. Ниҳоят титроқ товуш билан деди:
— Тоға, ман сизни кутиб ўтирган эдим.
— Маними?— чол бошини кўтариб қизга қаради.— Ҳали ҳам анов... маҳсидўзникидамисан? Аканг тентак йигит, кўп ноқобил чиқди.
— Яхшими-ёмонми, у сизга жигар бўлади. Ҳам сизда шунча йил ишлади. Тоға, ман бу ерда ёлғизман. Онам бўлсайди, қишлоғимга кетардим. Тоға, сизга ялиниб келдим, Йўлчи акамни қамоқдан чиқаришга кўмаклашинг. Сизни ҳамма танийди: ўрис тўралари сўзингизни ерда қолдирмаслар, икки оғиз сўзингизни биздан аяманг. Онамнинг арвоҳини хурсанд қиласиз, тоғажон!—қиз сўнгги сўзларни йиғи аралаш, базўр сўзлади. Бой бир-икки минут жим қолди.
— Аканг жуда тентак, жуда бўлимсиз йигит,— деди ниҳоят пўнғирлаб бой,— ахир, амалдорларимиз, ҳокимларимиз билан ҳазиллашиб бўладими?! Ўрис амалдорларига нечоғлик таъзим бажо қилсанг, шунча яхши. Улардан ҳеч бир кишига ёмонлик келмайди, улар ёлғиз тартибни, тавозени талаб қилишади. Чунки улар ҳоким, биз фуқаро. Ман ўзим ҳар бир амалдорга қўл қовуштираман, ман-а, ман! Аканг-ку бир ялангоёқ нарса.
— Акам ёшлик қилгандир ҳам ўзи унча-мунча гапни кўтармайдиган йигит, илгаридан феъли шундоқ. Онамнинг арвоҳи учун, ман учун ёрдам қилинг, тоға!
— Қадимдан қолган бир гап бор, жиян: «Олатўғаноқ оғир бўлса ҳам қарчиғайдек бўлмас»,— заҳарханда билан сўзлади чол.— Унинг қўли қаерга етади? Ўз қишлоғида, ўз тенглари орасида ҳар номаъқулчиликни қилса ўтаверади. Бу ер шаҳри азим, бу ер Тошкент. Хўш, у тентакни қутқазиб нима қиласан, жиян? У тузалмайди. Қамоқда эзилса, мулла минган эшакдай бўйнини солиб, бир кунмас-бир кун балки чиқиб келар, қўявериш керак, жияним, Унсин...
Унсин бундай муомалага, бундай заҳар тилга қарши қандай жавоб беришни билмай ғазабдан қалтиради. Бойнинг сўзига даҳлизда қулоқ солиб турган Гулнор чидай олмади, уйга кириб, Унсиннинг ёнига чўққайиб ўтирди ва дадил гапирди:
— Шу етим, шу ғариб қизнинг кўз ёшларига ачинмайсизми? Сиздан бошқа кими бор? Ҳаммаларингнинг юракларинг тош-метиндан ҳам қаттиқ экан... Жилла бўлмаса яхши сўзланг, далда беринг бу қизга...
Мирзакаримбойнинг ранги ўчди, кўз оқлари даҳшатли равишда ўйнаб кетди. Жаҳлдан дудуқланиб, Гулнорга бақирди:
— Сан-санга нима? Аб-аблаҳ!.. Кимга ачинаман? Унинг бир муттаҳам темирчи дўсти бор. Шокир эзма деган бир отаси бор. Улар қутқарсин. Сан бу ишга иккинчи марта қоришма!..
Гулнор кескин ҳаракат билан ўрнидан турди: «Сизлар одамгарчиликни билмайсизлар!» деди-да, қалтираб даҳлизга отилди. Унинг орқасидан Унсин чиқди, энтикиб-энтикиб деди:
— Акамни шунча йил ишлатиб, ҳақини бермадингиз. Энди қамоқда чиритмоқчимисиз? Худо сизга ҳам кўрсатар!
Қиз даҳлизда, эшик орқасида кучли ҳаяжон ва саросимада турган Гулнорни қучоқлади, секин шивирлади: «Қайғурманг, опажон. Қора кунлар ўтар, ёруғликка чиқармиз. Ман сизни сира унутмайман». Кейин тезгина паранжисини ёпинди. Ҳаяжонини, кўзларидан оққан ёшларни ҳовлида бошқалар кўрмасин учун, шу ердаёқ чачвонини тутди, «хайр» деб югура кетди...

II
Бир ой ўтди. Бу ой — Гулнор учун айниқса чуқур қийналиш ойи бўлди. У эрта-кеч ўз-ўзини койиди, ўзининг соддадиллиги, ишонучанлигидан аччиқланди: «Эсимни танигандан буён бойнинг, унинг ўғил-қизларининг ёмонлигини билиб, кўриб келдим. Лақма бўлмасам, Йўлчининг қамоқхонада чиришини истаган одамлардан уни қутқаришни умид қилармидим? Бечора Унсин... Ғамига ғам қўшилди. Илгари акасининг тез кунда чиқиб қолишини кутар эди. Энди-чи? Бойнинг аччиқ сўзлари, ярамас ниятлари унинг юрагини чил-чил қилгандир...»
Унсинни кўришга интилди, соғинчи ҳар кун зўрайди. Лекин қиз бирон марта ҳам кўриниш бермади. Гулнор бунинг сабабини, албатта, яхши билади. Унсин унга аччиқ қилиши, ундан аразлаши мумкин эмас. Унсиннинг юраги, акасининг юраги каби. Гулнорга нисбатан тоза ҳам самимий. Қиз Мирзакаримбой остонасини босишни истамайди, холос... Шундай бўлса ҳам, Гулнорни ҳар хил мулоҳазалар, андишалар, гумонлар босади. Унинг бахтига, бу ой ичида тез-тез оғриб турди. Бетоблик унга яхши баҳона бўлди: табиб чақиришни эсга келтирмасдан, «кинна» солдириш учун Шокир отанинг кампирини чақиртираверди. Ҳар гал кампир билан ёлғиз қоларкан дарров қизнинг ҳолини сўради. Биринчи марта гаплашувда Унсиннинг маҳси тикишини, Шокир ота оиласида ҳукм сурган қашшоқликни эшитди. Юраги эзилди. Қиз маҳси тикишини, йўқчилик, муҳтожлик ичида яшашини Гулнордан яширган эди. У билан сўзлашганда, тирикчиликка оид ҳеч нимадан зорланмаган эди. Ҳақиқат равшан бўлгач, Гулнор боши оғригунча ўйлади. Кампир кетиш олдида уч кийимлик атласни бир рўмолга ўраб, унинг қўйнига қистирди. «Сотиб рўзғорга харажат қилинг. Жон буви, асло Унсинга билдирманг. Унинг кўнгли бузилмасин...» деб кампирга тайинлади. Бир ҳафтадан сўнг «кинна» баҳонаси билан кампирни яна чақиртириб, ўз кийимларидан бир нечасини берди.
Кундан-кун ҳаво қизиди. Тўрт томони баланд уй, айвонлар билан ўралган ҳовлида нафас бўғила бошлади. Ҳаким ва Салимбойваччаларнинг оилалари боққа кўчишди. Бу кун Ёрмат қизининг кўчи учун арава келтирди. Мирзакаримбой кечқурун извошга ўтириб, боққа боришини билдириб, эрта билан дўконга жўнади. Ҳозир катта ҳовлида Гулнордан бошқа ҳеч ким йўқ. Ерга уриб синдиришни истадиги саноқсиз асбоблар, идишларни пала-партиш йиғиштириб, сандиқларга жойлади. Боққа олиб кетиши лозим бўлган буюмларни бир ёққа айирди. Бу иш жуда маъносиз кўринди, тинкаси қуриди.
Ўзининг паришон хаёлига берилиб, кимсасиз ҳовлида кеза бошлади. Нечундир бу танҳолик ва бу жимжитлик унга ёқди. Ўз майлига берилиб, ғайри шуурий равишда ташқари ҳовлига ҳам чиқди. Атрофга ғишт ётқизилиб йулка қилинган теп-текис, чор бурчак ҳовли қуёшда қизиб жимгина ухлайди. Қайси бир кавакда чумчуқ болалари чирқиллайди, томдан каптарларнинг ўксиз «ҳу-ғу, ҳу-ғу»лари эшитилиб қолади. Дамма меҳмонхоналарнинг ойнавон нақшли, бўёқли эшиклари ва деразалари бекик, қалин пардалар билан қопланган. Гулнор тентираб юраркан, кўзи хизматкорхонага тушди. Ҳовлининг бир бурчагига тиқилган бу кичкина, кўримсиз уйнинг шалақ-юпқа тахта эшиги ҳам, ўйинчоқдай бачки, синиқ деразаси ҳам очиқ эди. Гулнор кирди. Қуёшга терс, бурчакка тиқилган бу уйчадан ҳали қиш нафаси ўчмаган, вахкашлик ва чирик ҳаво нафасга уради. Деворлари, шиплари ўргумчак инлари, ипир-ипир қора ислар билан қопланган. Қозиққа осилган, чанг босган эски дўппидан бошқа ҳеч иима йўқ. Гулнор дўппини олиб қоқди, ёруққа тутди. Йўлчининг дўпписи! У, дунёда энг қимматли, энг нодир буюмни топган каби, ҳадсиз севинди. Тер, мой ва чангни йилларча шимган, жияги чармдай қотиб, кирдан йилтираган бу дўппини яна тозалади, қоқди, кўзларига суртиб ўпди. Юрагида дард тўлқини бирдан кучли чайқалиб кетди. Уй ичи Йўлчи хаёли билан тўлди. Ўтмиш равшанлик билан кўз олдида жонланди. Мана, бир қиш кечаси қандай даҳшатли қўрқув, таҳлика остида бу уйга кириб, қоронғида Йўлчи билан бир неча минутгина сўзлашишга журъат қилган эди! Оғриққа бориб етган кучли бир орзу унинг бутун вужудини ҳозир эгаллаб олди. Йўлчининг кучли, эркак нафасини, дудоқларида унинг бўсасининг жонли оловини бир лаҳза сезди. Деразага суялди, хаёл ва кечинмалар сеҳрига соатларча берилиб қолди. Ташқарида каптарларнинг «ҳу-ғу»си, чумчуқларнинг чирқиллашидан бошқа говуш йўқ...
Гулнор бирдан чўчиб кетди: қорнида бир ниманинг анча сезиларли равишда урганини туйди... Дарров англади—у ҳомиладор! Шу онда қалтираган, оёқларида қитдай куч қолмаган каби, ерга йиқилаёзди. Бир қўли билан деразанинг дастагини ушлади. Кўз олди қорайиб, бутун ичини, борлиғини оғриқ-алам сиқиб олди. Кўзларини чирт юмди. Бошида ҳорғин, паришон фикрлар учди. «Бахтсиз бола! Тезгина дунёга қадам қўйиб, дадангнинг набиралари ва эваралари кетидан пилдирлаб югурмоқчимисан? Агар сен Йўлчининг боласи бўлсанг эди, мен унга аллақачон сендан хабар берар, ундан севинчи олиб қувонар эдим. Сен дунё юзини кўриб, чақалоқ овозинг жаранглаган кун, содда қишлоқ хотинлари билан уйимизда кичкина бир тўй ясар эдик. Мана, мен — онанг, сени унутибман. Ўз борлигингни ўзинг билдирдинг. Мирзакаримбойнинг боласи, унинг эварасидан ҳам кичик боласи!..»
Гулнор йўлак томондан дадасининг овозини эшитди. Дўппини қўлтиғига тиқиб, кўз ёшларини арта-арта, калавланиб ичкари ҳовлига чопди.
— Қаёқда юрибсан? Бу ёқда шунча нарса ётибди, эшикларинг ланг очиқ. Жуда бепарвосан-да, қизим!— норозиланди Ёрмат.
Гулнор индамади. Ўз уйига кириб, қутилардан бирини очиб, кийимлари орасига ҳалиги дўппини жойлаштирди.
Ёрмат терлаб-пишиб юкларни аравага ташишга бошлади. Уй ичидан уни-буни олиб чиқишга, юкларни орқалатишга қизини ҳам мажбур қилди. Юклар оз қолгач Гулнор Шокир отаникидан Унсинни чақириб беришни сўради. Ёрмат носвойини туплаб, сўлагини соқолларига оқизиб, қичқирди:
— Қанақа Унсин?
— Билмайсизми? Биласиз...
— Ҳа, таниқлик етим қиз...— қовоғини солиб, чиқиб кетди Ёрмат.
Гулнор айвонда қуруқ бўйра устида ўтириб, маҳси кийиш билан овора экан, Унсин кириб келди. Маҳсини оёқларига нари-бери илиб, ҳовлига тушди, қизни қучоқлади.
— Кўчишларингни сира билмай қолдим. Ҳамма юкларни ман ўзим саранжомлаб берардим,— деб Унсин юмуш қидира бошлади.
Гулнор қизни уй ичига олиб кирди. Катта уйда, даҳлизда, катта-катта пўлат сандиқлар, қутилар, уюм-уюм гиламлар, кўрпа-ёстиқлар, ҳар хил асбоб-идишлар тартибсиз қалашиб ётар эди. Унсин қарашмоқчи бўлиб сўради:
— Булар ҳам кетадими?
— Шунча буюм қаёққа сиғади! Ички-ташқи уйларда энг ками юз эллик арава мол бор эмиш, дадам шундай деди. Керакли нарсалардан кеча беш арава кетди. Бугун бир арва кетади. Унсин, ҳаммаси ортиқча нарса. Буларнинг ҳаммасидан манга бир эски дўппи қиммат...
Унсин қошини чимириб ялт этиб Гулнорга қаради, лекин сўнги жумланинг маъносини, нечундир, сўрамади. Гулнор эса, қизнинг кўнглидаги яраларни чуқурроқ очишдан қўрқиб, бу тўғрида изоҳ бермади. Икковлари бир сандиқ четига ёнма-ён ўтириб, ҳар вақтдаги каби, секин-секин сўзлашди. Гулнор агар Йўлчидан бирон хабар эшитилса, ё қамоқдан чиқса, унга билдиришлари кераклигини ва ўзи ҳар хил баҳона билан онасини шаҳарга туширишни, баъзи сўзларни онасига айтиш мумкинлигини уқтирди. Ёрмат бир неча марта қичқириб Гулнорни чақиргач, улар суҳбатни ноилож узишга мажбур бўлди, иккиси ҳам чуқур самимият ва дўстлик ҳисси билан қучоқлашишди. Иккисининг ҳам кўз булоғи қайнаб тошди. Гулнор оддий қизил тош кўзли кумуш узукни чўнтагидан олиб, Унсинга кўрсатди.
— Буни ёш қиз вақтимда, ҳу, мундан қанча йил илгари, ойим сотиб олиб берганди,— мадорсизланиб, йиғи аралаш сўзлади Гулнор,— шундан буён ҳар вақт тақдим. Энди, сизга топшираман, тақиб юринг, кейин... агар акангиз чиқса, унга беринг, ёнида сақласин...— Гулнор узукни қизнинг қўлига бериб, яна уни қучоқлади.
Улар паранжи-чачвонларини ёпиниб кўчага чиқишди. Ёрмат ҳамма эшикларни қулфлаб, қизини аравада олиб жўнади. Унсин ҳам уларнинг орқасидан борди, арава кўздан ғойиб бўлгунча, қараб, кузатиб қолди.

Ўн еттинчи боб
I
Иссиқ, лекин сокин гўзал кун эди. Чаман-чаман гуллар, ҳар хил экинлар, боғлар, сувлар қуёшда яшнаб, ёниб товланади. Ҳовузнинг бўйидаги супада, дарахтларнинг кўланкасида, атрофга сувни қалин септириб, Салимбойвачча ётар эди: бошида оппоқ катта пар ёстиқ, тагида шоҳи кўрпача. Бугун жума бўлгани учун Ҳакимбойвачча ва Мирзакаримбой ўз улфатлариникига гапга кетишган. Салимбойваччанинг улфатлари бу ҳафта машҳур бир бойваччанинг даласида тўпланишлари керак эди; ўтириш жуда қизиқ, жуда хушчақчақ, базм жуда қийқириқли бўлишини билиб, бугун ҳар ҳафтадагидан кўра эртароқ саман йўрғани эгарлатиб қўйган эди у. Аммо, отни акаси миниб кетди. Извошга эса Мирзакаримбой ўтириб, қари-қартанг бойларнинг «улуғвор гапи»га жўнади. Салимбойваччага, яхши ва юришли бўлса ҳам, кўримсизроқ бир от қолгани учун аччиқланиб, бир-биридан такаббур, бир-биридан кеккайган бойваччаларнинг олдига бу отда боришни ўзига эп кўрмай, дам жўнашга қарор қилар, дам яна айнар эди.
Шарофатхон қўрғонча эшигидан қараб, эрининг жўнамаганига тушуна олмай, супага келди.
— Элдан бурун отланган сиз эдингиз-ку, мана энди кун ёниб кетди.
— Чой олиб кел!— бошини ёстиқдан узмай буюрди Салимбойвачча.
Шарофатхон тезда бир чойнак чой келтириб, пиёлага қуйиб, эрининг ёнига қўйди ва ўзи ҳам супанинг четида ўтирди, оқ шоҳи рўмол билан елпиниб, иссиқдан шикоят қилди. Бир оздан кейин, эри «кет» деб ҳайдамаганига севиниб, уй ичида юмушнинг кўплигидан, Гулнорнинг «уччига чиққан такаббурлиги», ҳеч кимни назарга илмаслиги ва касали тўғрисида вайсади.
— Касали нима, озиб кетибди келинчак онамиз? — пичинг билан сўради Салимбойвачча.
— Ҳаммаси муғамбирлик, эркалик, ноз! Дадангизга ноз қилади. Кеча чўри, бугун ҳаммага онабоши бўлиб қолди! Бизларга: истасанг шу, истамасанг катта кўча, дейди. Тилида айтмаса ҳам, дилида айтади.— Шарофатхон бир зум тўхтаб, атрофга қаради, сўнг товушини пасайтириб давом этди,— тўғри, баъзи хотинлар иккиқат бўлганда дармонсизлашади, бошлари оғрийди... буни касал деб бўлмайди, Гулнор иккиқат бўлди-ю, ноз устига ноз қўшди, уятсиз ўлгур...
— Нима дейсан?—Салимбойвачча ҳовлиқиб бошини кўтарди. Хотини заҳарханда қилди ва қорнини дўмбира қилиб чалди.
— Ростдаими?
— Нега ёлғон гапирай! Ман аллақачон билган эдим. Ҳозир ўзи ҳам яшира олмайди. Яшириб бўладими, қорни қаппайиб қолди-ку...
Салимбойваччанинг ранги ўчди, бурун катаклари керилди, пиёлани жаҳл билан туртиб яна ястиққа ташланди. Хотини ўрнидан туриб:
— Шошманг, у ҳали биринчи қалдирғоч, кейинроқ орқа-ўнгингизни укалар, сингиллар билан тўлдиради у,— деди-да, сўзини эрига маъқуллатгани учун ғурурланиб, семиз, катта оёқларини дадил босиб қўрғон томонга жўнади. Салимбойвачча ичини илон чаққандай, тоқатсизланди. Дадасининг уйланмоқчи эканини эшитган ҳамон, фикрини узоқ бир ваҳм каби босган нарса, энди мудҳиш бир ҳақиқатга айланиб, бутун вужудини кемира бошлади. У кўзларини ҳовуздаги турғун кўкимтир сувга тикиб ўйлади. «Гулнор ўзи ким? Унинг туфайлидан дадам билан аччиқлашдим, уни қочириш учун қанча қийналдим. Охирида бу сирнинг очилмаслиги учун поччамга беш минг сўм, эллик бошига минг сўм пул беришга мажбур бўлдим. У очкўзлар бундан сўнг ҳам мени қўйишмайди, албатта. Яқинда поччам катта сумма зарур бўлиб қолганини сўз орасида қистириб ўтди. Ўзи келмаса, эрта-индин опамни юборади. Улар олдида ҳар вақт тилим қисиқ. Гулнор умримга эгов бўлди. Яна у Мирзакаримбой хонадонига бошлиқ бўлиб кеккайсин, ҳеч ким билан сўзлашмасин, туғсин, бойликнинг нишабини ўз томонига тўғриласин!.. У жуда шайтон хотин. Унинг ҳийла-макрининг бир томчиси энди кўринди! Қолганини ўғилчаси туғилгандан кейин кўрамиз. Ёш, чиройли хотин дадамнинг бошини шундай айлантирсинки... Мушук қувлаган сичқондай биз қочгали кавак топа олмай қолайлик...»
Салим шундай ўйларга берилиб, тўлғаниб ётаркан, катта дарвоза оғир гулдурос билан очилди. Икки ғилдиракли янги извош — аравага қўшилган отни етаклаб куёв Фазлиддин кириб келди. От дарвозадан бир неча қадам ичкарида тўхтагач, Нури духоба паранжисини йиғиштириб, эҳтиёт билан аравадан тушди. Салимбойвачча илдамлик билан уларга югурди. Синглисидан аҳвол сураб, куёвнинг қўлини сиқди. Нури қип-қизил ва семиз юзидан оққан терни юпқа шоҳи дастрўмол билан артиб, паранжисининг чангини қоқди, қўрғон ичидан югуришган болаларни ўпиб, қучоқлаб ичкарига кириб кетди. Фазлиддин отни илдам чиқариб, дарахтга боғлади, янги шоҳи тўнини ечиб қоқди. Салим билан бирга супага келиб ўтирди.
Дастурхон устида улар сўзлаша бошладилар. Фазлиддин шу атрофдан, «Қурбақаобод» мавзуидан тайёр бир боғ қўлга кирганини ва уни кўришга келганини билдирди. «Мевалари олдин-кетин пиша бошлаб, экинлар экилиб, олдингилари тайёр бўлган пайтда, қайси аҳмоқ боғини сотади», деб Салимбойвачча ҳайрон қолди.
— Зарурият, ноиложлик,— тушунтира бошлади Фазлиддин.— Маҳалламиз одамларидан бир камбағал биздан қарздор эди, уч юз сўмга яқин. Аммо, у бир неча йилдан буён тўлай олмади. Биз ҳам қаттиқ талаб қилмадик. Шу баҳорда ўзи ўлиб кетди. Қўлидан иш келадиган битта йигитча ўғли бор, қолганлари чурвақа. Кеча Абдулла акам йигитчани тутиб, ота қарзини уз, деб маҳкамроқ ушлабди. Кейин ҳисоблаб қарашса, йигитчанинг гарданига пирсант билан роса саккиз юз сўм пул тушибди..
— Ҳой, нодон одамлар!— куёвнинг сўзини кесди Салимбойвачча.— Бирини уч қилиб тўлайди энди. Билишмайдики пул болалаб туради, индамасдан туғади, чақалоқлари ингаламайди. Эҳ, бефаросат одамлар!..
— Бизнинг «сартия» жуда беғам,— қизил чиллакини иштаҳа билан ея туриб, сўзни давом эттирди Фазлиддин,— бир кўп одамлар оёғидан қарзга илинади. Ҳеч нима бўлмагандай, дўпписи яримта! Ҳалқумигача қарзга ботганини ўзи сезмай қолади. Сиртмоқни бўйнидан солиб тортасиз, бурни билан ерга мункийди. Оёғига илинган ип йўғон арқонга, ингичка сим — йўғон занжирга айланадими, ҳолига вой?! Шундай, Салим ака, ҳалиги йигитча эсанкираб қолибди. Саккиз юз сўмни сиз билан биз пул демаймиз. Чиндан ҳам пул эмас. Аммо ёнида қора чақаси йўк одамга бу — жаҳаннамнинг қил кўпригидай мудҳиш нарса. «Бориб кўринг, маъқул бўлса боғимни олинг» дебди йигитча. Пулни ундириш учун акам шошмас эди, бир парча боғ бизга унчалик керак эмас. Унинг лекини бор: йигитча яқинда мардикор бўлиб урушга жўнаши мумкин. Ундан қачон қайтади, қайтиб келадими, йўқми — билмаймиз. Шу сабабдан шошдик.
— Тайёр боғ бўлса, олганларинг яхши. Ғаниматда,— деди Салимбойвачча.— Хўш, айтинг-чи, подшоҳнинг мардикор олишига нима дейсиз? Мана фармон олий чиқди...
— Фармон чиқиши биланоқ халқ орасига ғулғула тушди. Ҳозир қаерга борманг, шу гапни эшитасиз. Деҳқон, косиб халқи нотинчланиб қолди, албатта, уларнинг болалари кетади-да. Фармонда мардикор дейилган, аммо, Салим ака, менимча, бу нарса бир сиёсат, бир алдов бўлса керак. Йигитларни элтиб, тўппа-тўғри ўқ тагига ҳайдайдилар, мана кейин эшитиб қолармиз...
Салимбойвачча андак мулоҳаза қилиб, сўзлаб кетди:
— Унчалигини кескин айта олмайман. Аммо, фармонга бўйсуниш, албатта зарур. Йигитларимизга акоп қаздирадиларми, ё милтиқ ушлатиб қирғинга ҳайдайдиларми — бу нарса оқ подшоҳнинг ихтиёрида. Туркистон мусулмонлари шунча йилдан бўён оқ подшоҳнинг қўл остида тинч яшаб келади. Энди адолатга қарши хиёнат қилиш ярамайди. Туркистон мусулмонлари мана шу танглик замонида фидокорлик кўрсатса, ҳукуматга ёрдам қўлини чўзса, оқибати чакки бўлмас. Душманлар енгилгандан кейин ҳукумат олдида Туркистон бойларининг юзи ёруғ бўлади. Подшоҳ, эҳтимол мусулмонларнинг ҳуқуқларини кенгайтириб юборар. Лекин, бундан қатъи назар, ҳукуматга ёрдам бериш — бизнинг биринчи вазифамиз бўлиши керак!
— Сиз жуда тарафдор кўринасиз, Салим ака. Менимча, бу хусусда андак сабр қилиб, оқибатни ўйлаш керак бўлади,— деди иккиланиб Фазлиддин.
— Масала равшан,— деди Салимбойвачча.— Биз ҳаммамиз оқ подшоҳнинг фуқаросимиз. Шундайми? Бу тўғрида тихирлик қилсак, хиёнат қилган бўламиз. Бу нарса ёлғиз менинг фикрим эмас. Ўтган кун кечаси худди шу ерда катта мажлис қилинди, йигирмага яқин одам тўпланди. Жадидлар, уламолар, яна Ҳаким акамнинг обрўли бир неча дўстлари бўлди. Бу масалани ярим кечагача хўп маслаҳатлашиб, ниҳоят, ҳалиги мен айтган фикрга келишди. Энди қўлни қўлга бериб, мардикор олиш тўғрисида чиққан фармонни халққа тушунтириш, унинг кераклигини, фойдасини уқтириш қолади.
— Абдулла акам ҳам шу фикрда,— деди Фазлиддин,— аммо манга барибир, Салим ака. Қай томон енгса ман ўша томонда. Лекин дини исломга дахл қилинмаса, савдога ривож берилса, бас. Бизга яна нима керак? Юртни савдо обод қилади. Дин, ислом кишиларни тўғри йўлга бошлайди. Шу иккиси лозим холос...
Салимбойвачча бундай локайдликка қарши эътироз қилди. Суҳбат қизиб кетди.
Қуёш узоқдаги дарахтлар орқасига тушди, шафақнинг тиниқ олтин олови ҳамма ёқни тутди. Дарахтлар катта алангада қолди. Лекин ҳаво дим. Фазлиддин олдинроқ мойли сомсани кўпроқ еганидан, мантини оз еди, аччиқ чойни босиб ичиб қониққач, извошни қўшди. Бир қадар шамоллаб келиш учун Салимбойвачча ўз куёвига ҳамроҳ бўлди. Улар билқ-билқ тупроқли кўчада чанг кўтармасликка тиришиб, отни секинроқ ҳайдашди. Катта йўлга чиқиш олдида Салимнинг боғ қўшниси, чарчаб чангга ботиб келаётган Абдихолиқ ота учради. У кўчанинг четига ўтиб, тўхташ учун ишорат қилди. Извош ундан бир оз нарироқда тўхтади.
— Ҳа, нима дейсиз?— тўнг қичқирди Салимбойвачча. Абдихолиқ яқинлашиб, юзидан чанг ва терларини артиб, ҳарсиллаб гапира бошлади:
— Шаҳарга тушган эдим, бойвачча. Маҳалламда, ҳей ўқ, бе йўқ, ўғлим, Абдисаматни аскарликка мўлжаллаб қўйишибди.
— Ким мўлжаллайди?—тескари қараб сўрада Салимбойвачча.
— Маҳалланинг катталари. Ман жуда довдираб қолдим. Ахир, кўзимнинг оқу қораси биттагина ўғлим бор, садағанг кетай.— Абдихолиқ кўзларини Фазлиддинга тикди.— Усиз, ман қандай тирикчилик қиламан? Сизлар оқ-қорани, йўл-йўриқни таниган одамлар»—манга бир йўл кўрсатинглар, иима қилай? Чироғим Салимжон, сизга ялинаман...
— Ота,— деди Салим жеркиб,— бу нарса кўпга келган тўй. Ўғлингиз ниҳояти бир неча ой ишлаб қайтади. Нимасига қайғурасиз? Узоқ юртларни кўриб келади. Сиз дуо қилиб ўтираверинг. Ман нима қила оламан? Ҳаммамиз оқ подшоҳга фуқаромиз, унинг олий фармонига сўзсиз бўйсунишимиз керак.
— Кўпга келган тўй дейсизми?— киноя билан илжайди чол,— бе! Маҳалдамда уч ўғиллилар, беш ўғиллилар бор, норғул-норғул йигитлар бор. Ҳаммаси тип-тинч. Катталарнинг кўзи менинг чумчуқдай ўғлимга, яна бир қанча оғзи бўш камбағалга тикилибди. Йўқ, бунда гап бор. Ноҳақ ишга куяман. Бой, камбағал, мулла, эшон демасдан ҳамманинг боласига бир текис қаралса, отамга лаънат ўғлимни юбормасам...
— Ота,— чолга энкайиб, мулойим гапирди Фазлиддин,— муйсафид экансиз, қари билганини пари билмас, дейишади эскилар. Беш қўл баравар эмас, буни ҳам тушунсангиз керак. Шунга ўхшаш биров ундай, биров бундай. Ўзингизни билинг, ўзга билан нима ишингиз бор? Ҳамма ўз ўғлининг этагига ёпишса, хизматга ким боради?
Абдихолиқ бу икки бойваччанинг сўзларига эсанкираб, алангаланиб, сўзлашга мўлжаллар экан, Салимбойвачча куёвини туртди... «Ҳайданг отни!»
Улар «Қурбақаобод» мавзуига етиб, одамлардан Норматхўжанинг богини суриштирди. Кичкина замбил эшик олдида аравадан тушишди. Эшикни қоқмасдан бурун, гўё уларни кутиб ўтирган каби боғ эгаси чиқди. У кўринишда уятчан, йигирма яшар йигитча эди. Бойваччаларни боққа олиб кирди-да, ўзи бир тўнкага ўтириб, ерга қараган ҳолда деди:
— Кўринглар, ана боғ!—Салим билан Фазлиддин «томоша боғда» кезган сингари, сесин-секин, боғнинг ҳар жиҳатини кўздан кечира бошлади. Қуёш ботган, лекин кун ҳали ёруғ, ҳар ёққа оқшом сукунати чўзилган. Дарахтларнинг учлари аста қимирлайди.
Боғда саккиз узун ишком, ҳаммасининг поялари яхши ишланган, пушталари чопилган. Салимбойвачча икки ишкомга кириб, бошдан-оёк, кўриб чиқди. Узум ток баргидан ҳам мўл... Фазлиддин эса барча ишкомларни айланиб, неча хил узум борлигини ҳам билиб чиқди. Кейин, жўхори, сабзи, пиёз экилган қисмларга қарашди. Боғнинг атрофи эски, паст, лекин ямалиб-ясқалиб бутунланган деворлар билан ўралган. Девор бўйлаб ҳар хил мевали дарахтлар: шафтоли, олма, нок, олча, жийда. Бу боғда, Салимча, олтмиш уч туп, Фазлиддин ҳисобича, етмиш туп мевали дарахт бор эди. Боғнинг саҳнини Салим уч ярим таноб, Фазлиддин уч таноб мўлжаллади. Салимбойвачча секингина шивирлади: «Ўн танобга арзийди. Ҳамма нарсаси тайёр. Ошни пишириб, қошиғини солиб қўйибди эгаси, ичаверасиз, Фазлиддин».
Бойваччалар ўз таассуротларини сўзлашиб, йигитча олдига келишда. Унинг ёнида укалари бўлса керак, бир-бирига жуда ўхшаш икки бола—бири ўн, иккинчиси ўн икки яшар чамаси,— қандайдир ёмон шубҳа ва ҳайрат билан тўла кўзларини жавдиратиб туришар эди. Йигитча ишорат билан уларни жўнатди.
— Боғ чакки эмас, унчалик қизиқарли ҳам эмас, шундайми, Салим ака?—Фазлиддин ялт этиб Салимга қаради ва сўнг йигитчага сўзлади.— Бошқа иложимиз йўқ, укам. Бир жиҳатдан сизга енгил бўлишини ўйлаймиз, бу замонда нақд пул топиш ўлимдан қийин. Нақд пул сўрасак, сизга жабр бўлади. Шунинг учун боғни олишга тўғри келади. Эртага шаҳарга тушинг, акам билан сўзлашиб, ишни битирасиз, дурустми?
— Ақлли бола экансан, ука, ота қарзини узишга бел боғлабсан. Бир томондан дадангнинг арвоҳи хушнуд бўлади, иккинчи томондан, ўзинг жўраларинг орасида бошингни кўтариб, хўроздай юрасан. Қарз кишининг бошини букади — Кексаларча жиддий ва салмоқли сўзлади Салимбойвачча.
Йигитча ўрнидан секингина турди. Аллақандай ғамгин ва ўзгарган товуш билан, ерга қараган ҳолда сўзлади:
— Тирикчилигимиз шу боғ орқасида бир нав ўтиб турарди. Ердан қор кетиши билан кўчиб келиб, бутун оила чумолидай ишлар эдик. Ерга қор тушганда яна шаҳарга кўчиб кетардик. Бу боққа жуда кўп меҳнатимиз синган.— Йигитча чуқур хўрсинди, боши яна қуйироқ тушди.— Ойим боғдан айрилса, билмадим, нима бўлади. Ҳали у хабарсиз...
— Боғингни биз зўрлаб олмаймиз, ука!— койиб «сан» сираб деди Фазлиддин.— Саккиз юз сўмни сана, иш тамом. Боғинг ўзингда қолади, энанг хафа бўлмайди.
— Бу йилги экинлар, мевалар бизники бўлади. Негаки, ўз меҳнатимиз билан етиштирдик. Ер сизларга ўтса ҳам, кузгача бизни бу ердан қўзғатмайсизлар. Шу шарт билан, майли. Абдулла акангизнинг дўқидан қутуламан. У киши тинкамни қуритди жуда...— йигитчанинг товушида йиғидай бир нима сезилди.
— Ман айтдим-ку,— кескин сўзлади Фазлиддин,— эртага шаҳарга туш, нима шартинг, бўлса, ўша ерда гапир. Мева, экин дейсан. Ер ўтдими, улар ҳам ҳозирдан бизга ўтади-да. Ҳаммаси ердан унган нарсалар. Яна акамдан сўра!..
— Йўқ, Фазлиддин,— билимдон бўлиб гапирди Салимбойвачча,— бу йилги экин бу йигитчаники бўлади. Жўхори, сабзи, тағин қандай экин бор? Ҳа, шуларнинг бари бу кишиники. Дарахтлардаги меваларчи? Ҳаммаси сизники бўлади, Фазлиддин. Агар мурувват қилсанглар, жилла бўлмаса бу йилча меваларни қоқ бўласизлар-да.
— Қўрғонни кўрмадик-ку,— йигитга қараб деди Фазлиддин.
— Ҳовлида бир уй, бир айвон, яна бир ҳужра бор. Эски, аммо ҳали бақувват...
— Хўп, кўрмайман. Сўзингга ишонамиз.
Йигитча кузатиб эшикка чиқмади. Оқшом қоронғисида дарахтларнинг орасида йўқолди: балки кўкрагини эзган оғриқнинг аччиғини йиғи билан юмшатиш учун бир ёққа чекилгандир.
Фазлиддин извошга ўтириб, Салимбойвачча билан хайрлашиб шаҳарга жўнади. Салимбойвачча эса катта йўлга қараганда анча қисқа «ёлғиз оёқ» йўлдан ўз боғига кетди...

II
Ёз кечасининг ёқимли салқини. Кўкда, дарахтлар устида ғуж-ғуж юлдузлар ёнади. Чирилдоқларнинг майин мусиқаси ҳамма ёқни тўлдирган, гўё кечанинг ўзи куйлайди. Лекин бу мусийқа жимжитликни бузмас, балки уни қуюлтиради. Хотин-халаж, бола-чақа орасида ўтиришни ёқтирмаган Салимбойвачча ҳалиги боғдан эндигина келиб, супада чироққа яқин ёнбошлаб, тунов кун кечаси мажлис қилган меҳмонлар қолдириб кетган мусулмонча газеталарга кўз югуриб ўтирар эди. Нозик ранг-баранг парвоналар, капалаклар лампа атрофида айланар, гулдор қанотларини шишага уриб типирчилар, гиламга енгилгина қулаб, тинар эдилар...
Орқа ёқдан, қўрғон томондан кавуш ғарчи эшитилди. Салимбойвачча бепарволик билан қаради. Қоронғилик ичидан Нури келиб чиқди...
— Кел, Нуриой!..— Салимбойвачча оёқларини йиғиб олди.
— Бу ёққа қочибсиз-да. Жилла бўлмаса, ман келган кун ичкарида ўтирсангиз бўларди. Бу нимаси, шумшайиб ёп-ёлғиз...
Нури акасининг ёнига ўтирди.
— Сан ёлғиз эмассан,— пичинг қилди Салим,— Гулнордай онанг бор...
Нурининг ғазаби тутақиб ёниши учун ҳар вақт биргина сўз кифоя эди. У «иҳ» деб тескари бурилди. Сўнгра, ҳар вақтги бемаъни шикоятини бошлади. Ғазабдан гоҳ овозини баланд қўйиб, гоҳ Салимнинг ишорати билан пасайтириб, шивирлаб, тиззасига ура-ура вайсади:
— Ҳамма нарсага сиз, Ҳаким акам айбдор. Ўша вақтда оёқларингни маҳкам тирасанглар эди, дадам Гулнорга уйланмаган бўларди. Бўш-баёв экансизлар. Жилла бўлмаса, мол-мулкини ўз қўлларингга ўтказиб ололмадинглар. Мана томоша қилинг. Чўри қиз бошимизга чиқиб, бизларни оёқ учи билан кўрсатади. Башарасига қарасам, дардли кўринади. Ҳаммаси ёлғон! Ҳаммаси ноз-карашма, одамни менсимаслик... Тавба, бундан устомонни кўрган эмасман. У севинади. Нима дарди бор? Нимага муҳтож? Яна ит мижоз — дарров бола туғади, эшиттингизми? Мирзакаримбойнинг хазинаси энди Гулнорники!
— Даданг-чи? Барча айб унда эмасми?— бўғилиб деди Салимбойвачча.
— Дадамни қўяверинг, иложи бўлса, юзини кўрмасам. Ман бу ерга сизлар учун келаман.
— Анов қирқ игнанг кор қилмадими?!—аччиқ кулги билан деди Салимбойвачча.
— Унақалардан аллақанчасини қилдим. Гулнордан офат қочади.
Қоронғилик ичидан кеча қўнғизи ғўнғиллаб учиб, ўзини чироққа урди, кейин сачраб Нурининг кўкрагига, оқ шоҳи кўйлагига ёпишди: бош бармоқ катталигида қора қизғиш ёқут каби... Нури чўчиб тушди, кўксига чанг солиб, қўнғизни ғижимлаб, узоққа отди.
— Уҳ, шўнақа нарсалардаи жуда қўрқаман.
Салим ёстиққа ёнбошлаб, эснади. Гулнорга қарши синглисида бўлган зўр кекдан фойдаланиш керакми, йўқми, кўзини юмиб ўйлай бошлади.
— Салим ака, мана буни ўқиб қаранг...— бўшашган, лекин сирли товуш билан дедн Нури.
— Нимани ўқий,— кўзини очди Салимбойвачча. Нури юпқа, енгил рўмол учидаги тугунчакни ечиб букланган қоғоз чиқарди-да, акасининг қўлига қистирди.
— Ҳали Гулнорнинг қутисидан топдим, нима хат экан, деб гумон килиб олдим...
Салимбойвачча қоғозни ёяркан «Эски тинтиш одатинг ҳали ҳам қолмаган экан-а»,— деб жилмайди. Лекин хатга кўзи тушиши билан юзи жиддийлашди, қошларининг ўртаси тугунчак ясади.
— Товушингизни чиқариб ўқинг, мен ҳам эшитай! — Нури қизиққандан, ўқишни билмаса ҳам, акасига яқинлашиб хатга тикилди. Салимбойвачча ҳатто лабини қимирлатмасдан ичида ўқиди. Хатнинг мазмуни шундай эди:
«Кўз қорачиғим, дардли ёрим Йўлчибойга.
Жоним, ман мунча бахти қаро яратилган эканманки, худо шўрлик бошимга шунча кулфатларни солди. Кошки туғилмасам, кошки сизни кўрмасам эди. Ўшал куни Шоқосим акакинг ҳужрасида сизни пойлаб, қишлоққа учишга қанотланиб ўтирганимда, дадам билан маҳалла эллик бошиси офатдай бирдан босиб келишди. Дод-фарёдимга қулоқ солмай, дадам қўлимдан судраб уйга олиб кетди. Қайси бир раҳмсиз, ноинсоф малъун биз турган жойни уларга етказганлигини билмайман; бундан кейин кўрган азобимни худо ҳеч банданинг бошига солмасин. Буни баён қилишга қалам ҳам ожиз, тил ҳам ожиз. Бир ой ўн кундан буён фироқ ўтида қовуриламан. Қанотим йўқки, бойнинг зиндонидан учиб чиқиб ёнингизга борсам, бу ерда бир меҳрибоним йўқки, манга кўмаклашса. Дунёда ягона меҳрибоним, офтобим сиз эдингиз, бахти қаролик орамизни кесди. Бундан бир қанча илгари Унсинойдан айрилдим. Унинг кетишини эшитиб, кўнглим яна бузилди, ялиниб-ёлвориб олиб қолмоқчи бўлдим, аммо қизнинг ҳам сизнинг раъйингизга тўсиқ бўлишни муносиб кўрмадим, ҳам бу уйдаги хотинлар Унсинни оғир юмушларга сола бошладилар, буни кўриш манга жуда оғир эди. Майли, Унсиной сиз билан бирга бўлсин. Ёлғизман, ғариб-бенавоман, лекин кўнглим сизда, фикрим, хаёлим сизда. Кеча-кундуз ёдингиз билан яшайман. Ботир ёрим, биламан, сиз қайғу дарёсига мандан чуқурроқ ботгандирсиз. Энди ёлғиз муродим — сизни бир кўрмоқ, сиз билан икки оғиз сўзлашмоқдир. Агарда бу бахтсиз дўстингизни унутмаган бўлсангиз, хатни ўқиттиргандан сўнгра Унсинойни юбориб, бу тўғрида ўз фикрингизни билдирарсиз. Дардли кўнглимни хушнуд қилғайсиз. Гулнорингиздан салом. Ушбу номани ёзиб бергувчи кўзи ёшли, кўнгли нолон бир қиздан ҳам Йўлчибой акага салом, қитмир-қитмир...»
Бу хатни бир вақтлар ҳақиқатан Гулнор ёздирган эди. У билан бир ёшда бўлиб, бир маҳаллада ўсган ўртоғи Зайнаб, ўз замонига кўра, яхши саводли, эски китобларни кўпгина ўқиган қиз, бир кун Гулнорни кўргали бойникига кирган эди. Гулнор ўзининг Йўлчига бўлган муҳаббатини ва улар орасида кечган ишқ сирларини ёлғиз шу қизга сўзлаб юрар эди. Зайнабнинг ҳам юраги ярали эди: унинг тўйи яқинлашган вақтда севикли куёв йигит — икки кунгина хасталаниб, ўлган. Зайнабнинг отаси қалин пулини еб қўйгани учун, энди Зайнабни ҳалиги йигитнинг укасига— Зайнабдан анча кичкина ва оёғи оқма бир болага беришга мажбур бўлиб, куёвнинг бир оз улғайишини кутар, қизни сақлар эди.
Гулнор ўз дўсти, сирдоши Зайнаб билан маслаҳатлашиб Йўлчига хат ёзишга қарор қилган ва сўзларини яйтиб турган; отин қиз эса Гулнор сўзларини силлиқлаб қоғозга кўчирган; аммо Гулнор бу хатни қай тариқада Йўлчига етказишни ўйлар экан, бу орада Йўлчининг қамалганини эшитиб, хатни қутилардан бирига ташлаб қўйган эди.
Ёшликдан бошлаб келинойиларининг сандиқларини, қутиларини тинтиб ўрганган Нури, букун Гулнор уйини холи топиб, калиди бурнида унутилган бир қутини очди. Унинг мақсади, Гулнор қутисида қандай нарсалар бор, дадаси яширинча қандай қимматбаҳо буюмлар келтирганлигини билиш эди. Натижада бу хат унинг қўлига тушди.
Салимбойвачча хатни ўқиб, аста букди. Ҳайрат билан бошини чайқади.
— Қандай қилиб бу нарса қўлингга тушиб қолди? Қизиқ хат. Агар сан бир хум олтин топсанг, бундай севинмас эдим.
— Олдин сиз айтиб беринг, нимаси қизиқ, кимга ёзган, ким ёзган?—Ҳовлиқиб сўради Нури.
— Бундай хатни бузуқ хотинлар ёзади, ёздиради. Хатнинг маъноси шу...— Салимбойвачча қоғозни қўлда маҳкам сиқиб, ғурур билан давом этди,—бу нарса қўлимдами, ҳар бир ишни қиламан, ҳеч ким бирон айбни бўйнимга қўя олмайди. Бу хат жиноятни савобга айлантиради. Ҳар ерда, ҳар ким олдида мени оқлайди. Энди кўрасан Нури.
Салимнинг сўзлари бу хатга Нурининг мароқини ҳадсиз оширади. «Бузуқ хотинларнинг хати» деган изоҳга қанотланмай уни бошдан-оёқ ўқиб беришни акасидан сўраб, ҳеч кимга айтмаслик учун оғзига келган қасамларни валдирай бошлади. Аммо, нақ шу аснода Мирзакаримбой гапдан қайтиб, тўппа-тўғри супага келаверди. Улар бир зум жим қотиб, бир-бирларига имо билан тикилишди. Сўнг Нури, ўрнидан туриб, дадаси билан совуққина кўришди. Бой Нурининг келганига қувонгани учун, супага чиқиб Салимбойвачча узатган ёстиққа бемалол ёнбошлаб, қизи билан ҳар тўғрида гаплашмоққа уринди. Нури, акаси билан қилаётган ажойиб сирли суҳбатнинг кесилганига ичидан норози, эс-ҳуши у хатда бўлса ҳам, дадаси билан сўзлашмоққа мажбур бўлди. Салимбойвачча сўзга аралашмади, бир оздан сўнг ўрнидан туриб кетди-да, сокин қоронғиликда танҳо қезди, хатнинг кучига суяниб, нима қилишини ўйлади.
Ҳозир ҳамма воқеа унга равшан: Гулнор Йўлчини севади ва қаттиқ севади. Олиб қочилган Гулнорни қутқариб, уни шарманда қилаёзган номаълум йигит — Йўлчи экан! Гулнорни севган ва у билан тил бириктиргач бир йигитнинг мавжудлигини ўша вақтларда билган бўлса ҳам, унинг хотиридан Йўлчи сира кечмаган эди. Номаълум йигитнинг кимлигини билиб, Гулнорнинг ахлоқсиз қиз эканини ўша вақтда фош этишга жазм қилган бўлса-да, бу фикридан дарров воз кечишга мажбур бўлган эди. Чунки у йигит ҳам, Гулнор ҳам ҳамма айбни бунинг устига ағдаришлари қулай эди. Салимнинг фикрича, йигит дер эди: «Салимнинг ёмон ниятидан хабардор бўлдим, қизни ўлимдан қутқардим». Қиз дер эди: «Мен бу йигитни танимас эдим. Мени қутқарди, мен унга кўнгил бердим». Мана шу мулоҳазалар орқасида ўша, вақтда Салимнинг нафаси ичига тушган, ҳатто у йигит ўзини билдирган тақдирда, унга ялинишга мажбур бўлишини билган эди. Энди-чи? Ҳозир иш бошқа, Йўлчи қамоқда. Энг муҳими — мана бу хат. Керак бўлса, дадасига, акасига кўрсатади. Эски сир асло қўрқинчли эмас: «Гулнорни илгаридан билар эдим. Бузуқ қизни дадамга муносиб кўрмаганим учун шундай қилишга мажбур бўлган эдим», деб жавоб беради.
Салимбойвачча уйга қайтиб, кўрпага кирганда ҳам ҳар хил ўй ва хаёллардан анча вақт қутула олмади.

III
Бир оқшом Салимбойвачча дўкондан қайтиб, қўрғон ичида, ўз айвонида ёнбошлади. Қўрғонда шаҳар уйлари тарзида солинган бир уй, бир айвон, буники, қарши томондаги шунинг сиигари бир уй, бир айвон Ҳакимбойваччаники эди. Бунга ёпишган ва устига бу йил баҳорда янги шийпон қилинган эскигина бир уй Мирзакаримбойга қарашли бўлиб, у Гулнор билан аксар вақт шийпонда яшар эди.
Ҳозир қўрғон ичи тинч. Нури билан Ҳакимбйваччанинг хотини Турусуной кечки салқинда кезиш учун боққа чиқиб кетган. Эсли болалар ҳам кўринмайди. Гўдаклар эса бешикда, дарахтлар орасидаги беланчакларда ухлаб ётишади...
Шарафатхон, семиз қўй гўштидан пиширилган, серпиёз шўрвадан бир катта косада келтирди. Салимбойвачча дадасини сўради. Хотини, Фаёзхўжа бойнинг боғига Сайид Фозилхон эшон келгани учун, ҳозиргина у ердан киши келиб, бойни бирга олиб кетганини билдирди. Сўнг у ҳам, Нури билан бирга ғийбат қилиш учун бўлса керак, боққа югурди. Салимбойвачча уйга кириб токчадаги идишлар орқасига яширинган бир шиша конъякни олиб чиқди. Эзилиб пишган ёғлиқ гўштни иштаҳа билан еб, шишани яримлатди. Боши, бадани қизиб кетди. Ўрнидан туриб, ҳовли саҳнида елпиниб кирди. Гулнор томонга кўз ташлаб уйда ҳам, шийпонда ҳам ҳеч ким йўқлигини билди.
Шу вақтда Гулсумбиби, бетоб, иштаҳасиз қизи учун ўз ҳовлисида, ўз декчасида тайёрланган бир коса серқатиқ хўрда ошни авайлаб кўтариб, эшикдан кириб келди. Гулнорнинг уйига мўралаб, кейин шийпонга чиқиб, косани қўйиб тушди. Усти кўк сирли катта челакни юлиб сигир соққали оғилхона томон кетди. Ҳовлида кезиб юрган маст Салимбойвачча, ўзича, фурсатни ва тасодифни жуда қулай топди. Секингина шийпонга чиқди. Ички чўнтагидан қоғозга ўралган заҳарни олиб, титроқ қўллари билан ошга сепди ва қошиқ билан илдам аралаштирди. Ҳовлиқиб пастга югурди. Зинадан энди тушган чоқда, Гулнор билан қаршилашди; бетоб, дармонсиз Гулнор бу кун ювилиб, офтобда қуриган бир қучоқ ёзлик кийимларни аллақаёқдан йиғиштириб келар эди. Гулнор бир оз четланиб юриб, зинага оёқ қўйди.
— Дадам қаёқда-а?..— саросималик билан сўради Салимбойвачча.
Гулнор орқага қайрилмай, «йўқлар» деб жавоб қайтарди. Мирзакаримбой Гулнорга уйлангадан буён, уларнинг биринчи дафъа гаплашуви эди...
Салимбойвачча ўз айвонига қайтиб, яна коньяк ичди. Лекин маст кўзлари шийпон томонга беихтиёр жавдирайверди. Сўнг, бутун аъзосини титроқ босиб, ташқарига отилди. Бу ерда беш-ўн минут айланиб юрди. Титроқ ўсди Аммо, бу титроқ виждон азобидан эмас, балки жиноятни шошиб бажаргани, ўз фикрича, яна нозикроқ бир йўл, яна ҳам қулайроқ бир фурсат кутмагани учун, фош бўлиш ваҳимасидан туғилган эди. Атторлик растасида энг қоронғи, энг кичкина бир дўконда мингларча халта-хулталардаги шубҳали дори-дармон ва ҳар нав заҳар-заққум орасида ўтирган бир мўйсафиддан бу кун заҳар сотиб оларкан, буни қачон ва қандай қўллашни асло ўйлагани йўқ эди. Заҳар қўлга киргач, жиноий фикр ўсди, бутун юрагини, бутун борлиғини чирмаб олди...
Салимбойваччанинг бутун диққати қўрғон ичида бўлди. Ҳар он, ҳар лаҳза фалокатни кутди. Гўё Гулнор ҳозир ошни ичади-да, дарров бақиради. Уйда ҳеч вақт кўрилмаган, ваҳимали бир қийғос кўтарилади... Аммо Салимнинг кутгани чиқмади, қўрғонда аввалгидай тинчлик, жимжитлик. Бу ҳол уни яна эзди. Охирга қадар кутишга куч ва тўзим сезмади ўзида. Ниҳоят, қўлини силкиди: «Нима бўлса бўлдик.» Ҳали шаҳардан миниб келиб, дарахтга қантариб қўйган саман йўрғани минди-да, кўчани чангитиб, дўстларидан бирининг боғига, узоқ жойга жўнаб кетди.
Гулнор икки томони очиқ шийпонда ёлғиз ўтириб, кийимларни нари-бери тахлади. Онаси тайёрлаб чиққан хўрда ошни одатда жуда совитиб ичишни яхши кўргани учун, четга олиб қўйди. Шийпоннинг панжарасига яқин келиб узоқликларга тикилди. Қуёш ботган. Лекин унинг олов дарёси турли ранглар билан товланиб, чексиз бир парда каби, уфқларда мавжланар эди. Боғчаларни бир-биридан айирган деворлар кўринмас, ишкомлар, мевазорлар, экин далалари туташ яшил манзара ясайди. Ҳар ёқдан кўтарилган тутунлар юпқа кўк булут каби, ҳавода секин-секин эрийди. Сўл ёқда, Дадахон бойнинг ерида коранда чайласи олдида ҳам тутун бурқийди. Ўнг томонида, Мирзакаримбойнинг ери охирида баланд, тўғри ўсган, учлари бир-бирга туташган қатор тераклар жимгина титрайди. Бир ёз кечаси тўлин ойнинг сеҳрли нурида, мана шу тераклар остида Йўлчина кутмаганмиди? У шу кеча дадаси ташқарида, бойнинг меҳмонларига хизмат қилиш билан овора экан, онаси шу қўрғонда ўчоқ бошида куйманар экан, у ой нурида чўмилган теракларнинг майин мусиқасини севикли йигит билан узоқ тингламаганмиди?.. У чоғларда юраклари ёшлик, муҳаббат, учрашув ва келажак бахти билан тўла эди. Уларнинг орзу ва умид гуллари юксалиб, юлдузларни ўпмоқ тилар эди. Энди-чи? У гулларга ёввойи печак чирмашди, ранг-нурларини сўндирди, қовжироқ хазонлари кўнгилларга тўкилди...
Қоронғилик, Гулнорнинг қайғуси каби қуюқлаша борди. Унда-бунда юлдузларнинг олтини ялтиради. Қўрғонда хотинларнинг, болаларнинг шовқини кучайди. Ҳакимбойваччанинг товуши эшитилди. У, самовар қайнатишни буюриб кимгадир қичқирди. Бойвачча кўчада халқ орасида қандай бўлса, уй ичида ҳам шундай гердайган, зуғумли эди. Гулнор уйдаги юмушларнинг ҳаммасига кучи етганча аралашар эди. Бунга қарамай, келинлар унга аввалгидай ҳар юмушни қўполлик билан буюра олмаганлари учун, Гулнорни бошқаларга ёмон кўрсатиш мақсадида «нозик», «такаббур» каби юзларча лақаблар тўқиб айблашар эдилар.

Гулнор ўрнидан қўзғалди, дармонсизликдан оёқлари титраб пастга тушди-да, ҳовлининг бурчида самовар қўя бошлади. Бутун оила бир айвонга тўпланган. Нури Ҳакимбойваччага эзмалик қилишни истар, лекин болаларнинг қий-чуви гапни гапга қовуштирмагандан у, асабийланар, гоҳ болаларга ялинар, гоҳ уларни жеркар эди. Гулнор пиёлаларни ювиб, артиб, сўнгра самоварни келтирди, жимгина ўтириб чой қуюшга киришди. У танҳоликни севар, бу оиладаги катталарни ёмон кўрар, лекин булар билан бирга ўтиришга, айниқса, овқат ва чой пайтларида бирга бўлишга мажбур эди. Чой тамом бўлди. Болалар ўтирган ўринларида тўмпайиб, ё турли вазиятда узала тушиб, бирин-сирин ухлашди. Келинлар ўрин солиш учун қўзғалишди. Гулнор дастурхонни ва идишларни йиғиштириб, шийпонга чиқди. Чироқ ёқиб, анча вақт ўтирди. Пастда «тиқ» этган товуш қолмади. Мирзакаримбойнинг қайтмаганига севинса ҳам, бирга ётиш учун онасини чақирмаганига афсус қилди, ҳозир эса чақириш вақти эмас эди. Ноилож ўрин солди, ётиш олдида хўрда ош эсига тушди. Эрталабки чойдан буён уйда икки марта овқат тайёрланган бўлса ҳам ҳеч нима тотмаган эди. Яна бу ошни ичмаса, эртага Гулсумбиби, албатта койийди. Косани олиб, катта ёғоч қошиқ билан шошиб-пишиб ичди. Косада ош уч энлик қадар озайди. Лекин бирдан бутун ичи аллақандай юлиниб кетди-да, косани нари итарди, ёнидаги чироқни «пуф» деб ўчирди, бошини ёстиққа оғир ташлади. Бир муддатдан сўнг, боши айланиб, юлдузлар унинг кўзи олдида, қандайдир, туман ичида чирпина бошлади. Бутун вужудига оғриқ ва олов югурганини, даҳшатли бир нима бутун ичини юлиб-узиб мижғиганини сезди. «Манга нима бўлди? Умримда бундай ҳолга учраганим йўқ эди, бетобликданми? Йўқ. Бошқа нарса!» деб ўйлади Гулнор. Сўнг, ўрнидан туриб, шийпоннинг боғ томонга қараган папжарасига суялди, бир неча марта кучли ўқчиди, ўқчиркан ички аъзолари ҳалқумига тиқилиб келгандай бўлди. Оёқларининг акашаклана борганини, бутун гавдасининг тириша бошлаганини сезди. Эмаклаб-эмаклаб ўрнига келди. Қўрғонда «тиқ» этган товуш йўқ. Ҳатто, бешикдаги болалар ҳам тип-тинч... «Биронтасини чақирсам, кейин, албатта. масхара қилишади, кулги, мазах учун уларга баҳона топилади», деб ўйлади Гулнор. Лекин минут сайин ҳоли оғирлашавергач тоқатсизланиб қичқирди: «Ойи, ойи... чақиринглар ойимни!»
Анчадан сўнг Ҳакимбойваччанинг хотини Турсуной чироқ кўтариб чиқди: «Қўрқдингизми?. Ёлғиз қолган одам ярим кечада ҳаммани безовта қиладими? Эркалик ҳам ва эви билан-да!» пўнғирлаб чироқни Гулнорга яқин тутиб, бирдан чўчиб кетди. «Вой, нима қилди сизга? Нима-нима?.. Нега тўлғонасиз, чиён чақдими?»
Гулнор жавоб бермади. Турсуной: «Мен ҳозир Ҳаким акангизни уйғотаман, Гулсум опани чақирсин», деб чироқни қўйиб, пастга югурди.
Ҳайкимбойвачча, Гулсумбиби, Нури ва бошқалар келган вақтда Гулнор ўз-ўзи билан овора эди.
— Онанг ўлсин, нима дардинг бор, манга қара, Гулнорим!—Гулсумбибининг товуши Гулнорни бир қадар ҳушёр қилди. Қўлларини олпи-солпи қимирлатиб гўё онасини қучақламоқчи бўлди. Кейин ошни кўрсатди: «Ичдим, ичимга бало кирди...» Яна ўқчимоқчи бўлди. Она шошиб мис баркашни тутди. Гулнорнинг кўзлари даҳшатли равишда ёниб, юзи, лаблари кўкимтир тусга кирган эди.
— Заҳар!—бирдан қичқирди Гулсумбиби.— Қай тиғпарронга учрагур, сани заҳарлайди. Шўрим қурсин! Заҳар!— Тиззага уриб, қизини қучоқлади она.
Ҳакимбойвачча Гулсумбибини куч билан силтаб тортди кўзларини пиёладай бақрайтириб бобиллади:
— Бас, уятсиз махлуқ!.. Ким уни заҳарлайди? Бу гапни ман иккинчи эшитмай... Ҳар касални Олло беради. Заҳар эмиш!..—Ҳакимбойвачча ҳансираб атрофга қаради, Гулнорга тикилди, ер остидан Нурига ўқрайди-да. лавом этди.— Ман ҳозир Ёрмат акани табибга юбораман. Отда ғизиллаб келтиради.
Ҳакимбойвачча пастга тушиб кетди. Унинг орқасидан Нури ҳам югурди. У биринчи қарашдаёқ Гулнорнинг заҳарланганини, буни Салим акаси бажарганини билган ва ичида: «Нега мунча шошмаса... Манга топширмайдими! Шундай ҳийла билан берардимки, табиблар бармоғини тишлаб қолган бўларди», деб ўйлаган эди.
— Ойи, сув. Сув!— Гулнор дам кўкрагини, дам томоғини, дам бошини ғижимлаб эза бошлади.
Турсуной сув келтириш учун пастга югурди. Гулсумбиби эсини йўқотиб, нима қилишини билмай, эсанкираб қолди. Гулнор ўқчиб-ўқчиб, базўр сўзлади:
— Заҳар... Салим қўшган. Қани у? Бу ерга ундан бошқа одам чиққани йўқ...
— Уни бу ерга чиққанини кўрганмидинг?— жинниларча бақирди Гулсумбиби ва Гулнорни қучоқлади.
— Аниқ у... Умрим заҳарланганди. Энди қутуламан. Булар ҳаммани заҳарлайди. У қамоқда!.. Ҳаммани заҳарлайди булар. Ҳаммани. Ойи, ўламан. Йўлчини кўрмадим. армоним шу. Ойи, кечиринг...— Гулнор жим бўлди.
Гулсумбибининг эсига тўсатдан бир «дори» тушди. Заҳарланган одамга қўйнинг қумалоғини сувга эзиб, латтадан ўтказиб ичирилса, тузалади, деган сўз бир вақт қулоғига чатилган эди. Зинага отилди. Лекин зинадан юриб эмас, юмаланиб ҳовлига тушди. Чўлоқланиб оғилхонага югурди. Қоронғида тимирскилаб, бир ҳовуч қийни олиб, косада эзиб, шийпонга учди. Турсуной бир қўлида сув, бир қўлида қатиқ билан Гулнорнинг бошида бақрайиб қотган эди. Гулсумбиби қизини қучоқлаб қичқирди. Лекин Гулнорнинг ярим очиқ кўзларида ҳаёт сўнган эди. Она қақшоқ қўлларини қизининг юрагига қўйди. Сўнг, сачраб туриб, ўзини ерга урди, фарёди билан кечани зир титратди...

IV
Бугун Гулнор вафотининг саккизинчи куни. Кеча, одатга мувофиқ, нари-бери «етти» қилинди. Ёрмат билан Гулсумбиби Гулнорнинг қабрига боришди. Олиб келинган ош-нонни ва шам пулини гўрковга топшириб, «Шайх Зайниддин бобо»даги гўристонда, катта тут дарахти кўлкасида дўмпайган янги қабрни қучиб, тупроқларига юзларини суртиб, соатларча йиғлаб, кўзлари шишгандан, тинкалари қуригандан сўнг қайтишди. Уйга келгач, Ёрмат хотинини ўз юртига жўнашга қистади.
Гулнор ўлимининг учинчи куни Самарқанддан уларнинг бир қариндоши, Гулсумбиби опасининг ўғли, содда деҳқон йигит тасодифан келган эди. Қариндошларнинг қайғусига, мотамига у йигит ҳам самимий иштирок қилди, сўнгра, Ёрматнинг фикрини қувватлаб кампир онасининг ёнига дардли холани олиб жўнашни жуда маъқул кўрди. Аммо Гулсумбиби қаттиқ эътироз қилди, қизининг бутун маъракасини ўтказгандан кейин, қабрга ҳайдасалар ҳам дадил боришга тайёрлигини сўзлади. Аммо, эрининг қистови билан, ниҳоят, Самарқандга жўнашга, қизининг маъракаларини ўша ерда ўзи ўтказишга мажбур бўлди. Ёрмат «қора кун» учун ўн йиллардан буён тийинлаб, жуда кўп бўлса, бир мирилаб йиққан пулини санади: бир юз қирқ уч сўмга яқин.
Пулни қариндош йигитга берди. Хўжайинлардан ҳеч нима сўрамади, чунки Ёрмат бу кунларда уларнинг башарасига қарашни истамас эди...
Гулсумбиби жўнаб кетгач, унинг дарди яна беҳад зиёдалашди. У Мирзакаримбой даргоҳида йигирма йилга яқин қулдек ишлаб, ниҳоят, бу кунги вазиятга тушдики, бу ҳодиса унинг борлигини ост-уст ағдарган эди.
Гулнорнинг заҳарланганини Мирзакаримбой ва ўғиллари қатъиян рад қилиб, маъсум қурбоннинг ота-оналарининг тилларини дўқ-таҳдид билан муҳрлашга тиришдилар. Гулнорнинг ўлимини улар ғоят совуққонлик билан қаршилашга уриндилар. Улар: «Гулнор ўз ажали билан ўлди. Ажалга даво йўқ!» дейишди.
Лекин Гулнорнинг ўлим олдида айтган сўзларини Гулсумбиби ўз эрига уқтирган эди. Ёрмат учун бу нарса қилча шак-шубҳасиз бир ҳақиқат эди.
У бутун кун куйиб-ёниб, боши оққан ерларда жиннилардай тентираб, хуфтон вақтида бойникига санғиб келиб қолди. Катта дарвоза олдида извош тайёр, яқинда ёлланган ҳайдовчи Эгамберди арава олдида қаққайиб кимнидир кутиб турарди.
— Қаёққа борасан?— деди Ёрмат.
— Салим ака Исқобилга жўнармиш. Вокзалга элтиб ташлайман.
— Жўна, бошқа юмушларни қил. Ман ўзим ҳайдайман, стансада юмушим ҳам бор, — деди-да, Ёрмат ҳайдовчи ўрнига ўтириб олди.
Бир оздан сўнг чамадонини кўтариб, Салимбойвачча чиқди. Аравага ўтирмасдан бурун гугурт ёқиб папирос тутатар экан, Ёрматга қўзи тушди, тилёғламалик билан:
— Сизга бир қадар тинчлик керак эди, Ёрмат ака. Ғам ёмон бўлади,— дея извошга ўтириб даврм этди,—эски қадрдонсиз-да, то ўзингиз, жўнатмагунча, қўнглингиз тинчимайди. Шундайми, отахон? Хўп, тезроқ ҳайданг, кечикаман.
Юмшоқ тупроқда ғилдирак товушсиз учди. Салимбойвачча шод, тинмасдан сўзлайди. Искобилда икки ҳафтагина ўйнаб қайтиб, кейин Петербургга жўнамоқ мақсадида эканини, уруш битган ҳамон заграницага саёҳат қилмоқчилигини, Ёрмат эшитсин учун қичқириб гапирди. Гулсум опанинг тезроқ қайтиши учун Самарқандга хат ёзиш кераклигини Ёрматдан сўради.
Ўн минут қадар йўл юрилгач, бир томони чуқур жарлик кўчада Ёрмат бирдан отни тўхтатди.
— Ннма, бирон нарса тушиб қолдими?—бепарво сўради Салим. Ёрмат жавоб бермади, аравадан ерга сакраб, ердан бир нимани олган каби, энгашди ва Салимбойваччага ёндашиб, аллақандай ёмон овоз билан хириллади:
— Мани қари эшак фаҳмладингми? Шер бўлсанг, кучингни кўрсат, итвачча!
Ғоят чаққонлик қўрсатиб, қаттиқ зарб билан Салимнинг кўкрагига пичоқ урди.
— Юрагимни заҳарладинг, юрагингни қиймалайман-да!—яна бўғилиб хириллади Ёрмат.
Ўткир пичоқ Салимнинг нақ кўкрагига суқилган эди. Салимбойвачча букчайганча — қимир этмай, қотди. Қон ва ўлик ҳидини сезган от пишқириб, безовта бўлди. Ёрмат пичоқни суғуриб олиб, узоққа отди. Кейин, мудҳиш сокинлик ва совуққонлик билан бойваччанинг этагидан тортиб туширди, қалин юмшоқ тупроқда судраб, жар ёқасига келтирди ва жасадни, бутун кучи билан пастликка улоқтирди. Чуқур хўрсинди. Отни бир четдаги дарахтга маҳкам бойлади. Қонли қўлларини тупроққа обдан суриб тозалаган бўлди. Кўзлари нотинч ёниб жавдираган, бошини чайқаб, сўлиғини ғажиган отни силаб-сийпаб, сўнг қоронғиликка кирди. Қаёққадир, балки Гулнорнинг мозорига, илдам жўнаркан, лаблари муттасил пичирлади: «Нима иш қилдим? Гуноҳми, савобми? Соқолим оқарганда қўлимни қонга ботирдим. Мана, ҳали ҳам бармоқларимга чилп-чилп ёпишади! Йўқ, ман қизимдан сўрайман. Айт, жоним, Гулнорим, айт! Ман ёлғиз санинг қаршингда гуноҳкорман. Эски гуноҳкорман. Сан айт, маъқул бўлдими? Бу қон оз десанг, яна тўкаман. Ҳаммасини қираман. Албатта, бу қон бир томчи. Бундайлардан мингтасининг қони бир тола сочингга арзимайди. Биламан, қизим. Ҳаммасини қираман, даданг энди қўрқмайди. Улар энди хўжайин эмас манга, қизим. Елкамга хўп минишди. Энди бас! Кўзим очилди, Гулнор. Лекин бу кўз қурғур жуда кеч очилди. Юрагимга заҳар югурганда очилди. Юрагим сан эдинг, Гулнор. Кўзим илгари очилган бўлса эди, ман ўз юрагимни бўриларга едирармидим? Тонгла маҳшарда қай юз билан санга боқаман? Қизим, кечир, бу адашган, кўр дадангпи кечир! Гуноҳимни заррача кечиришинг учун қўлимни қонга тиқдим. Оппоғим, Гулнор, кечир... Эвоҳ, эссиз умр, эссиз қизим...»

Ўн саккизинчи боб
I
Йўлчи тунда келиб кирган бир ташландиқ тегирмонда, зах ерда бир чимдим ухлаб, тонг вақтида ташқари чиқди. Қорни жуда оч эди. Лекин унга биринчи галда соч-соқолини қирдириш машаққати тушди. У кўпдан буён қўлига ойна олмаган бўлса-да, юзи қай ҳолда эканини яхши билар эди. Фақат, киссасида сийқа чақа ҳам йўқлигидан анҳор бўйида ерга ботган эски, синиқ тегирмон тошга ўтириб, узоқ вақт бош қотирди. Сотиш учун ҳеч нима йўқ. Этикни турмада йўқотган. Устида увада чопон, буни бозорда ёлғиз эскифурушлар олиши мумкин. Бордию, омад келиб, шу атрофдан бировга ялиниб сота билди, у вақт ўзи йиртиқ кўйлакда қолади... У бирдан қўлини кескин силкиди: «Шунга ҳам қайғуришми!» деди, манглайини чуқур чизиқлар кесди, у шу кеча ўзи билан бирга турмадан қочган ажойиб ўрисни — Петровни ўйлади: ҳозир қаерда экан-а? Ишқилиб қўлга тушмасдан, Масковга етиб олсин-да. Оташ арава Масковга неча кунда элтади, деб сўрамабман ҳам... Ҳа, у юк ташийдиган вагонда жўнайди, чиптасиз, бошқасиз юкларнинг орасида писиб кетади... Тутилиб қолмаса, калласи жойида: тегирмонга тушса бутун чиқадиганлардан у. Лекин овқатдан қийналади-да, мендан баттар чақасиз эди.
Йўлчи турмада яшаркан, унга туғишган оға-ини сингари меҳрибон бўлган Петров билан биринчи учрашувдаи бошлаб, то сўнгги дамгача ўтган ҳаётини ҳозир ўз фикридан бир-бир кечирди. Петровнинг у учун янги, ёрқин, улуғ бир дунё очган, унга алангали умидлар бағишлаган, унинг кучларига чин қаҳрамонлик майдонини кўрсатган, олмосдай ўткир, қуёшдай порлоқ, аммо шу билан баравар содда, ҳар бир меҳнаткашнинг, ҳар бир эзилганнинг юрагига ёпишадиган фикрларига шўнғиб кетди. Қандай ишлаш керак, нима қилиш керак, нимадан бошлаш керак — бу хусусда Петров уқтирган кенгашларни чуқур мулоҳаза қилди. Фақат, қалбини тўлдирган улуғ фикрларни кимга очади ва қандай очади? Бунинг учун сўзамол бўлиш керак-ку! Илгари жуда қулай бўлиб кўринган нарса, энди атрофлича ўйлаганда, ҳазилакам эмаслиги равшанлашди. «Бундай қиламан,— лабини қимирлатиб ўз-ўзига шивирлади! Йўлчи,— аввал шундай одамларни тортаманки, ўзимга қандай ишонсам, уларнинг дилига шундай ишонган бўлай... Улар шундай одамлар бўлсинки, большевик Петровнинг йўлига киргандан кейин ўтга ҳам, сувга ҳам ўзини уришга тайёр кўрсатсин, жони дили билан ишга берилсин. Энг яқинларимдан, синаганларимдан бошлайман. Бу ишда шошқалоқлик, енгиллик ярамайди. Мана Қоратой. У жамики тўраларга, жамики бойларга ўт билан сувдай. Унинг укаси Жумабой. Ишчи йигит, трамвай йўлини тозалашдан боши чиқмайди. Албатта, боёнларга қарши. Хўш, яна пахта заводда ишлайдиган «Барат махорка» бор,— бу сира қайтмайдиган хилидан. Ўроз, Қамбар, яна қарол, чоракорлардан қанча танишлар бор! Буларнинг бари большевик фикрига интизор, бари большевик бўладиган йигитлар...»
Кўкрагини тўлдирган ички тетик қувончи билан Йўлчи қаддини ростлади, атрофга кўз сузди. Қуёш чиқиб анҳор ёқасидаги толларни олтинлатган; тоза, ёрқин ҳаво кўзни қамаштиради. Ташландиқ тегирмоннинг чирик новидан сув, майда кумуш томчиларни сачратиб, гувиллаб отилади. Бу ер пастқам жой бўлгани, сувнинг нариги ёғида, баланд қияликдаги «ёлғиз оёқ» йўлдан бошқа кўчаси бўлмаганидан, атрофда ҳеч ким кўринмайди. Йигит мулойим жилмайди: «Роса гадой топмас жойга ўзимни урибман-да», деди ва эски чопонининг қўлтиғига пухта яширган қоғозни ушлаб боқди. Бу Петровнинг ўз дўстига, Андреев деган ишчи большевикка топшириш учун ёзиб берган хати бўлиб, унда Йўлчи янги дунёга тавсия қилинган эди. Петров бу хатни бераркан, уни ёнда сақламаслик кераклигини, тутилиш таҳликаси ўтганлигига ишонган тақдирда ҳам, кийим-кечакни, мумкин бўлса, башарани ҳам ўзгартиб, ғоят эҳтиёткорлик ва сергаклик билан Андреевга топшириш лозимлигини Йўлчига уқтирган эди. «Ман топган олтиним. Йўқ, олтин нима! Бу — бутун умр-ку...» ичида ўйлади-да, Йўлчи, гўё умид-истакнинг қудратли қанотларида кўтарилгандек, сачраб урнидан турди ва анҳор бўйлаб кетди.
Бойларнинг чақиғи ва чойхонада полицияга қилган «беадаблиги» орқасида Йўлчи қамалгач, уч-тўрт кундан кейин темир қафасга бир рус ҳам ўтқазилди. Даҳшатли ёлғизликдан юрак-бағри эзилган Йўлчи, у кириб келганда мулойим, самимий табассум билан дўстона қаршилади. Кошки тил билса-ю, у билан суҳбатлаша қолса!.. Рус биринчи қарашдаёқ Йўлчига ёқди. У ўрта бўйли, кенг яғринли, қуюқ жингалак сочли, қўллари бақувват, ўттиз беш-қирқ ёш орасида бир киши эди. Этиги, шими, калта камзули эски бўлса ҳам, лекин ҳали унчалик тўзимаган эди. Унинг кўзларида, юзида ва бутун ҳаракатларида сокинлик, жиддият ва куч яққол сезилиб турар эди. У эски, юпқа наматдан одёлга ўралган тугунни бурчакка ташлади-да, бир қўлида эзилган шапкани ўйнаб, иккинчи қўлини шим киссасига тиқиб, Йўлчига бошдан-оёқ бир зум тикилиб, қалин овоз билан «яхши» деди, сўнг ҳалиги тугунга ёнбошлади, узоқ вақт ўйланиб ётди. Лекин у кўз қири билан яширинча тикилиб-тикилиб қўяётганини Йўлчи фаҳмлади ва ўзини ёмон одам эмаслигини билдиришга тиришди ва ўйланиб деди:
— Сеники мастиравой!
У ётган жойида бошини қимирлатиб тасдиқлади-да, сўнг:
— Завод работа...— деди жиддий равишда.
— Маники бойда работа ясайди,— жонланиб гапирди Йўлчи, яна аниқроқ тушунтириш учун, чопонининг йиртиғидан жиндай пахта узиб ерга ташлади ва ҳаракат билан кетмон чопишни кўрсатди. Рус илжайди ва «тушунаман» дегандай, кўзлари билан имо қилди-да, яна жим ўйланиб ётаверди. Эртасига у тугун ичидан қалингина бир китоб чиқариб кўзини ундан узмай, ичида ўқиб ётди. Фақат эшик орқасидан бирон товуш келса, ёки бирон ҳаракат сезилса, китобни чаққонлик билан яширади, яна қўлга олади, соатларча кўз узмайди. Бу нарса ақлли Йўлчига кўп маъно билдирди, борган сари русга муҳаббати орта борди, ташқаридаги шубҳали товуш ва ҳаракатлардан уни огоҳлантириб турди. Лекин ўз саводсизлигидан энди жуда чуқур ўксинди: Мана, бу ўрис китоб билан дардлашиб ётибди, лаби қимирламаса ҳам, гаплашаётибди. Эҳ, кўрлик қурсин!..» Бугун улар бир-бирларининг исм ва фамилияларини ўрганишди. Руснинг фамилияси Петров...
Бир неча кундан сўнг улар чин дўстлик билан боғландилар. Бу дўстлик турмада, темир қафасда бирга кечирилган оғир кунларнинг сиқинтиси остида туғилган тасодифий ва муваққат қадрдонлик эмасди; фикрлари, ҳислари, истаклари, юраклари яқин бўлган ва буларнинг маьносини кўзлар билан, ички туйғу билан туйган шахсларнинг ўртоқлиги эди.
Тил билмаслик биринчи ҳафталарда уларни қаттиқ қийнади. Лекин сўзлашув учун уларда кучли орзу, руҳий зарурият бўлганидан. бу кийинлик аста-секин йўқолаверди. Улар энг ибтидоий тилга — ҳаракатлар, имолар билан фикр уқтиришга мурожаат қилдилар. Бу ишда Петров ажойиб маҳорат кўрсатди, Йўлчи ҳам ундан ортда қолмасликка тиришди. Сўнг, аста-аста иккиси ҳам «тилга кира» бошлади, сўзлик кўпайди. Кейинги ойларда эса уларнинг тиллари очилиб кетди.
Йўлчи учун Петров ёлғиз фикрлари билангина эмас, бутун ҳаёти ва кураши билан муаллим бўлди. Унга чуқур ҳурмат ва севги билан қаради. Шундай одамни севмаслик мумкинми, ахир!.. Петров қишлоқда, камбағал деҳқон оиласида туғилади. Тирикчилик учун ўн уч-ўн тўрт ёшда оила қучоғидан айрилишга мажбур бўлади. Ростов шаҳрига келиб заводга киради, мастерларнинг қўлида шогирд бўлиб ишлайди. Золим ҳаётнинг бутун қаҳр-ғазабларига йўлиқади. Бойларга, помешчикларга ва уларнинг давлатига нафрати ошади ва «ҳамёни зўрлар» нинг ҳокимиятини парчалашга бел боғлаган курашчиларга табиий бир ички интилиш билан яқинлашади. Уларнинг ёрдами билан ўқиш-ёзишни ўрганади, зўр тиришқоқлик ва севги билан китоб мутолаасига берилади ва мустаҳкам фикрларга эга бўлади.
1905 йил революциясини Петров қаттиқ большевик бўлган ҳолда, баррикадаларда қўлида милтиқ билан туриб қаршилайди. Бундан кейинги ҳаёти қамалиш, қочиш, яшириниш билан, большевистик иш ва кураш алангаси билан ўтади. Икки йил илгари Тошкентга келиб, темир йўл мастерскойларида ишлай бошлади. Ишчилар орасида урушга қарши ташвиқот юргизгани ва забастовка ташкил қилгани учун қамалади. Бойларнинг бўйинтуруғи остида обдан эзилган, бутун борлиғи уларга қарши нафрат билан тўлган, кураш йўлини қидирган бу ақлли йигитни— Йўлчини Петров бутун революцион руҳи ва севгиси билан тарбиялайди, революцион кураш алангаси билан унинг фикрларини ойдинлатади. Жамиятда бойлар ва ишчи-меҳнаткашлар синфи борлигини, бойларнинг манфаатлари билан меҳнаткашларнинг манфаатлари бир-бирига зид эканини, бойларнинг олтин-кумушлари меҳнаткашларнинг қони, теридан яратилганлигини, бутун давлат ва унинг маҳкамалари бойларники бўлиб, меҳнаткашларни эзиш учун хизмат қилишини тушунтирди. Бойларнинг ва ҳамма мулкдорларнинг зулмидан қутулиш учун, озодликка, бахтга эришиш учун, ҳамма меҳнаткашлар, дин, миллат фарқига бормасдан бирлашиб, уюшиб, бойлар ҳокимиятини ағдаришлари ва бутун ишни ўз қўлларига олишлари; сўнг бараварликка асосланган ҳаёт тузишлари кераклигини уқтирди. Йўлчини саводли қилишга астойдил уринди. Қўлга базўр илинадиган кичкина қалам билан (у бу қаламчани ер-кўкка ишонмас эди) махорка қоғозларига ёзиб, Йўлчига русча ҳарфларни танитди. Натижада Йўлчи дастлаб ўз исми ва фамилиясини ёзишни ўрганди, кейин, йирик ёзилган ҳарфларни қўшиб ўқийдиган ва ёзадиган бўлди, ҳар кун терлаб-пишиб, соатларча ёзув машқ қилди. Ниҳоят, кеча кечаси иккиси турмадан қочиб чиқа билди. Кучли ҳаяжон ва самимият билан қучоқлаша-қучоқлаша, вақтинча айрилишди...
Йўлчи анҳор ёқасида қалин ўсган толлар, тераклар, япасқи ўтларни оралаб кетди. Бир қанча юргач, Тахта-кўприкка чиқди. Кўприк қаршисидаги кўча унга кўринди. Энди одамлар — отлиқ, пиёда, ёш-қари учрай бошлади. Кўплари ундан ҳуркиб, шубҳали назар билан қараб-қараб, четланиб ўтар эдилар. Йўлчи уларга сира аҳамият бермай, таниш кўча томон юрди. Бир оздан сўнг маҳалланинг бўғот томли, паст, хароба уйлари орасида гердайган, девори оппоқ ганч, икки қаватли иморат рўбарўсида гўхтаб қолди. Бу иморат Жамолбой пахтачиники эди. Унинг хизматкори Жўрага йўлиқиш учун дарвозага кирди. Отхонага қарши ҳужранинг эшигини итариб қараб, уйда ҳеч ким йўқлигини билиб, хомуш тургач, отхона ичидан ифлос курак ва супурги кўтариб, Жўра чиқди ва Йўлчидан ўн қадам нарида куракка суялиб, ҳайратдан сўррайиб қолди.
— Ҳорманг, Жўра ака, мендан мунча ҳуркмасангиз...
Йўлчи илжайди. У томон қадам қўйди.
— Ҳов, қадимги Йўлчимисан? Важоҳатингдан одам эмас, от ҳам аравани олиб қочади!..
Маҳкам қўл сиқишгандан кейин, ҳужрага киришди. Йўлчи ўз саргузаштини сўзларкан, бақрайиб тинглаган Жўра, сабрсизланиб сўради:
— Энди тамом бўшаттиларми сани?
— Бўшатиш қаёқда! Қочдик...
— Турмадан?—кўз оқларини ўйнатиб сўради Жўра. Йўлчи воқеани айтиб берди.
— Энди эҳтиёт бўл, сани қидиришади,— таҳликани қўл ҳаракати билан ишорат қилди Жўра ва давом этди.— Лекин хафа бўлма, иним. Сан шунча нарсани билиб, кўриб чиқибсан. Бу вақт ичида ман нима кўрдим? Бўйним боғлиқ ҳам эмас, ечиқ ҳам эмас. Қамоқ бўлмаса ҳам, қамоққа ўхшайди. Эрта-кеч юмуш. Ҳемири ёнга тушмайди. Қимматчилик. Яна булар етмагандай, оқ подшоҳ деган хунаса фармон чиқариб, халқдан мардикор сўраб қолди. Урушда қўли баланд эмас шекилли. Ҳамманинг юраги така-пука...
— Мардикор олиш? Бу қандай ҳангама?— қошини чимириб Жўрага тикилди Йўлчи.
Жўра бу тўғрида билган-эшитганларини тўкиб солди.
— Яна камбағалларнинг шўри қайнайди, денг,— деди Йўлчи ғазабланиб.
— Отангга раҳмат!— ўрнидан ирғиб туриб деди Жура.
— Элдан бурун манга харидор топилди: хўжайин ўз жияни ўрнига мани юбормоқчи!.. Санлар учун мани туққан энам ўлсин, дедим.— Жўра бир минут ерга боқиб сукут қилди. Сўнг, секингина деди:— Юмушларим кўп. Сан бемалол ўтиравер... э, сочинг? Ман ҳозир...
У бир ўспирин сартарошни бошлаб келди. Курси бўлмагани учун Йўлчи ҳужранинг баланд остонасига ўтирди. Сартарош пастга тушиб, илдамлик билан ишини бажарди. Йўлчининг қўлига кичкина тўгарак ойнани тутқазди. Йигит унга боқиб, мўйловини чимириб, сартарошга раҳмат айтди. Жўра киссасини кавлади, сартарошнинг ҳақини бериб, жўнатди. Кейин Йўлчига нон қўйди, самовар-қумғондан бир оз совуган чой дамлади. Кечга қадар шу ердан қўзғалмасликни уқтирди. Йўлчи анҳорда чўмилмоқчи эканини сўзлади. Жўра дўстларча койиб-койиб, ҳужранинг беш тийинлик чақадай қулфини кўрсатди-да, йўқолди.
Йўлчи чойдан сўнг қоғоздай юпқа, чанг босган бир парча совунни токчадан топиб, ҳалиги анҳорга борди. Ечиниб сувнинг майин, ёқимли, совуқ тўлқинига кўмилди, чуқур жойга етганда, бир шўнғиб олди. Кейин яна паст жойга қайтиб, юпқа совунни бошга ва баданга бир суриб чиқди, совундан кир аралашган кўпикдан бошқа бир из ҳам қолмади. Қўллари билан гавдасини кучли ишқаркан, шунда ўзининг озганини, йирик суякларининг қаварганини сезди.
Анҳор, сув оғушида кенг-мўл яйрашга у қадар имкон бермаса-да, йигит қулочини катта отиб, сувни «шақ-шақ» савалаб, қирғоқ бўйлаб узунасига сузди, гавдаси, қулочи билан сувни кўпиртириб, кучли чайқатди. Узоқда, сувни ҳатто жимирлатмасдан, секин ва майин сирпаниб сузган оқ, олачипор ўрдаклар ҳурка-ҳурка ғағиллашиб, ҳар томонга илдам қочишди. Йўлчи сузган сайин ўзини енгил сезар, томирлари кенгаяр, найлари ёйилар, уларга куч тўлиб, бутун гавдаси роҳатланар эди. Атроф тинч. Ўткинчилар оз. Анҳор ёқасида, толлар орасида, иккита оқ эчки ўтлаб юради, баъзан соқолларини серкиллатиб Йўлчига қарашади-да, сўнг бошларини яна майсага узатишади. Қуёш анча кўтарилган. Лекин унинг дарахтлар орасидан силжиган шуъласи бу ерда куйдирмайди, аксинча, баданга ғоят ёқади.
Йўлчи кийиниб, енгилгина юриб кетди. Жўранинг дим, қоронғи ҳужрасига қамалишни истамади. У одамлар орасига тезроқ киришга, ҳар нарсани билишга, ишлашга шошди. Унсинни кўриш, гўзал хаёл ва дардли ёди билан унинг юрагини борган сари чуқурроқ яралаган Гулнор тўғрисида икки оғиз сўз эшитиш орзуси кучли эди. Лекин кечки емоққа чақа топиш учун зарурият сезди. Ҳар қандай таҳликага қўл силтаб, бозорга илдам югурди.
Қуёш тик келиб, ҳамма ёқни куйдирарди. Тошлар оёқларни жиз-жиз узиб олади. Чанг. Кучли иссиқдан нафас бўғилади. Бозорнинг ғовур-ғувури авжда, одамлар асабий, қўпол. Ҳаммадан тер иси келади. Ҳамманинг тилида шикоят: қимматчиликдан, мардикор олиш воқеасидан, бекорчиликдан шикоят...
Йўлчи кечга қадар неча ерга юк ташиб, ҳорғин ҳол-да Жўраникига келди. Калид йўқлигидан ҳужрасига кира олмай, Йўлчини кутган Жўра билан бир оз гаплашиб, синглисининг олдига кетди. Елкаси устига қўйган оғир юклар остида терлаб-пишиб, минг азоб билан топган пулига йўлда Унсин учун атиги иккитагина юпқа вазнсиз нон, оз-моз узум ола билди...
Ним қоронғилик кўчада ҳассасини дўқиллатиб бораётган Шокир отани узоқдан пайқаб, севиниб югурди ва чолнинг олдини тўсди:
— Бардаммисиз, бобой?
Чол сесканиб бошини кўтарди, йигитни қучоқлаб, суяк қўллари билан унинг елкасини силади. Ҳаяжондан сўзлашга сўз топа олмай, олдинга тушиб, калавланиб кетаверди ва эшикка кирмасдан қичқирди:
— Қизим, севинчи бер! Аканг.
Унсин ҳовлидан учиб чиқди, акасини маҳкам ва узоқ қучоқлади.
— Йиғлама, йиғлама, жоним!— юраги ҳислар билан тўлиб-тошган Йўлчи титроқ овоз билан қизни юпатди.
Кампир узоқда туриб сўрашди ва дуо қилди. Унсин дарров чироқ ёқиб, ҳовли юзига жой солди. Йўлчи ўтиргач, Шокир отанинг етим набираларини тиззасига олиб, ўпиб, узумдан икки бошни уларнинг қўлита тутқизди. Болалар беҳад қувонишиб, Йўлчининг бўйнига осплишди. Йўлчи Шокир отанинг аҳволини, тирикчилигини сўради. Чол замондан кўпроқ шикоят қилди, ўз тирикчилиги ҳақида шундай деди:
— Қийинликка қийин, болам. Лекин чориғимизни судраб турибмиз. Тўғрисини айтсам, бизни қизим Унсин боқмоқда. У тиккан маҳсиларни қўлингга олу, томоша қил. Сайрайди-да! Бундай туйғун, бундай зийрак, бундай боадаб қиз етти иқлимда ҳам топилмайди.
Бу сўз Йўлчини жуда қувонтирди. Чунки у, синглим камбағал оилага боқим бўлиб қолди, деб ўйлар, ўйлаган сари ҳар вақт юраги эзилар эди. Шокир отадан шундай илтифотга, мақтовга сазовор бўлган синглисини тўйиб кўриш учун кўзлари билан ҳовлини айланди. Унсин кўринмади. Бир муддатдан сўнг, у уй ичидан югуриб чиқди-да, орқа томондан келиб, акасининг бошидан дўпписини олиб ташлади. Йўлчи учун ўзи тайёрлаган яхши «тагдўзи» дўппини кийдирди. Йўлчи дўппини олиб, чироқда томоша қилиб, яна кийди, синглисига раҳмат айтиб, узоқ тикилар экан, қизнинг кўзларида чуқур қайғу кўрди.
— Нимага ҳафасан? Мана, ман соғ-саломат қайтдим. Билмадим, ҳали бошимга яна нималар тушади, ҳар вақт дадил бўл, Унсин!
— Ҳеч нима,— ерга қараб деди Унсин,—ўзим шундай.
Чиндан ҳам Унсин қайғули эди. Сабаби — Гулнорнинг вафоти... Унинг ўлим хабари, бу ердагиларга аввалги кун, Салимнинг ўлдирилиши муносабати билан, ҳар ҳил «миш-миш»лар аралаш эшитилган, Унсиннинг бутун вужудини ларзага, солган эди...
Шокир ота темирчини чақириб келди.. Икки дўст полвонлардай қучоқлашиб, салмоқли кўришишди. Кампир билан қиз энди уй ичига чекинишди. Эркаклар чой ичиб, жиддий гаплаша бошладилар.
Йўлчи Қоратойдан замон аҳволини сўради. Темирчи камбағал халқнинг чуқур машаққат гирдобига ботувидан, аҳвол шундай кетаверса, оқибатда халқнинг очликдан қирилишидан сўзлади. Йўлчи уни диққат билан тинглаб, сўнг асли мақсадини очишга, интилди. У бир оз энгашиб, товушини пасайтириб деди:
— Менимча, Қоратой ака, Шокир ота, бутун кулфатлар турмушнинг ёмон тузилганидан қелади. Нимага? Ўйлаб қаранг, бир томонда бир ҳовуч бойлар ҳамма нарсага эга; ҳисобсиз-китобсиз фуқаро-чи? Қип-яланғоч... Ахир, камбағал халқ ўз қўл кучи билан пешана тери билан кун кўришга ҳам илож топа олмайди. Бойлар ўз фабрикасида, заводида, катта-катта ер-сувида камбағални ишлатиб, мол-мулкини орттиради, ҳамёнини тўлдиради. Ҳаммаси меҳнаткашнинг кучидан. Бўлмаса, худо осмондан ташлармиди?! Мана ҳамма бало, ҳамма офат шунда. Халқ борган сари пачақланаверади, бойлар яшнайверади, негаки, илдизи бизнинг кучимизни сўради-да. Хўш, нима қилиш керак дейсизлар? Бундан қутулиш учун оҳ-воҳ, йиғи-сиғи сира фойда бермайди. Қулчиликдан чиқмоқчи бўлсак, курашга бел боғлашимиз керак. Ҳамма меҳнаткашларимизга шу фикрни уқтириб, уларнинг кўзларини очишимиз керак. Жамики меҳнаткашлар яктан бўлиб чиқса, бойларни ва қонхўр Николайни ағдариб ташлаши аниқ гап. У вақтда меҳнаткаш халқ ўз ишини ўзи билиб қилади. Мен эшитдимки, ўрис халқининг ишчилари, мастиравойлари шу фикрда экан. Улар жуда кўп замондан буён мана шу йўлда иш олиб борар экан, Биз мусулмон камбағаллари ҳам уларнинг изидан боришимиз лозим. Қани, сизлар нима дейсизлар?..
Йўлчи сукут қилиб, дам Қоратойга, дам Шокир отага тикилди. Уларнинг иккиси ҳам ўйга ботиб, бир нафас жим қолишди. Ниҳоят, Қоратой Йўлчининг елкасини дўстона қоқиб деди:
— Роса бошинг бор, иним Йўлчи, олтин бошинг бор. Гапларинг — бари ҳақ. Агар ўрис мастиравойлари шу фикрда бўлса, биз ҳам шунга қўшиламиз. Негаки, улар жуда билгич халқ. Ахир, ҳамма машинани ўшалар юритади-да.
Йўлчи дўсти Петров ҳақида сўзлаб берди. Шокир ота жуда таажжубланди.
— Мастиравойларинг жуда ўткир халқ бўлар экан-да?—деди чол.
— Жуда баҳодир халқ бўлади,— гапга аралашди темирчи,— яқинда ман Пиёнбозорда биттасини кўрдим. У куппа-кундузи, одамлар ўртасида бир офитсарнинг бетига ўхшатиб тупурса бўладими! Ҳайрои қолдим...
— Ростми?— ёқасини ушлади чол.
— Шу нарса аниқки, ишчилар урушга ҳам қарши, Николайга ҳам қарши, буржуйларга ҳам қарши экан.
— Буржуйлар дедингми? У нима тағин?— деди Шокир ота.
— Ўрислар бойларни буржуй дер экан,— деди Йўлчи.
— Ия, ўрислар бойни купас дерди шекилли,— чол кўзини тикди Йўлчига.
— Петров бойларни буржуйлар деб гапирарди ҳар вақт. Жамики буржуйларни, тўраларни йўқотиб, ҳамма ишни биз ўз одамларимизга — ишчиларга топширамиз дейди. «Сарт» ҳам, ўрис ҳам баравар, дейди. Подшоҳни, бойларни йўқотсак, ана унда замон яхшиланади, дейди. Гап кўп, ота. Ҳар бир сўзини олиб, андак мулоҳаза қилсангиз, маза қиласиз, негаки, ўнгкай тўғри фикрлар эканига ишонасиз...
— Қойилман, полвон иним,— юрагига бир нима сиғмагандай кукрагини босиб гапирди Қоратой,— бой кимга керак? Уруш кимга керак? Подшоҳ кимга керак? Булардан халққа ҳеч манфаат тегмайди-ку. Мана урушни кўрдик. Азоби нуқул бизларга. Бойлар-чи? Аввалгидан кўра каттароқ айш қилиб юрибди. Мардикорликка нуқул камбағал болаларини рўкач қилишади. Деҳқонни, косибни яна худо урди. Мана укамни хатга олишибди. Йўлчибой, аканг айлангур, камбағалчиликдан гаранг бўлиб, бошим қотган вактда бу ташвиш чиқди, уҳ!..
Йўлчи пешанасини ушлаб, яна нималар ҳақида сўзлаш учун ўйлаб қолди. Шокир ота ҳозир Йўлчидан эшитган сўзларнинг таъсирига берилиб, ўз-ўзича сўзлай бошлади: «Тавба, ажойиб, ажойиб замона. Ёшим шунчага келиб, бундайларни энди эшитдим. Шунинг учун айтадилар: ўтирган бўйра, юрган дарё... Бутун умрим кавакда ўтди... Майли, сизлар яшанглар, замонни тузатинглар...
Қоратой Йўлчининг елкасига қўлини қўйди, бу маҳаллада туриш унга хавфли эканини, ҳозирча шаҳарнинг четроғида яшаш лозимлигини айтди. Йўлчи дастллб иккиланди. Лекин, чол ҳам бу фикрни «айни маслаҳат» деб топганидан, рози бўлди-да, сўради:
— Қаерга?
— Тахтапулда бир кекса аммам бор. Бефарзанд, ёлғиз ўзи яшайди. Шуникига борамиз,— Қоратой турди, тор ва дим ҳовлида бўғилган каби, эски, йиртиқ кўйлаги билан елпинди. Йўлчи Қоратойни кўчага чиқариб, бир четга синглисини чақирди. Мақсади Гулнор тўғрисида у билан сўзлашиш эди. Бу хусусда темирчи ёки чолдан маълумот олишга уялган эди. Аммо, энди юрагини очишга ўз синглисига ҳам жасорат қилолмади. «Балки, ўзи сўзлар» деб умид қилди. Фақат, Унсин бу ҳақда ҳеч нима демади. Ёлғиз, унинг дарров кетишига ачинганини билдирди, агар эрта-индин келмаса, темирчи болаларидан бирини олиб, ўзи боришини айтди. Йўлчи бошқа бир гапни умид қилди-да, Шокир ота билан хайрлашиб, эшикка чиқаркан, орқасидан чол сўзлаб қолди:
— Ҳай ўт йигит, ҳалиги сўзларинг олтинга арзийди, аммо ҳар кимга сўзлайверма!
— Шу сўзларни одамларга билдириш учун турмадан қочдим, ота!

II
Офтоб Йўлчининг бошини қизитгандан сўнг, уйғонди Уйқули кўзлари билан теваракка қаради. Соат чамаси ўн. Қиртишлаб супурилган, топ-тоза, текис кичик ҳовлида ҳеч ким йўқ, ҳеч қандай товуш ҳам йўқ. Бу уйнинг танҳо бекаси бўлган Саодат кампир каби қари бир товуқ жимгина юради. Бир четда, девор тагида бир бўйра, қадар жойда гултожихўроз, садарайҳон, намозшомгул ўсиб ётади. Айвонча ёнидаги ҳужрага ўхшаш уйчанинг эшикчаси устидан занжирли. Йўлчи ўрнидан туриб кийинди. Ҳовлидан сув ўтмас эди. Шунинг учун қуёшда исиб қолган човгундаги, сув билан бет-қўлини ювди, ҳовлида тентираб, секин-секин юра бошлади. У кечаси кичкина чироқнинг шуъласида ҳеч нимани пайқамаган эди. Қоратой уни ўз аммасига хўп мақтаб, унинг бошидан ўтган баъзи воқеаларни, масалан, турмага қамалиши, ундан қочишини сўзларкан, у бошини қуйи солиб ўтирган ва Қоратой кетмасданоқ кўрпага киргани учун кампирни ҳам ғира-шира кўрган эди. Аммо у бемаъни тақводор кампирлардан бўлмай, балки дадил, очиқ кўнгилли бир аёл эканини, Йўлчи унинг овозидан, Қоратойга қилган ҳазилкашлигидан ва ўзига қаратиб айтган мана шу сўзларидан англаган эди: «Чироғим, бу ерни ўз уйингдек бил. Қоратойим. қандай бўлса, сан ҳам манга шундайсан. Балки ундан афзалсан. Бу темирчим «амма, эшигингга тамба» дейдиганлардан. Шундақами, Қорам? Уялма, ман маҳалламда домла имомдан, сўфидан, учта-тўртта казо-казолардан, тағин гузардагилардан қочаман. Бошқалар билан болам-бўтам деб, қочмасдан сўраша бераман...»
Ҳар бурчагидан камбағаллик ва муҳтожлик кўзлари олайган, лекин рўзғор қақир-қуқури эҳтиёт ва диққат билан ўз жойида саранжомланган, чуқур жимжитлик ҳукм сурган ҳовлида Йўлчи танҳо юрганда унинг кўксини зирқираб оғритган ишқий кечинмалар қоплади, бутун борлиғини Гулнорнинг ёди асир қилди: «У тақдирга тан бериб, ниҳоят, кўникдими? Мени унутдими? Йўқ, нега унутсин, Гулнор-а?.. Ҳозир боғда нима қилаётган экан? Бир кўрсам, жилла бўлмаса, овозини эшитсам. Кимни юбораман? Унсин кўрмаган, ҳам у ер анча узоқ... Ўзим борсам-чи? Теваракда гир-гир айланаман. У мени қайдан билади? Агар қадамимни бой сезиб қолса, Гулнорнинг аҳволи оғирлашмайдими? Албатта, Гулнорга кишан соладилар. Бой ёмон одам...»
Йўлчи шунинг сингари ўйларга берилган чоғда, кўча эшик қаттиқ итарилди... Бошига бўш саватни қўйиб, паранжини судраб Саодат кампир келди.
— Қорнинг очгандир, арслонтойим, — паранжи ва саватни айвонга улоқтириб деди кампир,— ҳозир чой қайнатамаи.
Юраги қайғуга тўлган Йўлчи энди сира тортинмасдан, дардига дардкаш бир она каби, у билан сўзлаша бошлади.
Саодат кампир, узун ёшига қарамай, ҳали эгилмаган, ориқ, лекин суякли, қийғир бурунли, ҳаракатларидан шижоатли ва чаққон экани билинган эркаксимон бир хотин эди. Унинг кичик, кўкишроқ кўзлари оғир меҳнат, жафокашлик, сабр ва қаноат билан тўлган ҳаётининг, бахтсизликка, қийинчиликларга қарамай, ўз ғурурини йўқотмаган узун умрнинг тарихини жонли ифода қилар эди.
— Қаердан келдингиз, она?—деди Йўлчи.
Кампир кичкина самоварга олов солиб, йигит ёнига қайтди-да, эркакча овоз билан шошмасдан гапирди:
— Тирикчилик, болам. Ман нонвойман. Ана, ошхонада каттакон тандирим бор, кўрмадингми?.. Кун чиқмасдан ун эладим, хамир қордим. Хамир ачигунча, ўтин ёриб, тандирга ўт қўйдим. Нон ясаб бўлгунча тандир қизиди. Кейин бир чекадан ёпдим. Бир саватини гузарга олиб чиқиб сотдим. Яна бир сават нон бор. Чойни ичиб яна олиб чиқаман...
— Қанча йилдан буён ёлғиз яшайсиз?—деди Йўлчи қизиқиб.
— Раҳматли эрим мардикор эди,— деди кампир,—ёзда топгани қишга етмасди. Бунинг устига у, касалга чалиниб, эртароқ ишдан чиқиб қолди. Уни боқдим. Ҳа, неча йил дейсан, ўлганига роса йигирма йил бўлди. Фарзанд юзини кўрган эмасман, болам. Ҳеч кимга хор-зор бўлмай деб, тиришиб-тирмашиб ётибман. Бир вақтлар дўппи тикдим, кўрпа қавидим, иштонбоғ тўқидим. Энди ундай ишларга кўзим ўтмайди.
— Қалай, новвойликдан бир нима ортадими?
— Гоҳ ундоқ, гоҳ бундоқ....— деди-да, самоварга қараб кетди.— Баъзи вақт нуқул зарар: нонки сотамак, бозорга борсам, ун баҳоси ошиб кетибди... Дастмоям бир пуд ун эди, тунов кун бирдан йигирма беш қадоққа тушиб қолди. Яна шу кунда бир оз эпақага келтирдим. Фойдаси шуки болам, бозордан нон сотиб олмайман. Кунда иккита нон ўзимга қолса, шу катта давлат...
Чойдан сўнг Йўлчи саватга нон солиб беришини сўради. Кампир эътироз қилса ҳам, у ўз сўзида тургани учун, ниҳоят саватга нон тахлаб беришга мажбур бўлди. Йулчи саватни кафтида тутиб, Калковуз сувини бўйлаб, Тахтапул гузарига чиқди. Бу ерда уч соат қадар айланди. Кўринишда хамма ёқ тинч. Чойхоналарда беданалар сайрайди. Баққоллар, қассоблар харидорлар билан ғижил-лайтади. Бўйинларига осилган қўнғироқларни оғир жаранглатиб туялар ўтади. Кун иссиқ. Бир бола қичқириб айрон шопиради. Лекин одамлариинг кўзларида, ҳаракатларида, қандайдир нотинчлик сезди Йўлчи. Айиниқса, дехқон аҳлида оловланишга бошлаган бир ғазаб туйди. Подшоҳнинг мардикор олиш тўғрисидаги фармони устида сўз қўзғаларкан, халқ ҳар хил жабр, зулм, ҳақсизликлардан аччиқ шикоят қилар эди. Пайти келганда Йўлчи бойларга, урушга, амалдорларга қарши сўзлаб, мардикор бермасликка ундаб, эҳтиётдан яна қичқириб қўярди: «Сара нон!», «Сара нон!»
У чойхонада уйи шу томонда бўлган ва илгари таниш бир одам билан учрашиб, унга ўн минг хом ғишт қуйиб беришни баҳолаб олди. Нон битгач, саватни анҳор бўйида супурги боғлаб ўтирган бир кишига омонат ташлаб, бозорга ғизиллади. Бир қоп носвой талқонни ўрдага элтиш учун кўтарди. «Қатортерак»да, трамвай тўхтайдиган жойда, юкни йўлкага қўйиб, терларини артди. Нақ шу пайтда одамлар алангланиб, бир-бирларини секин туртишиб бир томонга тиқилишди. Йўлчи кўзини қисиб у томонга қаради. Бир неча қадам нарида, кўчанинг ўртасида бир ўрис миршаб, икки «сарт» миршаб, қиличларини яланғочлаб, секин ва мудҳиш тантана билан Ёрматни олиб келишар эдилар. Ёрматнинг бўйни букик, кўзи ерда эди, унинг бутун сиймосида даҳшатли фалокатга йулиққан одамнинг ифодаси барқ урар эди. Йўлчининг ранги ўчди, кўзлари олайиб, титроқ овоз билан қичқиришдан ўзини тиёлмади.
— Ёрмат ака!
Ёрмат теваракка секин қаради. Йўлчини кўриб, чуқур, тамли ва ночор, лекин қандайдир меҳрли назар билан, кечир мени!»— дегандай боқди ва қўлини аллақандай чуқур ингичка маъно билан бўшанг силкди. Гўё «ҳамма нарса битди!» дегандай... Миршаблар Йўлчига зуғум билан ўқрайиб ўтишди. Йўлчи бир минут анқайиб қолди-да, юкни нари-бери орқалаб, уларнинг изига тушди.
У илгари Ёрматни ҳар қанча севмаса ҳам, ҳозир уни шу вазиятда кўриб ачинди. Бири олдинда, иккиси орқада қилич яланғочлаган миршаблар ўртасида борувчи Ёрматнинг букик бўйнидан кўз узмади. Лекин унга яқинлашиб, бир оғиз сўз сўрашга имкон тополмади. Улардан кейинроқда ўйлаб кета берди: «Бу содиқ қул, балки ундан баттар одам эди. Нима жиноят қилиши мумкин? Иши оғир кўринади. Қани, хўжайинлари қутқариб олармикан! Уни қамасалар, сургун қилсалар, Гулнор хафа бўлади, албатта. Ҳар нима бўлмасин, Ёрмат унинг отаси...»
Ўрдага келиб, юкни ташлади, меҳнати учун ҳақ олишни ҳам унутиб, Ёрмат орқасидан кетди. Анча ергача кузатиб, уни турмага олиб боришларини англагач, ноилож орқага қайтди; бу ҳодисанинг сабабини кимдан суришришни ўйлади.
Кечқурун Саодат кампир, дўппидай ўчоқ олдида чўққайиб, мошхўрда қайнатаркан, Йўлчи кириб келди. Унга бошдан-ёоқ разм солиб, кампирнинг ранги ўчди, титраб ўрнидан туриб деди:
— Нима бўлди санга, арслонтойим? Уйинг куйгур тасқара миршаблар изингга тушиб қувладими?
Йўлчи жавоб қайтармади. Айвон лабига ўтириб, бошни қўллари орасига олди. Кампир унинг қаршисига келиб, яна сўзлади:
— Нимага титрайсаи, болам? Айта қолсанг-чи. Кетибсанки, икки кўзим эшикда, ана келар, дейман—йўқ, мана келар дейман—йўқ. Неча марта гузарга чиқиб келдим. Шундай йигитни кўрдингларми, деб одамлардан сўрадим.
Нима сиринг бор, қаерда эдинг, гапир, болам, кўнглим тинчисин...
Йўлчи кўчада бойнинг эски прикашикларидан бирини кўриб, ундан ҳамма воқеани, яъни Гулнорнинг вафоти, Ёрмат уни Салимбойвачча заҳарлаган, деб қизининг ўчини олиб, бундан уч-тўрт кун бурун бойваччани ўлдириб, ўзи ғойиб бўлганини, бу кун қаердадир ушланганини эшитган эди.
— Она,— бошини кўтармай деди Йўлчи,— ман қамалишдан қўрқмайман, дордан ҳам, ўқдан ҳам қўрқмайман. Турма! Бу дунё турмадан яхшими? Олам зиндондан қоронғироқ, ифлосроқ ,эмасми? Ҳамма ёқ қоронғи, ҳамма ёқдан заҳар ёғилади. Қачонгача заҳар ичаман?!
— Вой, нима деб алжирайсан? Авжи ўйнаб-куладиган чоғинг-ку. Рост, баъзи вақтда дунёдан чиқиб кетгинг келади. Дунё қурсин, ғам кўп, ғусса кўп, бева-бечора кўп. Айниқса шу замонда ҳамманинг ҳасратидан чанг чиқади. Биров егали нон топа олмайди, бировникида қозон-қозон мой қайнайди. Биров чақага зор. Биров пулнинг ҳидига ёта олмайди. Дунё шундай ясолган экан, болам. Бировга ёруғ, бировга қоронғи. Аммо ҳар нарсани ўйлаб дилга тугма, хафақон бўлиб қоласан... Ёшсан, соғсан, ишла, улфат қур, ҳар бир шўхлик йигитликда ярашади, болам.
— Дуруст, она,— ғамгин товуш билан деди Йўлчи,— ёшман, соғман, лекин юрагим энг катта қувончини мангуликка йўқотган. Ёлғиз ҳасрат билан, яшайман. Юрагимга ўйин-кулги ортиқ сиғмайди.
Кампир сукут қилди. Йўлчи бир неча сўз билан ўзининг бахтсиз севгисини кампирга айтишга эҳтиёж сезди. Сўзларкан, кўзларидан йирик, қайноқ томчилар юмаланди... Кампир тишсиз оғзини очиб, қайғули кўзлари билан йигитга қараб қолди. Бир-икки минут сукутдан сўнг оғир юк остида эзилган каби, узун бир «уҳ» тортиб, ожизона, шикоят оҳанги билан ўз-ўзича деди:
— Эй дунёйи бевафо!.. Қаҳрингдан ҳамманинг бағри қон, кўнгли паришон. Шу йигитдан бир қатра бахтни аядингми!
У Йўлчига яқин келиб, она каби бошини силади ва юпата бошлади.
Йўлчи катта товоқдаги гўштсиз, қатиқсиз, леқин райҳон мўллигидан, кўкарган мошхўрдадан иштаҳаси йўқлигидан, кампирнинг кўнгли учун, икки қошиққина ичди-да, синглиси Унсин тўғрисида сўз очди. Номусли, меҳнаткаш йигит топилса, қизни тезроқ узатишга қарор қилганини, бу хусусда кампирнинг фикрини билмоқчи эканини айтди ҳам эрта-индин Унсин бу ерга келса, бу гапни унга оҳиста, ётиғи билан билдиришни сўради. Кампир бу масалада шошиш ярамаслигини, куёвни хўп танлаб, ота-онасини суриштириб, касб-корини билиб, ундан кейин тўйга жавоб бериш кераклигини таъкид қилди.
— Йигит номусли, ғайратли бўлса— бас. Ман уй-жойини суриштирмайман, рна,— деди Йўлчи хўрсиниб,— топинг, балки танишларингиз бордир...
— Олдин айт-чи,— товоқ-қошиғини бир четга суриб деди кампир,— нимага шошасан? Бу ишга, билишимча, ҳозир жазм қилдинг, узоқ-яқинда яхши йигитлар бор. Шундай бўлса ҳам танлаш, синаш керак, болам!
— Хўп, танланг, синанг, она. Ман анов Шокир отага, Қоратой акага ҳам айтаман. Она, ҳали бошимга қандай ишлар тушади? Бу кўзларим нималарни кўради? Қачонгача овозимни бўғадилар? Тирикман, тинчимайман. Кўрсатаман уларга!—Йўлчи қизғин ғазабдан сачраб ҳовлига тушди, нималарнидир сўзлаб, у ёқ-бу ёққа юра бошлади. Кампир синовчи кўзлари билан йигитга узоқ тикилди, бошини оҳиста чайқаб, сўнг енгил бир хўрсиниб деди:
— Хато қилибман, сан олов экансан, бўлакча йигит экансан. Ўт кеч, сув кеч. Сандай йигитга ҳамма нарса ярашади... Ҳай, бу шовқин нима?—кампир кўча томонга қулоқ солди. Йўлчи ҳовли ўртасида бир зум қотиб, тинглади-да, кўчага югура кетди.
Эркак, аёл, жами ўттизга яқин одам тор кўчага ғуж бўлган. Эркакларнинг кўзлари ғазабдан чақчайган, бўйин томирларини қавартириб, бўғилиб бақиришади! Паранжи-чачвон ичидаги аёллар эса эркаклар ўртасида ўзларини жуда дадил тутиб, эрлари савалагандан баттар чинқиришади, кимнидир қарғашади. Йўлчи четроқдан бир оз қараб, сўнг оломон ичига кирди. Одамларнинг икки гуруҳ эканини англади: ўрта ёшли, қисиқ кўзларида ғирромлик барқ урган, жиккак эллик боши ҳам унинг атрофида уч йигит ва бир кекса одам; буларнинг кийимларидан, ҳаракатларидан, сўзларидан бу маҳалланинг бойлари, қолганларининг бари маҳалла камбағаллари эканини Йўлчи дарров пайқаб олди. У ўзини совуққонликка солиб, шовқин-сурон ичида икки томоннинг сўзларини, мақсадларини диққат билан тинглашга киришди. Бой ва бойваччаларнинг юзлари жаҳлдан буришса ҳам, улар жанжални улғайтирмаслик учун усталик билан муомала қилишта интиладилар, эллик бошига ҳар хил имо ва ишора қиладилар. Лекин урушга мардикор олиш муносабати билан ўз мансабини, мавқеини баланд даражага кўтарган ва юқори ҳокимлар олдида тилининг узун бўлганига тўла ишонган эллик боши фуқарони сира менсимайди, ёшларни «ит» дейди, кексаларни «аблаҳ», «бемаъни чол!» дейди. У оломоннинг шовқинига чидолмаган каби, икки қулоғини икки қўли билан беркитиб қичқиради:
— Ачават кўчиб келдими? Нега шаллақилик қиласанлар? Ўн марта, юз марта гапирдим санларга, яна айтаман: маҳалламиздан тахминан ўн беш киши мардикорликка кетади. Биз йигирма чоғли йигитни ўзимизча мўлжаллаб қўйдик. Ҳали хатга олганимиз йўқ, юқорига билдирганимиз йўқ. Тўполон нимага, хўш? Лекин ман этларингни ўлдириб қўяй, минг дод денглар, минг фарёд денглар — беҳуда! Оқ подшоҳ ҳазратларининг фуқаросимисанлар, албатта. Болаларингни берасанлар, вассалом!
— Бермаймиз,— деб қичқирди оломон.
— Золим подшоҳдан бездик, ўла қолсин у!—деб кичқиришди хотинлар.
— Ман энди аямайман,— деб бақирди эллик боши,— кимнинг оғзидан шундай сўз эшитсам, дарров маҳкамага хабар қиламан.
— Қўлингдан келса, осдир, Сибирга юбор,— деди ўдағайлаб бир йигит.
— Шошма!— оломоннинг ичидан кир қалпоқли яланг оёқ бақувват чол чиқди, кўзларининг оқини ўйнатиб, қўлини ҳавога кўтариб хириллади:— Шошма, йигирма йигит кимнинг ўғиллари? Маҳамаджон баззозда беш ўғил бор. Шоюнус карвонда етти ўғил бор, Азим чойфурушда уч ўғил бор, улардан биттаси кирдими хатга? Йўқ! У бойваччалар осмондан тушганми? Подшоҳ, губернаторлар бари уларники эди-ку; урушдан ҳам улар фойдаланади, нимча бойлар лўмбоз бўлиб қолди. Сизлар нуқул манга ўхшаш деҳқоннинг боласини, подачи, косиб болаларини жўнатмоқчисизлар. Камбағал ҳар ерда мушт ерди, четга қоқиларди, арзи додини ҳеч ким тингламасди. Энди ҳукуматга болаларимиз керак бўлиб қолибди, ўҳў! Найрангбозлихни қара, эви билан бўлади-да!
Ориқ косиб йигитча, жўжа хўроздай, бўйнини чўзиб қичқирди:
— Нимага ўз укаларингиз четда қолди, эллик боши, шу ҳам инсофми?
Бу сўзлар Йўлчининг юрагида бўрон ясади, у тотли, завқли ҳаяжон билан қалтиради. Чунки у халққа айтмоқчи бўлган энг қимматли фикрларни, юрагининг ягона ҳақиқат, ягона имон деб билдиги нарсаларни халқ ўз оғзи билан айта бошлади. Унинг бошини, кўнглини ўраган умидсизлик тумани бир лаҳзада кўтарилди. У энди танҳо эмас, у ўзини дўстлар ичида, ўзи каби эзилган, жабр-зулмга қарши кураш учун шайлана бошлаган одамлар орасида сезди. У гўё қоронғи, сассиқ зиндондан ёрқин, тоза кўклам ҳавосига чиққандай бўлди...
— Жамоат,— кекса бой ўсиқ қошларини чимириб, салмоқли равишда гапира бошлади, — алҳамдуллило, ҳаммамиз мусулмонмиз, бир отанинг болаларимиз, бир маҳалладамиз, тобуткашмиз, ҳар кун бир-биримизга салом-алик қилишамиз. Шунинг учун нечоғлик аҳил-иноқ бўлишимиз керак. Қўлимизни бигиз қилиб, нега фалончи ўғлини бермади, нега пистончи четда қолдирилди, бу Эшмат, бу Тошмат, деб кўрсата берсак, орамизда фитна пайдо бўлади. Бой, камбағал деб айирмачилик қилиш зўр гуноҳдир. Иккиси ҳам Оллонинг қули. Бирига бу дунё берилган, иккинчисига у дунё, ҳар бир ақли салим соҳиби банда камбағалликнинг даражаси нақадар улуғлигини фаҳмласа керак. Сўнгра, маҳалламизда овозали боёнлар ҳам йўқ. Биттаси манми? Биттаси Шоюнус карвонми? Ҳар кимнинг кармони ўзига маълум. Аммо бизлар қараб турмаймиз, қўлдан келганча, ҳукуматга ёрдам берамиз.. Шайтон алайҳиллаънанинг йўлидан чиқиш керак, мусулмонлар!
— Ўзингизни камситманг, Тошкентнинг ўн икки қопқасига борилса, кимнинг ери — Қурбонҳожининг ери-ку!— деди қичқириб ҳалиги чол деҳқон.
— Биз ёрдам бера олмаймиз!
— Ўзимиз ёрдамга муҳтожмиз.
Ҳар ёқдан эркаклар бақиришди, хотинлар қарғашди. Эллик бошининг лаблари аллақандай ёмон қийшайди.
— Тарқалинглар!—деб бўғилиб бақирди-да, ҳаммани сўка бошлади.
Бир хотин унинг тумшуғига бориб, дўқ қилди: «Хатдан ўчир ўғлимни ҳозир!»
Эллик боши ғазабланиб, хотиннинг бошига қўл кўтарди, лекин урмади: «Йўқол, жалаб!» деб кескин қичқирди у. Одамлар бир лаҳзада сесканиб, бир-бирларига қарашди. Бирдан ўнларча мушт ҳавога кўтарилди. Эллик боши ва унинг шериклари калтак остида қолди. Йўлчининг қўли қичиса ҳам, аралашмай, ҳаяжон билан томоша қилди. Оломон зўр. Усиз ҳам ишни бажардилар! Ҳали сўзлаган кекса бой, ўзини базўр четга ола билди. Қолганлари оломоннинг оёқлари остида юмаланиб, «сафар қочди» қилинган итдай саваланди. Фақат шу вақтда, узун, кенг чопонини судраб, узоқдан лапанглаб югурган домла имом чийилдоқ овоз билан қичқирди:
— Ҳой, мусулмонлар! Ҳой, аҳли маҳалла!
Сўз таъсир қилмагач, ўзи оломон орасига кириб одамларни айира бошлади. Дастлаб, ёши ўзганлар, сўнгра ёш-яланглар четланишди. Эллик боши ва унинг шериклари қон тупуриб, оғир инграб имомнинг ёрдами билан ўринларидан базўр туришди. Улар бутун гавдаси билан тупроққа кўмилган эди. Уларнинг бари жароҳатланган. Кими бошини ушлайди, кими белини кўтара олмайди. Эллик бошининг пешанаси ғурра, бурнидан қон оқади, шишган қовоқлари кўзларини қоплаган; лой ва қон аралаш туплайди. Имом тўполонда бошидан тушиб, тупроққа қоришган салласини қоқиб-қоқиб қайтадан ўраркан, ўз қавмига ваъз-насиҳат қилди. Юрт бошига келган ҳар нав ҳодисага қарши кеча-кундуз тоат-ибодат қилиш кераклигини, такбир тушириш билан мушкулларнинг осон бўлишини сўзлади. Подшоҳ, гарчи кофир бўлса ҳам, «амрини ижро қилиш ҳар бир мусулмон фуқарога фарз» эканини уқтиришга тиришди. Лекин одамлар унинг сўзини аввалгидай таъзим, ҳурмат билан тингламаганлари, ҳатто, баъзилари уни ҳам адолатсизликда айблаб, пичинг қилганлари учун обрўйни баттарроқ туширмасликни мўлжаллади-да, ўз мажруҳларини олдига солиб, мачит томонга жўнади. Эллик боши оломонга қайрилиб, бир қўли билан шиш кўзларини яширган ҳолда, иккинчи қўлини мушт қилиб, дўқ урди. Оломон ичидан бир косиб йигитча, бўйнини хўроздай чўзиб, барала қичқирди:
— Бундан бешбаттар қиламиз!
Сўфи минорадан намозасрга чақирди. Одамлар бирин-сирин тарқала бошларкан, Йўлчи баланд товуш билан уларга мурожаат қилиб, тўхтатди, ҳаммаси бегона йигитга тикилди.
— Халойиқ!—деди Йўлчи ҳаяжонланиб.— Бўш келманглар, оёқни тираш керак, муштни кўрсатиш керак. Жамики камбағал халқ қўлни қўлга бериб, яктан бўлиб турса, кимнинг ҳадди бор мардикор олишга!? Бойлар, амалдорлар ўз подшоҳига ён босади, подшоҳ уларга ён босади. Бойларнинг подшоҳпараст бўлиши бекорга эмас. Ер уларники, сув уларники, қозихона, думахона, жамики маҳкамалар уларники. Қаерга борсалар, уларнинг сўзи маъқул, камбағалнинг арзи доди уч пул!—Йўлчи бир нафас тўхтаб, унинг сўзини диққат билан тинглашган одамларга қаради, яна кучли ҳаяжонланиб давом этди:— Уруш бойларнинг ҳамёнини тўлдирдими?, Бас, улар борсин! Биродарлар, ўйлаб қаранглар, шу ҳам тирикчиликми? Ахир, бу бир зиндон эмасми? Токайгача қон ютамиз, токайгача ерга чўккалаймиз? Овозимизни баланд қўяйлик, ё ҳақ, ё ўлим!.. Бундай тўполонлар ёлғиз бу маҳаллада эмас, кўп маҳаллаларда бўлиб турибди. Эшитган бўлсангиз керак, ҳозир кўп шаҳарларда, кент, қишлоқларда камбағал халқ ўз ҳақини даъво қилиш учун шайланмоқда. Ман бу кун жуда қизиқ хабарлар эшитдим. Гап шу, биродарлар, зулм-жабрга қарши жанг қилиш учун тайёрланиш керак. Бойларнинг сўзига сира учиш керак эмас. Уларнинг бари алдоқчи, бари юртимизни заҳарлайди, бари ифлос! Ман уларни жуда яхши билиб олганман...
Йўлчи сўзини битириб, ҳансираб, деворга суялди. Гапим маъқулми, дегандай одамларга бир-бир қараб қўйди. Уч-тўрт кишининг кўзи ерга қадалган. Бир неча йигитлар унинг ёнига келиб, ҳам мароқланиб, ҳам тортиниб у билан сўзлаша бошлади. Хотинларнинг баъзилари қизиққанларидан чачвонларини қия очиб, Йўлчига яширинча мўралашди. Кимдир биров, «оташ забон йигит экан» деб қўйди. Бир неча йигитлар Йўлчининг атрофини қуршади. Йўлчи улар билан содда ва очиқ кўнгил билан сўзлашиб, бирпасда апоқ-чапоқ ўртоқлашиб қолди...

III
Оддий ёз тонги... Қуёш Калковуз суви бўйлаб ўсган қалин толларнинг учида ўйнайди.
Йўлчи кун қизимасдан бир неча юз хом ғишт қуйиб олиш учун ошиқарди, юқори маҳалла томонидан келаётган эски-туски паранжили беш-олтита аёлни, ҳаяжонли равишда теваракка аланглаб, илдам югурган бир неча йнгитни кўрди, юраги бирдан алланечук тўлқинланиб, келувчиларга термилган ҳолда, тўхтаб қолди.
Аёллар кўприк бошида чапак чалиб, тиззаларини уриб чинқиришди: «Дод золимларнинг дастидан! Оқ подшоҳнинг тахти куйсин! Қораси ўчсин!» Йигитлардан бири — увада кийимли, чорпахил ва юзи офтобда куйган корандами, чоракорми, кўзларини чақчайтириб, оғзини катта очиб, йўғон товуш билан атрофга бонг урди: «Юравер, йигитлар, юравер! Майдонга рўйирост чиқиб, ҳақимизни дов қиламиз!»
Гузарда одам унча қалин эмасди. Аёлларнинг йиғи ва хитоблари, золимларни қарғашлари, йигитларнинг мардона овозлари баъзи кишиларни чўчитиб, олазарак қилди. Баъзилар эса иккиланиб, бир-бирларига имо қилиб, секин-секин уларга ёндаша бошладилар... Дўконини эндигина очиб, йўлкага сув сепиб, супуриб турган баққол, бир минут ланг бўлиб қолди. Сўнг, йигитларга, аёлларга шубҳа ва нафрат билан тикилиб, елкасини қисди-да, дарров дўконнинг ичига қамалди... Ҳаяжондан Йўлчининг юраги, сандонга тушган оғир болғадай, кўкракни «гурс-гурс» урмоқда эди. У бир нафас ўйлади. Куннинг азамат маъноси унга қуёшдай ёрқинлашди... Аламли ва ярали кўнгиллардан рўйи-рост отилиб, ҳавони янгратган ҳақиқат овози унинг бутун вужудини титратди, мазлумларнинг, ҳақоратланганларнинг, тепкиланганларнинг улуғ азамат куни туғилганига шубҳа қолмади. Қандай кун? Золимларнинг, замон зўравонларининг ёқаларини тутиб, топталган ҳуқуқларини довлаш, қонхўр оқ подшоҳнинг қора довруғини, унинг мазлум халқлар бошида жилпанглаган илон қамчинини синдириш куни! Йўлчи кўпдан кутган ва севгиси қадар чуқур, маъноли бир кун! У кўп йиллардан буён бу кунга интизор эмасмиди? Кўп йиллардан буён бу куннинг дарди ва севгиси билан яшамасмиди? Айниқса, кейинги вақтларда бу улуғ куннинг руҳини ўз юраги билан чуқур сезиб, ҳар ерда—маҳаллада, чойхонада, бозорда—ўзи каби эзилганлар, аламдийдаларнинг кўкрагини бу руҳнинг оташи билан ёндиришга интилмаганмиди?
Йўлчининг бутун борлиғида сиқилиб ётган куч олов каби бир онда лов ёниб кетди...
Одам анча қалинлашди, хитоблар, қарғишлар, аёл йиғилари кучайди.
Шу чоғда, қаердандир келиб қолган оппоқ, кўркам соқолли бир кекса, одамларга қараб, дуо қилган каби, қўл ёзиб, баланд қичқирди:
— Азаматлар, шайланинглар, ғазот, ғазот? Чойхонадан икки чапан йигит югуриб чиқиб, қўл қовуштириб, чолга таъзим қилди. Чол фотиҳа бергач, улар белбоғларига осилган қинларни салмоқлаб кўриб, одамларга ғурур билан тикилишди. Йўлчи қўлини кўксига қўйиб, мўйсафиддан сўради:
— Ота, ғазотнинг чин маъноси нима?
— Тушунмайсанми? Мусулмон фарзанди-я!—салмоқланиб сўради чол.
— Жилла аниқ эмас.
— Бўтам, дин исломда ғазот — мусулмонларнинг кофирларга қарши жанг қилишидир. Ўлсанг шаҳид, ўлдирсанг ғозий! Китоблардаги асли уруш мана шу бўлади!— деб тушунтирди чол.
— Йўқ, ота, тўғри эмас!— сабрсизланиб деди Йўлчи.— Бизники бошқача жанг бўлади. Ҳамма мусулмонлар баб-баравар деб ўйлайсизми? Мусулмонлар ўртасида бўрилар йўқми? Майли, кофирми, мусулмонми, биз бўриларнинг жазосини берамиз. Улар кофирда ҳам бор, мусулмонда ҳам бор... Бизникиларнинг тишлари бошқаларникидан қолишмайди. Тўғрими, халойиқ? Бизнинг урушимиз озодлик уруши бўлади, ота. Биз ҳамма бўриларни, ҳамма қонхўрларни, золимларни янчиб ташлаймиз!
— Нафсиламрда, ҳақиқат гап шу!— деди биров одамлар орасидан қичқириб.
Йўлчининг сўзларига ҳайратланиб, чол ёқасини ушлади:
— Астағфирулло!
Йўлчи Хадра томонга оқаётган қўзғолончилар олдига тушиб, ҳайқириб жўнашга ошиқса ҳам, лекин ўзи яшаб турган маҳалланинг одамларини, кечагина ўзи нутқ сўзлаб курашга чақирган камбағалларни жалб этиш учун чопа кетди.
Эркак, аёл, ҳаммаси ўн чоғли одамни бошлаб, Йўлчи маҳалладан гузарга чиқди. Уларнинг орасида Саодат кампир ҳам бор эди. Даладан чангга ботиб келаётган бир неча хотинларга қўшилишиб, Хадра тарафга жўнади. Оёқлар илдам, кўкраклар баланд, бошлар мағрур... Фақат хотинларгина золим подшоҳни қарғаб чинқиришар, йиғлашар эди.
Оломон борган сари қалинлашиб кетди. Турли маҳаллалар, гузарлар, тор кўчаларда йигитлар, кексалар, ёш ва қари хотинлар чиқиб, бирин-сирин қўшила борди.
Халқ дадил боради. Айниқса, хотинлар-оналар жасур. Улар Николайдан тортиб эллик бошиларга қадар ҳаммани қарғашади. Унда-бунда миршаблар учрайди. Халқ энди уларни назар-писанд қилмайди. Гўдакка ҳам, кексага ҳам зулм қилувчи, қамчи ўйнатишга, шапалоққа моҳир малъунларнинг нафаси ичига тушган, ёлғиз кўзларидагина заҳар ёнади...
Йўлчи ҳеч кимдан, ҳеч нимадан тап тортмасдан, ҳар қадамда одамларни жалб этиб, «Баландмачит»га етганда, ҳар томондан — Шайҳантоҳур ва бошқа маҳаллалардан келувчи халқнинг «Олмазор»га, полиция маҳкамасига бурилишини кўриб, муюлишда тўхтади. У оломон билан янги шаҳарга чиқиб, бош ҳоким маҳкамаси олдида қўзғолонни авжлантиришни ўйлаган эди. Лекин қўзғолончи халқ полиция маҳкамаси томон югураверди. Халқ кўзида бу — энг қора, энг мудҳиш, энг золим маҳкама эди, бу — унинг бағрига санчилган заҳарли ханжар эди. Туркистоннинг ҳар гўшасида подшоҳ ҳокимияти бундай маҳкамаларга суялар эди. Полиция маҳкамаси олдидан ўтаркан, ҳар кимни титроқ босар, унинг жабрини, даҳшатини халқ ҳар кун, ҳар соат, ҳар минут тотиб турар эди.
Йўлчи ўз ичида: «Яхши, ўтни шу ердан қўямиз, зулм қаерда учраса, шу ерда ёндириш керак», деб ўйлади-да, сўзи, ҳаракати билан одамларни руҳлантириб, «Олмазор»га югураркан, орқадан кимдир «Йўлчибой!» деб чақирди. Йўлчи қайрилиб, қўлтиғига газет қистирган Абдишукурни кўрди. Унинг ёнида оврупочага яқин — «фасон» кийинган, чакка сочи қирқиқ, ўспирин бир бойвачча. Йўлчи ижирғаниб, уларга яқинлашаркан, бойвачча ингичка, силлиқ ҳассачасини қўлида ўйнаб, истеҳзо билан кулди. Абдишукур аса хўмрайди.
— Қаерга борасизлар? Одамларни қаерга бошлаяпсан?—тупугини сачратиб, гапира кетди Абдишукур.— Бу нарса айни нодонлик, аҳмоқлик! Сан нимани тушунасан, борувчилар нимани тушунади? Юрт ишига ғамхўрлик қиладиган одамлар бор... Санларга нима?
— Хўш, сизча нима қилиш керак, ўқимишли акам!— деди киноя билан Йўлчи.
— Халқни қайтариш керак,— қалтираб гапирди Абдишукур.— Ман қайтараман, санга ўхшаш бир қанча жоҳил судрайди. Ўйлаб қара, подшоҳ аъзам ҳазратлари бу муҳорабада мушкулот ичида қолган фурсатларида биз туркистонликлар хиёнат қиламизми? Уруш деган сўзни эшитиш билан капалакларинг учиб кетди-да! Уят бунда, йигитларга! Уят, қўрқоқлар!
— Бўлдими? Сиз билан сўзбозликка вақтим йўқ,— деб газабланиб қичқирди Йўлчи,— шуни билингки, халқ ўз ишини билиб қилади. Сизга ўхшаш даллолларга ҳожат йўқ. Мен сизни хўп синаганман. Сиз халқ бўронини тўсмоқчимисиз? Овозини бўғмоқчимисиз? Қани, уннаб кўринг, бу бўрон сизни шундай пирпарак қилиб учирадики, қўнгани жой топа олмай қоласиз. Урушга орзумандамисиз, мана бу бойвачча укангизни олиб жўнайверинг, йўл очиқ. Бизники бошқача уруш бўлади! Биз сизлар билан урушамиз!
Абдишукур жаҳлдан шақ-шақ титради. Йўлчи эса тишларини ғижирлатиб, кескин равишда бурилди. У бир оз юргач Абдишукур нусхасидаги яна бир одамга йўлиқди. У ҳам бир нечаларни авраб, орқага қайтишга уринмоқда эди. Паранжисини белига қадар кўтариб олган кавушсиз, эска маҳси ичидан бармоқлари туртиб чиққан бир кексароқ хотин ҳарсиллаб шундай деди унга: «Юнусобод деган жойдан келяпман, нега қайтаман! Зулмдан тўйдим, замбаракка солиб отиб юборсинлар мани, худо ўлим берсин оқ подшойинг Мекалайга! Қайт эмиш-а, эркак бўлсанг, йўл бошла!»
Йўлчи қайтарувчи кишига кўзини ёмон олайтирди, хотинга далда берди:
— Баракалла, она, юринг тезроқ, сира тап тортманг!
«Олмазор»да, полиция маҳкамасининг ҳовлиси олдида, халқ қалин тўпланган эди. Яна теваракдан одамлар тўхтовсиз равишда бу ерга оқмоқда эди. Аксари эски-туски паранжи-чачвонга ўралган аёллар... Ҳавода асабий, кучли бир ғулғула янграйди. Ҳаяжондан баъзиларнинг кўзлари ёшланади. Ҳамма ўз билганича қичқиради, зулмдан, жабрдан шикоят қилади, зорланади. Кўп хотинлар, азада айтиб йиғлаган каби, ёниқ фарёд кўтаради.
Йўлчи якка кифт бўлиб, халқ орасини ёриб, олдинга ўтди. У бўйнини чўзиб, қайноқ, асабий, ғазабли оммани — зулм ўчоғини портлатишга тайёр ботир халқни кўздан кечиради Мана улар: деҳқонлар, коранда-чоракорлар, қароллар, шаҳар косиблари, ишчилар, зулм оловида суякларига қадар ёнган бечоралар ва уларнинг оналари, оталари! Йўлчининг қулоқларида товушлар ғувиллайди: «Уруш қурсин, қашинишга тирноғим ҳам қолмади, ҳаммасини Мекалай еди!», «Жабрнинг тўқмоғига тоқат йўқ!», «Бойваччалар жўнасин мардикорликка, бизга тинчлик керак!», «Ётиб қолгунча отиб қол, деган гап бор-ку. Нимага халойиқ қараб турибди, ахир!»
Йўлчи ўзидан нарироқда, одамлар орасида, темирчи Қоратойни, эски дўсти қирғиз Ўрозни кўриб қолди. Қай томонга қараса янги-янги танишлар учрайди. У уриниб, сиқилиб темирчи ва Ўрозга ўзини еткизди. Кўпдан кўрмаган Ўрознинг елкасига қўлини ташлаб, қучоқлади, иккисининг кўзлари чуқур меҳр ва дўстлик шуъласи билан бир зум ёниб кетди. Қоратой Йўлчини туртиб, қўли билан узоққа ишора қилди: «Ана Ҳакимбойвачча! Жони ҳиқилдоғига келганга ўхшайди, кўрдингми?» Йўлчи лабини маҳкам тишлаб, кинли кўзларини бир нуқтага тикди. Ҳакимбойвачча кўзойнак таққан, семиз бир рус амалдори билан халқдан четроқда турарди. Унинг ранги ўчган, кўзлари аллақандай нотинч; ҳаракатларида қўрқув ва асабият, ғазаб сезилади. У гоҳ жирканган назар билан халққа боқади, гоҳ рус амалдорларига бир нимани уқтиради...
Ўроз Қоратойга шивирлаб, кейин бепарволик билан, гўё ўз-ўзига сўзлагандай, деди: «Салим кетган жойга Ҳакимни ҳам жўнатиш керак!» Йўлчи шу онда Ўрознинг қўлини маҳкам сиқди: «Ҳаммасининг бурнидан ип солиб тортамиз. Лекин ҳозир ўз тўйимиздан қолмайлик, юринглар!»
Полиция эшиги берк, яшил мой билан сирланган ёғоч панжаралар олдида тутаққан халқ қайнайди. Йигитлар, хотинлар панжарага тирмашади. Йўлчи ўз шериклари билан бирга панжараларни бузишга киришиб қолди. Бутун халқ, эркак-аёл, бирдан ёпирилиб, панжараларни қасир-қусур билан синдириб ташлади. Тўлқин полиция ҳовлисининг кенг саҳнига отилди. Шовқин кучайди. Одамлар бир-бирларини итариб, қоқилиб, зўр сурон билан олдинга югурди; ҳовлининг тўридаги оқ уйларга келиб тақалди. Уйларнинг эшиклари, деразалари тақа-тақ ёпиқ. Деразалар орқали погонли кўппакларнинг ғазабдан, қўрқувдан бужмайган тумшуқлари кўринади.
Қўзғолончи халқнинг кин, қаҳри ҳар лаҳза кучайди, хайқириғи кўкни тутди. Йигитлар муштларини кўтарди, кексалар ҳассаларини ҳавога қадади. Хусусан, хотинларнинг ҳаракати ўжарроқ; ҳақни талаб қилган, зулмни, золимларни лаънатлаган овозлари дадилроқ; улар юзларини очиб, кўксиларини кериб, товушлари билан, қўллари билан зулмга қарши лаънат юборадилар.
Халқ товуши тинимсиз гувиллайди: «Бу ёққа чиқ, итлар!», «Қорниларингни ёрамиз, чўчқалар!», «Битсин, золим подшоҳ!»
Бу — улуғ халқ исёни, бу — асрлардан буён давом этган жабрга, қулликка, кишан-бўғов тузумига, бош турмачи Николай салтанатига қарши мустамлака камбағалларининг, капитал қулларининг қўзголони, даҳшатли зарбаси эди.
Бир рус ва бир неча «сарт» миршаблар — зулм малайлари ичкаридан югуриб чиқиб, сўкиб, қутуриб, оломонни итаришга, орқага суришга уринишаркан, Йўлчи «Ур!» деб ҳайқирди-да, овига чанг солган арслондек, миршаблар устига ташланди, Бирпасда икки миршабни ғишт устига ағдариб ташлади. Халқ ҳам зўр сурон билан бошқа миршабларга отилди Юзларча эркак-аёл муштлари остида баданлари дабдала бўлган бу кўппаклар ичкаридан халқ устига ёғилган ўқларнинг ёрдами билан базўр қочиб, маҳкама ичига яширина билдилар. Халқ маҳкама ичларини, зинани ва деразаларни қуршаб олди. Аёллар тош ва ғишт парчаларини кўтариб, эшик ва деразаларга ҳужум қила кетди. Дераза ойналари майдаланиб, қум каби тўкилди. Ичкарига қамалиб, деразалар орқасида тўппонча тутиб турган миршаблар, полициялар ва бошқа тўраларнинг ҳаракатларида бениҳоя саросима, қўрқув... Эшик очилиб, шоп мўйлов, гўштдор юзидан заҳар томчилаган Мачалов билан бирга, унинг каби погонли, яроғ-аслаҳали икки тўра зинада қаққайди. Уларнинг ранглари ўчган, лаблари қийшайган, кўзларида қўрқув равшан сезилса ҳам, лекин «ожиз, ювош сартлар» олдида ўзларини дадил тутишга, зулм билан гердайишга тиришиб, қўлларининг кескин ҳаракати билан халққа тинчланишни буюришди. Улардан бири оқ подшоҳнинг «олий иродаси»ни тушунтириш учун титроқ лаблари билан сўзлашга уринди. Аммо эзилган халқ бу ерга сўз тинглаш учун келмаган эди. Кинли шовқни яна кучайди, одамлар ҳар томондан тошлар, ғиштларни яна ёғдира бошлади. Аччиғи оловланган бир асл у тўралардан бирига ёпишиб, зинадан пастга силтаб тортди. Оломон уни ерга ағдариб, халқ ичига судраб кетди. Бош яланг, кўкраги очиқ, кўзлари ажойиб чақчайган бир йигитча чаққонлик билан унинг қиличини қинидан суғурди. Нақ шу онда, Мачалов буйруғи билан, зинадан, дераза орқаларидан халқ бошига ўқ ёғила бошлади. Мана бирин-кетин хотинлар ерга йиқилдилар. Бири жимгина қотиб қолди. Бири тўлғониб, озғин қўллари билан паранжи-чачвонини мижғалаб тортиб, ғишт устида юмаланди. Серсоқол, ўрта яшар, жуда жулдур кийимли бир киши ўнг қўли билан чап елкасини маҳкам қисиб, оғриқдан кўзларини юмиб, секингина ерга чўккалади: унинг бармоқлари орасидан қон томчилари анор сувидай силжиб оқди... Оломон бир зумгина чўчиб орқага тисланди.
Йўлчи, қулоқлари остида ўқ узилиб тураркан, томирларида жўшқин куч, юрагида юксак ҳисларнинг, орзуларнинг бўронини сезди. Кураш завқи, нашъасига тўлган кўзлари билан халққа қаради. У одамларнинг кўзларида ғазаб яшинининг яна кучлироқ ёнганини, отувчиларга қарши даҳшатли адоват мавжланганини яққол кўрди. Қоратойнинг, яна бир кўп йигитларнинг қўлларида пичоқлар совуқ йилтирайди; аёлларнинг тош тутган қўллари ҳавога ғолибона кўтарилган. Улар бошларидан чачвонларини юлиб: «От, ўлдир! Бола бермаймиз қонхўр подшоҳга! Ер ютсин у золимни!» деб қичқиришади.
Йўлчи олдинги қатордаги эркак ва аёллар билан бирга ҳайқириб, яна маҳкама сари босиб борди. Бир нафасгина қотган халқ тўлқини яна кучлироқ тазйиқ ва матонат билан олға сапчиди. Навкарлардан бири лаҳзада мажақланиб ташланилди.
Полициялар, миршаблар яна уйларга қамалишди. Халқ қайнайди, деразалар орқали ичкарига босиб киришни кўзласа ҳам, лекин қурол йўқлигидан иккиланиб қолди. Йўлчи ўз дўстларини чақириб, ичкарига босқин ясаш, иложи бўлса, қурол топиш учун теваракка кўз югуртди. Қоратой одамларни бир нимага ундайди. Ўроз тош ёғдириш билан машғул. Иккиси ҳам Йўлчининг товушини эшитмади. Йўлчи эрталаб маҳалладан ўзи бошлаб келган йигитларни кўриб, сабрсизлик билан уларга ёндашишга тиришди. Лекин оломон ўртасида, ихтиёрсиз равишда, бир минут тўхтаб қолди. Ҳисобсиз хотинлар ичида, тиқилинчда кўзи бир қизга тушди. У, бундаги бошқа аёллар каби, дам чачвонини бутунлай кўтариб, дам тушириб туради, бўйнини чўзиб, тўрт томонга жавдирайди. Кўзларидан оққан томичилар қуёшда инжудай ёнади. Бу ерда курашган саноқсиз оналар, бувилар орасида ягона қиз, эҳтимол, у эди. Йўлчи биринчи боқишдаёқ у қизнинг чеҳрасида Гулнорнинг руҳини кўрди; юз бичими, айниқса кўзларининг ички маъноси ва жилваси Гулнорни ёдлатди. Йигит бир он тикилди-да, кўзларини юмди: юрагини ўткир бир нима чуқур тилиб кетди, гўё унинг бутун ўзлигини Гулнор хаёли қучди. Кўксида Гулнор қайғуси оғриқ-алам билан тўлқинланди: «Қани Гулнор? Қани у жонони? Оҳ, у йўқ, бундай йигит тўйида, халқнинг тўйида йўқ. У ер бағрида! Бу бир бегона қиз, ё ёлғиз акасини, ё меҳрибон онасини қидириб келган. Қани менинг меҳрибоним?» Йўлчи ўз ичида ўйларкан, ҳар ёқдан қизғин, кесик товушлар эшитди: «Ана полицмейстр! Чўчқа Колесников! Ана аскарлар... Бўш келманглар, йигитлар, ураверинглар, шоввозлар!»
Халқда ҳаракат, ҳаяжон кучайди. Йўлчи суқила-суқила олдинга интилди.
Полицеймейстр зинада тўхтади; унинг башараси ёвуз ва қутурган эди. Баланд бўйли, пахмоқ сочли, дов казак аскарлар халқни уриб, ниқтаб орқага суришга тиришди. Халқ тўлқини, аксинча, олға босди. Колесников, жаҳлидан оғзини қийшайтириб, сўзлашга уринди. У, оқ подшоҳнинг «олий фармонига» бўйсуниш кераклигини, акс ҳолда, «сартларга» қарши ўқ ва замбаракни сира аямаслигини, оналарнинг ва гўдакларнинг кўз ёшларидан Чирчиқлар ясашга тайёрлигини бақириб сўзлади. Аммо, бунга жавобан халқнинг овози гуриллади: «Ур золимни! Торт бу ёққа, янчамиз уни!» Уни ҳам ўз ичига судраб, оёқ остига олиш учун эркак ва аёллар шиддат билан қўлларини чўзишди. Полицеймейстр саросималик билан тўппончасини чиқарди. Унинг одамлари ҳам шиддатли равишда ўқ ёмғирини ёғдира кетди. Ўлган, ярадор бўлганларга қарамай, қўзғолончилар катта сурон билан илгари отилиб, «тош бўрон»ни кучайтирди. Ичкарига босиб киришга ҳужум қилди. Бир хотин нақ зинага чиққан пайтда, ўқ уни ерга учирди Йўлчи ҳайқириб, ҳансираб казак аскарларига сапчиди. Серсоқол, дов аскар билан олишиб икки мушт билан уни гаранглатди-да, чапдастлик билан қиличини суғуриб олди. Бир онда у ўз кучининг ўлчовсиз даражада ўсганини сезди. Душман қўлидан ўлжа олинган қилични — қуёшда оқ олов сингари ёнган қуролни ҳавога баланд кўтарди. Ичкарига қочаётган полицеймейстрнинг бошини мажақлаш учун шахдам югурди. Фақат дераза орқасидан узилган ўқ билан у томири тортишган, ёки гарангланган одам каби, бир лаҳза қотиб қолди, сўнг, қилични мақкам ушлаб, букчайиб, оҳисатагина ерга йиқилди. Бир нафасдан сўнг, кўзларини секин очди. Тиниқ зангори само, азамат қуёш унинг кўзларига кирди. Қаршидаги дарахтга тирмашиб, телефон симини қирқувчи қора чопонли бир йигитни — дўсти Ўрозни кўрди... Бутун вужудини зирқиратган даҳшатли оғриқдан тишларини маҳкам қисди. Аммо ўлим билан курашаркан сўнги зарба учун бутун ғазабини, кучини, иродасини тўплади-да, бир қўлини ерга тираб, бошини ердан узди: қаддини ростлар экан, кўз олди қоронғилашди, яна секингина ерга йиқилди...
Кўкракдан оққан қонга беланиб ётса ҳам, у фикран, руҳан жангда — курашда эди: исёнчи, қаҳрамон халқнинг ўз одамгарчилигини, ўз ҳақиқатини тасдиқ эттириш учун золимларга кўкрак керган, мушт кўтарган мингларча ўз оға-иниларининг, оталари, оналарининг гулдурос овози унинг қулоқларида гувиллайди.
Кимдир уни қучоқлаб, пешанасини силаб қичқирди: — Йўлчибой! Оғанг ўлсин! Вой қадрдоним, жигарим.
Йўлчи кўзини базўр очиб Қоратойни кўрди. Унинг ёш қайнаган кўзларига чуқур дўстлик севгиси билан боқиб, «йиғламанг» деган каби имо қилди.
Қоратой билан Ўроз йигитни авайлаб кўтариб, ушланиб қолмаслик учун, жўрттага халқ ичига шўнғишди. Одамларни куч билан, ҳайқириқ билан суриб, итариб, кўчага чиқишди. Илдамлик билан «Баландмачит» томонга югуришди. «Девонбеги» маҳалласига қайрилиб, бу ерда бир ташландиқ ҳовлига киришди. Бир томони босиб қолган кулбага Йўлчини оҳиста ётқизишди: «Иним, қалайсан, сув берайми?» Қоратойнинг саволига ҳеч қандай жавоб ишораси бўлмади, Йўлчи ўлган эди...
Икки дўст Йўлчининг юзидан, кўзларидан ўпиб, аста қучоқлаб, узоқ, лекин товушсиз, юракни парчаловчи бир йиғи билан йиғлашди. Кейин Қоратой ўз белбоғи билан дўстининг энгагини танғиди. Ўроз чопонини ечиб, ерга ёйди, сўнг жасадни кўтариб чопон устига олишди. Қонли кўйлакни Қоратой эҳтиёт билан тилиб, ярани очди. Яра кўкракда, юракка яқин, ундан қуюқ қон ҳали силжиб турар эди...
Икки дўст кулбанинг эшигини зич беркитиб, гоҳ Йўлчининг фазилатларидан секин-секии сўзлашиб, гоҳ ўзни тута олмай, аччиқ-аччиқ йиғлаб, кун қорайгунча ўтаришди.
Хуфтон вақтида Ўроз бир таниш аравакашнинг аравасига бир неча боғ похол ортиб келтирди. Қоронғида Йўлчини аравага ётқизиб, устига похол ташлаб, қўрқинч, таҳлика остида Саодат кампириикига жўнашди.
Юртда катта қўзғолон, отиш-тутиш бўлганини эшитган Унсин, акасидан хавфланиб, кечга яқин темирчининг бир ўғли билан бирга Тахтапулга келган эди. Бошқа аёллар сингари қўзғолонга анча дадил қатнашиб, соат бир-иккида уйга қайтган кампир, қизга кўрган воқеаларини сўзлаб-сўзлаб битиролмас эди. Йўлчининг шу вақтгача қайтмаганига улар ташвишлансалар ҳам, фожеадан хабарлари йўқ ва бундай бахтсизликни эсга ҳам олмаган эдилар.
Қоратой югуриб кириб, шақ-шақ титраган ҳолда: «Зинҳор, базинҳор овоз чиқармайсанлар», деб яна эшикка югургач, Унсин ҳам, кампир ҳам ҳаракатсиз, тилсиз қотиб қолишди. Фақат Йўлчини олиб кириб, кўрпа устига ётқизишгач, улар даҳшатли ҳақиқатни англаб, ўзларини йигит устига ташладилар.
Қоратой Ўрозни дарров Шокир отага юборди. Ўзи аёллар олдидан қимирламай уларнинг товушини ўчириб турди.
Чироқ шуъласида, нақ тириклигида қандай бўлса, шундай сокин, мағрур, гўзал ётар эди Йўлчи. У гўё ўлмаган: кўзларини очмоқчидай, лаблари сўзлашга тайёрдай. Унсин учун — бечора қиз учун, бу қандай фалокат, бу қандай мудҳиш, мотам! Сочларини юлиб ташлаш, юзларини қонатиб тимдалаш унинг бошига ағдарилган оғир қайғуни заррача енгиллаштира биладими? Кўз ёши булоқдай қайнаган билан юракнинг ҳасратини қурита биладими!
Унсин, севикли ва қайғули ягона дўсти, ҳаётда ягона умиди бўлган акасини қучоқлаб, қонли ярасига юзини, кўзини суриб ёта берди. На кампирнинг, на Қоратойнинг ёлворишлари, юпатишлари кор қилди, на ўлимнинг совуқ, даф этилмас, мудҳиш зарурияти таъсир қилди. Унсиннинг ўз умри Йўлчининг бир дақиқалик умрига нисбатан «ҳеч» эди.
Ўроз Шокир отани бошлаб келгач, Қоратой чолни уйда қолдириб, Ўроз билан бирга мозорга, гўрковга жўнади. Агар гўрков ҳозир қазишни истамаса, қабрни ўзлари қазиш учун эҳтиётдан бир кетмон ҳам олишди.
Шокир ота Йўлчининг бошига чўкка тушиб, ўзининг оғир дардли, чуқур ярали қалби билан узоқ йиғлади. Сўнг, Унсинни четга тортиб, бошини силаб, бутун оталик самимияти билан таскин беришга тиришди.
— Қизим, жоним қизим,— йиғи аралаш гапирди чол,— сан кўп ўртанма. Ман сўзлай, сан ақлли қизсан, ҳаммасини тушунасан. Йўлчининг ўлими анча-мунча ўлим эмас. Бу жуда катта ўлим. Аканг, Йўлчи ўғлим, нима учун, ким учун қон тўкди? Ўзи учун эмас, халқ учун, юрт учун, жамики аламзадалар, аламдийдалар учун қон тўкди. Бу қон энг қутлуғ, энг муборак, энг соф қон... Бунга гумоним йўқ. Қизим, аканг мард йигит эди, номусли йигит эди. Номус билан, мардлик билан ўлди. У зулм илдизига болта урди. Иншоолло, зулм дарахти қурийди. Йўлчининг қони беҳуда кетмайди, сира беҳуда кетмайди. Бу ҳикматли қон, қутлуғ қон. Унда сир кўп. Кейин тушунасан, қизим. Ман ўлиб кетсам, бир вақт ўзинг: «Ҳа, Шокир отам шундай деган эди», деб ёдларсан. Йўлчи ўғлимнинг қони қутлуғ, уни юзга, кўзга суриш керак...— чуқур хўрсиниб давом этди чол, — куйма, қизим. Мана, ман отанг, ана кампир онанг, қишлоқда аканг бор, яна Қоратойдек мард оғанг бор... Ҳаммамиз санга меҳрибонмиз. Дуруст, Йўлчибой эр ўғли — эр эди, у бошқа оламдан эди. Лекин ўлими ҳам улуғ бўлди. Буни яхши тушун, қизим!»
Унсин бир вақтлар Гулнор берган узукни акасига ҳали топширмаган эди. Уни чўнтагидан чиқариб, ўпа-ўпа Йўлчининг жимжилоғига тақди. Узук бармоқнинг ярмига илинди. Қиз бардош қила олмади, ўзини ерга отди.
Қоқ ярим кечада Йўлчини тобутга солиб, ҳовлида уч киши — Шокир ота, Қоратой, Ўроз — жаноза ўқишди. Бошқа одам йўқлигидан ва кечаси маҳалладан йигитларни чақириш анча хавфли бўлганидан, Қоратой билан Ўроз ўз кучларига ишониб, тобутни кўтардилар. Саодат кампирни зўр билан уйда қолдиришди. Тобут орқасидан Шокир ота ва Унсин кетди...
Оғир қоронғилик, чуқур ва эзувчи жимжитликда икки дўст учинчи дўстини қабрга қўйди, сўнг золимлардан албатта қасос олиш учун онд ичиб, тупроқни қуча-қуча йиғлашди. Кейин чол ва Унсин билан хайрлашиб, вақтинча яшириниш учун, қаёққадир жўнаб кетишди.
Унсин қабр тупроғига гоҳ бошини, гоҳ кўксини қўйиб, ўлчовсиз, ниҳоясиз қайғу билан узоқ йиғлади. Юлдузлар.

AvvalgiIII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Bola Alisher (qissa) [Oybek] 2691
2	Бола Алишер (қисса) [Oybek] 928
3	Fanorchi ota (hikoya) [Oybek] 5577
4	Фанорчи ота (ҳикоя) [Oybek] 477
5	Qutlugʻ qon (I- qism) [Oybek] 1765
6	Qutlugʻ qon (II- qism) [Oybek] 1384
7	Qutlugʻ qon (III- qism) [Oybek] 1884
8	Quyosh qoraymas (roman) [Oybek] 1552
9	Қутлуғ қон (I- қисм) [Oybek] 892
10	Қутлуғ қон (II- қисм) [Oybek] 598
11	Қуёш қораймас (роман) [Oybek] 579
12	Sozim (she’rlar) [Oybek] 3464
13	Созим (шеърлар) [Oybek] 789
14	Ulugʻ yoʻl (roman, 1-qism) [Oybek] 1165
15	Ulugʻ yoʻl (roman, 2-qism) [Oybek] 889
16	Улуғ йўл (роман, 1-қисм) [Oybek] 719
17	Улуғ йўл (роман, 2-қисм) [Oybek] 564

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 61128
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 46290
3	Gʻazallar [Nodira] 40068
4	Guliston [Sa’diy] 34827
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 22038
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 21230
7	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 17119
8	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16948
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13720
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13476