Elat (hikoya) [Salomat Vafo]

Elat (hikoya) [Salomat Vafo]

Men har kun ertalab, tunda koʻrgan mudhish tush ta’siridan turolmay yotar, butun vujudimni qoʻrquv qoplar, chala-yarimta bilgan kalimalarimni qaytarib, arang qimirlardim. Emishki, allaqanday isqirt va rasvo mushuk yoʻlimni kesib oʻtar, oyogʻimga yopishib, zorlanib miyovlaganicha izimdan qolmasmish. Uning xira tortgan, shilpiq koʻzlari, ba’zan jonlanib, yogʻdulanib, nelarnidir yodga solardi. Bolaligimda kechasi yurishga qoʻrqar, bir juft choʻgʻday yonib turadigan, it va mushuk koʻzlarini koʻrishim bilan orti-oldimga qaramay qochib qolardim. U davrda elatda dov-daraxt yashnagani uchun, it-mushuklar koʻp boʻlar, hatto kechalari olislardan chiyaboʻrilarning uligani eshitilardi. Xullas, choʻgʻday yonmish koʻzlarni eslashim bilan, tugʻilib oʻsgan elatim, gujumlar soyasiga yashiringan uyim, onam xotiram qa’ridan tiklanib kelar, ana soʻng barcha azob-uqubatlar boshlanardi. Gap shundaki, men koʻp yillardan beri olis shaharda yashar, salohiyatim bilan shaharning eng badavlat odamiga aylangan, qayga qoʻl uzatsam yetardi. Lekin yillar oʻtishi bilan elatimdan tobora uzoqlashar, tanish-notanishni unutar, yillab koʻrishmagan qarindoshlarim bilan diydorlashishga bir da’fa vaqt topolmasdim. Balki, topmasdim. Monoqda yashovchi qari onam elatga qaytarolmay kuydi-yondi. Garchand, qayt endi, kelaqol deb oshkora aytmasa-da, fikri-yodi menda boʻlib, bir hovuch suyak boʻlib qolganini bilar, ammo buni-da qarilikka, injiqlikka yoʻyardim. Onam yoz oylarida koʻcha eshiga oldidagi gujumga orqasini berib, oʻtgan-ketganni gapga solib, tasbeh oʻgirib oʻtirarkan. Men elatga tez orada boraman, qoʻyaman demasam-da, onam bari bir kutavergan, yoʻllarimga qarayvergan, qish oylari derazadan qarab koʻzlari tolgan. Uning ana shu sukutida buyuk bir norizolik, koʻngil toʻlmaslik, bir oz gina, bir oz oʻpkalash bor edi. Ba’zan ukalarim, onamning kasal boʻlib kolishidan qoʻrqib koyishganida... birdani...ga... birda...niga yigʻlab yuborarkanlar. Yillar onamday qat’iyatli, gʻayratli ayolga ham ta’sirini oʻtkazib, injiq va asabiy boʻlib qolgan ekan. Uyimiz katta yoʻlga yaqin boʻlgani uchun — ukalarim hamisha xavotir olishgan. Onam esa qaysarlik, sukut va sabr bilan kutavergan. Onamning vafoti haqida mudhish xabarni olgan tong, tushimda ul isqirt mushukni koʻrmadim. Elat sari otlanib chiqqanimga goʻyo koʻp vaqtlar boʻldi, yoʻlim unmas, manzil sari yetmas edim. Fikri-xayolim joyida emas edi. Men butkul oʻzimni yoʻqotib qoʻydim, nazarimda onam hali oʻlmaydiganday yana koʻp yashaydiganday edi. Oʻlim degan hodisot, qaysi bir ma’noda onamga tegishli emas, onam oʻlishi mumkin degan fikrni miyamga sigʻdirolmasdim. Oʻlim bizga begonaday edi. Umuman, bu voqeani qachonlardir sodir boʻlishini bilsamda, bu xabarni bunday mudhish ekanligini, oʻzimni shunchalar oʻzgarib ketaman deb oʻylamagandim. Bu xabardan soʻng dunyo boʻshab qoldi. Men yana oʻsha koʻhna oʻylar iskanjasida qoldim. U oʻylar — xayollar meni yeb tamom etdi. Yetib kelsam, uy huvillab yotibdi, allaqachon janoza oʻqilgan. Darvoza, uy, bogʻlar — hammasi qarib, munkayib qolganday. Fayzsiz. Onam oʻtiradigan koʻrpacha yigʻib, (onam hozir turib ketganday) gujum ayrisiga ilib qoʻyilibdi. Koʻrpacha, supa, gujumlar... hammasi mavjud... onam yoʻq. Koʻhna charxning qismat karvoni onamni ham olib ketgan edi. Yoʻlga qaragan ayolni... Dunyoning mohiyati ayriliqlar, yoʻqotishlardan iborat ekan. Onam, aynan kechikib kelishimni bilganday, soʻnggi daqiqalargacha yoʻlimga qarab yotgan, shuni bir koʻray deya, tezroq yur oʻgʻlim, deya iltijo etgan. Jannatdan tushmish farishtalar ortiq kutmagan. Jannatiy onam. Ana shunday (marja xotini bilan qoʻshmazor boʻlsin) duoibad etganda rizolik tilashmay ketgan borgan. Ketavergan. Men qabristonga yetib kelganimda, qorovul boboy inqillab-sinqillab, hatto soʻkinib, ogʻir va qoʻpol darvozani berkitayotgan ekan. Oʻlim saltanati — darvozasi, boshqa olamlarga ketish darvozasi. Bu yerga ham darvoza qoʻyilgani gʻalati tuyuldi. Ha, ana shu mudhish darvoza bagʻrini ochib, bir paytlar ziyoratga keladigan onamning, jonsiz loshini mangulik saltanati sari kuzatgan. Qorovul tobut koʻtargan olomonni oʻtib ketganini aytib, qaysi tomonga ketishganini qoʻli bilan koʻrsatdi va joyiga tushmayotgan darvoza ilgagini, allaqanday ogʻir temir bilan «darang-during» urib mingʻirlab soʻkinardi. Men har gal kelganimda, meni taniydigan odamlar birin-birin vafot etar, begonalar koʻpayar, bolaligimga bogʻliq xotiralar asta-sekin Vayongondan joy olardi. Endi, meni biladigan odamlar elatda kam qolgan, bolalikka bogʻliq umrimning jami xotiralari, Vayongonda bir kabr oʻlaroq yotardi. Elatning fayzi ketgan, tengdoshlarim qarigan, hamma yokni gugurt qutisiday bir xil uylar bosib ketgandi. Ichimdagi yotlik bilan tashqaridagi yotlik uchrashar, umidsizlikka tushirar, oʻzimni juda bir aziz narsadan ayrilganday his etardim... Men u olis shaharda, har kim boʻlsam-da, oʻzim tugʻilib oʻsgan Monoqda hech kim emas edim. Har ne boʻlganda ham insonni tugilgan joyiga, inson anglab yetmamish, koʻzga koʻrinmas, allaqanday gʻayritabiiy bir kuch bogʻlar edi-ki, buni faqat eng yaqin odamning musibati lahzalaridagina bir qadar tushunib yetganday boʻlasan. Balki, bu narsa, shu paytgacha — onam qiyofasidaga Vatan timsolida gavdalanmish edi. Nahot tiriklik qismat degan yoziqning alal-oqibati shu boʻlsa deya oʻkinardim. Ichkariga qadam qoʻyishim bilan rutubat aralash yomgʻir, chirigan oʻt-choʻp, balchiq hidi burnimga urildi. Birinchi odimdanoq, oʻliklar saltanati degan oʻy miyamga keldi, odamlar hamma olamlarda saltang boʻlib yasharkan. Qancha yurganimni bilmayman, bir jonzot jonholatda oyogʻimga tashlandi. Qarib-churib ketgan isqirt mushuk jon azobida, oʻng panjasini yerdan uzganicha miyovlardi. Irimchi odam boʻlganim uchun, bir odim izimga qaytdim, koʻnglimga yomon narsalar kelib seskandim. Miyamda allaqanday qora fikr yarq etdi: xuddi shu holatda oʻtirmish qari mushuk shaharda tushimga kirgandi. Badbaxt mushuk, tushimni shunday ochib, kirib kelavergan. Izimga qarasam qorovul choldan asar ham yoʻq, (uni koʻrganmidim?) temir darvoza hech qachon ochilmaganday, joyida sobit turibdi. Olisdan uzoqlashib borayotgan olomonning gʻala-gʻovuri, shiddatli guvillashga qoʻshilib qulogʻimga urildi. Yaqingina joyda quyun qoʻzgʻalayotgandi. Taxi buzilmagan roʻmolcham bilan yuzimni artdim, koʻzimdan yosh chiqibdi. Yuragimni gʻussaga toʻldirmish xabar, xarob manzaralarga, shaharda ancha noziklashib qolmish yuragim bardosh berolmamishdi. Zamonlarning oʻzgaruvida, bu yer, tosh yotqizilib, devor bilan oʻralgan boʻlsa-da, qabriston deyarli oʻzgarmagan, vahimali mahobatini yoʻqotmagan edi. Qabristonning koʻrqinch suvrati bolaligimdan yuragimda sakdanib qolgan, jin-ajina, temir tirnoq degan rivoyatlar ta’sirida ulgʻaygandim. Qabriston uzra tanish va notanish odamlarning musibati osilib turar, hech narsadan xabardor boʻlmagan chogʻda ham, allaqanday mudhish fojeaning qora koʻlankasi sezilib turardi. Bunda vaqt ham, zamon ham qotib qolgan, faqat unda-bunda qovjirab qolmish rangsiz oʻt-oʻlanlar, yulgʻunlarda hayot asari sezilar, past-baland tugʻlarga boglangan alamlar alamli hilpirardi. Hali onamni qabriga uzoq, yogʻingarchilik boʻlib, pastlikdash yerlar botqoqqa aylanib, chetlab oʻtmaguncha yuqoriga chiqishim mushkul edi. Mushukni bosib olganimdan soʻng, vujudimga toliqish his etsam-da, tezroq olomonga yetib olish uchun, odimimni tezlatdim. Chor-atrofni toʻzgʻoqlar qoplagan, bor-budidan ayrilgan kulrangidagi qamishlar, yulgʻundan tortib, katta-kichik qabrlargacha — bir rangga, oʻlik sukunat rangiga qoʻshilib ketgan edi. Atrofga ogir jimlik choʻkkan, bu yer dunyodan ayirib, boʻlib, majburlab olingan, mangu oʻlim satganatiga oʻxshardi. Men tobora ichkarilarkanman, oʻlimning mangu xoʻrsiniq va ichikishlarini ravshanroq eshitar, allaqanday hadik bilan odim tashlardim. Shoʻrxok yerlarda toygʻonib, yiqilib-surinib, qimmatbaho kiyimlarimni avaylab yuqorilarkanman, eski va gʻarib qabrdagi yozuvga koʻzim tushib qotib qoldim. Pirim buva Yo, Tangrim Pirim buvaday odamning oʻlganiga toʻrt yil boʻlibdi, bexabar qolaveribman. (Ana, xabardor boʻlding deylik, endi nima deysan?). Shaharda tinchlik bermaydigan oʻylarning, xotiraning bir qismi — Pirim buvaga ham bogʻliq edi. U odam: xotindan kuygan edi. Urushdan kelsa — xotini erga tegib ketgan, yangi olgan xotini ham buni tashlab ketib qoladi. Qaytib xotinning yuziga qaramadi u, dunyoda uning uchun xotin zotining mavjudligi bekor edi. Koʻngilchang, yuvvosh, soʻqkabosh bir odamning qahri qattiqligiga hayron qolar, tobora bu odamga bogʻlanar edim. Onam qishloq shoʻrosi boʻlib ishlaganida, kolxoz ot-arava bergan, Pirim buva biznikida yashardi. Elatdagilar uni kar va soqov deb oʻylashardi. Pirim buva odam bolasi bilan elakishmagani uchunmi dudiqlana-dudiqlana «unasin-unasin» derdi. Bu uning «undan soʻng.. undan soʻng» degani edi. Gap boshlaydigan boʻlsa, asosiy soʻz lugʻati shu soʻzdan iborat edi. Ichib olgan kezlarida tillari yechilib ketardi: — Alimni otib tashladim, kigiz qoʻyib. Blat. Uch yil yogʻoch miltiq koʻtarib, birovlarning koʻylak-ishtonini yuvdim. Suka. Bitlariga utik bosdim. Hammasi jonimga tegdi. Tfuu... Otdim tashladim, yo oʻlay, yo qolay dedim. Svoloch. Yuragingni qurtini oʻldirib girmon bilan urushmasang, qop koʻtar, idish-tovoq yuv... Kesam ahvol bu... He enangni... U bilan beda keltirishga borgan paytimiz umrimning eng goʻzal lahzalari edi. Buvaning tili bilan aytganda, yoʻngʻichqa keltirishga borardik. Bedazorda bedanalar sayrar, beda gulining boshni aylantirar isi, otning pishqirib-pishqirib qoʻyishi, Pirim buvaning vaqti chogʻ hollarda, olmoncha, oʻrischa aralashtirib, bevafo xotin haqidagi qoʻshiqlari.. bari goʻzal edi. Azbaroyi otlarni yaxshi koʻrganimdan Pirim buvaga yopishib olgan, kattagina bola boʻlsam-da, biror joyga ketar boʻlsa, xarxasha etardim. U esa menga ezilgan, qotib ketgan, rangdor qogʻozli konfetlar berardi. Soʻng u qaridi, Toshhovuzdagi urugʻlari oldiga ketdi, men olis shaharga oʻqishga joʻnadim. Bir soʻqqabosh odam hakdtsagi xotira shunday edi. Shosha-pisha yuzimga fotiha tortib tez qoʻzgʻaldim. 3442. Otanazar Sobir oʻgʻli Uch ming toʻrt yuz qirq ikki raqami bilan tuproqqa qorishmish bu odam bir ming toʻqqiz yuz yetmish oltinchi yildan beri, muhabbatdan qon taloshmish yuragiga, qoʻlini qoʻyganicha — mangu uyquga ketmish. Nahot koʻz ochib yumguncha fursatda, bu eski charxi-dun yigirma marta aylanishga ulgurgan ekan. Xotiram koʻkida bir qora kun oʻtib edi. Oʻz nikoh toʻyi kuni halokatga uchrab, halok boʻlgan kuyov fojeasini sira unuta bilmasman. Oradan ne-ne baxtli-baxtsiz, saodatmand-saodatsiz kunlar oʻtdiki, ammo u dard saqlab koʻyilmish mayday tobora oʻtkirlashar, vaqt oʻtgan, yoshim ulgʻaygan sayin — bu fojia dahshatini yaxshi anglar va his etardim. Men shaharda paytimda ham, bu voqeani qanday sodir boʻlgani haqida oʻylar, turli taxminlar etar, butun Monoq elati oylab motam tutganini eslardim. Baxtsiz tasodifning ham, eng baxtsizi edi bu tasodif. Bu taxlit fojia hali hech qanday yozuvchi tomonidan yozilmagan, ustalik bilan birov tomonidan uyushtirilganga oʻxshardi. Nazarimda Otanazar qattiq uyquga ketgan, bir kun, kelin qabr boshiga kelar boʻlsa, bir silkinib turib ketadiganga oʻxshardi. Agar, bir kun Allohning nazari tushar boʻlsa, uning qiyomatdan ham oldin tirilishiga, tanasining javhari harakatga kelib, ilgari holida bunyod boʻladi deb ishonardik. Chunki, u navqiron, kelishgan, hatto oʻlimning ham rahmi keladigan darajada yosh edi. «Hatto, oʻlim ham sevmishdir uni». Qabristonning baland joyida yigirma yilki, qattiq sukut bilan koʻzini yoʻlga tikib yotar, qachondir, qaysi kundir, nimadir sodir boʻlishiga shay boʻlib yotmishdi. Qabr ham — Otanazarning oʻziga oʻxshab, baland va magʻrur edi. Kelgan-ketgan oromini buzganiday sovuq va magʻrur tikilar, egasiga sadoqat va mehr koʻrgazib sobit turardi. Ulugʻ enamizni mangu mayib etmish bu fojiani kelin unutib ham yuborgandir. Ba’zan ogʻir xotiralarga berilganda koʻziga yosh ham olib qoʻygandir. Oʻsha yili oʻzgadan tugʻilmish oʻgʻli, yigirmaga ham kirib qolgandir, balki. Naql etishlaricha, muhabbatda telbalik bormish, aynan shu telbalik ramzi oʻlaroq yotmishdi bu yerda ogʻamiz. Ayni shu telbalik uning ishqida zohir edi. Qabristonning tuprogʻi juda ogʻir edi, bunda — orzu-armonlar, iztirob havaslar panoh topmish insonning mangu navqiron koʻngli koʻmilmish edi. Tezroq borishim lozim edi, olomon allaqachon koʻrinmay qolmish, kunbotardan qattiq shamol esa boshlagan edi. 9482. Ovodon Men uni rasmidan tanidim, bu oʻsha maktabning bitiruv kechasida tushgan rasmdan kattaytirib ishlanmish rasm. O v o d o n. Men shu qizni bir vaqtlar yurak-bagʻrim kuyib-kuyib sevmish edim. Men uning hajrida ne-ne tunlarni uykusiz ottirib, uni birgina koʻrmak uchun, birgina bilmak uchun, birgina his etmak uchun olis paxta otizlarga piyoda borib kelardim. Kelar yoʻllarini qarardim... Uning eshigidagi har bir narsaga, hatto qari tolga ham havasim kelardi. U kunlar — nechogʻlik toza va samimiy yuragim bor edi. Yuragimni ochmay, bir ogʻiz gapirolmay, shaharga ketib qoldim. Ikki-uch yildan soʻng, uning yurak xurujidan vafot etganini eshitdim. Qaygʻurdim va unutdim. Ovodonning ota-onasi dunyodan oʻtib, qarovsiz va koʻrimsiz qolmish qabrda birgina nishon, yoʻgʻon oʻrim sochini oldiga tashlagan, hali ochilmagan gʻuncha, oʻspirin, goʻzal qizning rasmi bor edi. Yillar kabristonni chetlab aylanavergan, ovloq qabristonning, ovloq goʻridagi oʻspirin siymo, mijjasidan bir tomchi yoshi oqay-oqay deb, xiyol jilmayganicha, navqiron holida qolmish edi. Makon va zamon maqomlari — bu yerda bekor edi. Navqironlik va oʻlimda bir-biriga zidlik, qarama-qarshilik bor edi. Eng baland avjda — karsillab singan bir yovuz tovush bor edi — bunda. U nechuk goʻzal qoʻshiqlar aytmish edi, endi u yangroq tovush, nozik badan, qora sochlar, qora koʻzlar, qabrning qay burjida sochilib, sochilib yotibdi, u qoʻshiqlar, hayajonlar, hayratlar, otashlar qay tuproqqa singmish ekan. Endi — u Ovodondan bir uyum gʻisht va shu eskirib ketgan rasm qolmish edi. Uning rasmi bu xarobot aro bir koʻmak istamishday, noma’lumlikka koʻz tikib, qorachugʻlarida hayrat, hayotga muhabbat aks etib, tikilib turaveradi, turaveradi. Oʻn besh yilki, tong otadi, vahimali tun choʻkadi: qor-yomgʻirlar yogʻadi, qahraton avjiga chiqadi, oylab odam qadami tegmaydi... u esa yana allaqanday ilinj bilan tikilib, koʻzidan bir tomchi yoshini oqizay-okizay deb sukut bilan qarab turaveradi. Horimaydi, qarimaydi. Koʻngli — sukutda edi. Meni bu rasm yomon etdi, koʻz yoshlarimni arta-arta arang oʻrnimdan jildim. Shaharda yigʻlashni unutib qoʻygandim, dimogam achishar, koʻzimdan tinmay yosh oqardi. Uning yurish-turishi, kulishlarini eslardim, yuragim «duk-duk» urardi. Endi menga bori xotiralar, xayollar, oʻtgan bir kunim ham — armon edi. Men kim edim, kim boʻldim, shahardagi iztirobu oʻrtanishlarning sababi ne edi? Bari xotiradanmi, faqat xotiragina, bolalik kunlarimgina, shuncha qiynab, oromimni oldimi? Kim kabrga rasm qoʻyishni oʻylab topgan boʻlsa, oʻshaning goʻri rasmsiz qolsin. Kun ogʻa boshlamadi, xayolimni bir joyga yigʻib, jadallamasam, olomonning izidan yetolmasligim aniq edi. 2813. Rais Oldi soyabonli shapka, harbiycha galifeli cholvor, kamzul va etik kiyib yurmish bu badqovoq odamni, kari chollar koʻrsa-da, tili kalimaga kelmay qolarkan. Asrning la’nat tamgʻasi uning boʻyniga osilgan edi: tunlar maigala yokib yarim tungacha xotinlarga koʻsak terdirgan, gʻoʻzapoyani oʻroq bilan oʻrdirgan, yana xotinlarga arava va zambarda dalaga goʻng tashitgan ekan. Yoshgina bir ayolni yonib turgan tandirga tashlagan, paxta vaqtida non yopgani uchun degan mish-mishlar yurardi. Urush payti erkaklar kam boʻlgani uchun, u qancha kelin va yosh qizlarning nomusini bulgʻagan, onam falonchi oʻshaning xaromzoda oʻgli, derdi. Bolaligimda bu odamning ismini bilmasdim, barcha bolalar kabi, bir soʻz bilan «reyis» deb atardim. Oʻsha vaqtda elatda birgina «Pobeda» mashinasi boʻlib, uni ham shu rais minardi. Rais va «Pobeda» ikkalasi bir kunda tugʻilganday, bir-biriga mos va tengdosh edi. Ikkalovining qoʻpol va noyob nusxaligida, allaqanday yaqinlik bor edi. Xotiramda qandaydir yovuz dev - yuragimning qoʻrqinch degan tushunchasiga, mangu ma’bud boʻlib qolmish edi. Oʻliklar ham rais zulmidan qoʻrqqanday bahaybat qabr yonidan olisroqqa siljib, qabristonning bir tarafaga poʻsib olmishday edi. Raisning oʻgʻillari otasiga siy-izzat koʻrsatib, goʻriga mahalliy haykaltaroshlar yasagan haykal qoʻyishgandi. Haykalning yozu-qish, qushlar oʻtirib tashlagan boshi allaqachon teshilgan, ichiga allaqanday kush uya qurib olgan, burni uchib ketgan, haykal oʻrnashgan supa bir tarafga oqqan, u olisdan sajdaga bosh qoʻyayotgan, miyasi teshilgan odamni eslatardi. Inson bari bir oʻlarkan, buncha zulm, xiyonat — gunohlarni nechun kilarkan, deb oʻyladim. Va yana oʻzimga javob berdim: hech kim oʻlimni boʻyniga olmaydi, har kim oʻzini mangu deb oʻylaydi. Bu safga oʻzimni ham qoʻshib qoʻydim. 11868... 14478 Bu kichik tepaliklarning ayrimlari ustida raqam bor, yoyilib ketganlarida, hech qanday nishon yoʻq. Oʻsha atrofda tartibsiz sochilib yotgan eski-yangi beshiklardan, bu qabrchalarning kimga tegishli ekanini bilib oldim. B o l a l a r. Ayni shu sukut oʻlkasida, jajji qabrchaaar shahrining qad rostlashining oʻzi alamli, armonli edi. Suvrat shahar xarobalari. Yana quyun koʻtarildi, shamol etagiga shoʻrxok tuproqni, yantoqlarni, eski qabrlarga tikilgan alamlarni yulib olib, qabriston ichida charx urar, gʻuvillab nola etib, tobora haddidan oshardi. Qurib bitgan saksovullar, ogʻochlar, beshiklar chayqalib ovoz chiqarar, bularning hammasi shamolning guvillashiga qoʻshilib, kishini vahimaga soluvchi ohang paydo etgan edi. Beshiklarni nega tashlab ketishdi, ul bagʻri kuyuk ota-ona shu taxlit - farzand dogʻini unutmoqchi boʻlganmi? Insonga xotira degan narsaning ne keragi bor edi, u insonni azob-uqubat iskanjasida saqlasa? Bu qoʻrkinch saltanati komida yalangʻoch beshiklar. Koʻngilni buzar, beixtiyor borib hammasining ustiga gavharpoʻsht yopgang kelardi. Qabristonda sochilib yotgan beshiklar, mayit taxtalar, atamlar ustiga qadalgan alamlar, eng mashhur rassomning xayoliga kelmaydigan, kelsa-da, bu manzarani boricha tasvir etolmaydigan — qora, qop-qora manzara edi. Ne boʻlganda ham beshik va qabrning yonma-yon yotuvida, inson umrining ibtidosi va intihosi aks etmish — sovuq falsafa bor edi. Haqiqat oʻzining uzun umri mobaynida, birinchi marta shu yerda, qabristonda roʻyi-rost, yuz foiz haqiqat maqomida aks etmish edi. Faqat — Oʻlimgina haqiqat edi. Har ne boʻlganda ham, bu ikkala ashyoning inson hayotida muhim oʻrni boʻlib, yovuz qismat buni allaqachon anglaganday, bandasiga nenidir aytmoqchi boʻlib, qabr va beshikni yonma-yon qoʻymish edi. Qabrlarda qachonlardir onasining issiq qornidan ajrab tushgan, hali dunyoni anglamasdan turib, tuproqqa qorilgan norasidalar yotardi. Kim biladi, ular oʻlmaganida dunyodagi eng buyuk va mashhur odam boʻlarmidi? Bir vaqtlar onam menga, seni besh nafar ukang Vayongonda yotibdi, deguvchi edi. Ular qaerda, qanday yotibdi, men bularni bilmasdim, koʻrmaganim uchunmi — yuragimda unchalik rahm-shafqat uygʻonmasdi. (Ana inson psixologiyasi.) Bir kun kelib bularning ham ota-onasi dunyodan oʻtgach, norasidalar unutiladi. Xotira shunday shafqatsiz kuchki, u oʻliklarni tez unutib, yengil tortadi. Hali qotib ulgurmagan suyaklarni, murgʻak etni, qop-qorongʻi vahimali yer osti — kiprik qoqmay yutib yuboradi. Tamshana-tamshana yangi qurbonlarni yutishga chogʻlanib, yana necha-necha yuz yillar qorongi goʻrday ogʻzini ochib yotaveradi. 3 A. 2793. Itlar saltanati. (bu yerga ham texnika asri yetib kelibdi) Yura-yura qabristonning tashlandiq burchagidan chiqib qolibman, bu yerga hech qachon odam oyogʻi yetmaganday, hammayoq xarobot, har xil latta-lutta, singan mayit taxtalar, siniq gʻisht uyumlari, gullab qurib qolgan qamishlar sinib sochilib yotar, qor yoqqanday chor-atrofni toʻzgʻoqlar kogshab olmish edi. Vaqt oʻtishi bilan bu yer, qabristonning axlatxonasiga aylangan, hammayoqni yulgʻun va toʻrongʻil bosib ketgan edi. Shu mahal yerdan chiqtsimi, osmondan tushdimi, oʻnlagan katta-kichik, birining oyogʻi mayib, birining koʻzi koʻr, birining dumi kesilgan itlar... mayib itlar galasi otilib chiqdi. Ham qoʻrquv, ham hayratdan qotib qoldim, oyoq-qoʻlim — vujudimdan jon qochdi. Meni tilka-pora etib, suyagimni gʻajishga tayyor, yurtning itiga oʻxshamas, matla juni osilib qolgan, biznikilar «marja it» deydigan, boʻyi bir qarich, soqoli ikki qarich qarovsiz itlar jon-jahtsi bilan hurar, arvohday ozgʻin, qip-qizil emchaklarini selkillatib yurgan, qanjiqlar boshqalarining oyogʻi ostida qolib ayanchli angillardi. Goʻyo oʻz tasarrufidagi sarhadga meni yaqin yoʻlatmas edi. Itlar menga tashlanish borasida, koʻzi qonga toʻlib bir-birini tishlar, har tarafga qochar, kattasi kichigini, kuchlisi ojizini oʻmgani bilan urib yiqitardi. Bir-biri bilan omonsiz talashar, bir-birini gʻajishardi. Nazarimda butun dunyoning mayib-majruh, isqirt-ochkoʻz, och va daydi itlari, shu yerga, daydi itlar makoniga yigʻilmish edi. Itlarning boʻyniga eski har xil rangdor tasmalar, qoʻngʻiroqchalar taqilmish edi. Barining sasi hura-hura bugʻalib qolgan, koʻzlari qon quyulganday qizil va ma’nosiz edi. Ularning ichida yirik kelbatlisi, aftidan sardor, tola-toʻpga qoʻshilmasdan bir chetda viqor bilan oʻtirar, junlari arslon yoliday parvarishlab oʻstirilgan, paydor va baquvvatligidan, Noyila totorning sodiq farzandlaridan biri ekanligi bilinib turardi. Sardorning koʻzlari behafsala, befarq, gussali boqar, toʻdaning talashuv va hurishiga dunyoning sir-sinoatini bilgan qariyaday jimgina tikilardi. Qaydandir eshitilmish hushtakka ular, qanday tez paydo boʻlgan boʻlsa, shunday tez koʻzdan yoʻqoldi. Manglayimga yirik-yirik tomchilar tushdi, tavba, qabristonda ham yomgʻir yogʻarkan, shamol boʻlarkan, mening nazarimda hamma narsa qotib qolgandek edi. Toʻzgʻib yotgan qamishlar orasidan asta moʻraladim, yarmi oʻprilib ketmish, eski qabr atrofida haligi toʻda, intizomli askarday choʻzilib mudrab yotishardi. Itlarning eski poʻstakday yerga qapishib yotmish bu holati, yaqin orada turganga, biror yemak yeganga oʻxshamasdi. Ular, bir kunda vaboga uchrab duvva toʻkilganday, bir arava etib, axlatxonaga keltirib tashlangan axlat uyumiga oʻxshardi. Qabrda na yozuv va na-da bir nishon bor edi. Somon suvokdari koʻchib, nurab, chor-atrofini oʻt-oʻlanlar, qamishlar bosib ketgan edi. O, men allaqanday ichki sezgi bilan bu tashlandiq itlar qarorgohini, kimning qabri ekanligini bilib oldim. Har bir ovul, qishloqning qaysi bir jihati bilandir mashhur odami boʻladi. Men hikoya qilib bermoqchi boʻlgan odam — elatning eng «mashhur» odami edi. Vaqt-bevaqt bizning elatimizga, kelinga qalin puli toʻlash ogʻir boʻlgani uchun, qoʻli kaltaroqlar, olis Rusiyadan xotin olib keladigan odat chiqarishgandi. Ba’zan, elatda falonchining oʻgʻli oʻris xotin olib kelibdi. Yoki, falonchi armiyadan totor xotinga uylanib qaytibdi, degan gaplar oralab qolardi. Noyila totor shu taxlit elatimizga kelib qolgan edi. Xudo rahmat qilgur Noyila oʻzi aslida yaxshi xotin boʻlgandir-u, «komsomol toʻyi»ga yuzini, qosh-koʻzini shunday boʻyab chiqqandiki, umrida boʻyoq neligini koʻrmagan xotinlar, elat odamlari, bu boʻyalgan xonimni koʻrib esi ogʻib qolayozdi. Koʻp yillar gapirib yurishdi: «Nurmat choʻqli, oʻrisdi yurtidan, koʻk koʻz qoʻrchoq katiribdi», deb. Odamlar qattiq koʻygan ekanmi, shu-shu, Noyila totor oʻzga sayyoradan kelganday, oʻlguncha safiga qoʻshishmagan. Bu elning odati gʻalati ediki, bir umr yashasa ham, toʻy-hashamiga aralashsa ham, kelgan odam, yot boʻlib qolaveradi. Bir qarich bolagacha, anovi Noyila totormi, burnigacha kraska suradigan, derdi. Buning ustiga u elatimizdagi oʻris tilini biladigan yakkayu-yagona odam boʻlgani uchun, ba’zi yaramas odamlarga yumaloq xat yozib beradigan odat chiqargandi. Yana bir tarafi Noyila totorning farzandi boʻlmay, bor mehrini it va mushuklarga bermishdi... Elat chetidagi, eski chala bitgan qoʻrgʻoni itlarning chinakam qoʻrikhonasiga aylangan edi. Bir qarich choʻntak itlaridan tortib, ogʻzidan soʻlagi oqib yotgan eshakday-eshaqday buldoʻq itlargacha bor edi. Itlarning irsiy taraqqiyoti aks etadigan, tirik muzey edi u qoʻrgʻon. Qalangʻi-qasangʻi kuchuklarni allaqanday topib keltirar, ularni koʻpaytirib, itlar saltanatining malikasiga aylangan edi. U elatdagilar bilan sira til topisholmas, talashar-tortishar, ayniqsa, bolalarning jigʻiga tegar, uyi yaqinidan oʻtib qoladiganlarini, itlarga quvlatib, huzur qilardi. Ba’zan jahldan bugʻilib: — Kazir alargʻa itarman (ya’ni itlarga), alar silardi, olordo koʻyar, svolochi, deb qichqirardi. Shoʻrlik totor oʻlgach, itlar ham bunga kelmish, endi ular solih bir farzand oʻlaroq, totorning yoʻq sha’nini va mulkini qoʻriqlab yotishardi. J. 3383. Sharif surnaychi Toʻy-poʻydan boʻsh vaqtda Sharif surnaychi, bolalarni yigʻib, allaqaydagi gaplarni gapirib oʻtirishni yaxshi koʻrardi. U, ogʻzidaga nosni tuflardi-da, boshini magʻrur koʻtarib, men oʻligimni Monoqqa koʻmish uchun kelganman, soʻng goʻrda tinchgana oyogʻimni uzatib yotib, surnay chalib yotaman, deb qolardi. Biz, tirik odam oʻz oʻligini qanday koʻmarkan, bordi-yu bu ish amalga oshsa soʻng, qanday surnay chalib yotarkan deb, hayron boʻlardik. Semiz baqaloqqina surnaychi koʻzimizga boshqacha koʻrinib, qoʻrqib qochardik ham. Atrofda odam yoʻq paytlari, masxaralab, kesak otib quvlardik. Asli, Monoqda, qirqidan oshgan odam surnaychi boʻlmas, degan naqlnoma gap bor edi. Lekin Sharif surnaychi qirqidan oshganda surnaychi boʻlib, bu gapning puchligini isbotladi. U olis shahardan odamni, qirqidan oshsa-da surnaychi boʻlishini isbotlash uchun, Monoqqa kelganday, qirqidan oshdi surnaychi boʻldi qoʻydi. Umuman, Monoq tarixida qirqidan oshgan odam, surnaychi boʻlganmi yoʻqmi, bilmayman. Bu maqol, qaysi toifa odam uchun, qachon aytilganligi bilan ham qiziqmaganman. Faqat, qirqidan oshgan surnaychi boʻladimi, degan gapni bilaman. Turib-turib, nega endi aynan, qirqidan oshgan odam surnaychi boʻlmasligi kerak, deb oʻylayman. Bu gapning eng toʻgʻri ma’nosi, qirq yoshgacha bir hunarning boshini tutmagan odam, qirqdan soʻng balo ham boʻlmaydi degani boʻlsa kerak. Lekin, bari bir, bizning Sharif surnaychi, bu gapni sindirdi-da. Aytishlaricha, yoshligida uni savdoyi deb, kasalxonaga yotqizishgan kuyi, elatga qaytib kelmagan, bizga noma’lum umrini oʻsha yoklarda yashagan. Shu vaqtgacha shaharda qanday yashagan, ne yumushlar bilan tentiragan, bir Xudoga ayon edi. Bu haqida qahramonimizning oʻzi sira gapirishni suymasdi. Endi, faqat shu tuproqqa koʻmilib, oyogʻini uzatib yotish uchungina bu yerlarga kelib turgan ekan. Odamlar uni surnay chalishiga ham, oʻziga ham birday munosabatda boʻlar, hech kim toʻyga aytmas, u ertalabdan toʻy joyida xizmatini ado etib, el qatori qornini toʻydirib ketaberar edi. Kambagʻalning bir toʻygani, chala boyigani-da. Endi bilsam, Sharif surnaychi, orzusiga yetgan, oʻligini bunga koʻmib, qabr ustiga koʻchqor shoxlarini qoʻndirib, bamaylixotir yotardi. U dunyodan gʻarib, miskin va befarzand oʻtgani uchun, savobtalab odamlar tomonidan, qabriga ohakdan ganch oʻyilib ishlov berilgandi. Olisdan surnaychining goʻri qabriston goʻrlaridan ayrilib, marmar qasrday oqarib koʻrinardi. G. 8463. Onam (1927-1992) Shu yerga kelganda, ruhi jonimda bir oʻzgarish yuz berib, bezgak tutganday titray boshladim. Men shaytonlay boshladim, hamma yogʻim tortishib, yuz-koʻzlarim «pir-pir» uchib, tobora holdan toyardim. Ichimni qoʻrqinch, allanimaga zoriqish qoplab olgan, qaddimni tik tutolmay qiynalardim. Oyogʻim ostida allanima ayanch bilan vagʻilladi, yana oʻsha kasofat, xosiyatsiz mushuk, qabristonni boshiga koʻtarib miyovlardi. Daydi it, mushuklarning koʻziga yaqiniday koʻrinamanmi, ular har joyda meni topishar, izimdan qolmay ergashishardi. Bir xovuch suyak boʻlib qolgan, uvada boʻlib yotmish junlari orasidan, uchburchak boshini arang koʻtarib miyovlardi. Bir qarashda, xarob holati bilan butun umrini qabristonda oʻtkazganga, ngu yerning ajralmas bir boʻlagiga aylanib ketganga oʻxshardi. U har miyovlashiga olam-jahon kuch sarflar, zaif tanasi titrar, boʻgʻzidan har xil saslar chiqardi. Yana bir oz shunday tursa, xuddi shu holatda qotib oʻladiganday edi. Ne maqsadda izimdan qolmayapti. Bu bexosiyat mushuk, kissalarimni ushladim, yegulikdan asar yoʻq. Tan olib aytishim kerak ediki, ayni shu holatda, mushuk va mening qismatimda oʻxshashlik boʻlib, har ikkalamiz bu oʻlik saltanatda: daydi, xoʻstorsiz, najottalab edik. Qismat har ikkimizning ham yoʻlimizni — shu yerda birlashtirmish edi. Men bexosiyat mushukdan ayrilish uchun, gandiraklay-gandiraklay yuqoriga oʻrmaladim, mushuk onasidan ayrilgan boladay, shoʻrxok tuprokda sirgʻalib, oʻt-oʻlanlarga yopishib jon holatda tirmashardi. Aqlu hushdan ayrilgan devonaday, dovdirab, qabristonni uch marta aylanib chiqdim, onamning yangi qabri, jannat tasarrufiga oʻtib ketgan hududday yoʻq edi. Goʻyo ulugʻlarning qahri kelgan, onasidan kechgan vatangadoning jazosi shu degan-u, jannat darbozalarini berkitgan. Quyosh botayotib, qabristonni mangu vahm va qoʻrquv sukunati qopladiki, men qabrni topolmasdim. Yulgʻunlarni ushlab, tetapoya boladay yurarkanman, yovvoyi bir sas bilan ona, onajon derdim, oʻzimni la’natlab yigʻlardim. Men koʻproq yigʻlashga oʻrgana bordim. Ana shu lahzalarda butun umrlik hayotim uchun, olis shaharlarda qolib ketganim uchun, Tanfiga ming tazarru aytdim. Agar, Alloh amr etib, shu lahzada onam qaytadan tirilar boʻlsa, butun umr poyining gardini artib oʻtishga, umrim shomigacha xizmatida boʻlishga tayyor edim. Onam, o koʻzimning nuri, onam! Bu yozgʻirishlarim — battar telbalantirar, endi men fikrlay olmas, ruyoga aylanmish dunyomni ostin-ustin etardi. Bir zamon, yaqinginada chalingan surnay sasini, it hurishini eshitdim. Ana dedim, Sharif surnaychi menga rahm etib — yordamga chogʻlandi. Noyila totor buyuk va itoatgoʻy lashkari bilan xizmatga choglandi. Ulugʻ xizmatga. Men sehrlanmish jonzotday u surnay hokim boʻlmish makonga qarab boraverdim. Yana mushuk ayanchli va oʻtinchli miyovladi, uning choʻgʻday yonmish koʻzlari boshim uzra osilib turdi, oʻlim yulduzi misol. O, oʻlim yulduzi. Surnay meni sehrlar, izmiga solar tobora oʻlik saltanat sukutiga qoʻshilib borardim. Allaqayda vujudimda ulugʻ bir farogʻat, osoyishtalik va horgʻinlik his etdim. Ichimda bir istak paydo boʻlib, sayhonlik joyda choʻkkaladim. Yurishga boshqa holim qolmagandi. Ihrab-sihrab mushuk ham yetib keldi izimdan. Boshimni koʻtarib qarasam, onam, qora marmar toshda jilmayib, kulib, yashnab, porlab turardi. Qabrga nomunosib onam!.. Umr kutib — tolgan onam!.. Qora oʻlim, bizni ajratib turardi. Onam!.. O, yolgʻizginam!.. Qabrga «Dushamova Soporgul. 1927-1992 yil» deb yozib qoʻyilgan ekan. Onamning qabri asta-sekin bu yerga joylashayotgan safning oxirida ekan, sal narida Pirim buva, endi jami xotiralari bilan meniki boʻlib qolgan, kuyovlik libosidagi Otanazar ogʻam va yana-da goʻzallashib ketgan Ovodon... Tobora tun bagʻriga singib ketayotgan qora marmarda, onam mangu sukut bilan horgʻin boqardi: (goʻyo kuta-kuta charchagan) uning yuzida na gina, na kin, na tana bor edi. Onamning mangu sukutida, meni kelajakda mangu azob-uqubat chohiga tashlaydigan, mashhar qadar oʻrtaydigan bir siniq, bir ma’yus tuygʻu balqirdi. Bu yolgʻonchining alaloqibati shu ekan, alaloqibatning mohiyati: ayriliqlar, armonlar, qaygʻular, alamlardan iborat ekan. Musibatning ulugʻi, onani boladan, bolani tuqqanlardan ayirar ekan. Shu mahal marmarga bir tomchi koʻz yosh tushdi: yo men yigʻladim, yo tosh yigʻladi. Bu mening elatga bogʻliq eng soʻnggi xotiralarim edi. Onam yotgan safning eng oxirida... eng oxirida... dunyoning musibatidan gangib turardim. Yaqinginada yana it hurdi, yana surnay chalindi.

Muallif: Salomat Vafo