Bu dunyoda oʻlib boʻlmaydi (roman) [Togʻay Murod]

Bu dunyoda oʻlib boʻlmaydi (roman) [Togʻay Murod]
Bu dunyoda oʻlib boʻlmaydi (roman) [Togʻay Murod]
1
Tagi koʻrmaganga gilam bitmasin. .
Qodir qulni chevarasi, Xolmat malayni nevarasi, Eson xizmatkorni bolasi Botir qoʻshchi tumandan aynib keldi.
Qoʻshchi kalondimogʻ-kalondimogʻ qadam bosdi. Kibor-kibor quloch otdi. Kerma qosh-kerma qosh boqdi.
Kolxoz idorasi qoshida oyoq ildi. Idora tomiga serdimoq nazar soldi. Gap yoʻq, soʻz yoʻq — narvondan tomladi.
Tomda qoʻllarini ketiga qoʻydi. Tom bosh-adogʻilab qadamladi. Vazmin-vazmin qadamladi. Olislarga dono-dono boqib qadamladi.
Birdan qoziqday qoqilib qoldi. Misoli haykal boʻlib qoldi. Yerga shahodat barmoq oʻynatdi. Lik-lik oʻynatdi. Qorovulni imladi.
Qorovul hadaha-hadaha keldi. Narvon poyida hayrona-hayrona turdi. Qoshi uzra kaft soyabon eta-eta moʻltaydi.
— Chaqirganday boʻldingizmi? — dedi. Qoʻshchi hokimona-hokimona siyosat etdi.
— Xalq yigʻilsin! — dedi. — Xalqni yigʻing! Qoʻshchi qoʻllari ketida tagʻin qadam oldi. Magʻribga
boqib qadam oldi. Mashriqqa boqib qadam oldi. Qorovul gapni kulgi-mutoyibaga yoʻydi.
— Ha, xalq keladi! — dedi. — Tayinlab qoʻyib edim, xalq halizamat kelib qoladi!
— Xalq yigʻilsin, dedimmi, yigʻilsin!
Qorovul hayrondan-hayron boʻldi. Turib-turib... gʻashi keldi.
«O’zing bir qoʻshchi boʻlsang, — demoqchi boʻldi. — Senga kim qoʻyibdi idorani tomiga chiqishga?»
Yana-tagʻin, shaytonga hay berdi.
— Xalqni nima qilasiz? — dedi. — Mana men xalq, oʻzimga ayta bering!
— Yoʻq, xalq yigʻilsin!
Shu vaqt darvoza oldida besh-olti dehqon qora berdi. Dehqonlar narvon poyiga toʻp boʻldi. Kulgi-mutoyibaga oʻtdi:
— Sin-simbatingizni daladan koʻrib keldik.
— Tumanda nima gaplar bor, gapiring, qani?
— Qani, tumandan gurung bering, qani?
Qoʻshchi tomdan tushdi. Hovuz boʻylab yurdi. Hovuz supada tik turdi. Qoʻllarini orqa etdi. Yoʻq qorinni olgʻa surdi. Ioʻq qorinni olgʻa suraman deya... ketiga chalqayib qoldi. Yoʻq qorin oldinda qoldi... Keti ich-kari kirib yoʻqoldi. O’zi ketiga chalqayib qoldi!
Qoʻshchi dehqonlarga barmoq nish etdi.
— Shunday turinglar! — dedi. Dehqonlar supa poyiga toʻp boʻldi. Qoʻshchi supaga barmoq bigiz etdi.
— O’tiringlar! — dedi.
Dehqonlar choʻk tushdi. Chordana qurib oʻtirdi.
Qoʻshchi belqarsdan bilak oʻtkazdi. Belqars tutamladi. Ioʻq qorinni tagʻin-da olgʻa surdi. Keti tagʻin-da ichkari kirib yoʻqoldi.
— Ammo-lekin! — dedi. — Aytinglar, qani, men kimman?
Dehqonlar oʻzaro qarashib oldi. Bilamiz demishday, bosh irgʻadi. Hazil demishday, miyiqlarida kuldi.
— Kim boʻlardingiz, oʻzimizni Botir qoʻshchi-da, —
dedi.
Qoʻshchi yoʻq qorinni olgʻa siltadi.
— Yoʻq! — dedi. — Ammo-lekin topolmadilaring!
Dehqonlar burchakka bet burib keldi. Dehqonlar ogʻiz
ushlab kuldi.
— Kolxoz tuzilgani qachon edi? — dedi qoʻshchi. —
Sizlarga qachon aql kiradi? Topinglar, men kimman?
Dehqonlar yuzidan kulgich qochdi. Bari oʻylab qoldi. Oxiri chidab oʻtirolmadi.
— Unda, oʻzingiz ayting?
— Biz bir dalada yurgan dehqon boʻlsak?
— Siz tuman borib keldingiz, siz ayting?
Qoʻshchi ikki qoʻlini koʻksiga qoʻydi. Koʻkragini olgʻa shishirdi.
— Mana shu... men-a? — dedi. — Mana shu men!
Aytinglar, qani, mana shu men kimman?
Dehqonlar tagʻin bir-biroviga qaradi.
— Ha, shu siz, shu siz! — dedi.
— Unda, sizlarga topshiriq: boringlar, meni kim ekanimni bilib kelinglar!
Qoʻshchi shunday deya, supadan tushdi. Koʻchaga ravona boʻldi.
Bir dehqon qoʻshchini izidan yetdi. Qoʻshchini bilagidan tutamladi.
— Menga qara, Botir, — dedi. — Otangni koʻrdim, ahmadi forigʻ, enangni koʻrdim, tovoni yoriq, deydilar. Otang shul, enang shul, nima qilasan, osmonga chiqib? Tush pastga, tush!
Qoʻshchi qaytib keldi. Qoʻshchi koʻkragiga kaft qoʻydi.
— Men! — deya koʻkrak urdi. — Mana shu men, Botir firqaman, Botir firqa!
Dehqonlar oʻzaro qarashib-qarashib oldi.
— Kim-kim? — dedi.
— Bir soʻz bilan aytsak: Botir firqa!
Qoʻshchi shunday deya, supa bosh-adogʻilab odimladi. Dehqonlarga qarab-qarab odimladi.
— Bir soʻz bilan aytsak, men shu kundan boshlab Botir firqa boʻldim! Ayni vaqtda, qishloq shoʻrosini raisi-da boʻldim! — dedi. — Kimda-kim meni Botir firqa demas ekan, oʻzidan koʻrsin!
Dehqonlar baqa boʻlib qoldi.

2
Qoʻshchini Botir firqa demagichlar boʻldi.
Birov — firqa soʻziga tushunolmay aytmadi. Birov — qoʻshchi soʻziga oʻrganib qolib aytmadi. Tagʻin birov — qoʻshchiga firqa soʻzi yarashmaydi, deya aytmadi.
Ana shunda, Botir qoʻshchi... chillasida chiroq koʻrmagan boʻldi.
Qoʻshchi birovni mehnat haqini qirqib tashladi. Birovni tomorqasini suvdan qisdi. Birovni mol-holini yemishdan tortdi.
Otiga «firqa» soʻzini qoʻshib aytmagichlarni: «Xalq dushmani», deya aybladi.
Shu-shu, qoʻshchi bir ogʻizdan — Botir firqa boʻldi.

3
Botir firqa O’zbekiston poytaxti Samarqandda olti oylik siyosiy oʻqishni bitirib keldi.

4
1933 yil toʻldi.
Non chuchuk boʻldi. Non shirin boʻldi. Ota oʻz oʻgʻlini bir zogʻora nonga almashdi. Ona oʻz qizini bir hovuch kepakka almashdi. Odamzot kunjara yeyishgacha bordi.

5
Ona bir eshakli oʻtkinchiga kaftlarini uzatdi.
— Mana shu qizaloqni olib keting, katta boʻlsa,
eshigingizni supuradi! — dedi. — Bir hovuch kepakka
beraman, bir hovuchgina!
O’tkinchi oʻzini eshitmaslikka oldi. Bozor uchun narx-navoni soʻramadi. Boshli-koʻzli bolani soʻrab-surishtirmadi.
Ona oʻngga qaradi, ona chapga qaradi. Bozorda oʻzidan boshqa qolmadi.
Shunda, ona bolasiga boqib hoʻng-hoʻng yigʻladi. Bolasiga boqib uvv-uvv yigʻladi.
Ona enkaydi. Boʻyin egdi. Bolasini boʻyniga mindirmoqchi boʻldi.
Ammo bolasi oʻzini orqaga oldi. Yoʻq, ishorasini berdi.
Shunda, ona, bolasini yelkalariga qoʻyib-qoʻyib oldi.
Bolasi ovozi boricha yigʻladi.
Ona oʻng gapirmadi — chap gapirdi:
— O’chir, bozori kasod! O’chir, zogʻora non!
Ona endi bolasini quloq-chakkasi aralash qoʻyib-qoʻyib oldi.
Nihoyat, tayoq oʻtdi. Bolasi jonholatda turdi. Jonholatda onasi yelkasiga osildi. Boʻynidan quchoqlab oldi.
Ona roʻmoli uchiga tutiklik bir nimani qoʻltigʻiga oldi. Tugunni ehtiyotlab-ehtiyotlab qoʻltiqladi. Yo pirim, deya, joyidan qoʻzgʻoldi. Oeqlayotib, qalqib-qalqib oldi. O’zini oʻnglab oldi. Bir-ikki qadam bosdi.
Ona yelkasida bola, yoʻl oldi. Ona qoʻltigʻida tugun, yoʻl oldi.
Bola onasi boshini opichlab bordi. Ovoz berib, yigʻlay, dedi. Onasidan qoʻrqdi. Onasi oyoqlarini chimchilab olishidan qoʻrqdi. Bola bor-yoʻgʻi ing-ing etib bordi.
Baribir, ona koʻksida shalvirab borajak bolasi oyoqlaridan oʻyib-oʻyib oldi.
Ona oʻng gapirmadi — chap gapirdi:
— O’chir, bozori kasod! Sidirgʻa oʻtir, bozori kasod, sidirgʻa oʻtir!
Bola ingillamay qoldi.
Ona yolgʻizoyoq soʻqmoq boʻylab yurdi. Qishloqni moʻl yurdi.
Qishloq bir qadam koʻrinsa-da, xiyla olis boʻldi.
Bir ilon soʻqmoqni kesib oʻtdi.
Ona taqqa toʻxtadi. Seskanib oldi. O’zini orqaga oldi.
Shunda, yelkasidagi bolasi ketiga chalqayib ketdi. Keti bilan yiqilib tushay dedi.
Ona bolasini oyoqlaridan ushlab qoldi.
Ona yoqasini koʻtarib, ichiga «tuf-tuf» etdi. Ilon yurmish oʻt-oʻlan shitir-shitir tingunicha qimirlamadi. Joyida turdi.
Tagʻin yoʻlida davom etdi.
Bola onasini boshini opichlab-opichlab oldi.
— Ena, non... — dedi.
Ona parvo etmadi. Bir maromda odimladi. Qosh qorayib bordi.
Ona qadamini katta oldi. Ammo qadami oʻngmadi. Boshi aylandi. Koʻz oldi tebrandi.
— Ena, no-on...
Elas-elas bir it hurdi. It kimga hurdi? It nima-ga hurdi?
Ona oyoq ildi.
«It menga huryapti, menga! — deya oʻyladi. — It bir nimani hidini oldi. It non hidini oldi, non. It ana endi chopib keladi!»
Ona it hurishini... bolasidan koʻrdi.
«Bolam non-non deyapti. It «non» soʻzini eshitdi», deya oʻyladi.
— Non dema-ya, qirilib ketgur! — deya, bolasi
sonini oʻyib-oʻyib oldi. — Ana, it kelyapti, non
dema-ya!
Bolasini nafasi ichiga tushib ketdi. Ona tagʻin yoʻlida davom etdi. It yana bir hurdi.
Ona ana shunda it bor tarafga qarab ketayotganini angladi. Yoʻlini chap solishni oʻyladi.
Ammo soʻqmoq yolgʻiz boʻldi. O’z oti oʻzi bilan, yolgʻiz.
Ona: «It non hidini oldi-yov. Chopib kelib yopishmasa-yov», deya oʻyladi.
— Ona, no-on...
Ona yoʻlini soʻqmoqdan chap solmoqchi boʻldi. Besh-olti odim bosdi. Ammo oyoqlari chirmovuqlarga ilashib qoldi. Yovvoyi bedalarga ilashib qoldi.
Shunday ketsa, oyoqlari chalishib yiqilishidan qoʻrqdi. Yomondan-yomoni... oʻt-oʻlanlar ichida boyagiday ilonni bosib olishidan qoʻrqdi.
Ona yana qaytib soʻqmoqqa tushdi. Qoʻltiq tugunini mahkamroq bosdi.
— Ena, no-on...
Ona yelkalarini uchirdi. Bolasini silkib-silkib oldi. Jerkib-jerkib oldi. Oyoqlarini shapillatib-shapillatib urib oldi.
— Non dema! — dedi. — Nonni otini atama!
Ona hamon hadik bilan qadamladi.
It yopishadi, deya hadiksiradi. Kun botib bordi.
Kunbotar alvon-alvon shafaq boʻldi. Havodan salqinlik ufurdi. Havodan oqshom nafasi ufurdi.
— Ena, no-on...
It tobora yaqin boʻla bordi.
Ona ehtiyot uchun... it taraf qoʻltigʻi — oʻng qoʻltigʻi-dan tugunni oldi. Avaylabgina... chap qoʻltigʻiga qis-tirdi. Koʻngli xiyol orom oldi. Dadil odimladi.
Bolasi ich-etini tirnab zorlandi:
— Ena, no-o-on, no-o-on...
Ona itdan ellik-oltmish qadam beridan oʻtdi. Batamom bemalol oʻtdi. Boisi, it... bogʻloqlik boʻldi.
Qosh qorayib-qorayib qoldi.
Ona kulbasiga yetib keldi. O’choq boshida choʻnqaydi.
Bolasi yelkasidan sirgʻalib tushdi. Joyida oʻtirib qoldi. O’rmalab-oʻrmalab oldi. Oyoqqa qalqdi. Toy-toy yurdi. Atak-chechak yurdi. Tetapoya-tetapoya yurdi. Oyoqlarini yoydi. Tevarak-boshga ser soldi: qaerlarda non boʻladi?
Bola ana shu joylarni titkiladi. Dasturxonni ochib qaradi. Toʻntariqlik toboqlar ostini qaradi. O’rogʻlik suprani yoyib qaradi...
Onani enka-tenkasi quridi. Entikib-entikib na-fas oldi. O’zini oʻngladi. Uziga keldi.
Soʻgʻin, qoʻltigʻidan tugunni oldi. O’choq boshiga yoydi: tugunda kaftday zogʻora non boʻldi!
Uzalib, obtovani oldi. Joʻmragidan yerga ikki tom-chi tomizdi. Joʻmrakni ogʻziga qoʻyib koʻtardi. Koʻtarib suv ichdi. Entikib suv ichdi.
Zogʻora nonni olib... chappa burildi. Nonni katta-katta tishladi. Nonni katta-katta chaynadi. Nonni kat-ta-katta yutdi...
Zogʻoradan ushoq-da qolmadi!
Tagʻin... oʻng burildi...
Bolasi hali-hamon toboqlar ostidan... non qidirdi!
— Beri kel! — dedi ona. — Beri kel, mana non!
Bola hadahalab keldi.
Ona bolasini bagʻriga oldi. Ona bolasi ogʻziga... koʻkrak soldi. Bolasiga koʻkrak berdi.

6
Onalar... tasbehday-tasbehday tizilib oʻtirdi. Ona bir yoʻlovchiga qoʻl choʻzdi.
— Mana shu qizaloqni ola keting, sizga qiz boʻladi! — dedi. — Bir kulchaga almashaman, bir kulchaga!
Ona bir yoʻlovchiga bolasini koʻrsatdi.
— Mana shuni zogʻora nonga almashaman! — dedi. —
Kaftday zogʻora non boʻlsa boʻladi!
Mazkur yoʻlovchi... Botir firqa boʻldi. U e’tibor bermadi. Beparvo oʻtdi.
Besh-oʻn qadam oʻtib, oyoq ildi. Boisi, ovoz tanish tuyuldi. Ketiga qayrilib qaradi. Ketiga qaytib keldi.
Chin, tuyulganicha bor boʻldi. Bolasini oldiga olib oʻtirmish ona... Mirzaxoʻjaboyni bevasi boʻldi.
Botir firqa qoʻllarini beliga qoʻydi. Bevaga qarab turdi.
Ona yerga qaradi. Bolasini butlari orasiga tortibroq oʻtirdi. Bolasini yelkalaridan quchoqlab oʻtirdi. Peshonasini bolasi boshiga qoʻyib oʻtirdi. Ona betlarini bekitib oʻtirdi.
— Izimdan yurilsin!
Botir firqa shunday deya, yoʻlida odimladi.
Ona joyidan qoʻzgʻoldi. Bolasini ust-boshini qoqdi: boladan xas-choʻp tushdi. Boladan chang-tuproq tushdi. Bola... gupillab-gupillab changidi!
Ona oʻz ust-boshini tuzatdi. Etagini qoqdi. Jelagini betiga tortib qoʻydi. Bolasini qoʻlidan yetakladi.
Botir firqa ketiga qayrilmay qadamladi. Yerdan koʻzini olmay qadamladi.
Xolilatib-xolilatib oyoq ildi. Onaga qayrilmay gap ochdi. Yerdan koʻz olmay gap ochdi. Ohista-ohista gap ochdi:
— Siz Mirzaxoʻjaboyni kenja zaifasi... Zaynab... Zaynab xotinmisiz?
— Shunday, shunday.
— Qizalogʻingizni oti nima?
— Obod.
— Obod, Obod... Mirzaxoʻjaboyni qizimi?
— Shunday, Obod... oʻsha kishidan!
— Siz kimni zurriyotini bozorga olib chiqqaningizni bilyapsizmi? Kimsan, Mirzaxoʻjaboyni zurriyoti!
Ona miq etmadi. Ona yerga tikildi.
— Mirzaxoʻjaboyni zurriyoti-ya! — dedi Botir firqa. — Chin, Mirzaxoʻjaboylar sovet hukumatini tan
olmay, Afgʻonistonga qochib ketdi. Lekin u kishi
Saidxoʻja eshonni toʻngʻich oʻgʻillari. Bir soʻz bilan
aytsak, eshonzoda, eshonzoda!
Ana shunda, ona tilga kirdi. Jelagi yoqasi bilan ogʻzini ushlab tilga kirdi.
— Bir norasidani tovoniga qolmayin deyapman-da, firqa bova, — deya yigʻladi. — Shugina norasida peshonamga sigʻmayapti!
— Shugina bir... goʻdakni boqib boʻlmay qoldimi?
— Yoʻq-da, firqa bova, yoʻq-da. Xonumonimiz kuydi! Biz kuyib-kuyib... kul boʻldik!
— Mirzaxoʻjaboyni goʻdagi uchun-a?
— Kunjara bersam, yemasa nima qilayin? Zogʻora non otliqqa yoʻq boʻlsa, nima qilayin?
— Bir borib aytsangiz... qadamingiz kira tilaydimi?
Botir firqa umid suvlari sepib, umid suvlari sepib ketdi.

7
Botir firqa oqshom vaqti ayoliga tayinladi:
— Mirzaxoʻjaboyni bevasiga bitta kulcha olib bo-rib ber, — dedi. — Faqat birov bilmasin, zamon yomon.
— Bitta kulcha nima boʻladi? — dedi ayoli.
— Har tandir yopishingda bittadan kulcha berib
kelasan, tushundingmi? Bevasiga ayt, birov bilmasin.
Zamon yomon, juda yomon...

8
1934 yil oyoqladi.
Non chuchukdan-da chuchuk boʻldi. Non shirindan-da shirin boʻldi. Ilik uzildi!

9
Kulbalarda bekasi bilan xoʻjasi uzala tushib oʻlib yotdi.
Bekasi bagʻrida qizalogʻi oʻlib yotdi. Xoʻjasi qoʻyni-da oʻgʻilchasi oʻlib yotdi.
Odamzot yoʻllarda oʻlib yotdi. Ariq boʻylarida oʻlib yotdi. Daraxt taglarida oʻlib yotdi.
Birov zogʻora nondan shishib oʻldi. Birov kunjara-dan shishib oʻldi. Birov shularni-da topolmay — ochidan oʻldi!
Qabristonlar liq-liq toʻldi. Jasad qoʻyajak yer tugul, oyoq bosajak yer qolmadi.

10
Shunda Botir firqa boshliq faollar tuman yoʻl oldi. Kattalarga murojaat etdi.
— Mozoristonda sogʻ joy qolmadi, — dedi Botir firqa.
— Butun tumanda shunday, — dedi kattalar. — Biz yuqoriga xabar berdik, yordam beramiz, dedi.
— Ungacha jasadlarni qaerga qoʻyamiz?
— Topiladi, tirikka topilgan yer, oʻlikkayam topiladi!

11
Qish qaridi.
El koʻklamni poyladi. Intiq-intiq poyladi. O’t-oʻlan amal olishini qaradi. O’t-oʻlanlar bilan kun kechirishni oʻyladi. Koʻkat yeb, qorin toʻydirishni oʻyladi.

12
Chin, yuqoridan yordam keldi. Polutorka minib kel-di.
Uchta NKVD xodimi keldi. Uchovini-da belida mau-zer boʻldi.
Tuman vakili NKVDchilarni tanitdi.
— Bu oʻrtoqlar ocharchilikka qarshi kurashish uchun keldi! — dedi.
— Ocharchilikni tugatish uchun! — deya tuzatdi NKVD komandiri.
— Vinovat, oʻrtoq komandir, vinovat, — dedi tuman vakili. — Siz faollar, mana shu hukumat vakillari ocharchilikni bartaraf etishlari uchun yaqindan yordam berasizlar!
— Biz, siz faollarga suyanamiz! — dedi komandir. — Sizlar qanchalik koʻp yordam bersalaringiz, biz ocharchilikni shunchalik tez tugatamiz. Biz bu borada yetarli tajribaga egamiz. Yigirmanchi yillarda Ukrainada xuddi shunday ocharchilik avj olib edi. Million-million qurbonlar boʻlib edi, million-million! Moskva bizni Ukrainaga safarbar etdi. Biz juda qisqa muddat ichida Ukrainada ocharchilikka nuqga qoʻyib keldik!
— Biz uchun kelibsizlar, qoʻlimizdan kelgan yordamni beramiz, — dedi Botir firqa. — Mana, tushunchali-tushunchali faollarimiz oʻtiribdi.
— Bizga tushunchali odam kerak emas, — dedi ko-mandir. — Bizga yuk tashuvchi odam kerak!
— Xoʻp, mana faollarimiz, tanlab oling.
NKVDchilar oltita faolni tanlab oldi.

13
Aytilmish mahkamani oʻz qabristoni boʻldi. O’z mo-zori boʻldi.
NKVD hrdimlari oʻr-jarlarni koʻrdi. Soy-qirlar-ni koʻrdi. O’ydim-chuqurlarni koʻrdi. Xaroba-choldevor-larni koʻrdi. Nihoyat, ana shu... qabristonni topdi!
Qishloqtsan besh-olti chaqirimda eski bir hovuz boʻldi. Gir aylanmish tolzor hovuz boʻldi. Koʻpdan buyon qarovsiz yotmish hovuz boʻldi. Suv toʻldirilmasa-da, tagi sernam hovuz boʻldi.
— Mana shu joyni tanladik, — dedi komandir.
Botir firqa tushunmadi. Bir hovuzga qaradi, bir komandirga qaradi. Qishloq qiblasida yoyilib yotmish qabristonga qaradi.
— Ammo-lekin har yurtni oʻz qabristoni bor, — dedi.
— Bor, toʻgʻri, bor, — dedi komandir. — Lekin ana shunday buyruq ham bor!
— Qabriston koʻchirilsin, degich buyruqmi?
— Yoʻq, boshqacharoq buyruq, boshqacharoq...
— Xoʻp, ayting, qandaychikin buyruq ekan? Men qishloq shoʻrosi raisiman, bilishim kerak? ;
— Qizimang, oʻrtoq rais, qizimang. Biz ishimizni bilib qilamiz. Biz Ukrainada ocharchilikka qarshi kurashib, rosa tajriba toʻplaganmiz. Biz ana shu tajribalarimizdan kelib chiqib ish qilamiz.
— Xoʻp, qani, tajribalaringizni ayting?
— Tajribalarimiz bunday: siz aytgan anavi qabriston oʻz ajali bilan oʻlganlar uchundir. Faqat... ochliqdan oʻlganlar uchun emas!
— Nima farqi bor, oʻz ajali bilan oʻldi nima, ochlikdan oʻldi nima? Bariyam oʻlim-da, bariyam goʻrga kiradi-da?
— Baribir emas-da, oʻrtoq rais, baribir emas-da. Axir... nega ochliqdan oʻladi? Sovet zamonida-ya? Nega siz bilan biz yuribmiz, ular esa ochlikdan oʻladi? Sovet zamonida-ya? Buni sovet tuzumi dushmanlari eshitib qolsa nima deydi? Jar solib yoyadi, karnay qilib chaladi-ku! O’zingizdan qolar gap yoʻq, yosh sovet tuzumining dushmanlari koʻp. Ular sovet tuzumini boʻgʻib tashlamoqchi, ha, yosh sovet tuzumini yoʻq qilmoqchi. Siz bilan biz firqamiz. Shunday ekan, siz bilan biz sovet tuzumi dushmanlariga qarshi koʻkragimizni qalqon qilishimiz kerak.
— Firqamiz, firqa! — dedi Botir firqa gʻurur bilan. — Ha, firqamiz!
— Ha-a, ana, ana! Ogʻzing toʻla qon boʻlsayam, dushmaning oldida tupurma, deydilar. Shuning uchun siz bilan biz ocharchilikka qarshi shafqatsizlarcha kurash olib borishimiz kerak. Ya’ni ochlikdan oʻlganlarni hech kimga bildirmasdan... imi-jimida... mana shunday oʻralarga... koʻmib tashlashimiz kerak.
Botir firqa birdan sergak boʻldi. Qulogʻi ding boʻldi. Koʻzlari pir-pir boʻldi.
— Manavigami? Bu... hovuz-ku? — dedi.
— Nima farqi bor, oʻrtoq rais, nima farqi bor? Tayyorgina chuqur! Birov biladi, birov bilmaydi. Bilmasa, hovuzni koʻmib tashlabdi, deydi-qoʻyadi. Shu bilan gap tamom boʻladi. Biz mana shunday yoʻl bilan ocharchilikka qarshi kurashamiz. Qarabsizki, tez kunda ocharchilikni tugatamiz.
— Buni... buni tuman kattalari bilan bir maslahatlashib koʻrish kerak.
— Tuman kattalari uyoqtsa tursin, butun sovet hukumati kattalari biladi, oʻrtoq rais. Bu haqda buyruq bor. Ocharchilikka qarshi ana shunday kurashilsin, degan buyruq bor. Ukrainada ocharchilikni ana shunday yoʻl bilan bartaraf etdik. Nasib boʻlsa, O’zbekistonda ham ocharchilikni ana shunday uslubda tugatamiz. Ana ikkitasini olib keldik, ana.
Botir firqa gap bilan andarmon boʻlib bilmadi. E’tibor etmadi.
Ana endi e’tibor berdi. Hovuz tagiga qaradi. Qunt bilan qaradi.
Hovuz tagida... ikkita qora narsa ustma-ust taxlab qoʻyildi. Ikkita qora narsa uzala-uzala taxlab qoʻyildi.
Botir firqa angrayib qoldi. Bir narsalarga ang-rayib qaradi, bir komandirga angrayib qaradi.
— Bular... odam... — deya duduqlandi Botir firqa. — Bular... odammi?
— Yoʻq, ular ochdan oʻlganlar, — dedi komandir. — Ular... sovet hukumatiga qarshi ochdan oʻlganlar!
Botir firqa beixtiyor... beixtiyor hovuzga tushib bordi.
Taxlanib yotmish jasadlarni qaradi. Yuzlarni ochib qaradi. Ikkovini-da tanidi: birovi Ashir momo boʻldi, biri Chori bobo boʻldi.
Botir firqa marhumlarga tikilib turdi-turdi... be-ixtiyor qoʻllarini koʻtardi. Marhumlar haqiga duo oʻqimoqchi boʻldi.
Birdan esini yigʻib oldi. Firqa ekanini oʻyladi. Shoʻro raisi ekanini oʻyladi. Eng yomoni — tepasida NKVDchilar qarab turishi boʻldi.
Botir firqa qoʻllarini tushirdi. Hadik bilan NKVDchilarga koʻz qiri tashladi: yoʻq, ular oʻzlaricha gapirishib turdi.
«Xayriyat, qoʻllarimni koʻtarganimni koʻrib qolmadi, xayriyat», deb xotirjamlandi.
Botir firqa taxlanib yotmish marhumlarga tikildi... ichida fotiha oʻqidi, ichida qur’on oʻqidi.
Soʻgʻin, yuqoriladi. NKVDchilar oldiga borib turdi.
— Rangingiz oqarib ketibdi, qoʻrqdingizmi? — dedi komandir.
— Yoʻq, nega qoʻrqaman, yoʻq... — deya mingʻilladi Botir firqa.
— Rangingiz dokaday oqarib ketibdi? Yana-tagʻin, duduqlanyapsiz?
— Ha, endi... el-yurtchilik, oʻrtoq komandir, el-yurtchilik. O’z el-yurtingiz emasmi, odamga picha botar ekan. Uncha-muncha malol kelar ekan.
— O’rtoq rais, bu haqda buyruq bor, buyruq! — deya
ovozini koʻtardi komandir. — Buyruq! Sovet hukumatining buyrugʻi! Sovet hukumatining xohish-irodasi!
Yoki sovet hukumatidan norozimisiz?
Ana shunda, Botir firqa bir seskanib oldi. Teva-rakka olazarak-olazarak boʻlib oldi.
— Unday demang, unday demang... — deya kalovlandi. — Axir, men... firqaman, firqa!
— Firqa boʻlsangiz, nega ikkilanasiz?
Botir firqa birdan... qaddini rostladi. Qomatini adl-adl etdi. Boshini tik-tik tutdi.
— Yashasin, shoʻro hukumati! — dedi tantanavor. —
Shoʻro hukumatkga shon-sharaflar boʻlsin!
Botir firqa shu qoʻyi qotib turdi. Mijja-da qoqma-di. Nafas-da olmadi!
— Ana bu boshqa gap! — dedi komandir.
Anaglundan keyin Botir firqa oʻzini... odam his etdi. O’zini erkin his etdi. Odamga oʻxshab nafas oldi.

14
Shu vaqt soʻqmoq yoʻlda polutorka koʻrindi.
Polutorka hovuz kemtigi oldida koʻndalang boʻldi.
Mashinadan bir NKVDchi «tap» etib tushdi. Mashi-na orqasini ochdi. Mashinaga yelka tutib turdi.
Mashina ustidagisi sholchaga oʻrogʻliq bir narsani burchidan sudrab keldi. O’ram bir uchini sherigi yelkasiga qoʻydi. O’ram ikkinchi uchini oʻz yelkasiga qoʻydi.
Ikkita NKVDchi oʻramni yelkalab, hovuzga tushdi. O’ramni boyagi ustma-ust jasadlar ustiga qoʻydi. Shol-chani bir chetidan tortdi. Sholcha ichidan... uchta jasad... jasadlar ustiga yumalab tushdi!
NKVDchilar sholchani qoqib-qoqib taxladi. Hovuzdan chiqib keldi. Sholchani mashina ustiga tashladi. Komandirlari oldiga keldi.
— Tagʻin uchtasini olib keldik, — dedi birovi.
— Ikkita desayam boʻladi. Bitta maydagina bolacha, — dedi ikkinchisi. — Menimcha, bolasi boʻlsa kerak, bagʻriga bosib yotibdi.
— Bolasi oʻgʻilmi-qizmi? — soʻradi komandir.
— Kim qarabdi, oʻrtoq komandir. Ishqilib, bir goʻdak odamcha-da.
Shunda, Botir firqa ajabtovur bir ovoz eshitdi. Firqa alang-jalang boʻldi. Ovoz koʻkdan kelyapti yo yerdan chiqyaptimi, bilolmadi. Bir koʻkka qaradi, bir tevarakka qaradi, bir NKVDchilarga qaradi. Komandir iyagi bilan hovuzga imo etdi.
— O’radan kelyapti, oʻradan, — dedi.
Botir firqa hovuzga tikildi. Chin, ovoz hovuzdan kelmish boʻldi. Nazarida... nazarida, jasadlar qimir-qimir etmish boʻldi.
Botir firqa yoqa tutamlab-yoqa tutamlab, angraydi. Botir firqa yoqa tuflab-yoqa tuflab, angraydi.
— Iya! — deya komandirga qaradi. — Iya-iya...
O’z-oʻzidan... hovuzga tushib bordi. Qoʻrqa-qoʻrqa bordi.
Ovoz qadam sayin yaqin eshitildi.
Botir firqa joyida qotib qoldi. Qadam bosishini-da bilmadi, ketiga qaytishini-da bilmadi.
Ovoz tobora yaqindan keldi.
Botir firqa yoqasini mahkam tutamladi. Koʻzlarini yarim yumdi. Ham qoʻrquv, ham shijoat bilan yumdi. Ichida pichir-pichir kalima qaytardi. Dadil-dadil qadam qoʻydi. Jasadlar boshiga bordi. Koʻzlarini chirt yumib turdi-turdi... birdan yalt-yalt ochdi.
Shunda... shunda, Mirzaxoʻjaboyni bevasini koʻrdi! Mirzaxoʻjaboyni zurriyotini koʻrdi!
Botir firqani ichidan... bir nima oʻpirilib tushdi. Tan-joni jimir-jimir etdi. Tan-joni uvishib-uvishib oldi. Sochlari orasida misoli qumursqa yurdi. Koʻzlarini tagʻin chirt-chirt yumdi...
— Ularni tanidingizmi, oʻrtoq rais?
Botir firqa ana shunda koʻzlarini ochdi. Yonlarida NKVDchilarni koʻrdi.
Botir firqa tanidim, demishday bosh irgʻadi. Tagʻin jasadlarga tikildi.
Ana shunda, Mirzaxoʻjaboyni bevasi koʻzlarini yarim ochdi! Boshidagilarga oʻlik nigoh bilan boqdi.
Botir firqa... biqinini changallab-changallab inqilladi.
— U-u-uh!.. — deya oh urdi. — Tirik, tirik! O’rtoq komandir, ular tirik!
Komandir sheriklariga yuz soldi.
— Darhaqiqat, ular hali nafas olmoqda-ku? — dedi.
— Toʻgʻri, tirik, toʻgʻri! — dedi birovi. — Lekin hozircha tirik, hozircha!
— Baribir... oʻladi! Bugun, bugun boʻlmasayam... ertaga oʻladi! — dedi ikkinchisi.
Mirzaxoʻjaboyni bevasi jonsarak-jonsarak boqdi. Moʻlt-moʻlt boqdi.
— Yoʻq, yoʻq... — deya pichirladi. — Firqa bova, non
yoʻq. Boʻlmasa, kelmas edim...
Gapidan, Mirzaxoʻjaboyni bevasi qaerga kelib qolganini bilmadi, qaerdaligini bilmadi.
— Tagʻin bitta kulcha bering, firqa bova, — dedi beva. — Bolamga berayin, non deyapti...
— Beraman, beraman... — Botir firqa shunday deya, komandirga yuz soldi.
— Urtoq komandir, tiriklarni koʻmish qanday boʻladi?
— Endi, nima qilaylik, oʻrtoq rais? Zamon shunday! Ocharchilikni bartaraf etmasak boʻlmaydi.
— Ammo-lekin... tirik-da, tirik! Ana, bagʻridagi bolasi-da tirik! Shoʻro hukumatiga ishchi kuchi kerak, oʻrtoq komandir, ular hali ish beradi.
— Tushunaman, oʻrtoq rais, tushunaman. Ammo ular baribir... oʻladi-da, oʻladi! Nima yeb, jon saqlaydi?
— Men ularga bittadan kulcha berib turar edim, oʻrtoq komandir. Bunday boʻlishini bilsam, ikkitadan kulcha berar edim, oʻrtoq komandir. Men endi ularga ikkitadan kulcha berib turaman, oʻrtoq komandir, ikkitadan!
Komandir Botir firqaga oʻsmoqchilab-oʻsmoqchilab qaradi. Bir koʻzini qisib-qisib oldi.
U bilan... apoq-chapoqmisiz deyman? — dedi. — Balki qoʻlidagi bolasiyam... oʻzlariga qarashlidir, oʻrtoq rais?
— Yoʻq, yoʻq, unday xayolga bormang, oʻrtoq komandir, unday xayolga bormang. Gap shundaki...
— Xoʻsh, gap nimada?
— Gap shundaki, oʻrtoq komandir, ular juda aziz zotlarni bevasi, juda tabarruk zotlarni zurriyoti.
— O’rtoq rais, siz aytgandek, kazo-kazolarga qaraladigan boʻlsa, ocharchilikni tugatib boʻlmaydi. Ukrainada generallarning bola-baqrasini koʻmdik, generallarning! Koʻplarini tiriklay koʻmib tashladik, tiriklay! Boʻlmasa ocharchilikni tugatib boʻlmas edi!
Mirzaxoʻjaboyni bevasi Botir firqaga moʻltiradi.
— Suv, suv... — dedi. — Bolamga suv bering.
— Uchir! — deya oʻshqirdi bir xodim. — O’ladigan odamga... suv nima kerak?
— Toʻgʻri, oʻlikka... suv nima kerak? — dedi ikkinchi xodim.
Mirzaxoʻjaboyni bevasi ana shunda qaerda ekanini bildi. Olazarak boʻldi. Botir firqaga yolvordi.
— Firqa bova, meni olib keting, — deya inqilladi.
— O’zimga en boʻlolmayman, sizga qanday boʻy boʻla-man? — deya oʻksindi Botir firqa.
— Men otasini yolgʻiz tirnogʻini odam qilishim
kerak...
Bir xodim birdan hushyor boʻldi. Alang-jalang boʻldi.
— Nima-nima?! — dedi. — Uyga ketasan? Ketasan-a, ketasan, ketib boʻpsan! Endi, sening... oʻligingni orqalab kelish uchun yana boramizmi? Nima, sening... oʻligingdan boshqa ishimiz yoʻqmi?
— Uliklarga doʻq qilmang, oʻrtoq, oʻliklarga doʻq qilmang, — ded Botir firqa.
— Doʻq qilmay boʻladimi? O’zi, allaqachon oʻlib boʻlgan. Yana-tagʻin, uyga ketaman, deydi.
— Oldin oʻlsin... — dedi Botir firqa.
— O’ladi! O’limga mahkum etydgan, oʻladi! Ana, rangida hayot asari yoʻq. Birgina shu... oʻlik uchun tagʻin boramizmi? Bunaqada ocharchilikni qachon tugatamiz?
— Yoʻq, ular oʻlimga mahkum etilmagan, — dedi
Botir firqa. — Men oldin ularga bittadan kulcha be-
rar edim. Endi, ikkitadan kulcha beraman...
Komandir sheriklariga nazar soldi.
— Ana, oʻrtoq rais, ikkitadan kulcha beraman, de-
yapti, — dedi. — Bitta shu... oʻlikka rahm-shafqat qilay-
lik? Kelinglar, uyiga olib borib qoʻyinglar.
NKVDchilar oʻzaro qarashib-qarashib oldi. Noiloj qoldi.
Bittasi mashinadan sholchani olib keldi. Alam bi-lan yoydi. Bittasi ona-bolani oyogʻidan oldi, bittasi boshidan oldi. Achchiq ham zarda bilan sholchaga oʻradi. O’ramni qoʻltiqlab, mashinaga yoʻl oldi.

15
Birinchi kinoteatr qurilajak boʻldi.
Loyiha tasdiq boʻldi.
Botir firqa kinoteatr dovrugʻini olamga yoyajak boʻldi. Respublika miqyosida doston etajak boʻldi.
Shu maqsadda Yoʻldosh Oxunboboevni taklif etdi.
Qurilish boshida katta yigʻin boʻldi. Karnay-surnay chalindi. O’yin-kulgi boʻldi. Qozon osildi.
Yoʻldosh Oxunboboev qarsaklar ostida poydevor ora-siga esdalik yodnomasini joylashtirdi. Yodnoma ustidan birinchi gʻishtni qoʻydi. G’isht ustini andava bilan loyladi. Keyin, andavani Botir firqaga uzatdi.
— Marhamat, oʻrtoq Esonov, marhamat! — dedi.
Botir firqa Oxunboboevni qoʻlidan andavani oldi.
Bir qoʻliga gʻisht oldi.
Botir firqa kinoteatrni... ikkinchi gʻishtini qoʻydi!
Qars-qars qarsaklar boʻldi. Ura-ura, hayqiriqlar boʻldi.
Botir firqa Yoʻldosh Oxunboboevni nazariga tushdi. Botir firqa Ioʻldosh Oxunboboevni dasturiga tushdi.
— Bizga sizdek kommunistlar kerak! — dedi Oxun-
boboev. — Oldin Toshkentda oʻqitamiz, keyin Moskvada oʻqitamiz. Biz sizni koʻtaramiz!
Turmush baxtiyor boʻldi, Botir firqa undan-da baxtiyor boʻldi!

16
Besh-olti kundan keyin... NKVD xodimlari keldi. Qurilishni aylanib qaradi. Bosh irgʻab-irgʻab qaradi.
— Madaniy-maishiy inshootlarga keng yoʻl! — dedi.
Keyin, tevarak-atrofni aylandi. Shunda, Saidxoʻja eshonni xonaqosini koʻrib qoldi.
Xonaqo kinoteatrdan yuz qadamlar xolisda boʻldi. Ariq boʻyida boʻldi.
Ariq shovullab-shovullab oqdi. Suvi toza ham tiniq oqdi.
El-yurt ana shu ariqdan suv ichdi. Qoʻshhovuchlab-qoʻshhovuchlab suv ichdi.
El-yurt ariqqa yomon narsa tashlamadi. Ariqni harom etmadi. Suvni bulgʻamadi.
Shu boisdan-da Saidxoʻja eshon ana shu suv boʻyida xonaqo qurdi.
NKVDchilar xonaqoni gir aylanib koʻrdi. Ichkarini aylanib koʻrdi. Ilma-teshik etib koʻrdi.
— Buzilsin! — deya buyurdi. — Yangi turmush yonida
eskilik sarqiti boʻlishi mumkin emas! Buzilsin!
NKVD gapi — qonun! NKVD gapi — otilgan oʻq! El-yurt nafas yutdi. El-yurt suv sepmishday jimjit boʻldi. El-yurt aza tutdi.

17
Xonaqoni mumtoz ustalar qurib edi.
Xonaqo darvozalari naqshinkor-naqshinkor darvozalar edi. Derazalari jimjimador-jimjimador derazalar edi. G’oyat ohanjomali eshik-darvozalar edi, deraza-peshtoqlar edi.
Deraza-darvozalar qadimgi Sharq me’morchilik san’atini noyob namunasi edi!
Ayniqsa, mazkur ohanjoma deraza-darvozalar... archa daraxtidan edi. Archadan yasalib edi. Archadan yaratilib edi.

18
Botir firqa faollarga yuz soldi. Faollardan maslahat soʻradi.
Faollar... Birov yuzini olib qochdi. Birov eshitib-eshitmaslikka oldi.
Faol zoti bor — oʻzini olib qochdi.
Botir firqa endi... yakkash oʻzi oʻyladi. Bir eskicha oʻyladi, bir yangicha oʻyladi. Eskicha bilan yangichani qoʻshib oʻyladi.
Ana shunda, Botir firqa yurak yutib... bir ishga qoʻl urdi.
Kechasi el-yurtni uxlatdi. Toʻrtta halol dehqonni ergashtirib, xonaqoga bordi. Darvoza-derazalarni buzdirib oldi. Kolxoz oʻtinxonasiga tashitdi. Bir burchakka qalatdi. Ustidan tut kundalarini bostirdi. Kundalar ustidan shox-shabbalar tashlatdi.
Utinxonani qulfladi. Kalitni choʻntakka soldi.
— Tuya koʻrdilaringmi-yoʻq? — dedi.
— Yoʻq, — dedi dehqonlar.
— Agar hidi chiqsa, beshtamiz ham manavi yoqqa boramiz.
Botir firqa barmoqlarini panjara-qamoqxona qilib koʻrsatdi.
Ertasi kuni xonaqo buzildi. Izlar bosti-bosti boʻldi.

19

Kinoteatr kun sayin qad koʻtardi.
Markazdan ashyo-anjomlar keldi.

Botir firqa kinoteatr eshik-derazalarini maktabga qoʻndirdi. Boisi, maktab eshik-derazalari qiyshayib yotib edi. Qish esa, boʻsagʻada edi.
Kinoteatr eshik-derazalarini qoʻndirish vaqtida quruvchilar qarasa — eshik-da, deraza-da yoʻq boʻldi.
Quruvchilar markazga xabar berdi.
Markazdan taftish keldi. Tekshir-tekshir boshladi. Shunda, Botir firqa taftishchilarga maktabni koʻrsatdi. Vaj-sabablarini aytdi.
— Ammo-lekin oʻquvchi avlodni sovuqdan saqlab qoldim! — dedi.
Taftishchilar bosh irgʻadi. Botir firqani qoʻllab-quvvatladi.
— Toʻgʻri qilibsiz, — dedi. — Xoʻsh, endi nima
qilmoqchisiz?
— Endi... Endi, gap bunday, — dedi Botir firqa. — Xabarlaringiz boʻlsa kerak, anavi suv boʻyida bir... eskilik sarqiti boʻlar edi.
— Eskilik sarqiti?
— Shunday-shunday. Xonaqomi, machitmi... shunday bir balo deyilar edi. Ishqilib, dindorlar yiqilib-turadigan namozxona edi. Men otam zamondan qolgan ana shu namozxonani buzdirib tashlab edim. Shara-baralarini tashlatib yuborib edim. Eskilik sarqitini shara-barasi kimga kerak, toʻgʻrimi? Ana shu shara-baralarni qorovullar oʻtin qilish uchun oʻtinxonaga olib borib tashlabdi. Qorovullar biladi-da, archa yogʻoch yaxshi yonadi.
— Archa yogʻochdanmidi? — dedi taftishchi.
— Bari ashqol-dashqol archa yogʻochdan edi-da, archa yogʻochdan! Endi, ana shu eski-tuskilardan foydalanib tursak deb edim.
— Qani, oʻsha eski-tuskilar?
Botir firqaga jon kirdi. Taftishchilarni oʻtinxonaga olib bordi.
Taftishchilar enkayib qaradi. Taftishchilar qiyshayib qaradi.
— Voy-bu-uy, qani, koʻrinmaydi-yu? — dedi.
— Mana shularni «tagida yotibdi, — dedi Botir firqa.
— Tayyor jihozniyam shunday qiladimi-a? — deya bosh chayqadi taftishchi.
— Bu oʻzi bir... eskilik sarqiti boʻlsa, nimasini ayaydi? — dedi Botir firqa. — Bu ish xalqni eskilikka nafrati-yu, sovet tuzumiga hurmatidan!
— Toʻgʻri, lekin shunday jihozlar bekordan-bekor oʻtin boʻlgandan koʻra... foydalansa boʻlmaydimi?
— Boʻladi, boʻladi.
— Uzi, qayta tiklasa boʻladimi?
— Juda boʻladi-da! Shunday qoʻli gul ustalarimiz bor, boplab tashlaydi.
— Unda, oʻsha ustalaringizni chaqirib, darhol tuzattiring! Keyin, foydalanishga topshiring!
Botir firqa uchun shu gap kerak edi. U yuqorini buyrugʻini bajardi.

20
Botir firqa Toshkentda toʻqqiz oylik siyosiy oʻqishni tamomlab keldi.

21
«Gitler urush boshlashdan oldin... magʻlub boʻldi. O’z-oʻziga goʻr kovladi. O’z boshini oʻzi yedi.
Gitler SSSR armiyasi imkoniyatlarini bildi. 1-front kuchlarini tosh-tarozi etib koʻrdi. 2-front qudratini-da oʻlchab koʻrdi.
Ammo-lekin 3-front haqida oʻylab koʻrmadi. Oqibat, 3-frontni hisobga olmadi.
3-front... front orti boʻldi. Mehnatkash xalq boʻldi. Chol-kampirlar boʻldi. Beva-bechoralar boʻldi. Yetim-esirlar boʻldi. Mayib-majruhlar boʻldi. Bir soʻz bilan aytsak, tongdan shomgacha... front uchun ter toʻkuvchi jafokash xalq boʻldi».
Botir firqa ikkinchi jahon urushidan keyin ana shunday oʻyladi. G’alabani ana shunday sharhladi.
— Ammo-lekin Gitler... meni sezmadi, — dedi Bo-
tir firqa. — Front ortida... men mehnat qilayotanimni Gitler bilmay qoldi!

22
Tuman ijroiya qoʻmitasi binosi ikki qavatli boʻldi.
Botir firqa bino xonalarini aylandi. Har bir xonani alohida qarab koʻrdi. Devorlarni koʻrdi. Eshiklarni koʻrdi. Derazalarni koʻrdi.
— Otasiga rahmat, — dedi. — Hamma ishni partiyaviy aniklik bilan bajaribdi.
Keyin, qoʻmita hovlisini aylandi. Bino tevarak-boshini qaradi.
Favqulodda qaqqayib qoldi. Ensasi qotdi. Peshonasi tirishdi. Lablarini burdi. Tevarak alanglab, yelka qisdi. Ajablanib, quchogʻini bir ochib oldi.
— Quruvchilar qani? — dedi.
— Quruvchilar binoni topshirib ketdi.
— Endi qachon keladi?
— Quruvchi kelarmidi, firqa bova. Binoni topshi-rish qogʻoziga qoʻlimizni qoʻydirdi-yu, joʻnab qoldi.
— Oldingi raislaringiz shunday qabul qilib oldimi?
— Ha-da, mana tayyor bino. O’zingiz ham otasiga rahmat, deyapsiz-ku.
Botir firqa keskin bosh chayqadi. Keskin hay-hay, dedi.
Boisi, binoni yigirma gektarcha hovlisi... biyday boʻm-boʻsh boʻldi. Qup-quruq dala boʻldi. Tep-tekis dala boʻldi.
Aqalli bir nihol boʻlmadi. Aqalli bir... yantoq boʻlmadi!
«Qasam urgan yerga oʻxshaydi, — deya oʻyladi Botir firqa. — Qargʻishga uchragan yerga oʻxshaydi».
— Bugun qanday kun? —dedi Botir firqa.
— Beshinchi may, — dedi bir xodim.
— Vaqt picha oʻtibdi, — dedi Botir firqa. — Pichagina oʻtibdi. Ammo-lekin haliyam kech emas.
Botir firqa bir hafta qoʻmita binosi ichiga kirmadi.
Hovlida xodimlar bilan xandaq qazidi. Xodimlar bilan turli-tuman nihol ekdi.
O’rik ekdi. Olma ekdi. Gilos ekdi. Deraza ostida atirgul ekdi. Boʻsagʻa oldida namozshomgul ekdi.
Botir firqa ulkan darvoza oldida oʻylab qoldi. Ketmon suyanib oʻyladi. Tevarak alanglab oʻyladi.
«Hovlini toʻldirib mevali daraxt ekdik, — dedi. Endi, darvoza oldiga-da mevali daraxt eksak. Masalan, olma eksak. Olmani soyasi oʻziga yarasha boʻladi. Bersa, besh-olti kishiga soya beradi. Bu darvoza oʻz oti oʻzi bilan ijroqoʻm darvozasi boʻladi. Kelim-ketim koʻp boʻladi. Xalq darvoza oldida yigʻiladi. Ichkari kirish uchun navbat kutadi. Olma qaysi biriga soya beradi? Yoʻq, besh-oltita ulkan daraxt kerak, ulkan!»
Botir firqa oʻiladi-oʻyladi — darvoza oldida... yongʻoq ekar boʻldi. Yongʻoq ham mevali daraxt, ham ulkan daraxt, deya oʻyladi. Keyin, ushbu fikridan-da qaytdi.
«Yongʻoq oʻzidan odam uchun ziyon hid chiqaradi, — dedi. — Ijroqoʻmga koʻzidan yoshi oqqanlar keladi. Birortasi yigʻlab-yigʻlab, yongʻoq ostida... uxlab qolsa nima boʻladi?»
Botir firqa tagʻin oʻyladi. Nihoyat, chinor ekajak boʻldi.
— O’n tup chinor kerak, — dedi Botir firqa. —
Birdan unib oʻsadigan, dadil-dadili kerak.
Xodimlar mashinada kolxoz-sovxozlarga yoʻl oldi. Yaxshi-yaxshi chinor topib keldi.
Xodimlar chinor tomirini xandaqqa soldi. Chinor boʻgʻzidan bir qoʻllab ushladi.
Botir firqa chinor ostiga bir satil suv soldi. Ustidan nurab tushgan devor tuprogʻini soldi. Chinor tomirlarini devor tuproq bilan koʻmdi. Ustidan yengil-engil tepkiladi. Tagʻin bir satil suv soldi. Endi, xandaqqa oʻzidan chiqqan tuproqni soldi. Tepkilab-tepkilab tekisladi.
Botir firqa shu qabilda oʻn-oʻn beshtacha chinor ekdi.
— Nasib boʻlsa, qulf urib oʻsadi! — deya kuldi u. —
Nasib boʻlsa, bu chinorlar butun tumanga soya beradi!
Botir firqa ertasi kuni ijroqoʻm raisi kreslosidan joy oldi.

23
1956 yil boʻldi.
O’zbekistonda televizor joriy boʻldi.
O’zbek xalqi televizor koʻrajak boʻldi.
Shu bois televizor otliqqa yoʻq boʻldi.
Ushbu antiqadan bir donasi tuman xotin-qizlar qoʻmitasi ixtiyoriga keldi.
Qoʻmita faollari mazkur mujda otini topolmay qiynaldi. Toʻporiroq, faol «quti», dedi. Ilgʻorroq faol, «oyna», dedi. O’qimishliroq faol «dilbuzar», dedi.
Faollar mujdani qoʻyib koʻrajak boʻldi. Toʻpori faol mujda qogʻoz xaltasini, yirtdi. Ilgʻor faol mujdani xaltadan sugʻurib oldi. O’qimishli faol mujdani «qizil burchak»ka koʻtarib qoʻydi.
Boʻldi — undan uyogʻiga birovini-da aqli yetmadi!
Televizor shu turishida oylab turdi. «Qizil burchak»ni bezab turdi.
Begim kunlar — 8 mart keldi.
Qoʻmita sovgʻa-salomlar tayyorladi. Xayr-ehsonlar tayyorladi. Ana shu televizor Obod Mirzaxoʻjaevaga sovgʻa etilar boʻldi.
Qoʻmita faollari televizor qoʻygich usta topib keldi.
Usta televizorni bir aravachaga bosdi. Aravachani oʻzi tortdi.
Faollar tuman ijroqoʻmi raisi Esonov boshchili-gida Mirzaxoʻjaevalarnikiga kirib bordi.
Dasturxon turlandi, turlandi!
Koʻngiltortarlar dasturxon tevaragidan joy oldi.
Usta televizorni qoʻyish bilan mashgʻul boʻldi. Uyga kirdi-uydan chiqdi. Tomga chiqdi-tomdan tushdi. Oxiri televizorni qoʻyib berdi.
Televizor binoyiday koʻrsatdi.
Barcha chapak chalib yubordi.
— Yashasin, mehribon shoʻro hukumati! — dedi Botir firqa. — Ozod Sharq xotin-qizlariga alangali
salomlar boʻlsin!
Tagʻin chapak boʻldi.
Erkaklar yonma-yon xonadan joy oldi. O’rta deraza ochib qoʻyildi. Erkaklar ana shu derazadan televizor koʻrib oʻtirdi.
Botir firqa bilan usta qittay-qittay oldi.
Botir firqa derazaga qarab qadah koʻtardi. Derazaga qarab tantanavor soʻzladi:
— Hurmatli oʻrtoq Obod Mirzaxoʻjaeva! Biz, shonli sovet xalqi, xalqaro xotin-qizlar bayrami 8 martni butun xalqimiz, jonajon kommunistik partiyamiz, mehnatkash kolxozchi dehqonlarimiz, qahramon ishchilar sinfimiz, qoʻyingki, jamiki shonli sovet ziyolilarimiz KPSS XX s’ezdi tarixiy qarorlarini ulkan gʻayrat-shijoat bilan turmushga tadbiq etmoqda boʻlgan bir vaziyatda keng bayram qilmoqdamiz. Ha, shonli kommunistik partiyamiz XX s’ezdidan keyin hali hech qancha vaqt oʻtganicha yoʻq. Ammo-lekin biz sovet xalqi shugina qisqa vaqt mobaynida olamshumul muvaffaqiyatlarni qoʻlga kiritdik, bu bilan butun sovet xalqi, shu jumladan, ozod Sharq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi...
Botir firqa qishloq xoʻjaligi, xalq xoʻjaligi, sanoat sohasida erishilgan yutuqlarni raqamlar bilan sanab berdi.
Erkaklar ana shu shonli yutuqlar uchun qadah choʻqishtirdi. Ayollar... choy choʻqishtirdi.
Shu vaqt ayollar davrasi gʻimir-gʻimir etib qoldi.
— Voy, oʻldim, voy! — deya ovoz eshitildi. — Voy,
sharmanda boʻldim!
Eshiklar qarsillab yopildi. Ayollar biri qoʻyib, biri ovoz berdi:
— Nima gap?
— Tinchlikmi?
Botir firqa derazadan qarashdan orlandi. Dasturxondan koʻz olmay soʻradi:
— Nima boʻldi, oʻrtoq Mirzaxoʻjaeva?
Javob boʻlmadi. Ichkaridagi voy-voylar tashqariladi. Ichkaridagi ha-hular hovliladi.
Botir firqa joyidan qoʻzgʻoldi. Eshikni yarim ochdi. Hovliga moʻraladi.
Hovlida bir paranjilik ayol boʻldi. Paranjilik ayol qoʻlida hassa boʻldi. Ayolni bukchayishidan — momo boʻldi.
Ana shu momo hovli darvozasiga qarab talpindi. Darvozaga qarab yulqindi.
Bir ayol momoni tirsagidan oldi. Bir ayol yelkasidan oldi. Bir ayol paranji burchidan ushladi.
Mirzaxoʻjaeva momoni yoʻlida toʻgʻonoq boʻldi.
— Ha, borasiz-da, ena, — dedi Mirzaxoʻjaeva. — Allaqaytib aylanib kepsiz, borasiz-da.
— Qoch, yoʻlimni ber! Qoch deyman!
— Xoʻp, ichkari kiring. Odam hovrini odam bosadi!
— Betingni murdashoʻy koʻrgurlar! Qari-qartang bir momoni gunohga botirgan senlarni xudo koʻtarsin!
— Ena, u bir oyna, eshityapsizmi, oyna!
— Ha, oynang boshingdan qolsin, boshginangdan qolsin!
— U bir dilbuzar, xola, dilbuzar!
— Qarigan chogʻimda yuruvsiz boʻldim-a, yuruvsiz-a!
— Xola, anavi ichkarida firqa bovalar oʻtiribdi, koʻp javramang.
— Ichkarilang. Ikki piyola choy iching. Non egasi bilan chuchuk!
Shunda, momo uy taraf qaradi. Botir firqaga qaradi. Hassasini uy tarafga qoʻyib doʻqillatdi. Ohista iziga burildi.
— Mayli, tuz tortgan ekan, kiraman, — dedi. —
Lekin birovingniyam betingga qayrilib qaramayman!
Botir firqa momoni tanidi. U Mirzaxoʻjaevani keksa onasi Zaynab momo boʻldi.
Zaynab momo hassasini doʻq-doʻq urib ichkariladi. Ostonada hassasini devorga suyab qoʻydi. Boʻsagʻada tik turdi. Tevarakka razm soldi.
Televizor qiblagohda — Zaynab momoni chap tarafida boʻldi. Shu bois, Zaynab momo chap tarafidan yuzini burdi. Roʻmolini peshonasiga tortib qoʻydi. Roʻmoli chap tarafi burchidan ushladi. Roʻmoli burchini yuzi uzra koʻtarib... yuzini yashirdi. Televizorda soʻzlovchi diktordan... yuzini yashirdi.
Zaynab momo shu holda ichkariladi. Hali oʻzi oʻtirmish toʻrdan joy oldi. Sandiqqa qarab oʻtirdi. Roʻmoli burchini ushlab, televizorga... yelka burib oʻtirdi. Televizordan yuzini bekitib oʻtirdi.
Uzatilmish choyni yengi ichida oldi. Roʻmolini qoʻyib yubormay oldi. Qayrilib qaramay oldi.
— Dasturxonga qarab oʻtiring, xola, — dedi bir faol.
— Yoʻq, qaramayman, — dedi. — Nomahramlarga qaramayman!
— Dasturxon nomahram emas-ku?
— Dasturxon boʻlmasa, anavi qutida javrayotgan be-
tavfiq nomahram!
Faollar ogʻiz ushlab kuldi. Bir-birini turtib kuldi. Bir-birini chimchilab kuldi.
Botir firqa barini bilib oʻtirdi. Zimdan kuzatib oʻtirdi. Koʻngli, Zaynab momo bilan salomlashay, dedi. Piyola gardishiga tikilib gap boshladi:
— Zaynab momo, maza qanday? — dedi. — O’ynab-kulib yuribsizmi? Suyak dadilmi?
— Shukur, firqa bova, shukur. O’zingiz qanday, bola-baqra katta boʻlyaptimi...
— Shukur, shukur. Ammo-lekin ovozingiz baland-baland chiqyapti, tinchlikmi?
— Tinchlik boʻlmay nima boʻlardi, firqa bova. Xudoga shukur, qizlarim oʻzidan tingan. Shu qizlari qurgʻur, oʻylamay-netmay, nomahram erkaklarga roʻpara qiladi-da. O’lganimni kunidan oʻtiraman-da.
— Endi, u televizor-da, Zaynab momo, televizor.
— Ha... qutisi boshidan qolsin! Bir surbet... qutidan boshini chiqarib qaraydi deng. Gunohlarga botib oʻldim, gunohlarga-ya!
— U bir diktor-da, Zaynab momo, dikgor.
— Ha... Unday erkakni oti oʻchsin, otginasi oʻchsin! Erkak zoti bunchalik surbet boʻlmaydi-da! Shunday kelib oʻtirishimni bilaman — menga koʻzini loʻq qilib... gap otib qolsa boʻladimi?
— Shunday tuyuladi, Zaynab momo. Aslida, diktor hammaga qarab gapiradi.
— Qirchiningdan qiyilgur, menga qarab gapirdi! Koʻzimga baqrayib gapirdi! Ishshayib kuldi ham!
Shu vaqt televizor bir kuy chaldi. Bir faol Obod Mirzaxoʻjaevani yetti-sakkiz yoshli koʻhlikkina qizini silab-siypadi.
— Oting nima? — deya soʻradi.
— Dilya! — dedi qiz.
— Yoʻq, oʻzingni oting nima?
— Dilbarchik.
Ha-a, Dilbar. Mana shu mehmonlarga bir oʻynab ber, Dilbar. Ashula bilsang, ashula aytib oʻyna, xoʻpmi?
Dilya ashula aytib-aytib xirom etdi:


Muncha uyqu bosdi sizi, onalar,
Fikr etingiz, oʻylab u peshonalar,
Ilm, maorif bila begonalar,
Boʻldingiz olamga siz afsonalar,
Mazlumalar, jonlara jononalar,
Qizlaringizni oʻqiting, onalar!

Ayollar qars-qars qarsak chaldi. Qiyqirib-qiyqirib olqishladi.
— Qizlar... erkaklab ketdi! Ana, qizlar erkaklab
ketdi! — dedi Zaynab momo.
Zaynab momo 8 mart davrasi davomida televizor diktordan... betini bekitib oʻtirdi!

24
Botir firqa oliy partiya maktabida oʻqib keldi.

25
Yuqoridan katta kelsa — faollar yigʻilishidan qaytar edi. Yuqoridan katta kelsa — bogʻlar qoʻynidan qaytar edi. Yuqoridan katta kelsa... baliq ovidan qaytar edi.
Bir saratonda Sharof Rashidov keldi.
Quyosh sharq burjidan... falak gilamiga qadam qoʻyar boʻldi. Olamni sodiq zotlar qalbiday ravshan ham musaffo etar boʻldi.
Sharof Rashidov tumanma-tuman aylandi. Kolxozma-kolxoz aylandi. Dalama-dala aylandi.
— Endi, mana buyoqqa haydang!
Sharof Rashidov shunday deya, adir tarafni koʻrsatdi.
Mayda mashinalar karvoni adir oralab yoʻl oldi. Mashinalar adir oralab yurdi-yurdi... biyday choʻldan
chiqib qoldi!
— Mana shu yerda toʻxtating! — buyurdi Sharof Rashidov.
Sharof Rashidov mashinadan tushdi. Tevarakka nazar soldi. Kaftini peshonasiga soyabonlab qaradi. Koʻzlarini qisib qaradi.
Qiblai olam biyday choʻl boʻldi. Dunyo misoli choʻldan iborat boʻldi. Kunbotar-da koʻrinib turdi, kunchiqar-da qoʻrinib turdi.
Saraton... oshiq yuragiday yondi! Ma’shuq yuragiday yondi!
Bir chaqirimcha olisda oppoq bir tasma uzala tushib yotdi. Oppoq tasma bir... mashina yoʻl boʻlib koʻrindi, bir... soʻqmoq yoʻl boʻlib koʻrindi.
Bu — Amudaryo boʻldi.
Amudaryo sokin-sokin oqdi. Shu bois, oqib ketyaptimi yo toʻxtab turibdimi — bilib boʻlmadi.
Sharof Rashidov faollarga qarab-qarab yurdi, oyoqlari osti qum-tuproqlarga tikilib qoldi. Tuproqdan koʻz olmay bosh chayqadi.
— Ishlamabsiz, oʻrtoq Rajabov, ishlamabsiz, —
dedi.
Viloyat partiya qoʻmitasini birinchi kotibi Rajabov kalovlanib qoldi.
— Endi, oʻrtoq Rashidov... Men obkomga yakinda keldim, — deya manqalandi. — Hali-hozircha, oblastni yaxshi oʻrganganim yoʻq. Shu sababli, hamma ishni kelgan joyidan davom ettirib turibman.
— Siz ishni kelgan joyidan davom ettirmang! — ovozini koʻtardi Sharof Rashidov. — Bilasizmi, sovet hokimiyati kelgunicha bu yerlar kimga qarashli edi?
— Buxoro amirligiga qarashli edi.
— Ha, Buxoro amirligiga qarashli edi. Buxoro amiri kim edi?
— Amir Olimxon edi.
— Ana shu amir Olimxon... haramidan nari ketmasdi. Deydilarki, qavmi Lutni ishini ham qilgan fursat topsa. Nima, endi siz ham amir Olimxonni ishlarini... kelgan joyidan davom ettirmoqchimisiz?
— Men... men...
— Sovet hokimiyati oʻrnatilganiga necha yil boʻldi? Javob bering?
— Men... halol kommunistman, Sharof Rashidovich, halol! — deya quti oʻchdi Rajabov. — Chin kommunist soʻzim. Men ba’zi birovlar yurgan yoʻllaridan
yurmayman. Mana, obkom a’zolari guvoh.
— Men sizni oxirgi amirga tenglashtirmoqchi emasman. Mana, siz fargʻonaliksiz. Bogʻ-rogʻlar vodiysidansiz, qoʻli gul bogʻbonlar yurtidansiz. Shuning uchun ham partiya sizni mana shu vohalarni bogʻ-boʻstonlarga aylantirsin, deb yubordi. Mana shu el-yurtni obod qilsin, deb yubordi. KPSS Markaziy Komitetining choʻllarni bogʻ-boʻstonga aylantirish haqidagi qaroriga necha yil boʻldi? Javob bering?
Vinovat, Sharof Rashidovich, vinovat. Men... tushunmabman.
— Ishni kelgan joyidan davom ettiryapman emish. Qanaqa ishni? Amirlarga oʻxshab, choʻllarni choʻlligicha qoldirish, dashtlarni dashtligicha qoldirish ishinimi? Xonlarga oʻxshab, faqat oʻz nafsini qondirish, oʻz qornini toʻydirish ishinimi?
Sharof Rashidov nega yoʻlini choʻlga burdi? Nega choʻl oʻrtasida toʻxtadi? Nega dabdurustdan bunday gap boshladi?
Rajabov bu burilish tasodif emasligini endi bildi. Bu gaplar oldindan oʻylab qoʻyilganini endi bildi.
Bildi-yu... O’zbekistonni barcha kattalariga xos bahonani qoʻlladi. O’zbekistonni barcha katta zoti dastak etib olmish bahonani qoʻlladi:
— Suv yoʻq, Sharof Rashidovich, suv yoʻq! — dedi.
Rajabov O’zbekiston kattalarini qoʻllab-quvvatlab
kelmish suv bahonasini aytdi-yu... balolarga qoldi!
— Suv? Anavi suv boʻlmay, nima?!
Sharof Rashidov shahodat barmogʻini Amudaryoga nish etdi.
— Anavi suv boʻlmay, nima? Koʻz bormi?!
Rajabov mungʻayib-mungʻayib qoldi. Rajabov boshini yelkalari ichiga oldi.
— Suv, toʻgʻri, suv... — deya mingʻ-mingʻ etdi. — Lekin Orol... chekinyapti.
— Nima-nima?
— Amudaryo suvi toʻlaligicha yetib borolmayotganligi uchun Orol dengizi quriyapti.
Orol dengizi? Endi, shu bahonani topdingizmi? Orol siz bilan bizdan oldin ham bor edi, siz bilan bizdan keyin ham boʻladi! Suvi kamayadi, ammo qurimaydi. Suvi kamaysa, siz bilan biz aybdor boʻlmaymiz. Amudaryo bilan Sirdaryo ham aybdor boʻlmaydi. Chunki Orol hamma tarafdan yopiq bir... koʻl. Dengiz okeanga chiqishi kerak. Orol esa, okeanga chiqmaydi. Demak, Orol — koʻl. Okean bilan tutashmaydigan, okean suvi tushib turmaydigan har qanday suv — qurish xavfi ostida boʻladi. O’nta Amudaryoni olib borib quysalar ham suvi kamayib boraveradi. Orol ham shunday. Siz, choʻl-biyobonda hayot kechirayotgan xalqni oʻylang! Siz, oyoqlaringiz ostida choʻllab yotgan tuproqni oʻylang! Qarang, yer qaqrab yotibdi, qaqrab! Yer chatnab yotibdi, chatnab! Asrlardan buyon choʻl-biyobon boʻlib yotibdi. Siz bilan biz mana shu choʻl-biyobonlarni inson yashaydigan makonga aylantirmasak... kommunist boʻlib nima qilib yuribmiz? Jaydari til bilan aytganda... odam boʻlib nima qilib yuribmiz? Qani, O’zbekiston gimnini aytinglar-chi? Qani-qani?
Viloyat kattalari tasbehday-tasbehday tizilib turdi. Kattalar yer chizdi. Kattalar qizarib-boʻzardi.
— Hali, O’zbekiston gimniniyam bilmaysizlarmi? — deya dimogʻida kuldi Sharof Rashidov. — O’zbekiston gimnini-ya? Ana, xolos! Choʻl oʻzlashtirishni eplay
olmasalaringiz, gimn aytishni bilmasalaringiz... kommunist boʻlib nima qilib yuribsizlar?
Ana shunda, raykom Esonov jonlandi. O’z joyidan ovoz berdi:
— Men picha ayta olaman, oʻrtoq Rashidov.
— Pichami, toʻliqmi?
— Ha, endi, gimn boʻlgach, toʻliq boʻladi-da, oʻrtoq Rashidov.
— Unda, ikkalamiz aytamiz. Qani, keling!
Raykom Esonov chopqillab-chopqillab bordi. Sharof Rashidovni yonida banda misol-banda misol turdi. Sharof Rashidovga koʻz qiri bilan qarab-qarab turdi.
— Qani, oʻrtoq raykom, ikkalamiz mana shularga
bir namuna boʻlaylik!
Sharof Rashidov qoʻllarini yonlariga bosdi. Qomatini magʻrur kerdi. Boshini adl koʻtardi.
Sharof Rashidov bepoyon choʻl-biyobonga boqib-boqib... Shoʻrolar O’zbekistoni gimnini aytdi:
Serquyosh oʻlkada koʻrmasdik ziyo,
Daryolar boʻyida edik suvga zor...
Ufqlarga tutash choʻl. Sap-sariq choʻl. Biyday choʻl.
Ana shu sap-sariq choʻl qoʻynida gimn yangradi.
Bari katta gʻoz turdi. Gimn aytar boʻlib, ogʻiz pichirlatdi.
Sharof Rashidov kattalarga murojaat etdi. Soʻzni qalin-qalin qilib aytdi:
— Ana, eshitdilaringizmi? Daryolar boʻyida edik
suvga zor... Bu, kim haqida? Siz bilan biz haqimizda!
Uzbekistonda yashovchi barcha qorakoʻz xalq haqida. Lekin qorakoʻz xalqda ayb yoʻq. Xalq saraton sarigʻida
chang yutib, qahraton sovugʻida muz qotib mehnat qiladi! Ayb siz bilan bizda! Qarang, asrlar mobaynida Amudaryo, Sirdaryo degan azim daryolar boʻyida yashaganmiz. Ammo suvga zor boʻlib yashaganmiz. Asrlar davomida azim-azim daryolarning shundaygina qirgʻogʻida yashaganmiz. Ammo suvga tashna boʻlib turmush kechirganmiz. Bu nimadan? Bu, siz bilan bizning... Gap kelganda, otangni ayama, deydilar. Mana shu biyday choʻlda aytay, norasmiy ravishda aytay, quloqlaringizga aytay: bu siz bilan bizning yuvoshligimizdan, ha, qoʻymijozligimizdan! Begona tillar bizni «baran-baran», deydi. Mana, baranlik! Endi, buni qarang: butun boshli oblast rahbariyati, oʻnlab rayon rahbariyati... O’zbekiston gimnini bilmaydi! Ana, qoʻymijozlik!
Raykom Esonov shuncha zot orasida bitta oʻzi O’zbekiston gimnini ayta olishidan quvondi. Ammo Sharof Rashidovni gaplaridan gʻoyat ta’sirlandi.
«O’zi, oʻrtoq Rashidov kuyunganicha bor-da,— dedi raykom Esonov. — «Baran» boʻlmasak, Amudaryo boʻyida suvga tashna yashaymizmi? «Baran» boʻlmasak, el-yurt yoʻlboshchisi boʻla turib, O’zbekiston gimnini bilmaymizmi?»

26
Tushdan keyin qabulga kiruvchilar ado boʻldi.
Raykom Esonov kerishib-kerishib yayradi. Emin-erkin boʻldi.
Bir choynak choy buyurdi.
Choyni kotiba qiz emas... Obod Mirzaxoʻjaeva koʻtarib kirdi.
Raykom Esonov ajablanib qoldi. Joyidan turib bordi. Mirzaxoʻjaevani qoʻlidan choynakni olmoqchi boʻldi.
Ammo Mirzaxoʻjaeva koʻnmadi. Choyni oʻzi olib keldi. Choynak qoshida oʻtirdi.
Raykom Esonov Mirzaxoʻjaeva bilan yuzma-yuz oʻtirdi. Undan hol soʻradi.
Mirzaxoʻjaeva choy qaytara-qaytara bosh irgʻadi. Choy suza-suza javob berdi. Bir piyola choydan keyin maqsadga oʻtdi.
— Bir bola bor, Botir Esonovich, — dedi_. — O’zi Moskvani bitirib kelgan. Gazetada ishlaydi. O’sadigan bola. Shoir!
— Shoir? Zoʻr-ku!
— Zoʻr boʻlgandayam, ulay-bulay zoʻr emas. Labbaygoʻy emas. Sarkash shoir. Yangi oqim shoiri. Frantsuz avan-gardizmi... deydimi... Ana shunday avangard shoir!
— Siz frantsuz avangardizmini qaerdan bilasiz, oʻrtoq Mirzaxoʻjaeva? — deya jilmaydi raykom Esonov.
— Men tushunmayman, Botir Esonovich. Qizimdan eshitaman, qizimdan.
— Aytganday, qizingiz shoira boʻldi-a?
— Ha, she’r yozadi. She’rlari qoʻshiq ham boʻldi.
Raykom Esonov koʻzlarini pirpiratdi. Koʻzlarini
olib qochdi. Derazaga qaradi. Undan chinorlarga qaradi. «She’rlari qoʻshiq boʻlibdi. Qizingizni oʻzi kim boʻlibdi?» — degisi keldi. Boisi, Mirzaxoʻjaevani ana shu kizi haqida uzun-kalta gaplar eshitdi. Yaxshi-yomon gaplar eshitdi. — Ammo-lekin shunday faollarimizni qizi ishqboz boʻlsa, boshqalardan nima umid, nima xayr? — dedi raykom Esonov. — Kimsan, ilgʻor faol Obod Mirzaxoʻjaevani qizi nopok yoʻllardan yursa. O’zidan soʻrasammikin? Uyat, ming qilsa-da, onasi. Hartugul, bir ilmoqli gap otib koʻray. Qizidan xabari boʻlsa — yarasini yoradi».
— Hozirgi yoshlar... oʻyinqaroq boʻlib qoldi, oʻrtoq Mirzaxoʻjaeva.
— Zamoni kelibdi, oʻynab-kulsin-da, Botir Esonovich.
— Chekish, ichish...
— Bizni Dilya ham chekadi. Ichishini bilmadim. Toʻy-ma’rakalarda ichadi, deyishadi. Men hali koʻrmadim.
— Sovet xotin-qizlari chekmasligi kerak, oʻrtoq Mirzaxoʻjaeva. Chekish-ichish sovet xotin-qizlarini axloq-odob normalariga toʻgʻri kelmaydi.
— Xotin-qizlarni chekib-ichishi eskichagayam toʻgʻri kelmaydi, Botir Esonovich. Dilyaga koʻp aytdim. Chekma-chekma, dedim. Qayda, foydasi boʻlmadi.
— Bir soʻz bilan aytsak, xotin-qizlarimizda kommunistik axloqqa zid qiliqlar koʻpayib ketmoqda.
Raykom Esonov shunday deya, koʻz qiri bilan Mirzaxoʻjaevaga razm soldi: Mirzaxoʻjaevada oʻzgarish sezmadi.
«Demak, qizini... ishqboz ekanini bilmaydi, — dedi raykom Esonov. — Qizidan xabari yoʻq. Boʻlmasa, qizarib-boʻzarar edi. Ganini yoʻqotib qoʻyar edi. Mayli, ishqbozlik dardi shaxsiy masala».
— Mayli, yoshlarni oʻzi biladi. Xoʻsh, shu qizingiz?
— Shu qizim tushuntirib turadi. Shu bola yetuk avangard shoirimiz, deydi.
— Tushundim, xoʻsh?
— Shu bola necha yildan beri partiyaga oʻtolmay
yuribdi ekan. O’rin yoʻq, deyishar ekan.
— U bola sizga kim boʻladi?
— Qizim bilan bir joyda ishlaydi. Qizimni she’rlarini oʻrischaga soʻzma-soʻz tarjima qilib beradi. O’rischani suvday ichadi.
— O’rischani suvday ichadi? Shundaylar kerak.
— Juda kerakli bola. Shu bolaga... hidoyat qoʻlingizni uzatsangiz, deb edim?
— Boshidan oʻtmaganni qoshidan oʻtma, deydilar.
Qani oʻzi?
— Tashqarida. Chinorni ostida oʻtiribdi. Chaqiraymi?
Mirzaxoʻjaeva qabulxonaga chiqib keldi.
— Kotiba qizga aytdim, chaqirib keladi, — dedi.
Raykom Esonov oʻz kreslosiga borib oʻtirdi.
Mirzaxoʻjaeva... choyni oqlab keldi.
Ostonada bir yigit qora berdi: daroz-daroz. Soch-lari yelkalarida. Quloqlari ostida.
Raykom Esonov yigitni ichkari taklif etdi. Koʻrishib-soʻrashdi. Gapni nimadan boshlashni oʻyladi.
«Daroz odamni esi kamroq boʻladi, — deya oʻyladi.— Shu bois, faqat boʻyiga oʻsadi. Buni esi qanaqa ekan?»
— Qani, oʻzingizni tanishtiring-chi?
— Men Madiev... Lenin rayon, Lenin sovxoz, Le-nin uchastkasida tugʻildim. Lenin nomli maktabda oʻqidim, Lenin nomli universitetni tamomladim. Le-nin komsomol safiga ariza berib kirdim.
— Endi, Lenin partiyasi safiga kirmoqchisiz, shundaymi?
— Ha! — dedi Madiev tantana bilan. — Men Lenin shanbaliklarida qatnashaman. Lenin haqidagi she’rlarni yoddan bilaman. Leninning bolalik hayotidan insholar yozganman. Lenin asarlaridan diplom ishi yoklaganman. Men Lenin siymosini koʻksimda olib yuraman!
Madiev shunday deya, kafti bilan yoqa siladi. Yoqasida Lenin rasmi bor dumaloq znachok boʻldi.
— Koʻrdim, koʻrdim, — dedi raykom Esonov. — Koʻkragingizdagi rasm, oʻrtoq Leninni yosh vaqti boʻlsa kerak?
— Ha, dohiymiz Lenin hamisha yosh! — dedi Madiev. — Lenin hamisha navqiron! Lenin tiriklar ichra: tirik! Lenin hamisha biz bilan!
— O’rtoq Lenin haqida she’r yozganmisiz?
— Yeshlik qildim, tajribam yetmadi, — dedi Madiev. — Lenin haqida albatta she’r yozaman!
Raykom Esonov partiyaviy-tashkiliy ishlar boʻlim mudirini chaqirdi.
«O’zingdan baland amaldor nima desa — ana shuni bajar. Soʻzsiz bajar. Ahmoqona boʻlsa-da, bajar. Ablahona boʻlsa-da, bajar. Koʻr-koʻrona bajar. Ana shunda — oʻsasan!
O’zingdan baland amaldordan... qoʻrqib yasha. O’zing-dan katta amaldor.. yetti pushtingni haqorat etib soʻksa, sen... kechirim soʻra!
«Hammamiz uchun hurmatli va aziz» qoʻshimchasi bilan ataluvchi amaldorni... Munkar-nakir deb bil! «Muhtaram zot», «ulugʻ zot» «vich-vich» qoʻshimchalari bilan ataluvchi amaldordan qoʻrq. Qoʻrqmasang-da, oʻzingni qoʻrqqanga ol. Boisi, amaldor zoti... hayiqib turuvchi odamni yoqtiradi. Amaldor zoti qoʻlini koʻksiga qoʻyib turuvchi odamni yaxshi koʻradi.
Bir qudratli amaldor... otaligʻida boʻl. Ana shu amal-dorga qoʻl ber. Ana shu amaldorni pirim — shefim, deb bil. Ana shunda — koʻtarilasan!»
Botir firqa kommunist boʻlibdiki — ana shu hayot mantiqlarini shior etib oldi. Ana shu hayot mantiqlariga amal etib yashadi.
Oqibat — huzur-halovat koʻrdi.
Botir firqani tagʻin nimalar kutardi?
Qoʻrquv! Kimdandir qoʻrquv, nimadandir qoʻrquv: gap tegib qolmasa edi. Shov-shuv boʻlib ketmasa edi. Xoʻjayin bilib qolmasa edi. Reviziya kelib qolmasa edi. Oxiri voy boʻlmasa edi...
Botir firqani tagʻin nimalar odam qildi? Hujjatlar! Partiyaviy-siyosiy hujjatlar. Huquqiy hujjatlar. Moliyaviy hujjatlar...
Botir firqa... tirik insonga ishonmadi. Botir firqa... qogʻoz-hujjatga ishondi. Botir firqa... yuz-xotirga ishonmadi, qasam-lafzga ishonmadi. Botir firqa... qogʻoz-hujjatga ishonib yashadi.
Oqibat — Botir firqa qogʻoz-hujjatlardan... tayanch-sadoqat koʻrdi!
Ana shunday bir muhtaram zot telefon etib qoldi. Yotar vaqti... yotar vaqti partiyaviy topshiriq berib qoldi.
Oqshom vaqti Toʻraqulov vafot etib edi. Toʻraqulov sobiq raykom sekretari edi. Marhum ertaga dafn etilar edi.
Partiyaviy topshiriq ana shu haqda boʻldi.
Botir firqa yotolmadi. Yotish uchun yurak betlamadi. Uyqusi yoʻqoldi.
Partiyaviy topshiriqni bajarish uchun shaylandi. Mashina buyurdi.
Toʻraqulovni xonadoniga yoʻl oldi.
Mashina xiyolda yoʻl tanobini tortdi.
Xonadon... motamxona boʻldi. Zim-ziyo qorongʻizor boʻldi. Jimjit zulmat boʻldi. Mungli ham qaygʻuli boʻldi.
Xonadondan ajab-ajab is anqidi.
Botir firqa boʻsagʻada mashinaga suyanib turdi. Toʻraqulovni toʻngʻich oʻgʻlini ayttirib keldi.
— Mana shu anqiyotgan nima? — dedi Botir firqa.
— Isiriq.
— Isiriq, isiriq... qirqinchi yillarda mana shu isiriq uchun odamlar surgun boʻlgan, qatagʻon boʻlgan. Shuni bilasizmi?
— Isiriq tutatib, otamni... ins-jinslardan qoʻriqlayapman.
— Ana gap, ana! Kim aytadi sizni raykom sekretarini oʻgʻli deb? Ins-jins emish! Siz oʻzi qaysi jamiyatda yashayapsiz?
— Ichkarida... otam yotibdi. Gigiena deganday, gigiena...
— Gigiena kerak boʻlsa... dezodorant seping, dezodorant! Isiriq... eskilik sarqiti! Shunday, isiriq eskilik sarqiti!
— Xoʻp, oʻchirib tashlayman, xoʻp.
— Bu, bir. Ikkinchi: ertaga dafn marosimida partiya-sovet arboblari keladi, obkom sekretarlari keladi. Bir soʻz bilan aytsak, jamiyatni qaymogʻi keladi. Ammo-lekin dafn marosimida janoza oʻqilmaydi.
-A?
— O’rtoq Toʻraqulovga janoza oʻqilmaydi! Toʻraqulov raykom sekretari edi, deputat edi, qoʻsha-qoʻsha orden-medallar sohibi edi. Bir soʻz bilan aytsak, asl kommunist edi. Asl kommunist eskilik sarkitlaridan yuksak turadi! Shunday ekan, biz oʻrtoq Toʻraqulovni asl kommunistchasiga dafn etamiz. Harbiy orkestr motam marshini chaladi. Partiya-sovet arboblari faxriy qorovul boʻladi...
— Otam...
— Katta gapirganda, jim turing! Qanaqa odamsiz, oʻzi? Siz qaysi jamiyatda yashayapsiz, oʻzi? Mana, kuni kecha oʻrtoq Xrushchev katta nutq soʻzladi. KPSS programmasi qabul qilindi. Programmada: sovet xalqini hozirgi avlodi kommunizmda yashaydi, deb aytildi. Dunyo boʻylab bir sharpa — kommunizm sharpasi kezib yurib-di, deyildi. Sizni xonadoningazda esa... isiriq kezib yuribdi, isiriq! Qanaqa odamsiz, oʻzi?
— Xoʻp, uzr.
— KPSS programmasida kommunizmga ta’rif berildi. Kommunizm — erkin va ongli mehnatkashlarni yuksak darajada uyushgan jamiyatidir, taraqqiy etgan jamiyatidir, deyildi. Ana shunday jamiyatda... janozaga balo bormi?
— Toʻgʻri, lekin... musulmonchilik, uvol-savob, degan gaplar bor.
— Mashinaga kiring. Mana, ruchka, mana, qogʻoz. Yozing: tilxat...
Toʻraqulov... janozasiz koʻmildi.

27-28
Jamoat sudi shahar madaniyat uyida boʻldi.
Sud raisi — madaniyat uyi direktori sahna toʻrida oʻtirdi.
Sud hay’ati a’zosi Botir firqa raisni qabatidan joy oldi.
Aybdor sahna bilan zal oraligʻida oʻtirdi.
Zal deyarli toʻldi.
Ana shunda rais jarayonni boshladi. Rasmiy boʻlimdan keyin maqsadga oʻtdi. Aybdorga soʻz berdi.
O’rtada oʻtirmish aybdor joyidan qoʻzgʻoldi. Bir sahnaga qaradi, bir zalga qaradi. Vazmin-vazmin soʻzladi. Sipo-sipo soʻzladi:
— Men, jurnalist Madiev... redaktsiya topshirigʻi
bilan komandirovkaga borib edim, qaytishimda ob-
havo yomonlashib, samolyot ucholmay qoldi. Aeroportda
uyoqqa yugurdim, buyoqqa yugurdim. Nima qilishimni bil-
madim. Redaktsiyaga telefon qildim. O’sha kuni hamma
paxtaga ketgan ekan, hech kim telefonni olmadi. Paxta
vaqtida bunday yurish yomon oqibatlarga olib kelishini oʻyladim. Bir oʻrtogʻimga telefon qildim. «Shahar
huvillab yotibdi, hamma paxtaga ketgan», dedi oʻrtogʻim.
«Biror-bir rahbarga uzrimni aytib qoʻymoqchiman», dedim men. «Shahar boʻyicha faqat obkom sekretari Rajabovni derazasi yorugʻ boʻlib turibdi. Boshqa rahbarlar dalada yuribdi», dedi oʻrtogʻim. Men oʻylab-oʻylab, aeroportdan oblast partiya komitetini birinchi sekretari Rajabovni qabulxonasiga telefon qilmoqchi boʻldim. Lekin tortindim. Obkom sekretarini telefonda bezovta qilish odobdan emas, deb oʻyladim. Keyin, oʻrtoq Rajabov nomiga srochniy telefonogramma berdim.
— Nega aynan oʻrtoq Rajabovga telegramma berdingiz? Axir, oʻrtoq Rajabov sizning redaktoringiz emas-ku? — dedi rais.
— Bosh redaktorimiz paxtada ekan-da. Qolaversa, gazetamiz obkomni organi. O’rtoq Rajabov bizning eng katta boshligʻimiz hisoblanadi. Shu sababli, katta boshligʻimizga telegramma berdim. Boshliqqa telegramma berish ayb emas-ku? Qaysi aybim uchun meni jamoatchilik sudiga qoʻyayapsizlar?
— Qaysi aybingiz uchun? Hali, aybingizni bilmaysizmi?
Rais bir telegrammani boshi uzra koʻtardi. Telegrammani tantanali suratda chapga koʻrsatdi, oʻngga koʻrsatdi. Keyin, telegrammani oʻqib berdi:
— «Ya, korrespondent Madiev... zaderjivayus!»
Zal birdan jonlandi.
Bir partiya aktivi bosh chayqadi. Bir partaktiv lablarini choʻchchaytirdi. Tagʻin bir partaktiv hushtaknamo ovoz chiqardi. — Qanday naglost!
— Valakisalang, valakisalang!
— Etika yoʻq, etika!
— Siyosiy koʻrlik bu, siyosiy koʻrlik!
— Bundaylarga partiya safida oʻrin yoʻq!
Madiev chuchuksoʻz-chuchuksoʻz boʻldi. Madiev tavallo-tavallo etdi.
— Xoʻp ustozlar, xoʻp. Tavba, ustozlar, tavba, —
dedi. — Uzi, nima gap? Men tushunmayapman, oʻzi,
nima gap?
Sud raisi ruchkasini Madievga nish etdi.
— Sudlanuvchi, qora kursingizga oʻtiring! — dedi.
Aybdorni shaxsiy ishi muhokama boʻldi.
Birinchi boʻlib oblast partiya komitetini ideologiya sekretari soʻz oldi:
— Hurmatli jamoatchilik sudi, muhtaram rais,
partiya aktivlari! Marksizm-leninizm sotsial-siyosiy
taraqkiyot sohasida shahar bilan qishloq oʻrtasidagi,
jismoniy mehnat bilan aqliy mehnat oʻrtasidagi muhim tafovutlarni bartaraf etish, sotsialistik millatlarning bir-biriga yanada koʻproq yaqinlashuvi, maorif sistemasini takomillashtirish va madaniyatni oʻstirish, davlatni mustahkamlash, sotsialistik demokratiyani takomillashtirish sohasidagi problemalar — aktual problemalar boʻlmoqtsa. Burjua va revizionistik ideologiyaga qarshi murosasiz kurash masalalari, mehnatkashlarni kommunistik ruhda tarbiyalash, ularning markscha-lenincha dunyoqarashini shakllantirish masalalari birinchi darajali muhim problema boʻlmoqda... Ana shunday bir sharoitda, kommunist Madievning xatti-harakati — burjuacha xatti-harakat boʻlib qolmoqda. Kommunist Madievning xatti-harakati — partiya-sovet rahbariyatiga, shaxsan oʻrtoq Rajabovga nisbatan hurmatsizlik boʻlib qolmoqda!
Madiev sapchib turdi. Madiev tutaqdi. Madiev ji-gʻibiyron boʻldi. .
— Qanaqa burjuaziya?! Qanaqa hurmatsizlik?! Aytsalaringiz-chi, oʻzi, nima gap?! — deya bobillab-bobillab berdi.
Madiev Botir firqaga koʻz tikdi. Iltijo bilan koʻz tikdi. Panoh soʻrab koʻz tiqtsi.
Botir firqa... zalga tikildi. Botir firqa... pinak buzmadi. Botir firqa... kiprik qoqmadi! -
Zaldan orden-medallik bir keksa kishi qoʻl koʻtardi. Soʻz berishlarini poylamadi — qoʻl koʻtarib chiqib keldi. Madievni yelkasidan bosib oʻtirgʻizdi. Jerkib-jerkib oʻtirgʻizdi.
—- Picha tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, oʻzi? Onang-ni ichida qanaqa yotgansan, oʻzi? — deya jerkidi. — Mana, quloq sol: partiya-sovet rahbarlariga, osobenno, birinchi shaxsga bunaqa telegramma joʻnatish mumkin emas. Birinchi shaxsga: «Ya zaderjivayus», deyish oʻta haqorat boʻladi, oʻta surbetlik boʻladi. «Nachalstvo ne opazdivaet, a zaderjivaetsya», degan gap bor-ku? Hamma gap shundan kelib chiqmoqtsa! Sen oʻzi kimsan-ki, «zaderjivat» qilasan? Sen bilan biz faqat «opazdnvat» qilamiz, faqat ayb qilamiz. Partiya-sovet rahbariyati, osobenno, birinchi shaxs kechikmaydi, ayb ham qilmaydi! Sen: «Ya zaderjivayus», degan telegrammang bilan oʻzingai... birinchi shaxs qilib qoʻygansan. Birinchi shaxs oʻrtoq Rajabovni esa... peshka qilib qoʻygansan, peshka! Endi tushundingmi?
Oblast komsomol komitetini birinchi sekretari gapirdi. Oblast gazetasini bosh redaktori gapirdi.
Aybdorni jazolash uchun takliflar muhokamasi boʻldi.
Gap... oʻzgacha toʻn kiydi:
— Strogiy vigovor berilsin!
— Ishdan haydalsin!
Madiev chidab oʻtirolmadi. Vajohat bilan turdi. Te-varakka olazarak qaradi. Xunibiyron qaradi. Pish-pish entiqdi. Pish-pish nafas oldi.
— Shu ikkita soʻz uchun ishdan haydaysizlarmi? —
deya pishilladi, — Shu ikkitagina soʻz uchun-a?
Madiev chuchuk soʻz tilab... Botir firqaga moʻltiradi. Mute-mute moʻltiradi.
Botir firqadan... sado boʻlmadi.
Endi, Madiev sud ahliga qaradi. Bejo-bejo qaradi. G’azabnok-gʻazabnok qaradi... Endi, chaparastalabcha-parastalab soʻqdi:
— Unda, sen chinovniklarni..! Chinovniklar toʻnka!
Chinovniklar baran! Chinovniklar choʻchqa! T-fu, chinovniklar, t-fu!
Madiev bot-bot tupurdi. Ichidan balgʻam tortib-tortib tupurdi. Qaqirib-qaqirib tupurdi. Ichida tupugi tugagunicha tupurdi.
Madiev shahd bilan tashqari otildi.
Ketidan partaktivlar chikib keldi. Biri qoʻyib, biri xitob etdi:
— Ushlang banditni, ushlang!
— Xuligan ketdi, xuligan!
— Militsiya chaqiring, militsiya!
Madiev militsiyani eshitib, toʻxtadi. Partaktivlarga shiddatli qayrildi. Qulochlarini yoydi. Partaktivlarni oʻziga chorladi. Qahr ham alam bilan bobilladi:
— Kel, kel! Kel, burjuaziya vakilini ushla! Kel,
sovet hukumati dushmanini ushla! Kel, chet el razvedkachisini ushla, kel!
Partaktivlar joyida qoldi. Bir odim oldin bosolmadi. Aksincha, ketiga tis-tis boʻldi.
Madiev bir partaktivni ushlab, ikkinchi partaktivga olib borib urdi. Unisini bunisiga urdi.
Toʻs-toʻpolon boʻldi. Tasir-tusur boʻldi. Qiy-chuv boʻldi.
Shu vaqt zinapoyada militsiya koʻrindi.
Madiev militsiyachilar changalida talpindi. Madiev militsiyachilar changalida baqirdi:
— Qoʻyib yuboringlar, men razvedkachiman! Men chet
elga ketaman!
Militsiyachilar Madievni qoʻllarini asir misol ketiga qayirdi. Asir misol tashqari olib chiqdi. Asir misol — oldilariga solib ketdi.

29
Botir firqa Madievni ketidan qarab qoldi.
«Tuz-qalampir bola ekan, tuz-qalampir. Endi, organ shtraf oladi yo oʻn besh sutkaga yotqizadi, — deya oʻyladi. — Hartugul, organ jinoiy ish qoʻzgʻamasa boʻldi. Bolapaqir, shoirligiga boradi. O’ziga javr etadi».

30
Jamoat sudi raisi Rajabovni huzuriga yoʻl oldi. Rajabovga sud jarayonini oqizmay-tomizmay aytib berdi.
— Nu-nu! — dedi Rajabov. — Axir, biz u bolani bir... tarbiyalab qoʻymoqchi edik-ku? Shunaqa qildimi-a?
— Shunaqa qili. Sotsialistik jamiyatga antipatiyasi borligini oshkora namoyish etdi. Partaktivlarga tupurdi. Tuf-tuf, dedi.
— Nu-nu! Men bu bolada ruhiy kasallik alomatlarini qoʻryapman, ruhiy kasallik!
— Uzini burjuyman, dedi.
— Burjuy?
— Razvedkachiman, deb koʻkragiga urdi.
— Razvedkachi? Qanaqa razvedkachi?
— Razvedkachi boʻlgach, kapitalistik boʻladi-da! Sotsialistik boʻladimi?
— Demak, jinni!
— Kapitalizm jamiyatiga simpatiyasi bor ekan. Chet elga qochib ketmoqchi boʻldi.
Rajabov sapchib turdi. Galstugini tortqiladi. Boʻynini boʻshatdi. Qoʻllarini shimi choʻntagiga soldi,
— «Chet elga» qochib ketmoqchi boʻldi? — deya, olakoʻz boʻldi. — Pryamo, sud zalidan... chet elga qochmoqchi boʻldimi? Kommunist Ibodov, oʻylab gapiryapsizmi?
— Chet elga... ketaman, dedi.
— «Ketaman» deyish boshqa, oʻrtoq Ibodov, qochib ketmoqchi boʻlish boshqa!
— Ishqilib, kommunistik partiyaga oshkora tupurdi. Burjuaziya dunyosiga simpatiyasini tantanavor namoyish etdi.
— Nu-nu, haqiqiy jinni!
— Butun partaktiv oldida, afkor omma oldida
shunday qildi.
— Jinni, jinni! Jinnini joyi — jinnixona!

31
Raykomni mashinasi bahaybat darvoza oldida bel boʻldi.
Mashinadan Botir firqa tushib keldi. Darvozani tomosha etdi.
Darvoza qop-qora boʻyoqlik boʻldi. Darvoza avtomat bilan boshqarildi. Ochilsa — chap tarafiga kirib yoʻqoldi. Yopilsa — tagʻin qaytib keldi. Darvoza ovozidan — darvoza choʻyandan boʻldi.
Darvoza oʻng yonboshida qabulxona boʻldi. Darvoza bilan qabulxona orasida oʻtish yoʻlagi boʻldi. Ioʻlak bilakday trubalar bilan oʻrogʻlik boʻldi.
Ioʻlak boshida ikkita oq xalatli yigit oʻtirdi. Oq xalatli yigitlar avzoyidan... yo harbiy, yo melisa boʻldi.
Qabulxona devorida: «...psixonevrologicheskaya bolnitsa» bitikli viveska boʻldi.
Oq xalatli yigitlar Botir firqani hujjatini tekshirib koʻrdi, yuz-koʻzlarini qarab koʻrdi.
Birovi Botir firqani ichkari ergashtirib joʻnadi. Bosh vrach qabuliga olib bordi.
Bosh vrach oyoqqa qalqidi. Boshliqning kreslosiga... Botir firqani oʻtirgʻizdi. O’zi pastdan joy oldi. Maktab oʻquvchisi misol itoatkor tikilib oʻtirdi.
Botir fira raykomona gap ochdi:
— O’rtoq Mirzaev, vaqt ziq, maqsadga oʻtamiz. Bir jurnalistimiz shu yoqqa tushib qolibdi. Familiyasi Madiev.
— Bor, Madiev bor. Klara, bemor Madievning kasallik varaqasini olib keling!
Hamshira bemor Madievni kasallik daftarini olib keldi.
— Mana, Madiev Mirza — 1948 yidda tugʻilgan, —
oʻqidi bosh vrach. Diagnoz: shizofreniya paranoial
nыy sindrom. Reaktivnыy psixoz. Depressivno-paranoidnыy sindrom.
— Iya-iya... — deya ajablandi Botir firqa. — Qanaqa-qanaqa?
— Maniakalno-depressivnsh psixoz. Vyalo protekayushaya shizofreniya.
O’rtoq bosh vrach, men partiya rahbariman. Bir soʻz bilan aytsak, men masalaga partiyaviy yondashaman. Siz ham masalaga partiyaviy yondashib, meditsina terminlarini partiyaviy tushuntirib bering.
— Xoʻp boʻladi, Botir Esonovich. Shizofreniya — bu, miya qobiliyatining buzilishi, fikrlash tarzining ishdan chiqishi, parokanda boʻlishidir. Shizofreniyani birinchi boʻlib Shveytsariya vrach Eygen Bleyler oʻylab topgan va joriy etgan. Bleylerning ta’limoticha, shizofreniyaga yoʻliqqan bemor, hayot hodisalari oldida oʻzini jilovlab ololmaydi, tilini tiyib turolmaydi, yopib yurolmaydi. Insoniy qonun-qoidalarga itoat etolmaydi, insoniy axloq-odobga rioya etolmaydi. Shizofreniya — koʻngliga nima keladi, ana shuni bajaradi, tiliga nima keladi, ana shuni aytadi. Aytgandayam, telbalarcha aytadi, surbetlarcha aytadi. Shu sabab, shizofreniya — partiya-hukumat uchun bamisoli bemahal qichqirgan xoʻroz boʻladi.
— Ioʻq-e, unchalik emasdir?
Shunchalik, Botir Esonovich, mana shu... Madievchalik! Xoʻ-oʻsh, paranoyya — bu muntazam davom etadigan ruhiy parokandaliqdir. Bunda, bemor vosvos holatda hayot kechiradi. Vosvoslik uzluksiz davom etadi. Bu dardga chalingan bemorga kim qarshi gapirsa, ana oʻsha odamni oʻziga dushman deb biladi. Sovet meditsinasi taraqqiy etib, shizofreniya bilan paranoyyaning yangi-yangi turlari ochildi. Akademik Snejnevskiy «vyalo protekayuvdaya shizofreniya» — sekin-asta, koʻzga chalinmay dardmand etadigan shizofreniyani kashf etdi. Bu oʻta xavfli kasallikdir. Akademik Snejnevskiy kashfiyotining buyukligi shundaki, bu diagnozni... man-man degan odamni peshonasiga yopishtirib... psixbolnitsaga oʻtqizsa boʻladi. Bu diagnoz sovet meditsinasi uchun... oʻta qulay diagnozdir. Chunki insonparvar sovet davrida... gʻayritabiiy fikrlovchilar boʻlishi mumkin emas, hardamxayollar boʻlishi mumkin emas. Partiyaviy til bilan aytganda, oramizda «inakomnslyayushie dissident»larga oʻrin yoʻq!
— Shunday, shunday.
— O’ziga bino qoʻyish, oʻta tajanglik, oʻta ta’sirchanlik, har narsani koʻngliga olish... ruhiy kasallik simptomlari! Shizofreniya! Paranoyya! Mana, bemor Madiev... oʻz vatanini rad etish dardi, oʻz vatanidan kechmoqchi boʻlish dardi, oʻz vatanini tark etmoqchi boʻlish dardi! Bemor qonunga xilof ravishda oʻz ona vatanidan chet elga chiqib ketmoqchi boʻlgan.
— Chet elga ketmoqchi boʻlgan?
— Ha, chet elga qochib ketmoqchi boʻlgan.
— Iya-iya...
— O’zini chet el razvedkachisiman, degan.
— Iya-iya...
— Xullas, chet elga qochib ketmoqchi boʻlib yurganda... fosh boʻlib qolgan!
— Iya-iya... Tuppa-tuzuk bola edi-ya! O’sadigan kommunist edi-ya! Hay, attang, sizlarga tushib qolibdi.
— Gap bizda emas. Madiev kundalik turmushda oʻzi shunday boʻlgan.
— Siz Madievni qaerdan bilasiz?
— Qaerdan bilardim, ishonchli manbalardan bilaman. Mana, oblast partiya komitetining birinchi sekretari oʻrtoq Rajabovning raporti. Jamoatchilik sudi, xalq militsiyasining hujjatlari. Inkor etib boʻlmas hujjatlar! Biz ana shu hujjatlar asosida... diagnoz qoʻydik! Kommunistik partiya soʻzi — diagnoz! Kommunistik partiya diagnozi — sovet meditsinasi diagnozi!
Botir firqa joyidan qoʻzgʻoldi. Kabinetni ichkaridan qulflab keldi. Bosh vrach roʻparasidan joy oldi. Vrach bilan betma-bet boʻlib oʻtirdi. Samimiy gap ochdi:
— Uka, shaxsan men oʻzim sizni kommunistik partiya safiga qabul qildim. Shu darajaga koʻtarilishingiz uchun xiyol boʻlsa-da, ulushim bor, deb oʻilayman.
— Albatta, Botir Esonovich, albatta. Meni partiyaga oʻtqazmaganingizda, bosh vrachlik kreslosi qaerda edi?
Rahmat, uka, rahmat. Hali, yana qoʻllab-quvvatlayman. Endi, mana shu kasalxona rayonimiz territoriyasida ekanidanmi yo sizni qoʻllab-quvvatlashimni bilganidanmi, oʻrtoq Rajabov meni joʻnatdi. Shaxsan oʻzlari joʻnatdi!
— Bajonidil, kommunistik partiya nima desa shu, bajonidil.
— Yashang, partiya chizigʻidan chiqmasangiz, kam boʻlmaysiz. Gap oramizda qolsin: mana shu Madievni chiqarib yuboring. Faqat birov bilmasin.
Bosh vrach birdan oʻzgardi. Yelkalari tik boʻldi. Koʻksi kerildi. Yuzi beshafqat tus oldi. Koʻzlari sinov ham gumon bilan tikildi.
— Iloj yoʻq, Botir Esonovich, iloj yoʻq. Kasalxonamizning oʻz ichki qonun-qoidalari bor. Ana shu ichki qonun-qoidalarni buzgan vrach... boshi bilan javob beradi.
— Partiya talab qilyapti, uka, partiya!
— Toʻgʻri, partiyaning talabi biz uchun qonun! Lekin meditsinaning oʻz ichki qonun-qoidalari bor. Biz Gippokrat oldida qasam ichganmiz. Gippokrat! Qasamni buzgan vrach — vrach emas.
— Shaxsan oʻrtoq Rajabov iltimos qilmoqdalar! Mana, oʻsha Rajabovning raporti. Mana, shaxsiy imzosi. Shaxsan oʻzi qoʻl qoʻygan! O’rtoq bosh vrach, Lev Trotskiyni mashhur bir gapi bor. O’rtoq Trotskiy bunday deydi: partiya misoli ikki qavatli binoda yashaydi. Ikkinchi qavatda partiya qaror qiladi. Birinchi qavatda partiya mazqur qarorni ijro etadi. O’rtoq Trotskiy aytganidek, ikkinchi qavatda obkompartiya qaror qildi, birinchi qavatda raykompartiya — biz ana shu qarorni bajarmoqchimiz, xolos.
— Shunday ekan, oʻshanda oʻrtoq Rajabov raport yozmasin edi? Keyin, soʻzidan qaytmasin edi?
— Rajabov soʻzidan qaytmas edi. Shu, ovozing oʻchgur... radio yomon-da.
— Bu ishga radioning nima aloqasi bor?
— Iya, hali xabaringiz yoʻqmi?
Botir firqa yuzlarini egdi. Shahodat barmogʻi bilan vrachni imladi. Vrachni qulogʻiga ohista shivirladi:
— Yaqinda, ovozing oʻchgur «Golos Ameriki» shu haqda... huribdi. SSSR, KPSS, jinnixona, shoir, deb huribdi.
— Gapirsa-gapiraversin!
— Endi, butun dunyoga sharmanda boʻlmaylik deyman-da. Moskva nima deydi? Yuqoridagilar nima deydi? Partiyaviy jazo olamiz, partiyaviy! Shu bois, oʻrtoq Rajabov masalani bosdi-bosdi etmoqchi.
— Iloji yoʻq, Botir Esonovich. Bemor keltirilganda, uch-toʻrt kun meditsina tekshirishidan oʻtkaziladi. Diagnoz belgilanadi. Ana oʻshanda bir ilojini qilsa boʻlar edi. Endi, bemor belgilangan muddat mobaynida yotib davolanmasa... ozodlikka chiqarilmaydi.
— Bizni Madiev qancha yotadi?
— Bemor Madievmi, xoʻ-oʻsh... bir yil yotadi!
— Bir yil?
— Shunaqa, bir yil yotadi. Lekin sizning hurmatingiz uchun davolanish muddatini olti oyga kamaytirib berishim mumkin. Buyogʻi, masala syyosiy tus olibdi ekan, shuning uchun.
— Siyosiy tus olmas edi-yu, bolasi qurgʻurni... she’r yozadigan qiligʻi bor-da.
— She’r? Shoir deng?
— Shunday, shunday. Bolapaqir, shu holiga... she’r yozishni odat qilib olgan! Odatlangan... qiligʻini qarang? Yomonni bir qiligʻi ortiq deganlari shu-da. Yemonni ana shu... she’r yozish qiligʻini «Golos Ameriki»... doʻmbira qilib chalibdi! KPSS adabiyotni buzyapti. KPSS talantlarni jinnixonaga oʻtqizyapti... deb akillabdi.
— «Golos Ameriki» gapiraveradi. Gap shu, Botir Esonovich, davolash muddatini bir yildan olti oyga kamaytirish qoʻlimdan keladi, xolos.
Xoʻp boʻlmasa, oʻrtoq Mirzaev.

32
Botir firqa bosh vrach bilan uzun dahliz boʻylab yurdi. Tevarakka qarab-qarab yurdi.
Dahlizni ikki tarafida qator palatalar boʻldi. Palatalar panjara-devorlik boʻldi. Panjara-devorlar yoʻgʻon barmoqday temirdan boʻldi. Panjara-devorlar orasi barmoq sigʻar darajada zich-zich boʻldi.
Ichkarida... bemorlar sulayib-sulayib oʻtdi. Davra boʻlib oʻynadi. O’zlaricha raqsga tushdi. Bir-birini quchoqlab tantsaga tushdi. Bir-biriga navbat bermay ashula aytdi.
Bemorlar panjara-devordan... tilini chiqardi, tilini osiltirdi, tilini oʻynatdi. Beoʻxshov-beoʻxshov tirjaydi...
— Men bu dargohga birinchi kelishim, oʻrtoq bosh vrach. Bunday, uyoq-buyoqni tanishtiring-da?
— Tanishtirmayman, Botir Esonovich, tanishti-rolmayman.
Men raykomni birinchi sekretariman, partiya posboniman. Mendan nimani bekitasiz? Kisqacha spravka bering, bilib qoʻyay. Partiyaviy-tashkiliy ishlarda kerak boʻlib qoladi.
— Faqat, gap shu yerda qoladi.
— Partbiletim bilan javob beraman!
U holda, umumiy spravka beraman. Mana bu korpusimiz besh qavatdan iborat. Har qavatida oʻn ikkitadan palatamiz bor. Bemorlarimiz yigirma xilga boʻlinadi. Ya’ni yigirma xil ruhiy kasalni davolaymiz. Yigirma xil ruhiy notavonga shifo beramiz. Masalan, mana bu palatalarda diniy-ruhiy bemorlar davolanadi. Diniy-ruhiy kasal deganimiz shuki, jamiyatimiz kommunizm qurayotgan bir davrda... bular shariat ishlari bilan shugʻullanganlar. Namoz oʻqiganlar. Toat-ibodat qilganlar. O’zlari kamday, sof vijdonli sovet kishilari orasida diniy targʻibot ishlari olib borganlar. Shu sabab, bular — diniy-ruhiy bemorlardir. Mana bular esa — huquqni himoya qiluvchi bemorlar hisoblanadi. Aniqrogʻi, tarixchi-ruhiy kasallardir. Bu tarixchi-ruhiy kasallar tarix darsliklariga qarshi chiqqanlar. Xalqqa tarixni qingʻir-qiyshiq qilib targʻib qilganlar. Bu qingʻirliklari bilan «ozod va hur» sovet xalqi ongini zaharlaganlar. Masalan, anavi tirjayib turgan bemor... akam oʻzlaricha Rossiya O’zbekistonni qoʻshib olmagan aksincha, bosib olgan, deb targʻibot qiladilar. Biz bu dononi davolayapmiz. Manavilar — boyvachcha bemorlar. Bularda uy-joy, mashina, mol-dunyo moʻl. Bular ana shu mol-dunyosini birovga meros qoldirishni istamaydi. Merosxoʻrlari esa koʻp. Oqibat, merosxoʻrlar oʻzaro janjal qiladi. Boyvachcha esa, xasta boʻlib qoladi. Keyin, bir merosxoʻri, mana boʻlmasa deb, boyvachcha bemorni...
bizga olib kelib topshiradi. Mana bu bemorlar esa — harbiy qonun-qoida qurbonlari. Bular oʻz vaqtida harbiy xizmat qilishdan bosh tortgan. Armiyada xizmat qilishni istamagan. Harbiy xizmat vaqtida armiyadan qochib ketgan. Sovet armiyasi sha’niga haqoratomuz soʻzlar aytgan. Sovet armiyasi qamoqxona, degan. Xullas, sovet armiyasining dushmanlari. Manavilar — ixtirochi-kashfiyotchilar. Bu bemorlar oʻz kasblari boʻyicha ulkan kashfiyotlar qilgan, ixtirolar yaratgan. Kashfiyotlarini oʻz aqllari bilan yaratgan. Ixtirolarini oʻz qoʻllari bilan yaratgan. Manavi bemor oʻzining kashfiyot — ixtirosi sovet faniga qabul qilinayotgan vaqtda... tentakligini namoyish qilib qoʻygan. Bilasiz, sovet jamiyati kollektivizm asosiga qurilgan. Kollektiv boʻlib mehnat qilish, kollektiv boʻlib yaratish, kollektiv boʻlib yashash... Shu jumladan, sovet fani ham kollektiv mehnat samarasidir. Shu sabab, ilmiy tekshirish instituti direktori, direktor oʻrinbosari, laboratoriya mudiri... jami besh kishi mana shu bemor... bilan soavtorlik qilmoqchi boʻladi. Bu tentak esa... soavtorlikni rad etadi! Yelgʻiz oʻzi kashfiyot qilib, fan yaratmoqchi boʻladi. Bundan keyin, buni kim deb atash kerak? Jinni-da, jinni. Ana, oʻtiribdi.
Botir firqa eshitib bordi. Tevarakka qarab bordi. Bosh irgʻab-irgʻab bordi.
«Bu kasalxona emas, qamoqxona. Shunday, qamoqxona», deya bosh irgʻadi.
Bosh vrach, raykom gapimni qoʻllayapti, deya oʻyladi. Gapida davom etdi:
— Mana bular - partiya-hukumat rahbarlari hayotiga suiqasd qilmoqchi boʻlganlar. Partiya-sovet arboblarini haqorat qilganlar. Kommunistik partiya biletini yirtganlar. Tabiblikni da’vo kilganlar. Uchar tarelkalar bilan Qor odamni targʻib qilganlar. Sovet organlari ishiga qarshi chiqqan nonkoʻr yuristlar... Mana bular esa - haqiqatsevarlar.
— Kim-kim?
— Haqiqatsevarlar, adolatparvarlar. Siz shoir-shoir deysiz. Mana shu palatada... general yotibdi, general!
— General?
— Ha, sovet generali. General Grigorenko, Grigorenko!
Botir firqa matbuot xabarlarini esladi: general Grigorenko Moskvada — partiya konferentsiyasida soʻzga chiqib, KPSS faoliyatini keskin tanqid qiladi. Shundan keyin KPSS general Grigorenkoni partiyadan oʻchiradi. Uzoq Sharqqa surgun qiladi. Shu vaqtda Novocherkasskda ishchilar oʻz haq-huquqlarini talab qilib, namoyish oʻtkazadi. KPSSni buyrugʻi bilan harbiylar... namoyishchilarni otadi. Ushbu fojiani partiya-hukumat bekitadi. General Grigorenko esa, ana shu fojia tafsilotini... varaqa qilib tarqatadi! General Grigorenkoni bu ishi KPSSni gʻazablantiradi. Bir yigʻilishda KPSS Markaziy Komiteti sekretari oʻrtoq Suslov: «Grigorenko jinni», deb yuboradi. O’rtoq Suslovni ana shu gapi... sovet meditsinasi uchun diagnoz boʻladi! General Grigorenkoni Moskvadagi Serbskiy nomli institut ekspert-psixiatrlariga joʻnatadi. Professorlar: «General Grigorenko paranoyya koʻrinishli ruhiy kasal», deb diagnoz qoʻyadi. Davolash uchun Leningradga yuborgandi. Yaqinda esa, Toshkentga joʻnatdi.
— Shunday zot... shu yerda yotibdimi-a? — dedi Bo-tir firqa.
— Ha, ichkarida yotibdi. Endi, Toshkent Kremldan yiroqroqda. Bu degan soʻz, general Grigorenko sovet xalqi nazaridan olisda, chet el matbuotidan olisda, jahon ommasi e’tiboridan olisda, degan soʻz.
— Ammo-lekin ana shu general halol kommunist, deyishadi. Beyoziqdan-beyoziq yotibdi, deyishadi.
— Boʻlsa bordir. Lekin KPSS diagnoz qoʻygan! O’rtoq Suslov: «Grigorenko jinni», deb aytgan! Ana, bizda kimlar davolanyapti! Siz boʻlsa, shoir-shoir, deysiz. Shoiringiz kim boʻpti?
— Davolash kerak, jamiyatimizga sogʻlom kommunistlar zarur, davolash kerak.
— Davolayapmiz, sovet meditsinasining soʻnggi yutuqlari asosida davolayapmiz.
Botir firqa kasalxonaga qaray-qaray yurdi. Kasalxonaga qaray-qaray mashinaga oʻtirdi.
«Qabriston, qabriston! — dedi Botir firqa. — Bu kasalxona emas, tirik insonlar qabristoni. Asl qabristonga oʻlik insonlarni koʻmadi, bu qabristonga... tirik insonlarni koʻmadi».

33
Brejnevdan keyin SSSR ostin-ustin boʻldi.
Sharof Rashidovdan keyin... O’zbekiston algʻov-dalgʻov boʻldi.
El-yurtda: qayta qurish, demokratiya, shariat soʻzlari oralab qoldi.
Zamon qaltis keldi. Doʻppi tor keldi.
Botir firqa oʻz arizasi bilan... pensiyaga joʻnadi.

34
Tong sahar — sut oqarmagan vaqt.
Tong sahar — oq ip bilan qora ipni ajratib boʻlmas vaqt.
Botir firqa ziroat suvladi.
Shlang bilan nastarlariga sachratib suv sepdi. Atirgullariga sachratib suv sepdi. Suvni tok joʻyasi boshidan oqizib qoʻydi.
O’zi ziroat aylandi.
Sahar salqin boʻldi. Suvli ziroat sahardan-da salqin boʻldi.
Shu vaqt koʻchadan ikkita oppoq soya oʻtdi. Soyalar ziroat qabatlab-qabatlab oʻtdi. Gangir-gungir gaplashib oʻtdi:
— Manavi bogʻda kimdir yuribdi.
— Kim boʻladi, egasi-da.
— O’zi, kimni bogʻi bu?
— Esonov degan bor-ku, oʻshaniki.
— Ha, Qizil deng, Qizil!
— Kizilki... aytgili yoʻq. Qizil Bayroq!
— Shugina Qizilda olam-jahon bogʻ bor-a?
— Qizillar umrida qoʻlini sovuq suvga urmagan. Avom xalqni ishlatib bogʻ yaratgan.
Oppoq soyalar oʻtib ketdi.
Botir firqa ularni ketidan qarab qoldi.
«Ajabo, bular nega bunday oppoq, libosda yuribdi? — deya oʻyladi. —Arvoh-a, arvoh. Uzi, bular bemahalda qaerdan kelyapti?»
Ichkari kirdi. Koʻrganlarini kampiriga aytib berdi.
— Bilaman, koʻzim tushgan, bilaman,— dedi kampiri.
— Arvohga oʻxshaydi-ya? Ogʻiroyoq ayol duch kelsa... boʻyidan tushirib qoʻyadi.
— Hammayoq musulmonobod boʻlib ketdi, rais bova, musulmonobod boʻlib ketdi. Musulmonlar ana shunday kiyinadi. Sizgayam shunaqa ust-bosh olib beraymi?
— O’zi, u qanaqa kiyim boʻldi?
— Oppoq ishton-koʻylak. Nima qipti?
— Boshidagi... tuvakka balo bormi?
— Tuvak?
— Ha, yosh bolani tagiga qoʻyadigan tuvak.
Kampiri hiring-hiring kuldi. Tizzasiga urib-urib kuldi.
— Takya, rais bova, takya! — dedi.
— Takya? U nima endi?
— Musulmonchilik belgisi.
— Endi, shularni kiymasa nima qipti?
— Takya kiymasa musulmon boʻlmaydi, rais bova.
Olib ber, desangiz, olib beraman.
— Ularni kiyib nima qilaman?
— Musulmon boʻlasiz, nima qilardingiz, musulmon boʻlasiz.
— T-fu-u-u!
Kampirini dami ichiga tushdi. Darhol gapni burdi.
— Aytdim-qoʻydim-da, rais bova, — dedi. — Siz
katta odamsiz, partiya veteranisiz. Sizga yarashmaydi.
Botir firqa kampirini gapidan tinchlandi. O’zicha bosh irgʻadi.
— O’zi, bu bolachalar tong saharda nima qilib yuribdi? — dedi.
— Choyxonada azon namozi oʻqib kelyapti.
— Azon namozi? Shular namoz oʻqigich boʻldimi? Men bularni bilaman. Bular eski alkashlar, eski bangilar. Anavi Madiev degichi kerosindan boshqa narsani ichadi. Qilmagan ahmoqchiligi qolmagan. Kelib-kelib, shular namoz oʻqiydimi? Yana-tagʻin, choyxonada namoz oʻqiydimi?
— Choyxonada namoz oʻqisa, el-yurt koʻradi, rais bova.
— Namoz oʻqishni birov koʻrishi shartmi? Namoz oʻqish — e’tiqod. E’tiqod — yurakda boʻladi.
E-e, rais bova, bu namozxonlarda... e’tiqod nima qiladi? Zamon eski iziga qaytgudek boʻlsa, firqaga a’zo boʻladi qayta, azon namozi qolib...
— Shu namozini uyida oʻqisa boʻlmaydimi?
— Uyida namoz oʻqisa, kim koʻradi? Uyida takya kiysa, kim koʻradi? Hech kim koʻrmaydi! Koʻcha-koʻyda namoz oʻqisa — el-yurt koʻradi. Falonchi namozxon ekan, deydi. Koʻcha-koʻyda takya kiysa, yurt koʻradi. Falonchi musulmon ekan, deydi.
— Shu bolachalar nega shularni oldin qilmadi? Oldin ham takya uchun surp bor edi. Joynamoz uchun surp bor edi.
— Bu zamonni bolalarini qiligʻi koʻp, rais bova, qiligʻi koʻp.
— Shartmi endi, musulmon boʻlish uchun boshiga oppoq tuvak...
— Takya!
Oppoq takya kiyib olish? Oppoq ishton-koʻylak kiyib olish? Ammo-lekin latta-puttaga suyangan, soqol-moʻylovga ishongan musulmonchilikni oxiri voy boʻladi. Toat-ibodatga berilgan musulmonchilikni oqibati yomon boʻladi. Musulmonchilik... dilda boʻladi, kampir. Musulmonchilik odamni dilida boʻladi.
— Imoningiz pok boʻlsa boʻpti-da, rais bova.
— Shunday, shunday. Hamma gap — imonda! Insonni inson etuvchi — imon. Dunyoni dunyo etuvchi — imon. Bir soʻz bilan aytsak, imon bilan yashash kerak! Zamon boʻlsa — teskari ketyapti. Mana, hamma xudoga sigʻinib boshladi. Buni oqibati yaxshi boʻlmaydi. Xudoga sigʻinish bora-bora nimalarga olib keladi, bilasanmi? Xudoga sigʻinish... shaxsga sigʻinishga olib boradi! Ishonchim komil, xudoga sigʻinish... shaxsga sigʻinishga olib boradi.
— Shular xudoni biladimi? Ishi yoʻq namoz oʻqiydi, noni yoʻq roʻza tutadi, deydilar. Ana, bular kimlar.
Chin, har bir musulmon farzandi uchun Qur’on tabarruk kitob. Aytishlaricha, Qur’on yettinchi asrda nozil boʻlgan. Ammo-lekin hozir yigirmanchi asr yakunlanyapti, yigirmanchi asr! Yettinchi asr gapi tugul, mana shu yigirmanchi asr boshidagi gaplar bugungi kunga toʻgʻri kelmay qoldi. Yigirmanchi asr shunday bir nuqtaga keldi... O’tgan yilgi gap bu yilga toʻgʻri kelmay qoldi. Kechagi gap bugunga toʻgʻri kelmay qoldi! Masalan, Qur’on ham Hadislarda... otangni oʻldirganga... onangni ber, deydi. Dushmaning chap yuzingga ursa, sen... oʻng yuzingni tutib ber, deydi. Ushbu pand-nasihatlarni qanday tushunsa boʻladi? Kim qanday tushunadi — oʻzi biladi. Ammo-lekin ushbu pand-nasihatlarni men mana bunday tushunaman: ey xalq, qoʻymijoz boʻl! Ey xalq, poda boʻl! Bizni baran-baran deydilar. Afsuski, shu gapda jon bor. Asrlar mobaynida miyamizga singdirib kelinmish mazkur pand-nasihatlar... baranligamizni tamal toshi emasmikin? Yillar mobaynida qulogʻimizga quyib kelinmish ushbu pand-nasihatlar bizni... qoʻymijoz qilib qoʻymadimikin? Ertadan-kechgacha qulogimiz ostida jaranglab turmish pand-nasihatlaridan... qoʻymijoz boʻlib qolmadikmikin? Xudoga shukur, biz ham musulmon farzandimiz. Xudoni oʻzi kechirsin. Ammo-lekin shu haqda bir oʻylab koʻrishimiz kerak...

35
U, televizorga... oʻta iltifotli edi! Televizorni buragichdan oʻchirar edi. Stabilizatordan oʻchirar edi. Ustidan baxmal yopib qoʻyar edi.
— Bamisoli kelin, kelin! — der edi.
Bugun... shahd bilan turdi. Shahd bilan bordi. Rozetkani changallab ushladi. Silkilab tortdi. Rozetkani qulochkashlab otdi.
Rozetka bir burchakka tarsillab tushdi.
Televizor bir aylanib... ana shu burchakka yuz burib qoldi!
Kampiri eshiqdan yuz koʻrsatdi.
— Ha, rais bova? — dedi.
— Choy! — deya baqirdi. Kampiri choy damlab keldi.
— Tinchlikmi, rais bova? — dedi.
Botir firqa yonboshladi. Oyoqlarini uzatdi.
— O’lmagan jon koʻrar ekan! — dedi.
— Ha, yana nima gap?
— Gap koʻp! Moskvalik qayta quruvchilar oʻrtoq Leninni mavzoleydan olib chiqib tashlash tashabbusi bilan chiqibdi. Shuni televizorda koʻrsatdi.
— Ye tavba, Leninni-ya? Leninday bir zotni-ya?
Qayoqqa olib chiqib tashlar emish?
— Kim biladi, qayoqqa olib chiqib tashlaydi. Birovi, Lenin kommunistlar qabristoniga koʻmilsin, dedi. Birovi, Novodeviche qabristoniga qoʻyilsin, dedi.
— Sizningcha, qaerga qoʻygani ma’qul?
Masalaga partiyaviy yondashadigan boʻlsak, oʻrtoq Leninni Volkovskiy qabristoniga qoʻyish kerak. Leningradda ana shunday qabriston bor. O’rtoq Leninni onasi bilan singlisiyam ana shu qabristonda yotibdi. Hayotligida oʻrtoq Leninni oʻziyam ana shunday vasiyat qilib edi.
Botir firqa tokchadan Lenin haqidagi kitobni olib keldi. Bir boshdan varaqladi. Leninni rasmlarini tomosha etdi. Lenin mavzoleyi rasmini kampiriga koʻrsatdi.
— Ana, KPSS oʻylab topgan qasr, — dedi. — Ana, KPSS qurgan qasr. Qasr boʻlgandayam, san’at qasri. Partiya san’ati qasri! Sehrli qasr, sirli qasr. Ana shu qasrda buyuk Lenin yotibdi. Bir oʻzi adyolga oʻralib yotibdi. Mavzoley — KPSSni ilohiy qudrati. Shu ilohiy qudrat bor ekan — KPSS ruhi hukm suradi. KPSS mangu yashaydi! KPSS yulduzi mangu porlaydi!
— Porlaydi, porlaydi.
— O’rtoq Lenin hayotbaxsh zot edi, umidbaxsh zot
edi. Masalan, hamma ish oʻnglab boʻlmas darajada pachava boʻlar edi. Oqibat, hamma oʻzini yoʻqotib qoʻyar edi.
Ammo-lekin oʻrtoq Lenin oʻzini yoʻqotmas edi. U kishi,
eng avvalo, dushmanlarini xatosini poylar edi. Goʻyo,
taqdirga tan bergan kishi boʻlib turar edi. Dushmanlari xatolikka yoʻl qoʻydimi — oʻrtoq Lenin birdan oyoqqa turar edi. Dushmanlari xatosidan oʻz vaqtida, unumli foydalanar edi. O’rtoq Lenin dushmanlarini xatolari tufayli zafar qozonar edi. O’rtoq Lenin omadli zot edi. Omad deganlari hammaga ham nasib etavermaydi. Eng oxirigacha chiday olgich zotlargagina omad nasib etadi. Boshi berk ishlarda ham eng soʻnggi daqiqagacha kurasha olgich zotlargagina omad nasib etadi. O’rtoq Lenin ana shunday zot edi! Shu bois, oʻrtoq Leninga hamisha omad yor edi.
— Lenin oʻz oti oʻzi bilan Lenin-da.
— Mana endi, kommunistlar bitta-bittadan taslim boʻlmoqda. Birov qoʻshqoʻllab ishini topshirmoqda. Birov qoʻshqoʻllab partiya biletini topshirmoqda. Sadqai kommunist degan nom ketgurlar. Sadqai inson degan nom ketgurlar. Yoʻq, men oxirigacha boraman. Men oxirigacha kurashaman!
— Hali otdaysiz, rais bova, otday!
— Yo bir Mrskvaga borib-kelsammikin? O’rtoq Leninni ziyorat etsammikin? O’rtoq Lenin, turing, joyingizdan — yurtingizdan kapitalizm hidi anqib qoldi, desammikin? Kapitalizm... nomini eshitib, oʻrtoq Lenin... goʻrida tikka turib ketsa kerak? O’zi oʻrtoq Leninda... goʻr bormi? Mana oʻz oti bilan mavzoley, KPSS qasri. Unda, oʻrtoq Leninni... goʻri qaerda?
Botir firqa kitobni varaqlab-varaqlab oʻyladi. Choy hoʻplab-hoʻplab oʻyladi. Oxiratni oʻyladi. Besh kunlik dunyoni oʻyladi...
Ammo-lekin inson dunyoga bir keladi, inson dunyodan bir ketadi, — dedi. — Inson dunyodan ketar vaqti — uch kun. Jon berdimi — uch kun ichida ketishi kerak boʻladi. Uch kun! Aytishlaricha, marhum uch kun mobaynida yerga koʻmilmasa, marhum qabrga kirmaydi, shunday, qabrga kirmaydi. Marhum jisman qabrga kiradi, ammo-lekin arvohi qabrga kirmay qoladi. Marhumni oʻzi yer ostida boʻladi, arvohi esa... yer ustida qoladi! Shu boisdan-da, uch kunlik oʻlik gʻoyatda azob chekadi, gʻoyatda kiynaladi. Uch kunlik oʻlik falak bilan yer oʻrtasida arosatda qoladi: tiriklar orasiga qaytay deydi — qaytish yoʻlini bilmaydi. O’liklar orasiga boray deydi — borish yoʻlini bilmaydi. Uch kunlik oʻlik — arosat azobini tortadi, sarsonlik azobini tortadi.
— Oqibat, tiriklarni qiynab boshlaydi. Tiriklarni qon-qaqshatib boshlaydi, tiriklarni kuydirib boshlaydi.
— Ha, yasha. Nihoyat, uch kunlik oʻlik... tiriklardan alam oladi, tiriklardan xun oladi. Motam hovlida bir nima... chirq-chirq uchadi.
— Ana oʻsha... uch kunlik oʻlik arvohi, rais bova, uch kunlik oʻlik arvohi. Ana shu arvoh tiriklardan... oʻch olish uchun uchadi. Tiriklardan qasos olish uchun... chirq-chirq etadi.
— Arvoh chirq-chirq etib... tiriklar koʻngliga gʻulgʻula soladi, tiriklar qalbiga tahlika soladi. Ana shu arvoh chirq-chirq etib... tiriklarni adoyi tamom qiladi! Shu bois — uch kun! Marhum uch kun mehmon boʻladi.
— O’lmak, oʻlmakni ishi koʻmmak, deydilar.
— O’rtoq Lenin esa, yetmish yil... yetmish yildan buyon... koʻmilmaydi! Yetmish yildan buyon oʻrtoq Lenin arvohi chirq-chirq etadi. Yetmish yiddan buyon oʻrtoq Leninni arvohi chirq-chirq etib... sovet xalqlarini qiynaydi! Yetmish yildan buyon oʻrtoq Leninni arvohi chirq-chirq etib... sovet xalqlaridan qasos oladi!
— Uch kunlik oʻlik yetmish yildan buyon arosatda yotadi, deng. Arvohi... allaqachon xilqatda sayr etib yuribdi, deng.
— O’rtoq Leninni miyasi... Davlat Bankasida saqlanadi, shunday, Davlat Bankasida. Ichak-chavoqlari... oʻsha vaqtdayoq olib tashlangan. O’zini ustidan esa... Siyosiy byuro a’zolari qator boʻlib yuradi! Bayram oti bor, parad oti bor — Siyosiy byuro a’zolari oʻrtoq Lenin ustida... saf boʻlib turadi, ura-ura deya, qoʻl silkib turadi. O’rtoq Lenin ustidan... tepkilab-tepkilab turadi. Mana, yetmish yildan buyon oʻrtoq Lenin... Siyosiy byuroga oyoqosti boʻladi!
— Bechora Lenin... na tiriklar orasida bor, na oʻliklar orasida bor!
— Men senga bir nima aytaymi, kampir? Shu... mavzoleyga oʻrtoq Leninni koʻrish uchun kirgan odam, u yerdan chiqib... bir boshqa boʻlib qoladi! Ha, odam mavzoleydan chiqib... ajabtovur boʻlib qoladi!
— O’lik — oʻz oti bilan oʻlik-da.
Mavzoleydan chiqqan odamlar bir boshqa boʻlib... uy-uylariga tarqaladi. Chirq-chirq... tovushlar ostida tarqaladi. Chirq-chirq... ovozlar ogʻushida tarqaladi. G’arb mamlakatlari sovet davlatini «yovuzlik imperiyasi», deb ataydi. «Yovuzlik imperiyasi» deb atalishi — shu... mavzoley bois emasmikin? Shu mavzoleydan kelib chiqmish... ajabtovurlikda emasmikin? Ana shu chirq-chirq... tovushdan emasmikin? Chin aytaman, kampir, bechora Lenin na... tiriklar orasida bor, na... oʻliklar orasida bor.

36
Botir firqa qayta quruvchi demokratlarni... uch toifaga boʻldi. Uch avlodga boʻldi.
O’z topqirligidan oʻzi quvonib oldi. O’z topqirli-gidan oʻzi... seskanib oldi!
«Bu avlod oʻz oʻrnini topmagan avlod. Bu avlod hamiyatga muhtoj avlod, — dedi Botir firqa. — Birinchi avlod... yetti-oʻn sakkiz yoshlilar avlodi. Bu yoshdagilar... bozorda olibsotarlik qiladi. Koʻcha-koʻyda savdo-sotiq qiladi. Saqich sotadi. Aroq sotadi. Bekatlarda yoʻlovchi mashinalarni yuvib, pul ishlaydi. Transportlarda choʻntak qirqadi. Koʻcha-koʻyda xotin-qizlar taqinchogʻini qulogʻidan yulib qochadi, boʻynidan shilib qochadi...
Ikkinchi toifa avlod — oʻn sakkiz-oʻttiz yoshlilar avlodi. Bu avlod... mafiya avlod, reket avlod. Bu avlod xolidan bitta mashina olib qochish uchun... tuqqan onasini beradi, nikohidagi xotinini beradi. Xonadondan bitta videomagnitofon oʻgʻirlab chiqish uchun... aziz jonini beradi, gulday umrini beradi...
Uchinchi toifa avlod — oʻttiz-qirq besh yoshlilar avlodi. Bu avlod... hayotdan koʻp narsalarni xohlab edi. Koʻksini toʻldirib orzu-havaslab edi. Ogʻzini toʻldirib oʻy-niyatlab edi. Bu avlod... mansabdor boʻlmoqchi edi, amaldor boʻlmoqchi edi, shon-shuhrat taxtiga oʻtirmoqchi edi. Bu avlod... Abdulla Qodiriy boʻlaman, deb edi, Chingiz Aytmatov boʻlaman, deb edi, Abdulla Oripov boʻlaman, deb edi. Oyni koʻzlab edi, yulduzni koʻzlab edi...
Oxir-oqibat, bu avlod... qayta quruvchi demokrat boʻldi. Ammo-lekin hayot uchun kullan ziyon avlod boʻldi. Xalq uchun xavf-xatar avlod boʻldi.
Boisi — bu avlod... omadsiz-omadsiz avlod! Alam-zada-alamzada avlod!
Bu avlod... havoda muallaq osilib qoldi. O’z kasb-kori boʻyicha uyoqlik-da boʻlmadi, buyoqlik-da boʻlmadi. Arosatda qoldi! Oqibat gʻayir avlod boʻlib qoldi!»

37
«Xoʻp, qayta quruvchi demokratlarchalik ham boraylik, — dedi Botir firqa. — Mayli, shularniyam sazasi oʻlmasin. Qayta quruvchilar sovet tuzumi... joyi-da yangi jamiyat quramiz, deydi. Xoʻp, qur! Tagʻin aytaman — qur!
Ammo-lekin qani oʻsha yangi jamiyat?
Jamiyat misoli bir imorat boʻladi. Eski imoratni buzishdan oldin yangi imoratni qurish kerak boʻladi. Boʻlmasa, buzuvchi xaroba imorat ichida qoladi. Yomondan-yomoni — buzuvchi vayron imoratda qolishini-da bilmaydi, hali bitmagan imoratga koʻchib oʻtishini-da bilmaydi. Arosatda qoladi. Arosatdan yomoni yoʻq!
Chin, biz dunyoda birinchi boʻlib sotsialistik jamiyat qurib edik. Sovet tuzumi qurib edik. Yangi tuzum tamal toshini qoʻymasdan — eskisini buzib edik. Qoʻlimizga qurol olib edik. Yelkamizga bayroq koʻtarib edik. Boshimiz uzra shior hilpiratib edik.
Ammo-lekin bizda... marksizm-leninizm utopiyasi bor edi, marksizm-leninizm utopiyasi! Chin, marksizm-leninizm oʻz oti oʻzi bilan utopiya edi. Ammo-lekin utopiya boʻlsa-da... bor edi-da, bor!
Manavilarda esa... utopiya-da yoʻq! Aqalli, utopiyagina-da yoʻq!
Yana-tagʻin, oʻzlarini: oppozitsiya, oppozitsiya, deydi.
Uzi, oppozitsiya nima? Oppozitsiyani uchta talab-tamgʻasi bor: nima qilsa — kelajak yaxshi boʻladi? Nima qilsa — kelajakda yurt obod boʻladi? Nima qilsa — kelajaqda xalq toʻq boʻladi?
Ana shu uchta talabga javob beruvchi zot... oppozitsiya shon-shavkatiga loyiq boʻladi. Ana shu uchta talab uchun kurashuvchi zot... oppozitsiya shon-shavkatiga munosib boʻladi...
O’tmishga qayrilib bosh eguvchi zot, kelajakka talpinib yeng shimaruvchi zot — chin oppozitsiyachidir!
Manavilar esa oʻz tarixiga tosh otishdan boshqa nimani bilmaydi. O’z oʻtmishiga tupurishdan boshqa narsaga kuchi yetmaydi. O’z ajdodlari sha’niga loy chaplashdan boshqa ish qoʻlidan kelmaydi».

38
Botir firqa partiyaviy oʻyladi:
«Yetmish yil Ulugʻ Oktyabr revolyutsiyasi... deya sigʻinib keldik. Ulugʻ, ulugʻ... deya hamdu sanolar aytib keldik. Endi, Oktyabr toʻntarishi, Oktyabr suiqasdi... degich gaplar chiqib qoldi. Hatto, oʻn yettinchi yil oktyabrida toj-taxt xoʻjasiz edi. Bolsheviklar bittayam oʻq otmay, taxtni egallab oldi, degich gaplar oralab qoldi. Yoʻq, men ishonmayman, yoʻq».
Botir firqani ichini it tirnadi. Muvozanatini yoʻqotdi. Qoʻli ishga bormay qoldi. Gazeta-jurnal titkilab boshladi. Shu hakda bir tarixiy hujjat topdi.
Chin, 1917 yil 25-oktyabrida Nikolay II taxtini topshirib ketadi. Kerenskiy lashkar toʻplash uchun Pskovga joʻnab ketadi. Oq podsho taxti xoʻjasiz qoladi! Smolniy harbiy-inqilob qoʻmitasi a’zosi Pestkovskiy shu kuni polyak hamshahri Dzerjinskiy bilan uchrashib qoladi. Dzerjinskiy bu favqulodda uchrashuvdan foydalanadi. «Hozir biz senga mandat yozib beramiz, sen shu mandat bilan borib, pochtamptni egallaysan», deydi. Pestkovskiy hamshahrini topshirigʻini bajarishga kirishadi. Yoʻlda yana bir tanishini ergashtirib oladi. Ikkovi yoʻlovchi mashina ushlaydi. Pochtamptni egallash uchun yoʻl oladi. Eng oldin qorovulxonaga kirib boradi. Askarlar bilan oʻzaro kelishib oladi. Shundan keyin telegraf, telefon stantsiyalarini qoʻlga oladi.
Bittayam otishma boʻlmaydi, bittayam qurbon boʻlmaydi!
Bu vaqtda oʻrtoq Lenin Fofanovlar uyi yertoʻlasida bekinib oʻtiradi. Revolyutsionerlar oʻrtoq Leninni taklif etmaydi. Chunki oʻrtoq Lenin bundan oldin ikki marta qoʻzgʻolon uyushtirib, har ikki qoʻzgʻolonni-da xarob etib edi. Shu bois, revolyutsionerlar oʻrtoq Leninga xabar bermaydi. Hatto... oʻrtoq Leninga bildirmaydilar. Sababi, revolyutsionerlar oʻrtoq Leninni... oʻta ekstremist, deb biladi.
Ammo-lekin oʻsha Oktyabr kechasi oʻrtoq Leninni qalbi nimalarnidir sezadi. O’rtoq Leninni qalbi Oktyabr revolyutsiyasi... Leninsiz gʻalaba qozonajagini tushunib qoladi. O’rtoq Leninni qalbi Rossiya toj-taxti... Leninsiz egallanajagini bilib qoladi. O’rtoq Leninsiz-a?
O’rtoq Lenin kechani qorongʻilatib, koʻchaga chiqadi. Revolyutsionerlar taklif etmasalar-da, Smolniyga oʻzi kirib boradi!
O’sha Oktyabr kechasi soat birlarda bir toʻda revolyutsioner bosh shtab arkidan chiqib... imperator darvozasi tomon yuradi.
Ular orasida mashhur Jon Rid ham boʻladi.
Qishki saroy telefonchisi oʻz jurnaliga: «Taxminan uch yuz kishidan iborat delegatsiya saroyga yaqinlashib kelmoqda», deya qayd etib qoʻyadi.
Ana shu delegatsiya qish uchun gʻamlab qoʻyilgan oʻtinlar uyumi ustidan oʻtib... darvoza oldiga keladi. Ammo darvoza berk boʻladi. Bir revolyutsioner shu yaqinda joylashgan Preobrajenskiy polki kazarmasiga yoʻl oladi. Revolyutsioner kazarmadan lom soʻraydi. Polk soqchisi esa: «Polk uxlayapti, senlar boʻlsa, revolyutsiya qilaman, deya ivirsib yuribsan», deya soʻkib beradi.
Shunday boʻlsa-da, revolyutsionerlar kechasi soat bir yarimlarda bir amallab darvozani ochadi. Qishki saroyga kirib boradi. Saroy ichida bir soatcha... daydib yuradi. Nima qilishlarini bilmaydi. Oxir-oqibat, Qishki saroy ichida... adashib qoladilar!
Botir firqa ushbu hujjatni oʻqib, tevarakka qaradi! Tevarak jimjit boʻldi, odamzot yoʻq boʻldi!
Tagʻin hujjatga qaradi: barcha satrlar chin. Barcha soʻzlar chin. Barcha harflar chin. Ana, manaman, deb turibdi. Ana, askarday saf tortib turibdi. O’chirgʻich bilan oʻchirsa oʻchmaydi. Olmos bilan tirnasa, ketmaydi.
Bu sovuq satrlarni qanday yoʻqotsak boʻladi? Bu qop-qora harflardan qanday qutulsa boʻladi?
Botir firqa gazetani oldin toʻrt buklab yirtdi. Keyin, ikki buklab yirtdi. Tagʻin mayda-mayda etmoqchi boʻldi. Ammo qurbi yetmadi. Gazetani qulochkashlab, paqirga otdi.
Gazeta ustidan... ogʻzini toʻldirib-toʻldirib tupurdi. Tomogʻini qirib-qirib tupurdi. Gazeta ustidan... burunlarini qoqib-qoqib tashladi.
Bir piyola sovuq suv ichdi. O’zini bosolmay entikdi. Ogʻir-ogʻir entikdi. Paqirga tikilib qoldi.
Nazarida, gazeta paqir ichidan... chiqib kelajakday boʻldi. Odamlar orasida qoʻlma-qoʻl... oʻqilajaqday boʻldi.
Botir firqa shahd bilan qoʻzgʻoldi. Qahr bilan gugurt chaqdi. G’azab bilan gazetani... yoqdi!
«Ana, ana endi birov oʻqib boʻpti, — dedi. — Mendan boshqa birov oʻqib boʻpti. Men esa, tuya koʻrdingmi yoʻq».
U ana shunda gazeta nusxasini esladi. Gazeta... uch million nusxada boʻldi. Yana-tagʻin... Moskvani gazetasi boʻldi.
Shunday boʻlsa-da, oʻz-oʻzidan koʻngli toʻldi. O’z-oʻzidan minnatdor boʻldi. Ich-ichidan orom topdi. Ich-ichidan taskin topdi.
«Men oʻz partiyaviy burchimni bajardim, — dedi. — Bitta gʻalamislikni yoʻq qildim. Bitta fisq-fasodni tor-mor etdim. Hali yana... oʻn sakkiz million kommunist bor. Uch millionta gazeta oʻn sakkiz million kommunist oldida nima degan gap? Ishonamanki, mening oʻn sakkiz million kommunist safdoshlarim ana shu uch millionta gazetani... burda-burda qilib tashlaydi! Yashasin va yashnasin, Ulugʻ Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasi!»
— Ura-a-a! — deya xitob etdi.
Xitobdan uy ichi zir-zir etdi. Deraza tokchasida turmish musicha pirillab uchdi.
Botir firqa bosib-bosib choy ichdi. O’zini bosib oldi.
Peshona terlarini arta-arta yotdi. Chalqancha yotdi. Dastroʻmolini peshonasiga qoʻyib yotdi. Koʻzlarini yumib yotdi.
U endi zamonaviy oʻyladi. Qayta quruvchilarcha oʻyladi. Demokratlarcha oʻyladi.
«Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq, deydilar, — dedi. — Xoʻp, anavi qayta quruvchi shoirlarcha oʻylaylik, deylik. Chin, Ulugʻ Oktyabr revolyutsiyasi... qaysi bir yurtlar uchun inqiroz boʻldi, qaysi bir xalqlar uchun fojia boʻldi. Masalan, Boltiqboʻyi respublikalari uchun... inqiroz boʻldi. Boltiqboʻyi xalqlari uchun... fojia boʻldi. Boisi, Boltiqboʻyi yurtlari Yevropa mamlakatlari edi, tsivilizatsiya oʻlkalari edi. Litva nemisdan qolishmas edi. Latish inglizdan, eston frantsuzdan kam emas edi. Sovet tuzumi ana shu tsivilizatsiyali Boltiqboʻyi respublikalarini... koʻp qatori kilib qoʻydi. Sovet tuzumi tsivilizatsiyali latish bilan... oʻz yozuvi yoʻq chukchani... bab-baravar etib qoʻydi. Sovet tuzumi Sankt-Peterburgdan Saxalingacha yoyilgan mamlakatni... bir xil etib qoʻydi. Sankt-Peterbugdan Saxalingacha yoyilgan turli darajadagi xalqlarni... tenglar ichra teng etib qoʻydi. Vaholanki, Ulugʻ Oktyabr revolyutsiyasigacha yolgʻiz... Sankt-Peterburg Yevropa tsivilizatsiyasi darajasida edi. Sovet tuzumi kelgunicha O’zbekiston... feodal oʻlka edi, feodal! Sovet tuzumi oʻzbek xalqi turmushiga... tsivilizatsiya olib keldi! Chin, bizda oldinlari-da tsivilizatsiya bor edi. Buxoroda tsivilizatsiya bor edi. Samarqandda tsivilizatsiya bor edi. Xivada tsivilizatsiya bor edi! U... osiyocha tsivilizatsiya edi! Sovet tuzumi... yevropacha tsivilizatsiya olib keldi! Ilgʻor tsivilizatsiya olib keldi! O’zi, imperiya — tsivilizatsiya, demak! Imperiya azal-azaldan tsivilizatsiya tarqatadi. Imperiyani imperiya etib turuvchi qudratlardan biriyam — tsivilizatsiyadir. Shu bois, imperiyani qadami borgan joyga tsivilizatsiya-da boradi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn zabt etgan el-yurt madaniyati gullab-yashnadi. Ikki-uch asr yashnadi! Ushbu barq urib gullagan davr tarihda ellinizm davri, deya nom oldi. Ana shu ellinizm davridan keyin Iskandar Zulqarnayn imperiyasi-da tugadi. Keyin, rimliklar Yevropaga yurish boshladi. Rimliklar... varvar Yevropani tsivilizatsiyaga da’vat etdi. Rimliklar varvar yevropaliklarga... varvarlarcha munosabatda boʻldi. Varvar yevropaliklarni... tsivilizatsiyalashtirdi! Koʻp oʻtmadi, rimliklar imperiyasi-da barham topdi. Sovet imperiyasi-da... ana shunday boʻldi! Sovet imperiyasi... feodal oʻzbek xalqini tsivilizatsiyalashtirdi! Sovet imperiyasi... feodal oʻzbek xalqini... oʻris xalqi saviyasiga koʻtardi, ukrain xalqi saviyasiga koʻtardi. Bilmadim, sovet imperiyasi boʻlmasa... saviyamiz qanday boʻlar edi...»
— Yashasin sovet tuzumi! — dedi Botir firqa. — Sovet tuzumiga shon-sharaflar boʻlsin!

39
U darvozadan inqillab kirdi. Toksoʻri ostida choʻkdi. Dami chiqmish koptok misol oʻtirdi.
Kampiri oshxona derazasidan yuz koʻrsatdi.
— Keldingizmi, rais bova? — dedi.
— Charchadim, itday charchadim.
— Yigʻilish yaxshi oʻtdimi?
— Dunyoni... surbet bosib ketibdi, kampir. Kechagina tugʻilgan bolalar... shunday surbet, shunday bezbet! Oldi-ketiga qaramay, akillaydi. Bugunni ertasi bor, demay akillaydi.
— Esi kirib qoladi. Bir toʻxtamga kelib qoladi. Oshkoralik boʻlib, bolalar oʻzvdan ketib qoldi. Oshkoralik — yangilik. Odamzot yangilikni koʻrsa, bosar-tusarini bilmay qoladi.
— Chin, oshkoralik — yangilik. Ammo-lekin oshkoralik — shallaqilik emas. Oshkoralik — bezbetlik emas.
— Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq, deydilar. Siz zamongayam... bunday bir qarang-da, rais bova. Hozir hammayoq... oti nima edi?
— Demokratiya!
— Hammayoq... ana oʻshanaqa boʻlib ketdi!
— Kampir, demokratiya — konstitutsiyaga amal qilish, demakdir. Demokratiya — konstitutsiyaviy yashash, demaqdir. Demokratiya — qonun-qoidalarni toʻla-toʻkis bajarish demakdir, qonun-qoidalar chegarasidan chiqmaslik, demakdir. Bu demokratlar konstitutsiyani oyoqosti qilmoqda, qonun-qoidalarni yer tepkilamoqda.
— Hali, demokratiyani... aql tishi chiqib qoladi.
— Sen qaerdan bilasan?
— Itga bitgan-bitga bitgan aql tishi... demokratiya-ga bitmaydimi? Bitadi, demokratiyani-da... esi kirib qoladi.
— Nima ovqat qilyapsan?
— Jiyaningiz qishloqdan zigʻir moy olib keldi. Shuni chuchityapman.
Shu vaqt ayvonda telefon jiringlab qoldi. Kampiri oshxonadan hadahalab keldi. Botir firqani qoʻltigʻidan oldi.
— Moyimga qarab turing, rais bova, — dedi. — Boʻling-boʻling! Men telefonni olay. Turing-turing!
— He...
Botir firqa soʻkinib-soʻkinib qimirladi.
Oshxonadan... dimogʻini zigʻir moy isi oldi. Horgʻin tani tetik boʻldi. Soʻlgʻin ruhi quvvat oldi.
Qozon boshida tik turay dedi. Boʻlmadi — oyoqlari holsizlandi.
Osma radio osti stulchaga oʻtirdi. Devorga suyandi. Devorga boshini qoʻydi.
Nutq soʻzlovchi radio birdan tindi. Birdan gulduros qarsaklar boʻldi. Sovet Ittifoqi gimni yangradi.
Botir firqa... lik etib turdi. Yoqalarini tuzatdi. O’ngirlarini tortib qoʻydi. Qoʻllarini yonlariga bosdi. Qomatini rostladi. Boshini tik-tik tutdi. Shiftga tikilib... qotib qoldi.
Oshxonani tutun oldi. Oshxonani moy isi oldi. Moy isi... dimoqni quydirdi.
Kampiri shangʻillab kirib keldi.
— Voy oʻldim, voy oʻlibgina qoldim, — deya shangʻilladi.
Kampiri pitir-pitir etib, gazni oʻchirdi. Sovet Ittifoqi gimni-da sob boʻldi, qozon toʻla zigʻir moy-da sob boʻldi.
— Qozon shunday qoshingizda edi-ku, rais bova. Shunday kelib, qarasangiz... qadamingiz kira tilaydimi?
— SSSR gimni yangraganda... qozonga balo bor-mi?
— Zigʻir moyim kuyib ketdi-ya, zigʻirgina moyim kuyib, ado boʻldi-ya! Ha, oʻsha ashulangizga kuydirgi chiqsin, ashulaginangizga kuydirgigina chiqsin!
— Men masalaga partiyaviy yondashaman, partiyaviy!

40
Botir firqa... oʻziga-oʻzi gapirgich odat chiqardi. O’zi gapirib-oʻzi eshitgich odat chiqardi. Uzi gapirib-oʻzi kulgich odat chiqardi.
Bu odatini oldin oʻziyam bilmadi. O’ylab koʻrmadi. E’tibor bermadi. Keyin bilib qoldi. Biddi-yu... vos-vos kunda qoldi.
— Tentak-pentak boʻlib qolgan boʻlsam-a? — dedi. —
Boʻlmasa, odam oʻziga-oʻziyam... gapiradimi?
Botir firqa tevarak-atrofiga alang-jalang boʻldi. Tevaraqda odamzot yoʻq boʻldi.
— Xayriyat, birov yoʻq. Boʻlmasa, bechora partiya ishida ishlab-ishlab, esini... yeb qoʻyibdi, der edi. Xudoni oʻzi koʻrsatibdi, der edi, — dedi. — Baribir, esimni... yeb qoʻyganimni hech kim isbot qilolmaydi. Kimda-kim ogʻzini ochsa... men senga gapirganim yoʻq, deyman...
Botir firqani bir koʻngli, doʻxtirga bor, dedi. Ammo bu fikridan qaytdi. Doʻxtir xalqini ogʻzi boʻsh boʻladi. Birovga aytib qoʻyadi. Oqibati yomon boʻladi.
Boisi, zamon yomon: sovet tuzumida kim amaldor boʻlsa — oʻsha odam maraz. Sovet tuzumida kim mansabdor boʻlsa — oʻsha odam mal’un. Sovet tuzumi raisi — muttaham. Sovet tuzumi direktori — ablah.
Kechagina tuxumdan chiqqan zumrashalar... sovet tuzumi arboblari tagini kovlaydi. Hali burniniyam artib olmagan jinqarchalar... sovet tuzumi rahbarlari tagini kovlaydi.
Bu joʻjalar Botir firqani mazkur qiliqlarini bilib qolsa... olamga doston qiladi! Mayna qilib kuladi. Barmoqlarini chakkalariga nuqib-nuqib kuladi. Anavi... ana shunaqa, deya kuladi. El-yurt ichida yuruvsiz kuladi.
Yoʻq, doʻxtirga borib boʻlmaydi. Birovga-da aytib boʻlmaydi. Ammo kampiriga aytsa boʻladi. Kampiri davosini topadi.
Botir firqa tortina-qimtina dardini aytdi. Keyin, kampiriga koʻz ostidan qarab-qarab oldi. Koʻzlarini pirpiratib-pirpiratib qarab oldi.
Kampiri pinak buzmadi. O’zini sokin tutdi.
— Bilaman, bilaman... — deya mingʻilladi.
— Nimani bilasan, nimani bilasan? — deya bidilladi Botir firqa.
— S privetom... anaqaroq boʻlib qolganingizni.
— He, enangni... — deya oʻdagʻayladi Botir firqa.
Kampiri hovliga yugurgilab chiqdi. Hovli oʻrtasida kaftini ogʻziga qoʻyib kuldi. Koʻzlarini artib-artib kuldi.
— Rais bova, nima, umr boʻyi qirchillama yigit
boʻlib oʻtaman, deb edingizmi? — dedi. — Qarilik
qariligini qiladi-da. Starost — ne radost, deydilar. Hammasi yoshdan, rais bova, umrdan...
Kampiri deraza oynasidan koʻrib turdi: Botir firqa bolishga yonboshladi.
Ana shundan keyin ichkariladi. Yana qochib chiqish qulay boʻlsin uchun... eshik oldirogʻidan joy oldi. Tizzalariga yigʻilib qolmish etaklarini tortib-tortib tekisladi.
— Siz, oʻzi... kim ekanligingizni bilasizmi, rais bova? — dedi.
Botir firqa teskari oʻgirilib yotib oldi. Zarda bilan yotib oldi.
— Bilmayman! — deya toʻngʻilladi.
— Siz, respublika yaratgan odamsiz, rais bova, siz respublika qurgan odamsiz! Siz boʻlmaganingizda... bunday respublika qaerda edi, bunday kunlar qaerda edi?
— Qanday respublika? — tagʻin toʻngʻilladi. — Qanaqa respublika?
— Qanaqa respublika boʻlardi — mustaqil O’zbekiston Respublikasi!
Botir firqa oʻngiga agʻdarildi. Kampiriga qarab yotdi.
— O’zbekiston-a? — dedi. — Mustaqil O’zbekiston-a?
— Albatta-da, rais bova. Siz boʻlmaganingizda... bu imoratlar qaerda edi, bu yurtlar qaerda edi?
Botir firqaga... jon kirdi! Qimir-qimir toʻlgʻondi. Ohista-ohista turdi. Kampiriga qarab oʻtirdi.
— Koʻp gapirma-da, achchiq choy damlab kel, — dedi.
Kampiri darrov turdi. Kalishlarini oyokdariga ila-ila yugurgiladi. Choy damlab keldi. Dasturxon yozdi.
Botir firqa chordana qurib oʻtirdi. Chap qoʻlini tizzasiga tiradi. Baqaloq shishirdi. Tomoq qirdi. Qi-roat bilan yoʻtaldi. Saltanat bilan yoʻtaldi.
Amaldorona-amaldorona choy hoʻpladi. Mansabdorona-mansabdorona choy hoʻpladi. O’ziga-oʻzi haykal qoʻydi: — Erkak... xudoni yerdagi paygʻambari! — dedi.
Kampiri dasturxon bir burchida mungʻayib-mungʻayib qarab oʻtirdi. Cholini ogʻziga qaradi. Cholini peshonasiga qaradi. Cholini piyolasiga qaradi.
Kampiri amaldordan pensiya soʻrab kelgan mushtipar misoli... moʻltirab-moʻltirab qarab oʻtirdi.
Botir firqa koʻrsatkich barmogʻini kampiri tarafga nish etdi.
— Mana, sen! — dedi. — Tiling bor-a?
— Til? Til, bor, ha, til bor!
— Tiling boʻlsa, ayt: anovi Hamza kinoteatrini kim qurgan? Tiling boʻlsa, ayt!
— Hamza kinoteatrinimi? Davlat qurgan, nima edi?
Botir firqa oʻng kaftini kampiriga peshladi. Achchiq ham xunibiyron bobilladi:
— Qanaqa davlat?! Qanday davlat?!
— Siz qurgansiz, rais bova, siz qurgansiz! — bid-bid etdi kampiri. — Davlat degani siz, siz degani davlat, rais bova!
— Shunday de! Davlat, davlat, deysan! — deya tinchlandi. — Ana shu kinoteatrni... machit qilibdilar! Ana, boʻlmasa!
Kampiri bu gapni allaqachon eshitgan boʻlsa-da — oʻzini endi eshitganga oldi. Mazkur kinoteatr allaqachon machit boʻlganini bilsa-da — oʻzini endi bilganga oldi. Yoqalarini kampirona-kampirona ushlab-ushlab... ajablandi.
— Yo tavba, kinoteatrni-ya? — dedi. — O’sha Hamza kinoteatrini-ya? Yo tavba, shunday bir madaniyat dargohini machitga aylantiribdilarmi-a? Bu tentaklik qaysi ahmoqtsan chiqibdi-a?
— Qaysi ahmoqdan boʻlardi, anavi koʻcha-koʻyda akillab yurgan... muslim va muslimalardan chiqadi-da.
— Endi nima boʻladi, rais bova?
— Nima boʻlardi, endi... kechayu kunduz namoz oʻkiydilar-da, qayta qurish qoʻlidan kelmagach... namoz oʻqiydilar-da. El-yurt uchun biror narsa yaratolmagach... besh vaqti namoz oʻqiydilar-da.
— Esizgina kinoteatr-a? Yaxshi-yaxshy kinolar qoʻyib berardi. Kontsertlar boʻlardi.
— Endi kinoni tushingda koʻrasan. Ma, choyingdan bosib-bosib quy.
Achchiq-achchiq choy hovurini bosdi. O’pkasini bosdi. Vujudini vazmin-vazmin etdi.
Ammo koʻngil xijilligi bosilmadi. Koʻngil gʻashligi bosilmadi.
Lik etib turdi. Ust-boshini tuzatdi. Tashqari yoʻl oldi.
Izidan kampiri ergashib keldi.
— Ha, yoʻl boʻlsin, rais bova? — dedi.
— Uyoq-buyoqni aylanib, oyogʻimni yoyib kelay.
— Binoyi qilasiz, rais bova, binoyi qilasiz.
Koʻngilni chigili yoziladi-da.
Kampiri shunday deya-deya, ichkarilamoqchi boʻldi. Yana-tagʻin oʻylab qoldi. Aytaymi-aytmaymi, demishday, ogʻzini ushlab oʻyladi, choli ketidan qarab oʻyladi. Oxiri choli ketidan aytdi:
— Ay, rais bova, yoʻl-yuzda birov bilan mayda-chuyda gap qilib yurmang?
— Gap? — deya ketiga qaradi Botir firqa. — Gap-ku, gap... Shu qayta quruvchi demokratlarga... oʻngirim tegib ketsin, shu oʻngirimni qirqib-qirqib tashlayman!
— Binoyi qilasiz, rais bova, binoyi qilasiz.

41
U daraxt taglaridan yurdi. Qoʻllarini orqasiga qoʻyib yurdi.
Xiyobon aylandi: skameykalarda dam olib-dam olib aylandi. Kuz yaprokdarini shitir-shitir bosib aylandi. Yaproqlar ust-boshlariga toʻkilib-toʻkilib aylandi. Daraxtlarda gurr-gurr etmish chumchuqlar galasini tomosha etib-etib aylandi. Ariqda tip-tiniq kuz suvlarini kuzatib-kuzatib aylandi.
Kuz suvlarini yoqalab yurdi-yurdi — oʻsha Hamza kinoteatri oldidan chiqdi.
Bir kelgan yoʻliga qaradi, bir suvga qaradi, bir kinoteatrga qaradi. Choʻntagidan qoʻlroʻmolini oldi. Skameyka ustini artdi. Qoʻlroʻmolini qoqib, joyiga soldi. Plashi etaklarini yigʻib, skameykaga oʻtirdi. Yelkasidan nafas oldi. Suvga tikildi. Suvda oʻz aksini koʻrdi. O’z aksiga qarab oʻtirdi.
Boshlari uzra xazon yogʻdi. Ust-boshi uzra xazon yogʻdi.
Suv yuzini xazon yopdi. Suv yuzida xazon qalqdi.
Suv boʻyida bir kaptar boʻqoq shishirib... gʻanimiga yagʻrin berdi.
Havodan kuz hidi anqidi. Havodan xazon hidi anqidi.
Qishdan... chopar keldi!
Dunyo kuz boʻldi. Dunyo xazon boʻldi.
Botir firqani koʻngli... kuzdan-da kuz boʻldi. Botir firqani koʻngli... xazondan-da xazon boʻldi.
Kinoteatrga tikildi: ana, oʻsha... qoʻsh tavaqali, zalvorli darvoza! Ana, oʻsha... naqshinkor eshik! Ana, oʻsha... jimjimador deraza!
Kinoteatrdan bir toʻda yosh-yosh... muslim yigitchalar chiqib keldi. Muslim yigitchalar boshida oppoq-oppoq takya boʻldi. Yelkalarida oppoq-oppoq jelaklar boʻldi.
Muslim yigitchalar yerga qarab odimladi. Qiroat bilan odimladi. Shariat peshvolaricha odimladi. Muslimona-muslimona odimladi.
Muslim-muslim yigitchalar... demokratlarcha odimladi. Qayta quruvchilarcha odimladi.
Botir firqa tagʻin suvga tikilib qoldi. Hadeb oʻtirishi joniga tegdi. Joyidan ohista qoʻzgʻoldi.
Bu vaqt... quyoshdan nur ketdi. Yorugʻdan quvvat ketdi. Oqlikdan rang ketdi.
Oppoq olam dogʻlandi-dogʻlandi... Oqshom degich rang kirib keldi.
Botir firqa namozxonlarga xalaqit bermaslik uchun — kinoteatr orqa tarafidan keldi. Kinoteatr devorlariga bosh-adoq qaradi. Sinchiklab-sinchiklab qaradi.
Kinoteatr burchagiga borib turdi. Devorga oʻng kaftini qoʻydi. Devorni silab-silab oldi. Goʻdak peshonasini silamishday... devor betini siladi. Devordan kaft olmay — kinoteatr yoqalab yurdi.
Kaftlari devordan mayda kesaklarni umatib tushirdi. Xaslarni uchirib tushirdi. Qumlarni koʻchirib tushirdi.
Devor kaftlariga gʻadir-budur botdi. Devor kaftlarini tirnaladi. Devor kaftlarini qitiqladi.
Ayni vaqtda kaftlari... devordan huzur oldi. Devordan zavq oldi. Devordan rohat oldi.
Kaftlari ushbu zavq-shavqni... koʻngliga uzatdi. Kaftlari ushbu huzur-halovatni... koʻngliga takdim etdi.
Botir firqa entikdi. Botir firqa orziqdi. Botir firqa misoli... kaptar boʻlib uchdi!
Kaptar misol... devor boshida oyoq ildi. Devordan kaftini oldi. Kaftini kaftiga urib qoqdi. Puflab-puflab qoqdi.
Botir firqa kaftlariga qarab-qarab... kulimsidi. Devorga qarab-qarab... kulimsidi.
— Ana, bizni kinoteatrimiz, ana! — dedi.
Botir firqa kinoteatr sin-simbatiga nazar solib... kulimsidi.
— Har bir makonda.. bizni qadamimiz bor! — dedi. —
Har bir imoratda... bizni qoʻlimiz bor!
O’zi gʻisht qoʻygan joyni oʻyladi. Shu joy qaerda edi, deya odimladi. Devor yoqalab odimladi. Xomchoʻtlab-xomchoʻtlab odimladi.
— Mana shu yerda edi, mana... — dedi.
Ana shu joyga egildi. Ana shu joy devorini siypadi. Ana shu joy poydevorini siladi.
Yoʻldosh Oxunboboev birinchi gʻishtni qoʻyib edi. Men esa... ikkinchi gʻishtni qoʻyib edim! — dedi.
Shu vaqt ikkita yosh-yosh muslim kinoteatrga keldi. Oldinma-ketin oʻtdi. Devor tagida egilib turmish odamni koʻrdi.
— Anavi moʻmin banda kim boʻldi? — dedi bir muslim.
— Oti nima edi. Qizil, Qizil! — dedi ikkinchi muslim.
— Astagʻfurullo, Kizil bunday tabarruk dargohda nima kilib yuribdi, taqsir?
— Kim biladi, balkim namoz oʻqimoqni ixtiyor etgandir?
— Astagʻfurullo, Kizil namoz oʻqiydimi? Qizil kofirdan battar-ku? O’z oti oʻzi bilan Qizil-ku? Qaydam, dargohga... uchirmoqchidir.
— Unchalik emasdir, taqsir.
— Kizillardan keladi, taqsir. Qizillardan har balo keladi. Ulardan xonaqoh devoriga... churillatish keladi! Borib, haydab yuboringiz!
— Yoshi ulugʻ odam, yaxshi emas. Ichkari kirib, moʻysafidlarga aytamiz, moʻysafidlar gaplashib qoʻyadi. Qani, kirsinlar, taqsir!
Vaqt shom yedi.
Botir firqani koʻngli... shomdan-da shom boʻldi. Botir firqani koʻngli... shomdan-da ma’yus boʻldi, shomdan-da mungli boʻldi.
— Juvonmarg boʻlgur muslimlar! — dedi Botir firqa. — Ha, biz Qizilmiz, Qizil! Ammo-lekin biz Qizil boʻlib, yaratdik! Biz Qizil boʻlib, qurdik! Bu muslimlar oppoq qayta quruvchi boʻlib... nimani yaratdi? Bu muslimlar oppoq demokrat boʻlib... nimani qurdi? Ha, biz Qizil Bayroq ostida mehnat qildik. Ammo-lekin mehnat qildik! Bu muslimlarni qoʻlidan besh vaqti namoz oʻqishdan boshqa ish kelmaydi. Bu muslimlar besh vaqgi namozdan boshqa nimani bilmaydi. Mayli, menga desa,.. oq boʻl, koʻk boʻl. Lekin yarat, qur! Mayli, menga desa, qora boʻl, sariq boʻl, pistoqi boʻl. Lekin yarat, qur! Mayli, shu muslimlarchalik ham boraylik. Mana, mana shu imorat. Shu imoratni biz qurib edik. Xoʻsh, shu imoratni qaysi joyi Sovet? Qaysi joyi Qizil? Shu imoratni qaysi joyi kommunistik? Bir soʻz bilan aytsak, imoratni qaysi joyi ziyon-zahmat? He, senday qayta quruvchi muslimlarni... Botir firqa katta yoʻlga qarab yurdi. Yurdi-yurdi — ketiga burilib qaradi. Kinoteatrga bosh-adoq razm soldi.
— Birinchi gʻishtini Yoʻldosh Oxunboboev qoʻyib edi, — dedi. — Ikkinchi gʻishtini... men qoʻyib edim, men!

42
O’zbek xotin-qizlarini... xotin-qizlar majlisiga olib kelish azob edi! O’zbek xotin-qizlarini bir joyga toʻplash qiyin edi. O’zbek xotin-qizlarini uyidan koʻchaga chiqarishni oʻzi... katta gap edi!
Birov — kasal der edi. Birov — qozon-tobogʻini vaj etar edi. Birov — erkagim javob bermaydi, der edi.
Shunda, erkaklarni chaqirib javob soʻralar edi. Shunda-da javob bermagichlar boʻlar edi.
Ana shunda, Botir firqa erkaklarni majlislarda muhokamaga qoʻyar edi.
— Sen feodalsan, feodal! — der edi. — Sen sovet xotin-qizlariga boylarcha munosabatda boʻlasan!
Botir firqa xotin-qizlarni... xotin-qizlar yigʻilishiga olib_ kelmay, maktabdan oʻquvchi qizlarni chaqirar edi. O’quvchi qizlarni qator oʻtirgʻizib qoʻyib, tumandan kelmish vakilaga tavsiya etar edi:
— Mana, faol xotin-qizlarimiz! — der edi.
Bugun — qayta qurish davrida...
Botir firqa 8 mart bayramini koʻp koʻrib edi. 8 mart marosimlarini oʻzi tashkil etib edi. Ammo... bugungiday 8 mart bayramini koʻrmab edi!
Bu nima — xalq saylimi? Xotin-qizlar gap-gashtagimi? Xotin-qizlar qurultoyimi?
Barchasi desa-da boʻladi!
«Ana buni demokratiya desa boʻladi! — deya oʻyladi Botir firqa. — Ana, qayta qurish sharofati, ana!»
Odaticha, saroy bir burchidan joy oldi. Tevarak-boshdagilar bilan bosh irgʻab salom-alik etdi.
«Sovet hukumati... yetmish yilda yetolmagan yutuqqa, qayta qurishni dastlabki kunlaridayoq... yetdilar! — deya fikrladi Botir firqa. — Ha, jamiyat qayta qurilyapti. Yangi hayot boshlanyapti. Ha, oʻzbek xotin-qizlari qayta hayot quryapti. Bu tahsinga loyiq. Ana buni qayta qurish desa boʻladi».
Xotin-qizlar biri qoʻyib, biri minbar koʻtarildi. Birovi Orolni himoya etdi. Birovi tabiatni muhofaza etdi. Birovi atrof-muhitni ifloslanishiga qarshi nutq soʻzladi. Birovi alyumin zavodiga qarshi bong urdi.
«Mana shular... qozon-tobogʻidan beri kelmas edi, — dedi Botir firqa. — Ana endi... oʻs, oʻzbek xotin-qizlari, oʻs! Olgʻa, oʻzbek xotin-qizlari, olgʻa! Barchasi... Ulugʻ Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasi tufayli. Barchasi... sovet tuzumi tufayli».
8 mart yigʻilishini boshqarib boruvchi aytdi:
— Endi soʻz, otashnafas qayta quruvchimiz, demokratiya bayrogʻini boshi uzra koʻtarib yuruvchimiz... Dilbar Mirzaxoʻja qiziga!
Baland peshtoqli deraza ostidan oppoq bir narsa qimirladi. Oppoq narsa... bosh-adoq oppoq boʻldi. Bosh-adoq oppoq matoga burkanmish boʻldi.
Oppoq narsani... boshi qaerda, bilib boʻlmadi. Yuzi qaerda, bilib boʻlmadi. Yelkasi qaerda, bilib boʻlmadi. Oyoq-qoʻli qaerda, bilib boʻlmadi.
Oppoq narsa minbar sari qimirlab bordi. Ha-ha, qimirlab bordi!
Oppoq narsa qimirladi-qimirladi — minbarga chiqib bordi. Yigʻilganlar sari yuzlandi.
Botir firqa ana shunda oppoq narsani bet-boshini koʻrdi: kulchaday bir yuz boʻldi, qoramagʻiz bir yuz boʻldi.
Kulcha yuz xaloyiqqa tik qaramadi. Xaloyiqdan nigoxini bekitdi. Qoʻlidagi qogʻozdan koʻz olmadi.
Botir firqa oppoq narsaga tigashdi-tikildi — kim ekanini bilmadi. Tevarak-boshdan soʻray dedi — ayol kishini surishtirishdan orlandi.
«Iya, bu otinbibi kim boʻldi? — dedi Botir firqa. — Bunday otinbibilar yoʻq edi-ku? Bunday oppoq kiyim-bosh kiyish yoʻq edi-ku? Yo shunday oq kiyim-bosh moda boʻldimi?»
Oppoq narsani lablari... bulk-bulk etdi. Aftidan, oppoq narsa... kalima oʻqidi. Kulcha yuzlariga fotiha tortdi. Oldin oʻng tarafiga tuf-tuf-tuf etdi. Keyin chap tarafiga tuf-tuf-tuf etdi.
Botir firqa minbar koʻrdi — bunday minbar koʻrmadi. Notiq koʻrdi — bunday notikni koʻrmadi.
«Chindan-da, bosh-adoq oppoq kiyinish... moda boʻldimikin-a?»
Botir firqa shu xayolda saroy alangladi. Chindan-da, saroyda oppoq matoga burkangan xotin-qizlar moʻl boʻldi. Har uchta xotin-qizni bittasi oppoq matoga oʻralgan edi.
«Ha-a, buyam yaxshi, — dedi Botir firqa. — Oqlik — ezgulik!»
Oppoq narsa tagʻin tevarak-boshiga tuf-tuf, etdi. Yonboshlariga tuf-tuf etdi. Keyin, nutqini boshladi:
— Bismilloxir raxmonir rohiym. Rasululloh sallollohu alayhi va sallam ansorlariga iymondan oʻgit berib, hayo iymondandur, deydilar....
Botir firqa ana shunda oppoq narsani tanidi. «Iya, bu Dilya-ku, Dilya! — dedi. — O’sha oʻzimizni Dilya...»
Botir firqa oppoq narsani ogʻzidan koʻz uzmadi. Koʻzlari oppoq narsani ogʻzida boʻldi, xayollari oppoq narsani oʻtmishida boʻldi...
Oppoq narsa davomi etdi:
— Janob paygʻambarimiz Muhammad alayhissalom
Qur’oni karim muqaddas kitoblarining yigirma toʻrtinchi sura, oʻttiz birinchi oyatlarida shunday deydilar: moʻminalarga ham ayting, koʻzlarini nomahram erkaklarga tikishdan toʻssinlar va avratlarini haromdan saqlasinlar! Hamda koʻrinib turgandan boshqa zeb-ziynatlarini, ya’ni, ustlaridagi liboslaridan boshqa zeb-ziynatlarini nomahramlarga koʻrsatmasinlar va koʻkraklarini roʻmollari bilan toʻssinlar! Ular zeb-ziynatlarini koʻrsatmasinlar, magar erlariga yo otalariga, yo erlarining otalariga, yo oʻgʻillariga, yo erlarining oʻgʻillariga, yo oʻzlarining ogʻa-inilariga, yo oʻzlarining ogʻa-inilariga, yo ogʻa-inilarining oʻgʻillariga, yo opa-singillarining oʻgʻillariga, yo oʻzlari kabi ayollarga, qoʻl ostidagi choʻrilarga, yo ayollardan behojat boʻlgan, ya’ni juda keqsayib qolgan yoki aqlsiz-devona erkak xizmatkor qullarga, yo ayollarning avratlaridan xabardor boʻlmagan goʻdaklargagina koʻrsatishlari joizdir. Yana yashirgan zeb-ziynatlari bilinsin uchun oyoklarini yerga urmasinlar! Barchalaringiz Ollohga tavba qilinglar, ey moʻminlar! Shoyadki, shunda najot topsangizlar! Shunday ekan, men ojiza banda, shu yerda oʻtirgan barcha moʻmin-musulmon mazlumalarga Muhammad, alayhissalomimiz oʻgitlariga amal qilib, boshlariga roʻmol yopinishlarini soʻrayman...
Ana shunda Botir firqa bir qalqib tushdi. Tevarak-boshiga alangladi.
— Iya-iya! — dedi. — Bu nima deyapti?
Old qatorda oʻtirmish bir ayol ketiga burilib qaradi.
— Toʻgʻri aytmoqda! — dedi ayol. — Musulmonchilikka qaytish vaqti keldi!
Botir firqa tagʻin uyoq-buyogʻiga alangladi. Boshqa bir gap kutdi. Ammo shu gapni eshitolmadi. Boisi, shu gapni aytajak zotni topolmadi.
Ilojsiz qoldi. Boshini egdi. Tizzalariga tikildi. Oyoqlari uchiga tikiddi. Joyidan ohista qoʻzgoldi. Ohista tashqari yoʻl oldi.
«Musulmonchilikka qaytish vaqti keldi emish, — dedi Botir firqa. — Shu vaqtgacha qaerda eding? Shu vaqtgacha kim eding?»
Botir firqani qoʻllari belida boʻldi, xayollari allaqayoqlarda boʻldi...
«Bu juvon qaysi bir erkaklarni tizzasida oʻtir-madi, — oʻyladi Botir firqa. — Bu juvon qaysi bir erkaklarni quchogʻida yotmadi».

43
Botir firqa xayollar ogʻushida uyiga kirib keldi.
Uyida chalqancha yotib oʻyladi. Yonboshlab yotib oʻyladi:
«Bular kim boʻldi, oʻzi? Monax ayollarmi? Monax ayollar oʻrislarda boʻladi-ku? Monax ayollar qop-qora libosga burkanib yuradi-ku? Bular oppoq matoga oʻranib, majlislarda nutq soʻzlayapti-ku. Barchasi musulmon farzandi-ku. AKShda ana shunday oppoq libosga oʻralgan bir toʻda bor. Otini ku-ku-luks-klan deydi. Ku-ku-luks-klanlar hamisha boshdan-oyoq oppoq libosga burkanib yuradi. Shu bois, ku-ku-luks-klanlarni kimligini bilib boʻlmaydi. Yo bular ham ku-ku-luks-klan boʻlmoqchimi?»
Botir firqa ana shu yerda oʻz fikridan qaytdi.
«Ku-ku-luks-klanlar AQShda-ku? — deya mulohaza etdi. — AQSh kapitalistik mamlakat-ku? Yoʻq, mening koʻrganlarim sovet xotin-qizlari, sotsialistik xotin-qizlar! Masalaga partiyaviy yondashish kerak, oʻrtoq Esonov, partiyaviy!»
Botir firqa ana shunday mulohazaga borgani uchun... oʻzini-oʻzi aybladi.
«Padarla’nat, megajin! — deya soʻkindi Botir firqa. — O’zi, bular nima qilmoqchi? Uzbek xotin-qizlari yigirmanchi asr... boshiga qaytmoqchimi? Feodalizmga... feodalizmga qaytmoqchimi? Qaysi maqsad bilan feodalizmga qaytmoqchi? Musulmonchilikkami? Eskicha urf-odatgami? Iffatgami? O’zbek xotin-qizlari... feodalizmda shunchalar musulmon edimi? O’zbek xotin-qizlari feodalizmda shunchalar... iffatli muslima edimi? O’zbek xotin-qizlari feodalizmda shunchalar... hur-erkin edimi?»
Botir firqa... gʻoyasiz xayollarga bormaslik uchun tokchadan «KPSS programmasi»ni oldi. Yoniga qoʻydi. KPSS programmasiga qarab-qarab ovqat yedi. KPSS programmasiga qarab-qarab choy ichdi.
Kampiri Botir firqani bu qiligʻidan hayron boʻlmadi. Aksincha, Botir firqani qoʻnglini olish yoʻlini qildi: KPSS programmasini silab-silab qoʻydi.
— Xoʻp binoyi qilasiz, rais bova, — dedi kampiri. — Qayta mutolaa ilmni onasi, ilmginani onasi!
Botir firqa ma’qullab bosh irgʻadi. Baribir, oppoq narsalar xayolidan ketmadi.
«Agar feodalizm zamonida boʻlsa edi, Dilyaday ayollar... biror boyni yo oʻninchi, yo oʻn beshinchi xotini boʻlar edi, — dedi Botir firqa. — Dilyalar feodalizmda qaerda ishlar edi? Bu holi bilan... hech qaerga sigʻmas edi! Qaysi bir boyni kir-chirini yuvib kun koʻrar edi. Oyogʻi buzuqlar... feodalizmga-da sigʻmaydi! Bundaylar qaysi bir... fohishaxonalarda jon saqlar edi».
— G’animat gʻarniki, deydilar, — dedi Botir firqa.
— Labbay?
— G’ar qarisa otin boʻladi!
— KPSS programmasi ustida unday demang, rais bova.
Botir" firqa xiyol boʻlsa-da, oʻzini tiydi. KPSS programmasiga qarab-qarab bosh irgʻadi:
— Chin aytasan, kampir, partiyaviy fikrlash kerak, partiyaviy, — dedi.
Botir firqa kampiriga 8 mart yigʻilishini aytib berdi. Oppoq-oppoq narsalarni aytib berdi.
— Koshki, odamlar ularni kimligini bilmasa, — dedi Botir firqa. — Kaysi yuz bilan toat-ibodat qiladi? Odamda bet boʻlsa! Or-nomus boʻlsa! G’ar qarisa otin boʻlib... Qur’ondan saboq berib oʻtiribdi. Olatlaringizni yuving, deydi! He, olating boshingdan qolsin! Olatingga... kuydirgi chiqsin!
Botir firqa oppoq narsalarni... chaparastalab soʻkmokchi boʻldi. Yana-tagʻin... KPSS programmasini yuz-xotir etdi!

44
Lik etib qoʻzgʻoldi.
Hovli aylandi: daraxtlarni ushlab-ushlab aylandi. Daraxt uchlariga qarab-qarab aylandi. Yer tupurib-er tupurib aylandi.
«Namoz oʻqish uchun torgina burchak kerak. Xilvatgina burchak kerak, — dedi Botir firqa. — Namoz bir metrcha joyda oʻqiladi. Ha, yiqilib-turish uchun bir metrgina yer kerak. Besh-olti minutgina vaqg kerak. Axir, sovet davridayam tor burchaklar bor edi-ku? Sovet davridayam besh-olti minutlik vaqt bor edi-ku? Nega bular sovet davrida namoz oʻqimadi? Chin, kommunistik partiya namozga qarshi edi. Ammo-lekin KPSS shu namoz oʻqimasin deya... derazangdan moʻralab turmagan edi-ku? KPSS shu yotib-turmasin deya... oyoq-qoʻlingni ushlab turmagan edi-ku? KPSS shu namoz vaqtini bilolmay qolsin deya... bilagingdagi soatingni olib qoʻymagan edi-ku?
Namoz oʻqish uchun... tahorat olish lozim boʻladi. Axir, KPSS tahoratxonang tirqishidan moʻralab turmagan edi-ku, shu tahorat olmasin, deya? Tahorat — yuvinib-chayinish demak, halollanib-poklanish, demak. Axir KPSS tahoratxonangga kirib kelib... pok-halol boʻlma, deya, zugʻum etib turmagan edi-ku?
Chin, sovet tuzumini qusurlari koʻp edi. Chin, sovet tuzumi koʻp narsalarga qarshi edi. Ammo-lekin inson tahoratiga qarshi emas edi! Unda, nega bular birdan... shariatpesha boʻlib qoldi? Birdan... namozxon boʻlib qoldi? Birdan... muslim va muslimalar boʻlib qoldi?
Bir ulugʻ zot shu haqda zoʻr gap aytib edi. Bu zot Kamol Otaturk edimi yo Lev Tolstoy edimi? Kim boʻlsa-da, xoʻp aytib edi. Ana shu dono gapni davri keldi: bechora din... gʻar-oʻgʻrilar uchun qalqon boʻladi. Bechora din... maraz-muttahamlar uchun qalqon boʻladi. Bechora din... ablahlar uchun qalqon boʻladi. Din, baloga qolgan din!
Ishdan haydalgan ojiz banda — oʻzini shariatga uradi. Ish topolmagan qoʻli kalta — xudojoʻy boʻladi. Qoʻlidan foydali ish kelmasa — namozxon boʻladi. Yegani non topolmay qolsa — qoʻliga tasbeh oladi. Boradigan joy topolmay qolsa — machitga boradi. Yurar yoʻlini bilmay qolsa — shariat yoʻlidan yuradi. Muslim boʻladi! Muslima boʻladi!
Bechora xudo, bechoragina xudo! Bechora paygʻambar, bechoragina paygʻambar!
Chin, odam oʻz dinidan tashqarida yashay olmaydi. Odamni odam etib turuvchi-da dinidir. Odam qiyofasiga soluvchi-da diniy mazhabidir.
Mana, XX asr tamom boʻlyapti. XX asr yakunlanyapti. Ana shunday kunda... manavilarni ishini! Shunday taraqqiyot kunida manavilarni qiligʻini!»
Botir firqani xayollari oʻtmishlarga uchdi. Oyoqlari zaminda boʻldi. Xayollari kechmishda boʻldi...
«Sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlariga nima karomat koʻrsatdi? — dedi Botir firqa. — Sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlariga beshta karomat koʻrsatdi. Karomat desa degulik! O’zi, sovet tuzumidan oldin oʻzbek xotin-qizlari bor edimi? Bor boʻlsa... oti... ojiza edi! Oti... tavqi la’nat edi! Sovet tuzumi ularga nom berdi: oʻzbek xotin-kizlari! Ular ana shu nom bilan... inson sanaldi. Ana shu nom bilan ijtimoiy-siyosiy kuch boʻldi. Ana shu nom bilan madaniy-ma’naviy qudrat kasb etdi.
Bu — sovet tuzumini birinchi karomati boʻldi.
Sovet tuzumini ikkinchi karomati — sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlariga... paranji-chimmat tashlattirdi! O’zbek xotin-qizlari xaltaga oʻrogʻlik... bulbul edi. O’zbek xotin-qizlari yeng ichidagi... bedana edi. Uzbek xotin-qizlari yuziga parda tortigʻlik... oyna edi.
Sovet tuzumini uchinchi karomati — sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlarini... xat-savodli etdi! Chin, eskicha maktab-madrasa bor edi. Ammo-lekin maktab-madrasalarda faqat... oʻgʻil bolalar oʻqitilar edi. O’qish zaifalar uchun... gunoh edi! Sovet tuzumi ana shu gunohni... bekor etdi!
Sovet tuzumini toʻrtinchi karomati — sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlarini... nikohdan oʻtkazdi! Chin, eskida ham nikoh bor edi. Ammo-lekin eski nikoh... Eski nikoh xotin-qizlar haq-huquqi bilan hisoblashmadi. Sovet tuzumi oʻzbek xotin-qizlarini... ZAGSdan oʻtkazdi!
Sovet tuzumini beshinchi karomatini... tan olish lozim! Sovet tuzumi ana shu beshinchi karomatda... qosh qoʻyaman, deb, koʻz chiqarib qoʻydi! Chin, sovet tuzumini maqsadi — oʻzbek xotin-qizlarini erkaklar bilan teng huquqli etish edi. Chin, teng huquqli etdi. Ayollar bilan erkaklarni tengma-teng koʻrdi. Ammo-lekin ayol bilan erkakni bir qolipga soldi. Ayol kim, erkak kim — bilib boʻlmay qoldi. O’zbek xotin-qizlariga... buldozer haydattirdi, traktor haydattirdi!»

45
Botir firqa oyoqyoydi uchun tashqariladi. Xiyobonga yoʻl oldi.
Xiyobonda odam kam boʻldi. Barcha ishga shoshildi. Birov pitir-pitir shoshildi. Birov bir nimalar yeb-eb shoshildi. Birov chopqillab-chopqillab shoshildi.
Odam odamga qaramadi. Odamlar koʻzi oyogʻi ostida boʻldi. Bilagidagi soatda boʻldi. Bekatda boʻldi.
Botir firqa tevarakka sokin boqdi. Xotirjam nafas olib boqdi.
Lenin haykali qoshiga keldi. Boshidan poxol shlyapasini oldi. Leninga qarab... ta’zim bajo etdi.
— Salomatmisiz, oʻrtoq Lenin! — dedi.
Shlyapasini boshiga qoʻndirdi. Yoʻlida davom etdi.
Koʻm-koʻk oʻtlar yoqalab yurdi. Turli-tuman atirgullar oldidan yurdi.
Atirgullar... atriyot anqitdi.
U gullarga qarab... dimogʻini toʻldirib-toʻldirib nafas oldi.
— Oh-oh-oh! — dedi.
Botir firqa miriqdi!
Sayr etib yura-yura — xiyobon chetidan chiqib qoldi. Tagʻin iziga qaytar boʻldi. Ammo oyoqlari toliqqanday boʻldi. Anigʻi, picha oʻtirgisi keldi.
Shu yaqinda turmish uzun skameykadan joy oldi. Skameyka suyanchiqlariga qulochlarini yoydi. Oyoqlarini kerib-kerib uzatdi. Oyoqlari shunday rohat oldi, shunday rohat oldi!
U hayotdan zavq-shavq oldi. U toʻyib-toʻyib xoʻrsindi. U hayotdan... shukur etdi.
Shunda, shu yaqindan shitir-shitir tovush eshitildi. Misoli, daraxt yaproqlari shitirlab uchib tushmish boʻldi. Misoli, yellar xazonlarni shitirlatib uchirmish boʻldi. Misoli, chumchuqlar xazonlar oralab yurmish boʻldi.
Botir firqa e’tibor bermadi. Diqqat etmadi.
Shitir-shitir muntazam boʻldi. Tez-tez boʻldi. Tobora yaqindan boʻldi.
Ana shunda Botir firqa alangladi. Bosh-adoq nazar soldi.
Skameyka ketida yoyilib yotmish koʻkalamzorda ikkita oppoq... Oppoqdan-oppoq narsa turdi. Eng hayratli joyi — oppoq narsalar... mayda-mayda boʻldi. Doʻmboq-doʻmboq boʻldi!
Oppoq-oppoq doʻmboqchalar... besh-olti yoshlik... qizaloqlar boʻldi! Oppoq koʻylak-lozim kiyguvchi qizaloqlar boʻldi. Oppoq roʻmol oʻraguvchi qizaloqlar boʻldi.
Qayta quruvchi shariatpeshvolar tili bilan aytsak... muslimalar boʻldi!
«Yo tavba! — dedi Botir firqa. — Tushimmi yo oʻngimmi? Nima balo, qayta quruvchilar meni esimni kiritib qoʻyish uchun shunday tashkil etyaptimikin? Qayta quruvchilardan keladi. Juvonmarg boʻlgur qayta quruvchilardan har balo keladi».
Botir firqa alang-jalang boʻldi. Sinchkov-sinchkov alangladi. Diqqat-e’tibor bilan alangladi.
Yoʻq, bu yaqinda qayta quruvchi suvratlar yoʻq. Yoʻq, bu yaqinda shariatpeshvo siymolar yoʻq.
Botir firqa xotirjam boʻldi. Ung tirsagini skameyka ustiga tiradi. Yuzini oʻng kaftiga qoʻydi. Doʻmboq muslimalarga oʻychan tikilib qoldi. Ma’yus tikilib qoldi.
«Shularni yoshi, boʻlsa, besh-oltilarda. Kechagina tugʻilgan qizaloqlar, — dedi Botir firqa. — Aftidan, bular hali maktabniyam koʻrmagan. Bular hali burniniyam artib olmagan. Nega endi, aynan shu bugun... shular koʻzimga koʻrinyapti?»
Botir firqa oʻylab qoldi. Goʻyo, tush koʻrdi. Goʻyo, dunyoni endi koʻrdi. Goʻyo... bir baloga yoʻliqtsi!
Qomatini xiyol rostladi. Tomogʻini qirdi. Boshini uyoq-buyoqqa qimirlatdi. O’ta jiddiy boʻldi. Endi, partiyaviy oʻyladi. Partiyaviy fikrladi:
«Menimcha, bunday jajji muslimalarni koʻp koʻrgan boʻlishim kerak. Ammo-lekin rahbarlik fe’lim qoʻzib... mayda-mayda odamchalarga e’tibor bermagan boʻlishim kerak. Rahbarlik dimogʻim qoʻymay... oyoq ostida oʻralashib yurgan muslimachalarga qayrilib qaramagan boʻlishim kerak. Yana-tagʻin, keksalik... bemalolxoʻjaligim ham qoʻshilib, goʻdak muslimalarga diqqat etmagan boʻlishim kerak».
Botir firqa jajji muslimalar bilan soʻrashmoqchi boʻldi.
— Ha-a, yaxshimisizlar? — dedi.
Goʻdak muslimalar joyida qoldi. Yonma-yon boʻldi. Qoʻllarini koʻksilariga qoʻydi. Boshlarini egdi. Koʻzlarini kalishlari uchiga qadadi.
— Dimogʻlaring chogʻmi?
Goʻdak muslimalar sukut saqladi. Kalishlaridan koʻz uzmadi. Miq etmadi. Salom bermadi.
Botir firqa ana shunda tushundi. Negaligini anglab oldi. O’zicha bosh irgʻadi.
«Aytmoqchi, shariat boʻyicha muslimalar erkaklarga qaramaydi. Erkaklar bilan salom-alik etmaydi, — dedi. — Toʻgʻri, mana shuginalar toat-ibodat etadi. Namoz oʻqiydi, roʻza tutadi. Ammo-lekin muslima boʻlish uchun... xudoni kimligini bilish kerak. Muhammad paygʻambarni kimligini bilish kerak. Buning uchun avvalo... Qur’onni oʻqish kerak, Hadislarni oʻqish kerak. Bor-yoʻgʻi besh-olti yoshlik muslimalar buncha ilmni qachon oʻrganib oldi? Bor-yoʻgʻi besh-olti yoshliq muslimalar Qur’onu Hadislarni qachon oʻqib oldi? Yomondan-yomoni, bu muslimachalar... katta boʻlsa, kim boʻladi? El-yurt taqdiri shularga qoladimi? Shular yurt kelajagi boʻladimi?»
Botir firqa chidab oʻtirolmadi. Tizzalarini mushtlab qoʻzgʻoldi. Yerga tupurib qoʻzgʻoldi. Oh-oh urib qoʻzgʻoldi.

46
Botir firqa Moskva televideniesini koʻrib kofe ichdi. «Tong» tomoshasini koʻrib kofe ichdi.
Mazkur tomoshada ajab bir sinoatni koʻrdi: Parij oliy oʻquv yurtlarida saboq oluvchi eronlik qizlar... paranji oʻrabdi! Koʻchada paranji oʻrab yuribdi! Institutda paranji oʻrab yuribdi. Darsda-da paranji oʻrab oʻtiribdi!
Parij meri bundan xabar topibdi. Paranjida yurish taqiqlansin, deya qaror chiqaribdi. Kim paranjida yursa, oldin jarima solinsin. Keyin, oʻz yurtiga qaytarib yuborilsin, debdi.
Eron xotin-qizlari ushbu qarorni eshitib, Tehrondagi Frantsiya elchixonasi oldida namoyish oʻtkazibdi. Bu, musulmonchilikka qarshi qaror, tezda bekor qilinsin, deya norozilik bildiribdi.
Elchixona oldida toʻda-toʻda xotin-qizlar, qop-qora paranjilik xotin-qizlar. Boshdan-oyoq qop-qora xotin-qizlar!
Botir firqani zavqi keldi. Ich-ichidan shod boʻldi.
«Juda toʻgʻri qaror! — deya ma’qulladi. — Ana mer, ana rahbar! Axir, Parij meri... kommunist emas-ku? Axir, Parij meri... Qizil emas-ku?»
Botir firqa gʻayrati joʻshdi. Joyidan dast qoʻzgʻoldi. Kaftini kaftiga urdi. Kaftini kaftiga ishqadi.
— Baribir... haqiqat bor! — dedi.
Ayvonda timirskilanib yurmish kampiri ovoz berdi:
— Chakirdingizmi, rais bova?
— Yashasa boʻladi! — dedi Botir firqa.

47
Xiyobon toʻla odam boʻldi.
Odam misoli chumchuq boʻldi.
Odamlar yelkasiga chumchuq boʻlib qoʻnsa boʻldi... ammo odamlar oralab yurib boʻlmadi.
Odam.. qaynadi!
«Raykom buyursayam buncha odam yigʻilmas edi, — deya oʻyladi Botir firqa. — Raykom partiyadan oʻchiraman, desayam buncha odam kelmas edi. Demokratiya sharofati bu, demokratiya sharofati».
Botir firqa odamlarni yorib yurolmadi. Ichkariroq kirolmadi. Tevarak-bosh alangladi. Azim chinor ostida turmish bir kishiga koʻzi tushdi.
Bu kishi — sobiq obkom sekretari oʻrtoq Rajabov boʻldi.
U ana shu Rajabovni qoralab bordi. Rajabov bilan koʻrishib-soʻrashdi. Qoʻllarini kostyumi choʻntaklariga soldi. Minbarga qaradi. Yigʻilish boshlanishini poyladi.
O’rta yashar kishi bir minbarga qaradi, bir Botir firqaga qaradi, bir chinor shoxlariga qaradi.
— Biz ham bor, mana shu chinorlar ham bor. Nima dedingiz? — dedi.
— Chin, chin, — dedi Botir firqa. — Chinorlar ham bor... biz ham bor!
— Shu chinorlargayam... yigirma yillar boʻlib qol-di-yov?
— Unday, past ketmang. Bu chinorlarni umri... yarim asrdan oshib ketdi.
— Yarim asr? Gapingizda jon bor. Chunki men ham bor, shu chinorlar ham bor.
— Shunday, asrlik chinorlar, shunday.
— Qarang, yarim asrdan ziyod el-yurtga soya-salqin berib keladi-ya?
— Shunday, shunday.
— Boboning tol tikkani — oʻziga nom ekkani, deydilar. Qaysi bir... ota-bobolarimiz ekib ketgan-da?
Botir firqa yuzlarini chetga burib kulimsidi. Chinor shoxlariga qarab kulimsidi.
— Kim biladi, — dedi.
— Qarang, butun bir xiyobonni yashnatib turibdi. Yaxshidan... bogʻ qoladi, deganlari shu-da?
Botir firqa koʻzlarini olib qochib kulimsidi. Bosh irgʻab-bosh irgʻab kulimsidi.
— Chin, yaxshidan bogʻ qoladi, chin, — dedi.
— Shu chinorlarni kim ekib ketgan boʻlsayam... joyi jannatda boʻlsin!
Botir firqa oyoqlari uchiga tikildi. Botir firqa xiyol xoʻrsindi. Botir firqa xiyol qizardi.
«Rahmat, rahmat», — dedi ichida.
Shu vaqt, minbarga qayta quruvchi demokratlar koʻtarildi. Joy-joyini egalladi.
Yigʻilish Orol dengizini himoya etish haqida boʻldi.
Orol himoyachilari birin-birin minbar koʻtarildi. Alang-jalang nutqlar soʻzladi.
Botir firqa nutqlarni qunt bilan eshitdi. Ung qulogʻini notiqlarga qaratib eshitdi. Kaftini qulogʻiga yelpana etib eshitdi.
Botir firqa bir narsani fahmlab qoldi: ular nutqini Oroldan boshlab... boshqa gaplarga burdi. Orol nomi butunlay yoʻqoldi.
Yigʻilish Orol haqida boʻldi. Chinorlarda osigʻlik shiorlar Orol haqida boʻldi. Minbar betida iligʻlik alvon chaqiriq Orol haqida boʻldi. Nutqlar boshlanishi-da Orol haqida boʻldi. Keyin, Orol nomi... tamomila gʻoyib boʻldi!
«Bularni dardi Orol emas, — dedi Botir firqa. — Yoʻq, bularni qaygʻusi Orol emas. Boʻlmasa, nima?»
— Endi soʻz... Mirzabulloh ibn Usmon oʻgʻli al-Madiyga!
Yigʻilish ahli chayqaldi. Yigʻilish ahli; qarsak chaldi.
«Ismi sharifidan... Arabistondan mehmon kelgan chiqadi, — dedi Botir firqa. — Ismi sharifidan... arab shayxlaridan boʻlsa kerak».
Minbarga darozdan-daroz bir bola chiqib keldi.
Botir firqa keksa koʻzlariga ishonmadi. Koʻkrak choʻntagidan koʻzoynagini olib taqdi, e’tibor berib qaradi.
Chin, bu oʻsha... Madiev boʻldi. O’sha daroz shoir boʻldi.
«Tavba, — dedi Botir firqa. — Bular oʻzi nima istaydi? Bu bilan nima demoqchi? O’zlarini namozxon qilib koʻrsatmoqchimi? O’zlarini shariat peshvolari qilib koʻrsatmoqchimi?»
— Bismillohir rahmonir rohiym... — deya soʻz boshladi Madiev.
«Avvalo, gap ismi sharifdami? — dedi Botir firqa. Masalan, men oʻzimni al-kommunist... ibn firqa... deya atasam, shariat peshvosi boʻlib qolarmidim? Namozxon boʻlib qolarmidim?»
Madiev nutqini Oroldan boshladi. Bir-ikki marta Orol-Orol, dedi. Keyin...
— Janoblar, aftidan, keksa avlod osonlikcha taslim boʻlmoqchi emasga oʻxshaydi. Keksa avlod osonlikcha jon bermoqchi emasga oʻxshaydi! — dedi. — Shu sababdan, keksa avlod duch kelgan narsaga yopishmoqda. Koʻziga koʻringan narsaga tish-tirnogʻi bilan yopishmoqda. Ha, bu tabiiy hol. Choʻkayotgan odam choʻpga yopishishi tabiiy hol. Sizga ma’lumki, keksa avlod urush gʻalabasiga yopishib koʻrdi. Biz gʻalaba qozondik, deb koʻkraklariga orden-medallar taqdilar. Paradlar oʻtkazdilar. Janoblar, gʻalabani oddiy soldat qoʻlga kiritgan, oddiy soldat! G’alaba qozonganlar Yevropa qabrlarida yotibdi. Ular yigirma million, ha, yigirma million! Keksa avlodning totalitarizm oʻtmishlari, militarizm kechmishlari endi oʻtmaganidek, bu yolgʻon da’volari ham oʻtmaydi! Janoblar, keksa avlod oʻzlari ona-vatanimizni zulmatga aylantirgan totalitarizm rejimiga, ona xalqimizni qulga aylantirgan oʻsha militarizm tuzumiga sizni ham, bizni ham qaytarish uchun yosh avlodning... etagidan tortmoqda, ha, etagidan tortmoqda!
Xalq... koʻklam yellaridan chayqalmish bugʻdoyzor misol... toʻlqinlanib-toʻlqinlanib oldi! Xalq... koʻkni koʻtardi!
— O-o-o! U-u-u! — deya nido etdi.
Botir firqani koʻksi qizidi. Koʻksi yondi. Koʻksi gʻalayon etdi.
— O’rtoq Rajabov, uyga mehmon kelmoqchi edi,— dedi.
— Meniyam ishim bor edi, — dedi Rajabov.
— Unda, ketdik!
Ular odamlarni yorib-yorib yurdi. Katta koʻchaga chiqib oldi.

48
Botir firqa yelkadan nafas oldi. Yuzlarini roʻmolcha bilan artdi.
Rajabov... ogʻiz toʻldirib-ogʻiz toʻldirib tupurdi. Qaqirib-qaqirib tupurdi. Bosib-bosib burun qoqdi.
— Bular nima deyapti, oʻrtoq Rajabov?
— Itim biladimi, nima deyapti!
— Gapira beradi-da.
— Shu-da, oʻrtoq Esonov. Minbarga otilib chiqib, laqillayveradi-da.
— O’z oti oʻzi bilan qayta quruvchi-da.
— Nima, shulardan boshqa qayta quruvchi yoʻqmi?
— Bor, mana, siz, biz ham qayta quruvchimiz.
— Boʻpti-da, hozir hamma qayta quruvchi.
— Endi bular lider, ha, lider!
— Qaysi, oʻshalarmi? Mahmadona, deng, mahmadona.
— Yoʻq, ular intellektual, oʻrtoq Esonov, ha, ular intellektual.
— Men bularni yuzida ham, soʻzida ham intellektuallik koʻrmayapman, oʻrtoq Rajabov.
— Bor, siz bilan biz yoshlarni bilmaymiz, bor. Yoshlar Nitssheni oʻqigan, Kamyuni oʻkigan, Prustni oʻkigan, Freydni oʻqigan.
— Siz obkom Rajabovsiz, siz burjua mafkurachilarini namuna qilmang, oʻrtoq Rajabov!
— Baqirmang, oʻrtoq Esonov, baqirmang. Koʻchadan oʻtgan-ketganlar nima deb oʻylaydi? Bor, baribir, yoshlarda bor.
— Baqirsam-baqirmasam? Nima bor, nima bor?
— Intellektuallik bor. Intellektuallik donolik deb oʻylaysizmi? Kechirib qoʻyasiz. Intellektuallar xalq hisobiga yashovchi betayin bir toifa boʻladi. Intellektuallar xalq qalbida nima dard bor, hech qachon anglab yetmaydi. Shu sabab, intellektuallar xalqdan oyogʻi uzilib qolgan zotlar boʻladi. Intellektuallar kitobga qarab oʻylaydi, kitobga qarab fikrlaydi. Intellektuallar kitob sahifalarida yashaydi, kitobiy yashaydi. Shu sabab, kitoblardan ogʻzini toʻldirib tsitatalar keltiradi, tarihdan saboqlar oʻqiydi. Ammo... koʻchat ekib, daraxt oʻstirolmaydi. Loy qorib, imorat qurolmaydi. Goʻng sepib, yerni toʻydirolmaydi. Sababi, intellektuallarda hayotiy aql boʻlmaydi! Kitob boshqa, hayot boshqaligini tasavvur ham etolmaydi. Oqibat, hayot haqida qogʻozday quruq oʻylaydi, qogʻozday jonsiz oʻylaydi. O’ylari hayotdan juda-juda olis boʻladi. Lekin intellektuallar oʻzlarini nihoyatda akdli deb biladi, nihoyatda zamonaviy deb biladi. Shu sabab, oʻzlarini hamisha men haq, deb biladi. Aslida esa, intellektuallar jisman ham, ruhan ham zaif zotlar boʻladi. Masalan, intellektuallar izgʻirin shamol nimaligini yaxshi biladi, ammo ana shu shamolga bardosh berish qoʻlidan kelmaydi. Intellektuallar oʻz maqsadlari yoʻlida hech balodan tap tortmaydi. Marazlik bilan boʻlsa ham — koʻzlagan martaba-mansablarini egallaydi. Ablahlik bilan boʻlsa ham — oʻylagan shon-shuhratlariga erishadi. Keyin... Vatani yonib ketmaydimi — intellektuallar televizorga qarab oʻtiraveradi. Xalqi oʻlib ketmaydimi — intellektuallar gazeta-jurnal oʻqib oʻtiraveradi.
— O’zi, bular namuncha baqirib-chaqiradi? Namuncha shataloq otib yuguradi? Namuncha pitir-pitir etadi? Bitta shularmikin desam, butun SSSR xalqlari shunday boʻlib qoldi. Qafasda yashayotgan kaptarni qoʻyib yuborsa nima boʻladi? Kaptar pat-pat etib, ozodlikka otilib chiqadi. Dastlab, qayoqqa uchishini bilmaydi. Yerga qoʻnishiniyam bilmaydi, koʻkka uchishiniyam bilmaydi. Oqibat, boshi oqqan tarafga qarab uchadi. Shamol esgan yoqqa qarab uchadi. Poyintar-soyintar uchadi, pala-partish uchadi. Qayoqqa uchayotganini oʻziyam bilmaydi. Taqdiri endi nima boʻlishiniyam bilmaydi. Ozodlikka qanday erishdi? Ozodlikni xudo berdimi yo oʻz xoʻjayini berdimi? Buniyam bilmaydi! Ozod boʻldim, deya patira-putur uchaveradi. Shunday oʻchib ketaversa — bir baloga duchor boʻlishiniyam bilmaydi. SSSR xalqlari ana shu... kaptar holiga tushib qoldi! Sovet xalqlari hali... ozod yashash nima ekanini bilmaydi! Sovet xalqlari hali... hur-erkin parvoz etish nima ekanini bilmaydi. Nega shunday? Sovet xalqlari shu vaqtgacha kommunistik partiya qanotlari ostida yashab oʻrgangan. Kommunistik partiya nimani ixtiyor etsa — ana shuni bajarib yashab kelgan. Kommunistik partiya nimani bersa — ana shuni yeb yashab kelgan. Sovet xalqlari oʻzlaricha... mustaqil bir qadam bosib yashab koʻrmagan!
— Siz, sovet xalqlarini qafasdan qutulib chiqqan... kaptarga oʻxshatyapsiz-da? Yoʻq, kaptar beozor boʻladi. Kaptar ezgu niyatli boʻladi.
— Unda, kimga oʻxshat, deysiz?
— Bular.. Burjua mafkurachilari SSSRni xalqlar turmasi, deydi-ku? Endi, ana shu gapdan kelib chiqamiz-da? Bular... Turmadan ozod boʻlib chiqqan... mahbuslarga oʻxshaydi! Bular turmadan xalos boʻlgan mahbus kabi xavf-xatarli. Boisi — mahbus turmada xohish-irodasiz yashagan. Orzu-umidsiz yashagan. Uy-xayolsiz yashagan. Tashabbus-ilhomsiz yashagan. Chin, u, toʻgʻri, mahbus boʻlgan. Ammo partiya uni tekin davolagan. Chin, u mahbus boʻlgan. Ammo partiya bir soʻm puli bilan... bir kun yashagan! U favqulodda ozodlikka chiqib qarasa... tevarakda oldingiday nazoratchi yoʻq, taqiqlovchi yoʻq! Demak, koʻngilga kelganini qilsa boʻladi! Qayta qurishchasiga aytsak... ozodlik, demokratiya! U shu vaqtgacha faqat... plan bajarar edi, sotsialistik majburiyat bajarar edi. U... yashash nimaligini bilmas edi! Yashash qanaqa boʻladi — bu haqda oʻylab koʻrmas edi. Aniqrogʻi... u yashamas edi! U... qimirlab yurar edi! Hol soʻrasalar... qimirlab turibmiz, deb qoʻyar edi. Chin-chin, u oylik maoshini qoʻl qoʻyib olish uchun... qimirlab turar edi! Ana shu mahbuslar... qayta quruvchi boʻldi! O’zi xon, oʻzi bek boʻldi!

49
Rajabov oldinda yurdi, Esonov keyinda yurdi. Yurdi-yurdi — yoʻl cheti skameykadan joy oldi. Yoʻlovchi mashinalarni kuzatib oʻtirdi.
— Qalaysiz endi, oʻrtoq Esonov?
— Bir navi, oʻrtoq Rajabov, bir navi.
— Qayta quruvchilar ozodlik, ozodlik, deydi. Ozodlik — toʻrt tarafing qibla, ogʻzingga kelganini gapir, degani emas-ku? Ozodlik — baqirib-chaqirib mansab egalla, shon-shuhratga erish, degani emas-ku? Yo ozod boʻlish... it boʻlib hurishmi? Ozod boʻlish... koʻrin-gan odamni etagiga kuchuk boʻlib yopishishmi?
— Chin, oʻrtoq Rajabov, chin. Ozodlik — namoyish oʻtkazish emas, majlis qilish emas. Televizorda mahmadonachilik qilish emas, gazeta-jurnallarda yaltiroq soʻzlar aytish emas.
— Toʻgʻri, ozodlikni quylash kerak, koʻklarga koʻtarib kuylash kerak. Lekin ozodlikni quylash uchun... el-yurt uzra ozodlikni oʻrnatish kerak! Bunday kunlarga yetish uchun... bir oʻlib... bir tiriladi! O’rtoq Esonov, biz uchun ozodlik — taqdir in’omi boʻldi! Biz uchun ozodlik — baxt qushi boʻldi!
— Ozodlik uchun... ogʻizni yumish kerak, quloqni bekitish kerak, qadamni tiyish kerak! Ozodlik uchun... shon-shuhrat talashmaslik kerak, mansab-amal talashmaslik kerak!
— Afsuski, aynan ana shundaylar davraga otilib chiqadi. Koʻkragiga urib... oʻzini xalqparvar koʻrsatadi, oʻzini vatanparvar koʻrsatadi! O’zini botir koʻrsatadi! Ana shundaylar oldinda bayroq koʻtarib yuradi, shior koʻtarib yuradi. Nutq soʻzlab yuradi, baqirib-chaqirib yuradi. Aslida esa... teskarisi boʻladi! Shu sabab, azal-azaldan dunyo bir kam dunyo boʻlib keladi. Shu sabab, azal-azaldan xalq boshiga endi oftob chiqqanda... xalqni burni qonaydi!
— Ozodlik demak — oʻz olamini oʻzi topib olish demak. O’z yoʻlini oʻzi topib olish demak. O’zligini topib olish demak.
— Ming afsuslar boʻlsin, biz hali... ozodlikka tayyor emas edik! Ongimiz... ozodlikka tayyor emas edi! Aqlimiz... ozodlikka tayyor emas edi! Ozodlik-ozodlik, soʻzlarini bilar edik. Ammo mazqur soʻzlarni mazmuni nima ekanini bilmas edik! Chunki mazkur soʻz bagʻrida... bir kun boʻlsa-da... ha-ha, bir kun boʻlsa-da... yashab koʻrmagan edik! Mana, Yaratganni oʻzi bizni mazkur soʻz bagʻriga topshirdi. Biz mazkur soʻz bagʻrida... chaqaloq boʻlib yotibmiz! Biz hali otamiz kim, bilmaymiz, onamiz kim, bilmaymiz. Eng fojiali joy... doʻst-dushmanimiz kim — bilmaymiz!
— O’zi, yaxshilab oʻylab qaralsa, siz aytgan ozodlik... tengsizlik, demak. Shunday, ozodlik, tengsizlik demak.
Koʻrasiz, boy boyga, kambagʻal kambagʻalga ajralib qoladi.
Kim boy, kim kambagʻal — koʻrinib qoladi. Masalan, magazinga kirasiz — kimmatbaho kiyim turadi. Boy boʻlsangiz, ana shu qimmat kiyimni olib kiyasiz. Oshxonaga kirasiz — qimmat taomlar qatorlashib turadi. Boy boʻlsangiz, ana shu qimmat taomni olib yeysiz. Aytaylik, boy boʻlsangiz — samolyotda yurasiz. Kambagʻal boʻlsangiz — liqir-liqir poezdda yurasiz. Ana sizga ozodlik, mana sizga ozodlik! Oldinlari... tenglik edi, xalq magazindan xohlagan kiyimini olib kiyar edi. Xalq oshxonadan ishtahasi tortgan taomini olib yer edi. Xalqdan har biri samolyotda ucha olar edi!
Sovet hukumati davlat boshiga kelib qoliboq... yerni xalqqa boʻlib berdi. Xalq uchun shahar-qishloqlarda yoppasiga uy-joy qurib berdi, boshpanohsiz xalq birdan uy-joyli boʻldi. O’zi qurib bergan uy-joy uchun xalqdan pul olmadi! Bundan ortiq yana qanaqa hukumat boʻlsin? Men uni oliydan-oliy karomati — bepul uy-joy deb bilaman! Ezgudan-ezgu merosi —- tekin uy-joy deb bilaman!
— Chin aytasiz, oʻrtoq Rajabov, chin aytasiz.
— Endi, sovet meditsinasini ayting... Sovet xalqi onasini qornidayoq meditsina yordami oldi. Hali tugʻilmagan sovet chaqalogʻi meditsina yordami oldi. Keyin, ayol tugʻruqxonaga tushdi. Sovet chaqalogʻi tugʻruqxonada vrachlar koʻzi oldida yotdi. Sovet chaqalogʻi... sovet meditsinasi qoʻli bilan tugʻildi. Sovet chaqalogʻi... sovet vrachlari kaftida dunyoni koʻrdi, oppoq choyshablarda oʻralib yotdi. Sovet chaqalogʻi... tekin davolandi! Endi, manavi qayta quruvchilar sovet meditsinasini soʻkib boshladi. Agar sovet meditsinasi boʻlmasa, manavi qayta quruvchilarni koʻpchiligi... onasini qornida oʻlib ketar edi! Toʻgʻri, sovet meditsinasi malakasiz davoladi. Bu sovet meditsinasi yomon, degan gap emas. Bizda xalq koʻp, yer koʻp. Hammani malakali meditsina bilan ta’minlash qiyin. Endi...
— SSSR xalqlar turmasi, xalqlar turmasi... deydi.
O’zi, shu gap kimdan chiqqan, oʻrtoq Rajabov?
— Albatta, G’arb mafkurachilaridan chiqqan-da! Kimdan boʻlardi?
— Yoʻq, bu fitna, bu igʻvo. Chin, SSSR ulkan devorlar mamlakati, uzun devorlar mamlakati. Bu ulkan devorlar metin qonun-qoida uchun xizmat qiladi. Pokdomon xulq-axloq uchun xizmat qiladi. Chayir tartib-intizom uchun xizmat qiladi. Masalaga partiyaviy yondashsak, SSSR tarkibida yuzlab elatlar bor. Ular necha-necha asrlardan buyon kindik qoni tomgan azaliy yurtida yashab keldi. Hali millat darajasiga koʻtarilmagan elatlar-da bekamu koʻst umr kechirdi. Mayda-mayda elatlar ulgʻayib... millat darajasiga koʻtarildi. Mitti-mitti urugʻ-aymoqlar koʻpayib... xalq darajasiga yetdi!
Xalq boʻldi! Sovet tuzumida... aymoqlar millat boʻldi! Elatlar xalq boʻldi! Sovet tuzumida... bironta-da xalq yoʻq boʻlmadi! G’arb mamlakatlarida xalkdarni son-sanogʻi yoʻq edi. Bosh-adogʻi yoʻq edi. Ana shu xalqlar oʻz-oʻzidan... parokanda boʻlib boshladi! Ana shu xalqlar oʻz-oʻzidan... yoʻqolib boshladi! Butun-butun xalqlar yer yuzidan... gʻoyib boʻldi! Masalan, Yevropada kelt hamda illiriy, degan xalqlar boʻlar edi. Keltlar-da, illiriylar-da tarixiy xalqlar edi. Yuksak madaniyatli xalqlar edi. Bilasizmi, «Buyuk Britaniya» nomi qaerdan kelib chiqadi? Ana shu tarixiy kelt xalqlari oilasiga mansub «britt» xalqi nomidan kelib chiqadi! Qani oʻsha xalqlar, qani? Brittlarni nemislar bilan inglizlarni oʻzi... yoʻq qilib yubordi! Ulkan-ulkan slavyan xalklari bor edi. Boltiq xalqlari bor edi. Roman xalqlari bor edi. Masalan, pruss, degich Boltiq xalqi boʻlar edi. Nihoyatda oʻziga xos xalq edi, qani oʻsha pruss xalqi? Prusslarni boshiga... nemislar yetdi! Shunday madaniyatli xalqdan pruss, degan nom qoldi, xolos. Prussiya nomi tarixiy manbalarda bir uchrab qoʻyadi, xolos. Hozir ham Yevropada bir qator xalqlar yer yuzidan yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida yashamoqda. Masalan, Buyuk Britaniyadagi irland xalqi, Yspaniyadagi bask xalqi. Irlandlar-da, basklar-da xalq sifatida yoʻq boʻlib ketmaslik uchun... jon talvasada kurash olib bormoqda! Shunday ekan, endi masalaga partiyaviy yondashaylik...
— Masalani partiyaviy hal etaylik!
— Xoʻp, masalani partiyaviy hal etaylik. Endi, G’arb mamlakatlarini... nima deb atasak boʻladi? Yevropa — xalqlar qabristoni, desak yarashadimi? Yevropa — xalqlar mozoristoni, desak ep boʻladimi?
— U-u-u, oʻrtoq Esonov... kallangiz kalla emas — qomus, ha, qomus! Mayli, G’arb mafkurachilarini qoʻyib turaylik. O’zimizni KPSSga qaytaylik. Manavi qayta quruvchilar KPSSni... sud qilamiz, deydimi?
— Aytdi, KPSSni sud qilamiz, deb aytdi.
— Unda, qora kursida kim oʻtiradi? Kim aybdor boʻladi? O’rtoq Leninmi? U zot mavzoleyda yotibdi-ku? Urtoq Brejnevmi? U kishi allaqachon xilqatga ketdi-ku. O’zi, nimani sud qiladi? Marksizm-leninizmnimi? Sotsializmnimi? KPSS qora kursiga oʻtirmaydi. KPSS tavba-tazarru etmaydi. KPSS uchun... mana, men aybdor boʻlaman! KPSS nima noma’qulchilik qilgan boʻlsa — shu noma’qulchilikni men qildim! KPSS qanday xatolikka yoʻl qoʻygan boʻlsa, shu xatolikni men qildim! Mana, men — obkom Rajabov! KPSS — Stalin degani emas. KPSS — Brejnev degani emas. KPSS — million-million faqirdan-faqir kommunist demaqdir. KPSS — million-million mehnatkashdan-mehnatkash ishchi-dehqon demakdir! Qayta quruvchilar ana shu millionlar yuziga loy chaplamoqda. Ana shu millionlarni badnom etmoqda! Umr boʻyi KPSS osh-tuzini yeb, endi KPSSga... tupurmoqda! Bular... xunasalar! Erkak emas, xunasalar! Mana, men KPSSni bir zarrasi edim — men KPSSni zarrasi boʻlib qolaman! Sudda KPSS uchun... oʻzim javob beraman, oʻzim!
— Bular sudni biladimi, oʻrtoq Rajabov. Ogʻziga kelganini gapiraveradi-da. Bular bir... olomon, olomon! Olomonda toʻrtta tarkibiy xislat boʻladi. Bu qanday xislatlar? Bular — gʻoya, iroda, ruh, axloq. Ana shu toʻrtta xislat jam boʻlsa — olomon boʻladi. Ana shu toʻrtta xislat tufayli olomon qudratli ham dahshatlidir. Olomon — boʻron, olomon — yongʻin, olomon — sel! Shu boisdan-da, olomon boʻlar-boʻlmasga qoʻzgʻola bermaydi. Olomon biror-bir gʻoya uchun qoʻzgʻoladi. Yangi bir gʻoya dunyoga kelsa — olomon ana shu yangi gʻoya uchun qoʻzgʻoladi. Mazkur gʻoya porloqmi yo tubanmi — olomon uchun ahamiyatsiz boʻladi. Olomon qatordan qolma, koʻpdan qolma — shiorlari ostida saf boʻladi. Olomon uchun jamiyatni yaxshi kuniyam bir, yomon kuniyam bir. Jamiyat biror yutuqqa erishsa — olomon qoʻzgʻoladi. Jamiyat biror parokandalikka uchrasa — tagʻin olomon qoʻzgʻoladi. Olomon yaxshi kunda bir siyosatdonni ulugʻlaydi. Yemon kunda... ayni shu siyosatdonni yer bilan baravar etadi! Olomon... toʻqimtabiat boʻladi! Bir kunlik kayfiyat bilan jam boʻladi. Bir soatlik maqsad bilan yigʻiladi. Keyin, birdan ... aynib qoladi. Birdan... tariqday tarqab ketadi! Olomon juda osonlik bilan oʻziga lider topadi. Chunki olomon lidersiz bir qadam bosolmaydi. Lidersiz bir soʻz aytolmaydi! Lider olomon nomidan gʻanimiga qarata birinchi boʻlib tosh otadi. Birinchi boʻlib oʻq otadi. Shu bois, olomon oʻz lideri ketidan... koʻrlarcha ergashadi! O’z lideri izidan... podalarcha yuradi! Kim olomon lideri boʻla oladi? O’zida yoʻq... fazilatlar bilan olomonni ishontira oluvchi, yolgʻon-yashiq gʻoyalar bilan olomonga ta’sir eta oluvchi, maza-bemaza shiorlarni xorijiy tillar bilan qoʻshib soʻzlay oluvchi zot — lider boʻla oladi! Inson general boʻlishi mumkin, aksincha, lider boʻlolmaydi. Inson ministr boʻlishi mumkin, aksincha lider boʻlolmaydi. Masalan, Nikolay II oqposhsho boʻldi. Ammo-lekin lider boʻlolmadi. O’rtoq Lenin oqposhsho boʻlolmadi. Ammo-lekin lider boʻldi!

50
Gazetada Orol dengizini qutqarish majlisi haqida e’lon berildi.
Ushbu majlis boʻldi.
Orolpanohlar birin-ketin minbarladi.
Orolpanoh Madiev bir oʻngga ta’zim etdi, bir chapga ta’zim etdi, bir olgʻa ta’zim etdi.
— Xonimlar va janoblar! — dedi.
Botir firqa kulib yubormasin uchun — kaftini ogʻziga qoʻydi. Uzini yoʻtal tutayotgan koʻrsatish uchun ogʻzini ushladi. O’zini kulgidan arang tiydi. Yerga qarab oʻtirdi.
«E, tavba, — dedi, — senga kim qoʻyibdi bunday gaplarni? Nima balo, ingliz lordimisan yo frantsuz qirolimisan?»
— Xonimlar va janoblar, mana, qayta qurish tufayli ona-vatanimiz tubdan oʻzgarib bormoqda. Zavodlar, fabrikalar qurilmoqda. Madaniy-maishiy korxonalar, madaniyat uylari ochilmoqda. Mana shunday madaniy-maishiy korxonalardan biri tarixiy va koʻhna Qoʻqon shahrida ochildi. Bu Qoʻqon zardoʻzlik fabrikasidir. Bu fabrikada qoʻli gul chevarlarimiz turli-tuman jilolik zardoʻzlik matolari, sarpolari, dasturxonu pardalar, qoʻyingki, turfa rang zardoʻzlik liboslari tikib chiqarmoqda. Buni qarangki, shu qoʻqonlik zardoʻz chevaralar tikib chiqarayotgan matolar ichida joynamoz ham bor ekan. Joynamoz! Oppoq joynamoz! Toʻrt burchakli joynamoz! Hozirjavoblikni qarang, milliylikni qarang! Axir, ozod vatanimiz musulmonobod boʻlib qoldi-da, mustaqil xalqimiz namozxon boʻlib qoldi-da. Qoʻqon chevarlari hur va ozod xalqimiz xohish-irodasi uchun labbay, deb javob bergan-da. Endi, ana shu Qoʻqon chevarlari joynamozidan sobiq partiya-sovet arboblari, bugungi pensionerlar ham bitta-bittadan olsalar. Joynamozga peshonalarini qoʻyib... besh vaqti namozni boshlasalar. Partiya-sovet tashkilotlarida faoliyat koʻrsatib, qilgan ayb-gunohlarini yuvsalar. Xudoi taoloning bagʻri keng — gunohlarini boʻyniga olib, toat-ibodatni boshlab yuborgan bandasining gunohidan oʻtadi. Besh vaqti namoz gunohlarini yuvadi! Marhamat, sobiq partiya-sovet arboblari, chevarlarimiz tikkan joynamozlar sizlarga muntazir!
Qayta quruvchilar partiya-sovet arboblaridan tavba-tazarru kutdi. Qayta quruvchilar partiya-sovet arboblaridan... uzr-ma’zur kutdi.
Partiya-sovet arboblari kommunist edi... kommunist boʻlib qoldi!
Partiya-sovet arboblari... Brejnev misol miq etmadi! Brejnev misol mijja qoqmadi. Brejnev misol... turgʻun boʻlib oʻtirdi. Brejnev misol... haykal boʻlib oʻtirdi!
Madiev kuydi, Madiev yondi! Madiev... loʻlilik yoʻliga oʻtdi.
— Yoʻq, biz endi sabr-toqat qilolmaymiz! — dedi. — Yoʻq, sabr-bardoshimiz nihoyasiga yetdi! Biz endi sodir etilgan jinoyatlar uchun kimlar aybdor ekanligini aniqlab olishimiz kerak va zarur. Biz yetmish yil mobaynida jinoyatchi partiya-sovet arboblarining butun bir avlodini tayyorlab yetishtirdik. Ming afsuslar boʻlsinki, ular har qadamda uchrab turadi, har daqiqada uchrab turadi!
Madiev partiya-sovet arboblariga qoʻlini peshladi. Koʻrsatkich barmogʻini bigizladi.
— Biz bular bilan... boʻlmaymiz! — dedi. — Yoʻq, yoʻq, biz bular bilan boʻlmaymiz!
Botir firqani nazarida... Madiev koʻrsatkich barmogʻini... Botir firqani peshonasiga nuqidi. Nazarida, barmoq uchi Botir firqani... peshonasiga tegdi. Duk-duk tegdi... tik-tik tegdi! Nazarida, barmoq uchi Botir firqani peshonasida... yopishib qoldi!
Botir firqa koʻzlarini yumdi — Madievni barmogʻini koʻrmay dedi! Madievni barmogʻidan qutulay dedi.
Shu bilan majlis ado boʻldi.
Majlis ahli tarqaldi.
Botir firqa bilan Rajabov hamroh boʻldi.
— Bular hali-hozir tili bilan yuryapti. Keyin-keyin, ustimizdan toʻrt tarafga yozadi. Bu shaxslardan keladi, — dedi Botir firqa.
— Shaxs? Shular shaxsmi? — deya qoʻl siltadi Rajabov. — Bular... bechora goʻrsoʻxtalar! Bular goʻrsoʻxta boʻlmay, kim goʻrsoʻxta boʻladi? Mana, men. Men qurdim, men yaratdim, men savob ishlar qildim! Shunday ekan, men piri badavlat shaxsman. Men bus-butun shaxsman. Men yetuk shaxsman! Xoʻp, ana shularchalik ham boraylik. Aytaylik, toat-ibodat qilish uchun xudoni bilish kerak. Bu bechora goʻrsoʻxtalar xudoni qaerdan biladi? Bular eski alkashlar, eski gʻarlar!

51
Ular yoʻl chetidan yurdi. Oyoqlari uchiga tikilib yurdi. Gap-soʻzsiz yurdi.
Yoʻlboʻyi choyxonaga keldi. Yuzma-yuz oʻtirdi. Bir-biriga tikildi. Yelkadan nafas oldi.
Nihoyat, Botir firqa koʻkka barmoq nishlab-nishlab soʻzladi:
— Soʻzlovchi nodon boʻlsa, sen dono boʻl! Xalq maqoli!
Rajabov birdan jonlandi. Yuzlarida yorugʻlik oʻynadi. Koʻzlarida quvonch balqdi.
— Ofarin, oʻrtoq Esonov, ofarin! — dedi Rajabov. — Siz dono partiya-sovet arbobisiz!
Botir firqa qomat rostladi. Botir firqa koʻkrak kerdi. Kirinib-qirinib yoʻtaldi. Tevarakka magʻrur-magʻrur boqdi.
— Kurashamiz, kurashamiz, deydi, — dedi Botir firqa. — Kim bilan kurashadi? Men bilanmi? Axir, men Gitler boʻlib, shahar-qishloqlarni vayron etmadim, xalqni qatl qilmadim. Gimmler boʻlib, tirik odamlarni oʻtda kuydirmadim, bugʻdoyzorlarga oʻt qoʻymadim. Nihoyati... kommunist boʻldim! Meni nimam bilan kurashadi? Otni oʻlimi — itni bayrami, deydilar. Bular... qari-qurilar bilan kurashmoqchi boʻlib yuribdi. Bular... Don Kixot! Yoʻq narsa bilan kurashuvchi Don Kixot! Bular qup-quruq galvarslar. G’arib-benavo galvarslar. Bular oldin-da shunday edi, bundan keyin-da shunday boʻlib qoladi. Mana, Boris Yeltsin. U oldin ham oʻgʻil bola edi, hozir ham oʻgʻil bola!
— O’rtoq Yeltsin kommunistik e’tiqod bilan yeng shimarib, kommunistik ishonch bilan bel bogʻlab... yangicha ishlamoqda! Kommunistik vatanparvarlik, kommunistik xalqparvarlik bilan ter toʻkib mehnat qilmoqda. O’rtoq Yeltsin oldin kim edi? Sobiq partkom, raykom, obkom, gorkom... xullas, kommunist, ha, kommunist! Keling, masalani partiyaviy hal etaylik: oʻrtoq Yeltsin kommunist boʻlmasa, prezidentlik shohsupasigacha koʻtarilib kela olar edimi? Yoʻq, koʻtarilib kelmas edi. O’rtoq Yeltsin kommunist boʻlmasa... prezident boʻlolmas edi! O’rtoq Yeltsin gʻayrat-shijoat bilan qayta qurib boshladi. Ishonch-e’tiqod bilan demokratiya tuzib boshladi. O’rtoq Yeltsin oʻtmishidan qechmadi. Ya’ni oʻzidan kechmadi. O’rtoq Yeltsin yoʻlini oʻzgartirdi, xolos.
— Bu borada oʻrtoq Yeltsinni protopop Avvakum bilan qiyoslasa boʻladi. Avvakum ota-bobolardan qolgan qadriyatlar va oʻtmish meroslarini qayta tiklash, asrab-avaylash uchun kurashadi. O’rtoq Yeltsin ham Avvakum misol yoʻldan bordi.
— Mana shu qayta quruvchilar oldin kim edi? Men hamma qayta quruvchi oʻrtoq Yeltsinga oʻxshab, oldin obkom boʻlsin, demayman. Axir, yangi tuzum demak — yangi qurilajak imorat demak. Yangi imorat qurish uchun kuch-quvvat kerak, mablagʻ kerak, malaka kerak. Men mana shu Madievni she’rlarini oʻkiganman. She’rlarida hayotdan nishona boʻlsa — oʻlsin agar! Avangard shoir emish. Frantsuz avangardlariga taqlid qilib, besh-oltita she’r yozgan. Frantsuz avangardlari qachonlardir oʻtib ketgan. Bu zot frantsuz avangardizmiga... endi yetib kelibdi! Shu besh-oltita she’riniyam oʻzicha eplay olmay, frantsuzlarga taqlid qilib yozibdi. O’zidan chiqarib, toʻrtta she’r yozolmagan zot... qanday qilib qayta quradi? O’zining toʻrtta mustakil fikri yoʻq zot... qanday qilib demokratiya quradi?
— Bulardan nima umidu, nima xayr, oʻrtoq Rajabov.
— Unda, kimdan umidlanish kerak? Dehqon oʻz oti oʻzi bilan dehqon. Dehqon bechoraga ketmon boʻlsa boʻldi.
— Bular mansabga talpinyapti, oʻrtoq Rajabov, mansabga! Mayli, davri kelibdi, mansablarni egallasin. Ammo-lekin biz demokratmiz, deya koʻkrak uradi. Yaxshi, demokratiya yaxshi. Demokratiya — hur fikrlash demak. Demokratiya faqat hur fikrlash bilan kifoyalanib qolmaydi. Demokratiya — kelajak foydasi yoʻlida halol ham ilgʻor baholash demakdir! Ana shu Madievlarga aytgim keladi: demokrat, sen oʻtmishga tosh otma. O’tmishga tosh otish, oʻlikni tepkilash demakdir. O’lik tirilib, xatolari uchun sendan kechirim soʻramaydi. O’lik tirilib, qayta qurish uchun bir ish qilib berib bermaydi. Demokrat, oʻtmishdan saboq olish kerak, saboq. Ana shu saboqni xulosalab, bugunni oʻylash kerak, bugunni. Bugunni xulosalab, kelajakni oʻylash kerak, kelajakni. Demokrat, sen oʻtmishga toʻpponcha otsang, oʻtmish seni toʻpga tutadi!
— Nega endi bari yoppasiga minbarga otilib boshladi? Bari shior koʻtarib boshladi? Tevaragiga guruh toʻplab boshladi?
— Bular deputat boʻlmoqchi, oʻrtoq Rajabov, deputat.
— Deputat boʻlish uchun minbardan tushmaslik kerakmi? Baqirib-chaqirish kerakmi? Shakkoklik qilish kerakmi?
— Odatda, uch toifa odam xalq e’tiborini oladi. Uch toifa odam ovoz oladi. Birinchi toifa — ritsar boʻladi. Bizda ritsarni xalq qahramoni, deydi. Xalq qahramoni botir boʻladi, jasur boʻladi. Shu bois, kurashsiz yashay olmaydi. Xalq qahramoni osoyishta hayot nimaligini bilmaydi. Bilsa ham tinch-osoyishta yashamaydi. Boisi, xalq qahramoni... tinchlikni yomon koʻradi. Bu toifa odam inqilob vaqtida birinchilardan boʻlib qoʻliga qurol oladi. Yalovbardor boʻladi, ura-urachi boʻladi, otashzabon boʻladi. Qahramonliklar koʻrsatgisi keladi. Mardlik-jasorat namoyish etgisi keladi. Shon-shuhrat orttirgisi keladi. Orden-medallar olib taqqisi keladi. Ikkinchi toifa odam — olijanob odamdir, ulugʻnamo odamdir, avliyonamo odamdir. Bu toifalar xoʻrlangan xalq uchun qaygʻuradi, haqoratlangan xalq oʻchun qaygʻuradi, ezilgan xalq uchun qaygʻuradi. G’arib xalq uchun, mushtipar xalq uchun qoʻlidan kelgan hamma ishni qiladi. Bechora xalq uchun oylik maoshini beradi, qarilik nafaqasini beradi, oʻlimligini beradi. Bu toifalar elyurtga ezgulik ham ma’rifat tarqatadi. Uchinchi toifa odam — ishbilarmon odamdir, tadbirkor odamdir, uddaburon odamdir. Bular faqat kirim-chiqimni biladi, foyda-ziyonni biladi. Yaratib beradi, qurib beradi. Bir soʻz bilan aytsak, bu toifa odamlar faqat foyda beradi. Ana, ana shu uch toifa odam koʻp ovoz oladi! Endi, manavi Madievlarni olaylik. Avvalo, bularda mansab-martabani oʻzi yoʻq. El-yurt oldida burch nima, javobgarlik nima, bilmaydi. Turgan gap, xalq boshqalarga ovoz beradi. Bular esa, yoʻl-yoʻlakay kulgi boʻlib qoladi, mayna boʻlib qoladi. Oqibat, oʻzlarini xoʻrlangan his etadi, ezilgan his etadi. Bular endi haqiqatni tiklash uchun ana shu... gʻoliblarga qarshi kurash olib boradi. G’oliblar bilan tashlashadi. G’oliblar qarab turarmidi? O’rtada yomon-yomon — sizu bizga yomon boʻladi. Sizu biz jafo chekamiz. Birimiz ikki boʻlmaydi. Bular bilmayapti.— ular oʻzlarini oʻzlari koʻtarish uchun Madievlarni zinapoya oʻrnida ishlatib yuribdi. O’zlarini oʻzlari saylash uchun — Madievlarni qoʻgʻirchoq qilib oʻynatib yuribdi.
— Manavi Madiev shoirni... soqolidan boshqa nimasi yoʻq boʻlsa kerak?
— Soqolda gap koʻp, oʻrtoq Rajabov. Soqoldor odam ancha-muncha xalqni oʻziga ergashtiradi. Chunki soqol kishiga avliyonamolik baxshida etadi. Masalan, Fidel Kastroni «qudrati» — soqolida.
— Bittayam oq oralamagan sochlar. Bittayam sochi toʻkilmagan boshlar. Oynaday tep-tekis, gard yuqmagan peshonalar. Tip-tiniq, yaltiroq yuzlar... Ana, qayta quruvchilarni portreti! Ana, demokratlar kim! Koʻpchilik qayta quruvchilarni hali... moʻyloviyam sabza urmagan! Shunday ekan, qayta quruvchilar nimasiga suyanib va’z oʻqiydi? Demokratlar nimasiga tayanib oqsoqolchilik qiladi? Biz nima uchun shularga quloq solishimiz kerak ekan? Biz nima uchun shularga ergashishimiz kerak ekan? Keling, masalani partiyaviy hal etaylik: odamda... erkakcha yuz boʻlsa! Bu yuzda koʻpni koʻrgan peshona boʻlsa. Bu peshonada uzun-uzun chiziqlar — olis-olis yoʻllar boʻlsa. Mazkur chiziq-yoʻllar sermashaqqat taqdirdan soʻylab tursa, el-yurt tarixidan soʻylab tursa. Peshona degani misoli bir tarix kitobi boʻlsa, misoli bir qomus boʻlsa. O’rtoq Esonov... insonda mazmun-ma’noli yuz boʻlsa! Bu yuzda... moʻl-moʻl ajinlar boʻlsa, mashaqqatlar ramzi boʻlgan tirtiqlar boʻlsa, turli-tuman dardlar asorati boʻlsa! Bu yuzda... zoʻr qaygʻular tamgʻasi boʻlsa, koʻrgiliklar belgisi boʻlsa, qora kunlar suvrati boʻlsa! O’rtoq Esonov, inson koʻzlarida... mung boʻlsa, qaygʻu boʻlsa, dard-alam boʻlsa! Inson koʻzlari ham... tarihdan soʻylab tursa, ham... kelajakka chorlab tursa! Inson koʻzlari ostida qavat-qavat... ajinlar boʻlsa! Ushbu ajinlar varaq-varaq... tarix boʻlsa! Inson koʻzlari ostida dumaloq-dumaloq... xaltalar boʻlsa! Ushbu xaltalar yaxshi-yomon kunlarni bekitib yotgan boʻlsa... O’rtoq Esonov, ana shunday koʻzlarga qarab oʻtirsa boʻladi! Ana shunday peshonalarga ergashsa boʻladi! Ana shunday yuzlarga quloq solsa boʻladi!
— Bularni maqsadi qayta qurish emas. Bular leninchi keksa avlodni chetga surib tashlasak — marra bizniki boʻladi, deb oʻylayapti. Leninchi avloddan qutulib olsak — tantana qilamiz, deb niyat qilyapti. Hamma mansab-martabalarni egallab olib — davrimizni surib yotamiz, deb maqsad qilyapti.
— Shunday, oʻrtoq Esonov, shunday.
— Bular oʻzlarini qayta quruvchi, deb yuribdi. Bular qayta quruvchilar emas, bular... qayta buzuvchilar! Ha, oʻrtoq Rajabov, bular — qayta buzuvchilar! Qayta buzuvchi boʻlganda-da... nonkoʻr buzuvchilar! Koʻrnamak buzuvchilar!
— Shu donoligingiz uchun... ikki choynak choy olib kelmasam boʻlmadi.
— Qimirlamang, oʻrtoq Rajabov, oʻzim olib kelaman.
— Men sizning aql-zakovatingizga... obkomdayoq qoyil boʻlib edim! Endi esa — men sizga sigʻinaman!
— O’rtoq Rajabov, siz obkomni birinchi sekretarisiz, byuro a’zosiz! Siz oʻtiring, oʻzim choy olib kelaman.

52
— Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Keyingi yillarda iqtisodiy va ma’naviy, siyosiy turmushimizdagi tarixiy oʻzgarishlar, ulkan burilishlar oʻzbek xalqi hayotini tamomila oʻzgacha baholashga ehtiyoj oʻygʻotmoqda. Qonli Oktyabr toʻntarishidan keyin boshlangan va haligacha davom etib kelayotgan e’tiqodlar kurashi, gʻoyalar kurashining gʻoyatda qarama-qarshiligi bugunga kelib hammaning diqqat markazida turibdi. Keskin kurashlardan iborat bu mafkuraviy siyosatlar ichida milliy masala alohida oʻrin tutadi.
Botir firqa bir qimirlab oldi. Uyoq-buyogʻiga qaradi. Madievni nutqidan hayron boʻldi.
«Galvars... gapni olisdan boshladi. Yaxshilikka boʻlsin... — deya oʻyladi. — Baribir, gapini bizga olib kelib taqaydi. Ishqilib, otimni atamasa boʻldi. El-yurt oldida sharmanda qilmasa boʻldi».
Tarihdan ma’lumki, turli-tuman xonlar oʻzbek moʻmin-musulmonlarining qonini soʻrib keldi... teri-sini shilib keldi, musulmonlarning oʻsib-ulgʻayishiga, yuksak taraqqiy etishiga toʻgʻanoq boʻldi. Sobiq totalitar tuzum moʻmin-musulmonlar oʻz aql-hushlarini yigʻib olmasliklari uchun, ma’naviy va madaniy rivojlanmasliklari uchun, milliy madaniyat va milliy til taraqqiy etmasligi uchun, bir soʻz bilan aytganda — oʻzligini anglab olishiga yoʻl bermaslik uchun qoʻlidan kelgan barcha chora-tadbirlarni ishlab chikdi va amalga tadbiq etdi. Moʻmin-musulmonlar oʻris jallodlari zulmi ostida bir amallab kun kechirdi. Qonxoʻrlar moʻmin-musulmonlarni «yovvoyi», deb atab keldi...
Botir firqa misoli... yangi kino koʻrdi. Misoli yangi kinoda yangi qiyofa koʻrdi. Shu vaqtgacha turli kinolarda turli qiyofalarda koʻrib yurgan artistini endi yangi qiyofada koʻrdi.
Bugungi kinodan gangib qoldi. Es-hushini yigʻib ololmadi. Minbardan koʻz ololmasdi.
Ichida Madievni soʻkdi. Burab-burab soʻkdi.
Nihoyat, oʻzini bosdi. Osoyishta boʻldi. Sokin boʻldi. O’zicha bosh irgʻadi. O’zicha... Madievni... qoʻllab-quvvatladi!
Boisi, Botir firqa qalban... millatchi edi! Ha-ha, ich-ichidan:.. millatchi edi!
Mana, umr oʻtdi — Botir firqa millatchiligini tiliga chiqarmadi. Mana, umr oʻtdi — Botir firqa millatchiligini yuzaga chiqarmadi.
Vazmin-bosiqligidanmi? Ichimdan top odam ekanligidanmi?
Botir firqa ogʻiz ochmaslikni... ichki bir dunyoqarashdan deb bildi. Ichki bir aqldan deb bildi.
«Kommunistik partiya siyosatiga begona gʻoyalar — men uchun-da begonadir», deya oʻyladi.
Ammo... oʻzi bilan oʻzi gaplashdi! Ich-ichidan gaplashdi:
«Millatchilik — oʻz kindik qoni toʻkilgan yerga sadoqatdan bino boʻladi. O’z xalqiga mehr-oqibatdan bino boʻladi. O’z qarindosh-urugʻlariga mehr-muhabbatdan bino boʻladi. Ammo-lekin millatchilikni yomon taraflari-da bor. Millatchilik — iblislar panoh topajak eng soʻnggi panoh, demak. Millatchilik — jaholat, demak. Millatchilik — bir xalqni boshqa bir xalqqa nisbatan nafrati, demak. Shu boisdan, juda koʻp fojialar ana shu millatchilikdan kelib chiqadi».
Yo Botir firqa mansabidan tushib qolishdan qoʻrqdimi? Partbiletidan ajralib qolishidan qoʻrqdimi? Yoʻq, yana yoʻq!
«Millatchilik misoli bir olov, — deya oʻyladi Bo-tir firqa. — Olov oʻz oti oʻzi bilan olov. Olov bilan oʻynashib boʻlmaydi. Odam olovni ehtiyot qilmasa, bet-qoʻlini kuydirib qoʻyadi. Odam olovni avaylamasa, oʻz uyini olov oldirib yuboradi. Butun... dunyoni oʻt oldirib qoʻyadi!
Chin, ashaddiy millatchi boʻlish kerak. O’z el-yurti uchun oʻlimga-da shay millatchi boʻlish kerak! Koʻnglida millatchilik his-tuygʻulari yoʻq inson... inson emas! U bir... robot, robot!
Ammo-lekin aql-farosat bilan millatchi boʻlish kerak. O’ta bilim bilan millatchi boʻlish kerak. Zamon shamollari esishiga qarab millatchi boʻlish kerak.
Mana, XX asr oyoqladi. XX asr misoli eski uy boʻlib qoldi. Ammo-lekin ana shu eski uy boʻsagʻasida tagʻin bir uy bor.
U — butunlay yangi uy. Inson qadam bosmagan uy. Hali eshiklari ochilmagan uy. Hali chiroqlari yoqilmagan uy.
Bu uyni nomi — XXI asr! Moʻmin-musulmonlar orziqib oshiqajak XXI asr! Moʻmin-musulmonlar baxt-saodat kutajak XXI asr!
Endi, ana shu yangi uy uchun... talash boʻladi! Yer ol-ol boʻladi. Yurt ol-ol boʻladi. El ol-ol boʻladi.
Barcha oʻz maqsadlari yoʻlida... millatchilikni ishga soladi! Xalqlarni... milliy tuygʻusini ishga soladi. Xalqlarni... milliy gʻururini olov misol kovlaydi!
Bolshavoylar musulmonlarni terisini shilib keldi, qonini soʻrib keldi... emish. Ana gap!
Avvalambor, sovet tuzumi davrida... xoʻroz hamma yurtda bir xil qichqirdi! Bu xoʻrozni oti — KPSS boʻldi!
KPSS xoʻrozi ovozi ostida oʻris-da boʻldi, gurji-da boʻldi, latish-da boʻldi, oʻzbek-da boʻldi. Qaytanga, KPSS xoʻrozi dastidan oʻzbekdan koʻra... oʻris koʻp talafot koʻrdi!»

53
— Ketdikmi, oʻrtoq Esonov?
— Ketdik, oʻrtoq Rajabov, ketdik.
— Qaysi yoʻldan yuramiz?
— Manavi yoqdan yuraylik. Yoʻlda muzqaymoq olib beraman.
— Yoʻq, muzqaymoq yemayman, shamollab qolaman.
— Xoʻsh, taassurotlar qalay?
— Shu, oʻsha-oʻsha!
— Bularni oʻzi kim... da’volari dunyoni buzadi?
— Bularni guruh desa-da boʻladi, toʻda desa-da boʻladi. Toʻda deyish ma’qulroq. Toʻdada olomonga xos toʻrtta xislat yoʻq boʻladi. Shu bois, toʻda olomondan tuban turadi. O’z oti oʻzi bilan toʻda boʻladi. Toʻda biror yomonlikni oldini olish uchun toʻda boʻlmaydi. Toʻda biror masala yuzasidan qaygʻurmaydi. Toʻdada aniq bir maqsad ham boʻlmaydi, orzu-niyat ham boʻlmaydi. Toʻda hamisha aybdor izlaydi, hamisha gunohkor izlaydi. O’sha aybdor yo gunohkor, mana men, deya toʻda oldiga otilib chiqsa — toʻda nima qilishini bilmay qoladi, nima deyishini bilmay qoladi! Boisi, toʻdada aybdorni jazolash niyati boʻlmaydi. Toʻda bor-yoʻgʻi: «Ana, davlatni oʻtirgʻizgan», «Ana, xalq qonini soʻrgan», «Ana, turgʻunlik timsoli», degan balandparvoz xitoblar aytib turadi. Toʻda faqat... baqirib-chaqirib turadi, shiorlar silkib turadi, bayroqlar hilpiratib turadi! Qoʻl paxsa qilib turadi, musht doʻlaytib turadi! Toʻdani hamisha kimdir yigʻadi, kimdir jamlaydi. Ana shu kimdir toʻdani boshqaradi, toʻdani yoʻllaydi. O’zi esa... toʻdadan sugʻurilib chiqib qoladi, bekinib qoladi! Toʻda esa... bir-biridan ilhom olib ketaveradi, bir-biridan rang olib ketaveradi. Birinchi qadamdayoq... toʻda odam sifatida oʻzini yoʻqotadi... oʻzini boy beradi. Toʻda oqni qora, deydi, qorani oq, deydi! Toʻda el-yurtga... oʻt qoʻya oladi! Ha, toʻda el-yurtga oʻt qoʻya oladi! Nima uchun toʻda tez e’tibor qozonadi, tez koʻzga koʻrinadi? Boisi, toʻdani kasbi — fitna-fasod boʻladi, igʻvo-gʻalamislik boʻladi. Fitna-fasod bilan igʻvo-gʻalamislik esa — oʻta yomon qurol, oʻta oʻtkir qurol! Igʻvo shamol misol tez yoyiladi. O’q yetmagan joyga igʻvo yetadi! O’q yetmas joyni fitna teshadi! Chivin uchib kirolmovchi xonadonlarga igʻvo kirib boradi. Bomba qoʻrqitolmovchi qalblarni fitna titratib yuboradi, fitna qaltiratib yuboradi! Fitna-fasod qanchalar yolgʻon boʻlsa — shunchalar yashin tezligida tarqaladi. Fitna-fasod yashin tezligida el-yurt e’tiborini oladi, jamiyat aqlini oladi. Fitna-fasod yashin tezligida... haqiqatga aylanadi!
— O’zi, shu toʻdalarga nima yetmayapti-a?
— Faqat bir taxchillik bor: amal-mansab taxchil, rahbarlik lavozimlari taxchil! O’lib ketgur, amal-mansab deganlari... qovun-tarvuz boʻlsa ekan, paykaldan uzib olib, qoʻltigʻiga qistirib yuborsang. Amal-mansab deganlari dala boʻlsa ekan, besh-olti sotihdan yer boʻlib bersang. Qachon demokratiya boʻladi, qachon qayta qurish boʻladi? Mana shu baqirib-chaqirib yurganlar mansab bilan ta’minlanmaguncha... qayta qurib boʻlmaydi!
— O’zi, azal-azaldan xalq ikki toifaga boʻlinadi. Biri, amal-mansab gashtini surib yuruvchi rahbarlar. Ikkinchisi, shu rahbarlarni... tagini kovlab yuruvchi mansabtalab da’vogarlar. Ana shu ikki toifa hamisha kurashib keladi. Oldinlari sovet tuzumidan qoʻrqar edilar. Endi esa, qoʻrqmay qoʻydi. Oshkoraliqka oʻtdi.
— Yigʻilishlarda baqirib-chaqiradilar. O’z ovozlari kamday, ogʻizlarini mikrofonga qoʻyib chinqiradilar, qiyqiradilar. Kim qanday oʻylaydi, oʻrtoq Rajabov, har kimni oʻzi biladi. Ammo-lekin men mana bunday oʻylayman: el-yurtga boʻlgan mehr-muhabbat... oʻta ichki bir muhabbat boʻladi. O’ta sehrli-sirli bir mehr boʻladi. Masalan... yigitni qizga boʻlgan muhabbati misol boʻladi. Ona yurtga boʻlgan muhabbat... yigitni qizga boʻlgan muhabbati misol... botinan boʻladi, asl boʻladi. Bu mehr-muhabbatni... olomon oldida izhor etib boʻlmaydi. El-yurtga boʻlgan mehr-muhabbatni... mikrofon orqali izhor etib boʻlmaydi! Shu boisdan-da uni oti mehr-muhabbat. El-yurtga boʻlgan mehr-muhabbatni... amal-da bajaradilar, amalda koʻrsatadilar! Masalan... tan-jonini qurbon qilib koʻrsatadilar! Tinchlik zamonida esa — mehnat jasorati bilan koʻrsatadilar, fidoyiligi bilan koʻrsatadilar, sabr-bardoshi bilan koʻrsatadilar. Chunki el-yurt demak, qon demak, tan-jon demak!
— U siz, oʻrtoq Esonov, u siz Botir firqa, kommunist Esonov, raykom Esonov! Bular... reformator, reformator!
— Reformator? O’rgildim, bunday reformatorlardan! Reforma, reforma, deb baqiradi. Bular hali reforma nimaligini bilmaydi. Reforma qayoqda, bular qayoqda? Reforma koʻp ulugʻ ham... qonli soʻz. Reforma qilish uchun... kallani kundaga qoʻyish kerak! Ana shu kallada... otni kallasiday yurak boʻlishi kerak! Pyotr Birinchi ana shunday zot edi, ana shunday kalla edi. Rossiyani Rossiya qilgan ana shu Petr Birinchi boʻldi. Petr Birinchi tufayli Rossiya Yevropa mamlakatlari qatoriga kelib qoʻshildi. Petr Birinchi Yevropaga yetib olish uchun qanchalab qurbon berdi, qanchalab qon toʻkdi. Rossiya agʻdar-toʻntar boʻldi, madaniyati xarob boʻldi, ma’naviyati xor-zor boʻldi. Petr Birinchi madaniyat va ma’naviyat evaziga... ulkan armiya toʻpladi, qurol-yarogʻ toʻpladi. Oqibat... ayiqnamo Rossiya tuzildi, yovvoyinamo Rossiya qaror topdi. Rossiyani madaniyati va ma’naviyati... harbiy kuch hamda qurol-yarogʻ boʻlib qoldi. Rossiya dushmanlari Petr Birinchi reformasiga... hay-barakallachilik qilib turdi! Bular rus oppozitsiyachilari edi, beti yoʻq mansabparast-shuhratparastlar edi. Ikkinchi ulkan reformator Aleksandr II boʻldi. Ana u haqiqiy reformator edi, buyuk reformator edi! Aleksandr II 1861 yilda krepostnoy huquqni bekor qildi. Dehqonlarni... qulliqdan ozod etdi! Undan keyin Petr Stolipin reforma oʻtkazdi. U agrar reformani amalga oshirdi. Oddin tinchlik, ana undan keyin reforma, shiori ostida reforma kiddi. Keyin, Speranskiy. Undan keyin oʻrtoq Lenin reforma qiddi. Tan olish kerak, ana shu yerda kommunistik partiya katta hatoga yoʻl qoʻydi. Kommunistik partiya... Petr Birinchini yoʻlidan bordi. Kommunistik partiya mamlakatni... askarxona qildi, qurolxona qildi! Birinchi kommunist oʻrtoq Leninmi yo Petr Birinchimi? Ana shuni bilib boʻlmay qoldi!
— Xalqni aql-idrokida qayta oʻzgarish qilish kerak, xalqni ongida chuqur yangilanish sodir etish kerak. Ong... ongni qayta qurish kerak! Reformani eng ogʻir joyi ana shu yerda!
— Xalq esa yangicha yashashni... aqliga sigʻdirolmayapti! Aniqrogʻi, xalqni... aqli yetmayapti! Shu sabab, kim nima desa, xalq... ergashib ketyapti! Yo... baqrayib qarab turibdi!
— Oldinlari har bir yaxshi ish uchun ham, yomon ish uchun ham — partiya-hukumat javob berar edi. Endi esa, har bir odam oʻzi uchun javob beradi. Shu sabab, odamlar qayoqqa qarab yurishini bilmay qoldi, kimga ishonishini bilmay qoldi. Odamlar oʻzi uchun oʻzi javob berolmay qoldi.
— Mafkura... mafkurasiz yashab boʻlmaydi. Mafkurasiz olgʻa bosib boʻlmaydi. Kelajakka qadam qoʻyib boʻlmaydi. Mafkura esa — gʻoyalarsiz boʻlmaydi, gʻoya — mafkurani qon tomiridir. El-yurt hamisha gʻoyalarga ishonib keldi, gʻoyalarga suyanib keldi. El-yurt gʻoyalar bilan oʻsib-ulgʻaydi. Qayta quruvchilar tili bilan aytsak: «vatan turgʻunlik holatida oʻsdi, xalq turgʻun boʻlib yashadi». Ana shu gʻoyalar... el-yurtni turgʻun holatda saqlab keldi!» Urushlarga yoʻl bermadi. Mafiya, reket, degan bosqinchiliklarga yoʻl bermadi. Turli algʻov-dalgʻovlarga yoʻl bermadi. Sovet xalqi... misoli burgut qanoti ostida yashadi: yaxshi-yomondan qoʻrqmadi.
Issiq-sovuqdan qoʻrqmadi. Och-yalangʻochliqtsan qoʻrqmadi. Ofat-balodan qoʻrqmadi. Ana shu gʻoyalar... mamlakatni turgʻun holatda saqladi! Ammo-lekin mamlakatni... osoyishta-farovon saqladi! G’oya-gʻoya! Ulugʻ inqilob gʻoyasi, sotsializm gʻoyasi, baynalminallik gʻoyasi, kommunizm gʻoyasi. El-yurtni ana shu gʻoyalar qudratli etib turdi!
— Jamiyat misoli bir tan-jon. Jamiyat ruhiyati — mafkuradan iborat. Shu sabab, jamiyat mafkura bilan tirik, mafkura bilan hayot. Mafkura haminqadar chayir boʻlsa, haminqadar qudratli boʻlsa, haminqadar pokiza boʻlsa — jamiyat shu qadar oʻsib-unadi!
— Mafkura jamiyat manfaatlarini himoya etuvchi huquqiy-falsafiy gʻoyalardir, axloqiy-diniy qarashlardir. Shu bois, ulugʻ niyatlar, ulkan rejalar — mafkuradan bino boʻladi. Bizda ana shunday mafkura bor edi. Uni kommunistik ideologiya, der edilar. Endi, kommunistik ideologiya yoʻq... Endi, millat manfaati dunyoga keldi, millat maqsadi dunyoga keldi. Endi, millat shavkati dunyoga keldi, millat orzusi dunyoga keldi. Qayta quruvchilar ana shulardan... mafkura tizimi bitishlary lozim boʻlady. Ana shularni jamlab... milliy mafkura yaratishlari lozim boʻladi. Uni — oʻzbekona mafkura, deb atashlari lozim boʻladi.
— Qayta qurish demak — inqilob demak. Inqilobni karomatlari koʻp. Shunday karomatlaridan biri — inqilob... toʻda-toʻda koʻpiklarni yuzaga olib chiqadi. Toʻda koʻpiklar... yuzada qalqib yuradi, havolanib yuradi, savlat toʻkib yuradi. Koʻpiklar asl narsalarni... pastga uradi, chetga suradi! Yuzada esa... yolgʻiz oʻzlari qoladi! Olisdan qarasangiz — koʻpiklar juda dahshatli koʻrinadi. Yaqindan qarasangiz — tayin-tuturigʻi yoʻq... pufaklar boʻladi! Qoʻlingizga olib koʻrsangiz... yoʻq bir narsa boʻladi! Ana, oʻsha koʻpiklar, ana! Toʻda koʻpiklar... asl mehnat samaralarini yerga urmoqda, asl zotlarni yerga urmoqda! Yuzada misoli toʻda koʻpik boʻlib... oʻzlari qolmoqda! Bir toʻda koʻpiklar... Oktyabr inqilobi Rimdan kelgan, deydimi? Ulugʻ Oktyabr inqilobi-ya?
— O’zi, bular koʻpik desa... koʻpik ekan! Shuniyam toʻliq bilmas ekan — tushuntirolmadi. Aslida esa, gap bunday. Buni birovga aytmang, oʻrtoq Rajabov, gap oramizda qolsin. XVI asr boshlarida Moskvani buyuk knyazi Vasiliy III Pskov oqsoqoli Filofeydan bir qator murojaatnomalar oladi. Filofey shulardan birida buyuk qnyazdan Moskvani... «uchinchi Rim» qilishini talab etadi. Boisi, birinchi Rim — «eretik» popistlar qoʻlida qolib ketgan boʻladi. Ikkinchi Rim— Konstantinopolni esa, musulmonlar egallab olgan boʻladi.
— Konstantinopol...
— Ha, ha, oʻsha shahar. Endi, buyuk rus knyazi Vasiliy III oldida ikkita olamshumul masala koʻndalang boʻlib qoladi: butun yer yuzida Xristos gʻoyalarini tantana qildirish va cherkov pravoslavi hukmini oʻrnatish. Shunday qilib, buyuk knyaz oqsoqol Filofeyni da’vatlarini amalga oshirib boshlaydi. Dastlab, knyazni oʻgʻli Ivan Grozniy oʻzini podsho deb e’lon qiladi. Ivan Grozniy oʻzini Rim va Vizantiya «tsezarlari» merosxoʻri etib tanitadi. Qirgʻinbarot faoliyat boshlab yuboradi. Undan keyin bu faoliyatni Petr Birinchi davom ettiradi. Keng qamrov bilan davom ettiradi! Mazkur gʻoya XIX asrda «slavyanofillar» nomi bilan keng avj oladi. Kuchli oqim sifatida tarmoq otib boradi. Slavyanofillar, slavyanofillar... 1917 yilda mazkur gʻoyani — «uchinchi Rim» gʻoyasini... kommunistlar ilib oladi! Kommunistlar «uchinchi Rim» gʻoyasini oʻzlashtirib olib... «Oktyabr inkilobi» nomi bilan hayotga tadbiq etadi. Bir soʻz bilan aytsak, KPSS... Ivan Grozniy bilan Vladimir Leninni payvandidan hosil boʻladi!

54
Tok osti soʻri olachalpoq koʻlaga boʻldi.
Botir firqa ana shu soʻrida oʻtirdi. Soʻri panjaraga orqa berib oʻtirdi. Inqillab-inqillab oʻtirdi. O’qchib-oʻqchib oʻtirdi, yerga tupurib-tupurib oʻtirdi.
Kampiri nim piyola asal olib keldi.
Asaldan... bahor hidi keldi! Asal... gul atrini taratdi!
Kampiri asalni choy bilan suyultirdi. Botir firqani ogʻziga olib bordi.
Botir firqa asal hididan bir seskandi. Asal hididan ikki ijirgʻandi. Betini chetga burdi.
— Koʻzni chirt yumib, yutib yuboring, — dedi kampiri. — Men sizga aroq iching, deganim yoʻq.
— Obkom Rajabov qoʻymadi, Rajabov.
— Hanifa Rajabovna telefonda aytib edi. Choli qurgʻur otyapti, deb edi.
— Shunday, obkom Rajabov koʻp ichgich boʻpti. Menimcha, manavi algʻov-dalgʻov kunlarga chiday olmayapti. Sovet davrida kelajak aniq edi, yashashdan maqsad anyq edi.Sovet xalqi yorqin kelajakka ishonib yashar edi. Orzu-havas bilan yashar edi. Sovet tuzoʻmini oʻz shiorla-ri bor edi. Masalan, sovet tuzumini «ozodlik — teng-lik — qardoshlik — baxt-saodat», degan shiori boʻlar edi. Qanchalar hayotbaxsh shior edi, qanchalar ezgu shior edi! Odam ana shunday shiorlarni koʻrib... yashagan sayin yashagisi kelar edi! Endi, qaysi shiorga ishonib yashab boʻladi? Endi, qaysi shiorga ergashib yashab boʻladi? Endi, manavinday shiorlar davri keldi: «urush — bosqinchilik — oʻgʻrilik — talonchilik». Endi, manavinday shiorlar zamoni keldi: «kambagʻallik — bechoralik — ochlik — quvgʻinlik». Obkom Rajabovni ana shunday shiorlar qiynayapti. O’zi oshkora aytdi.
— Chin, kun kechirish qiyin boʻlib boradi. Bozor-oʻchar qimmat boʻldi. Narx-navo beqaror.
— Shunday, hamma narsa qimmatlashib, faqat... inson arzonlashib boryapti, inson. Inson sariq chaqachalik boʻlmay qoldi. Inson sassiq sarimsoqchalik boʻlmay qoldi. Bir magnitofonni oʻgʻirlash uchun... odamni otib ketyapti. Ushoqday tilla taqinchoqni olish uchun... ayolni pichoqlab ketyapti. Falakmi kajraftor, turmushmi bemaza? Bu — iqtisodiy tanglikdan, demoqdalar. Yoʻq, bu iqtisodiy qiyinchiliqdan emas, yoʻq. Bu — mafkuraviy ojizlikdan, kampir, mafkuraviy zaiflikdan.
Kampiri limon qirqdi. Limon archdi. Botir firqani ogʻziga soldi.
— Chaynab-chaynab yuting, — dedi. — Uh-uhlamang!
Aroq sovuqlik. Limon sovuqlikni oladi. Endi, bosib-bosib asal choy iching.
Botir firqa asal choy ichdi. Peshonasidan duv-duv ter toʻkiddi. Yuzlaridan yilt-yilt ter sizildi.
Kampiri sochiq bilan terlarni artib-artib oldi.
— Obkom Rajabov tagʻin nimalar dedi? — deya soʻradi.
— Nimayam deydi... taqdir-peshonasidan kuyadi. Porloq kelajak uchun umr boʻyi mehnat qiddik... deb ichadi. Porloq kelajakka yetib kelib, nima qoʻrdik... deb tagʻin ichadi.
— Kimdan kuyadi?
— Kimdan boʻladi, qayta quruvchi demokratlardan-da. Obkom Rajabovgayam hayronman. Shu qayta quruvchilarni nimasiga kuyadi? Qayta quruvchi demokratlar... kasal, kampir, kasal. Qayta quruvchi demokratlar... mansab-martaba kasaliga yoʻliqqan, shon-shuhrat kasaliga yoʻliqqan. Yurakni davolasa boʻladi, suyakni davolasa boʻladi. Ammo-lekin qayta quruvchi demokratlarni davolab boʻlmaydi. Mansab-martaba dardi — davolab boʻlmas dard. Shon-shuhrat dardi — surunkali dard. Bu dardlarga yoʻliqqan odam... oʻlib qutuladi! Shu bois, mansab-martaba dardiga yoʻliqqan odam — qalloblik, poraxoʻrliqdan qaytmaydi. Shon-shuhrat dardiga yoʻliqqan odam — marazlik, yovuzlikdan qaytmaydi.
— O’zi, shu qayta quruvchi demokratlar oʻzlarini bir balo chogʻlaydilar, bir balo chogʻlaydilar-e?
— Buni, «maniya velichiya», deydi. Uni ruhiy kasallik-da deb boʻlmaydi, aqliy sogʻlomlik-da deb boʻlmaydi. Maniya velichiya — el-yurt boshiga bitgan balo boʻladi. Maniya velichiya — mansab-martabalarga oʻch boʻladi, shon-shuhratlarga oʻch boʻladi, shov-shuvlarga oʻch boʻladi. Maniya velichiya — jamiyatni qoʻlga olish uchun kurashadi, jamiyatni boshqarish uchun kurashadi, jamiyatni kaftida ushlab turish uchun kurashadi. Bir soʻz bilan aytsak, jamiyat — el-yurt guli boʻlish uchun kurashadi. O’z maqsadi yoʻlida qoʻlidan kelgan barcha ishni kiladi. Masalan, maniya velichiya — oʻzini kimdir qilib koʻrsatishga usta boʻladi, oʻzida yoʻq narsani bor qilib koʻrsatishga usta boʻladi. Chala-chulpa shaxsni — yorqin yulduz etib koʻrsatadi. Chiroq yoqsa yorishmovchi qalbini — otash yurak etib koʻrsatadi. Xom kallasini — aql xaltasi qilib koʻrsatadi. Maniya velichiya — el-yurt oldida oʻzini jon fido etib koʻrsatadi, el-yurt oldida oʻzini ulugʻlar ulugʻi etib koʻrsatadi. Oxir-oqibat — aql bovar qilmaydigan yutuqqa erishadi. Yuradigan yoʻlini bilmaydigan, qiladigan ishini bilmaydigan, gapiradigan gapini bilmaydigan bir jazavador... el-yurtni ogʻziga qaratib oladi! Bir qiligʻi ortiq, esi kirar-chiqar bir jazavador... el-yurtni oʻziga ergashtirib oladi! Bularni barchasi jamiyat betobligidan boʻladi, jamiyat xor-zorligidan boʻladi!
— Sovet hukumatini qadri oʻtdi, rais bova.
— Shunday, sovet hukumatini qadri oʻtdi. Shunday, KPSSni qadri oʻtdi. Qayta quruvchi demokratlar... sovet hukumati unday edi, KPSS bunday edi, deydi. Bekorlarni besh marta aytibdi! Qayta quruvchi demokratlar quldorlik jamiyati illatlarini sovet hukumatiga olib kelib yopishtiryapti. Feodalizm jamiyati qusurlarini KPSS boshiga agʻdaryapti. Kapitalizm jamiyati ayblarini sovet hukumati ustidan magʻzava qilib toʻkyapti. Yomon — sovet hukumati yomon, KPSS yomon. Ivan Grozniy oʻn beshinchi asrda hukmronlik qilib edi. U oʻz davri uchun davlatni boshqarish tartib-qoidasini yaratdi. Masalan, oprichnik nomli alohida bir qoʻshin tuzdi. Oprichnik faqat Ivan Grozniy buyrugʻini bajardi. Oprichniklar — eski jinoyatchilar, oilasidan voz kechganlar, jinoyat koʻchasiga kirib qolganlar, hech balodan tap tortmaydigan qonxoʻrlar edi. Oprichniklar xalqni xohlasa osdi, xohlasa soʻydi, xohlasa otdi. Ivan Grozniy topshirigʻi bilan aygʻoqchilar podshodan norozi shaxslarni aniqladi, gʻayritabiiy fikrlovchi shaxslarni topdi. Oprichniklar ularni beshafqat qiynoqlar, kaltaklar, toʻqmoqlar zarbi ostida boʻyniga olishga majbur etdi. Ayblovchilar yovuzona qiynoqlardan keyin qilmagan ishlarini qildim, deyishga majbur boʻldi. Ayblanuvchilar qonxoʻrona azoblardan keyin begunoh odamlar nomini sotishga majbur boʻldi. Oprichniklar begunoh aybdorlarni ozod-liqda yurmish oʻgʻil-qizlarini ham zindon qildi, urugʻ-aymoqlari, doʻst-birodarlarini zindon qildi, hatto, ayblanuvchilarni voyaga yetmagan, norasida bolalarini-da qamadi yo surgun qildi. Ivan Grozniy oʻz oʻgʻlini qatl ettirdi, amaki akasini qatl ettirdi, jiyanlarini qatl ettirdi. Qayta quruvchi demokratlar Ivan Grozniy faoliyatini... sovet hukumatiga toʻnkab oʻtiribdi, oʻrtoq Stalinga toʻnkab oʻtiribdi. Axir, XV asr qaerda, XX asr qaerda?
— Uyamas-da-buyamas, el-yurtni shoʻri quridi, rais bova.
— Shunday, qiyin-qiyin, xalqqa qiyin boʻldi. Xalq umri mobaynida KPSS chizigʻidan chiqmay yashadi, KPSS buyrugʻini bajarib yashadi. Shu bois, xalq — iqtisodiy oʻqimay yashadi, mafkuraviy izlanmay yashadi, kelajak haqida oʻylamay yashadi. Xalq uchun KPSS oʻyladi, xalq uchun hukumat izlandi. Xalq faqat... ishladi! Xalq jonajon kommunistik partiya uchun jon fido etib ishladi, xalq mehribon sovet hukumati uchun jonini jabborga berib ishladi. Bunday xalqni yoʻldan urish oson. Bunday xalqni qoʻlidan yetaklab ketish oson. Bunday xalqni... qoʻyday haydab ketish oson! Qayta quruvchi demokratlar ana shunday qilmoqda. Burnini artib olmagan mishiqilar... xalqni laqillatib yuribdi, xalqni qoʻyday yetaklab yuribdi. Azal-azaldan shunday: kimdir birov lakillab, nutq soʻzlab qoʻyadi. Baloga qolgan... xalq boʻladi! Xalq... dardini ichiga yutadi! Shu bois, xalq hamisha hukumatdan norozi boʻladi. Goʻyo, hukumat xalq gʻanimi. Goʻyo, hukumat xalq ziyoniga siyosat olib boradi. Aslida esa hukumat — xalq posbonidir, xalq himoyachisidir. Xalqni xalq qiluvchi — hukumat. Xalqni ichki-tashqi ofat-gʻanimlardan himoya etuvchi — hukumat. Oppozitsiya, oppozitsiya! Ana, xalq gʻanimi kim! Afsuslar boʻlsinki, xalq oppozitsiyani... doʻst deb biladi. Xalq oppozitsiyani... advokat deb biladi. Shu bois, xalq hamisha oppozitsiyani... hukumatga qarshi qoʻyadi. Xalqni oʻziyam oppozitsiyaga qoʻshilib... hukumatga qarshi otlanadi. Aslida esa, oppozitsiya — xalq himoyachisi niqobidagi... xalq dushmani! Shunday, oppozitsiya — xalq dushmani!
— Qayta quruvchilar loy chaplamagan odam qolmadi. Qayta quruvchilar boshidan magʻzava agʻdarmagan odam qolmadi. Bir kuni radioni qoʻyib edim, qayta quruvchilar radiodan... Xrushchevga magʻzava toʻkdi.
— Radiodan magʻzava toʻkdi?
— Ha, kuppa-kunduz kuni! Xrushchevni boshiga... radiodan magʻzava toʻkdi. Xrushchev — arpa un, dedi. Xrushchev — makkajoʻxori, dedi.
— Makkajoʻxori boʻlsa nima boʻpti? Makkajoʻxori — dala malikasi! Shunday, makkajoʻxori dala malikasi, moʻl-koʻl ozuqa. Xrushchev davrida asrlar mobaynida qaqrab yotgan choʻl-biyobonlar... bogʻ-boʻston boʻldi, shahar-qishloq boʻldi. Xrushchev davrida odamzot fazoga uchdi. Xrushchev davri... oyga uchdi! Gagarin, Gagarin!
— Brejnev davrini aytmaysizmi, Brejnev? Hay, bir davr edi-da...
— U-u-u, Brejnev davri, Brejnev davri! Brejnev davri — sokin davr edi, osuda davr edi, suv sepganday jimjit davr edi! Brejnev davrida turmush bir maromda davom etar edi. Biror oʻzgarish boʻlmas edi, biror yangilik boʻlmas edi. Barcha narsa joy-joyida kimir etmay turar edi. Brejnev davri... mangu haykal edi, mangu haykal! Brejnev davrida... quyosh yorqin nur sochar edi! Brejnev davri quyoshi... yarqiroq edi! Brejnev davrida... suvlar sokin-sokin oqar edi! Suvlar... qilt etmas edi. Brejnev davrida... osmon musaffo edi! Olam koʻm-koʻk edi, daraxtlar yam-yashil edi. Koʻkatlar bodroq-bodroq edi. Brejnev davrida... shabadalar mayin-mayin esar edi! Brejnev davri... bolalari-da moʻmin-qobil edi! Katta-kichikka izzat-hurmatda edi. Or-nomusli edi, diyonatli edi. Brejnev davri keksalari... Misoli toshkitob, misoli toshoyna, misoli tarix! Mana, manavi ajinlarim — kolxoz-sovxoz tuzish, manavi ajinlarim — choʻl-biyobonlarni oʻzlashtirish, manavinisi — million-million tonnalab paxta terish... Ajinlar — umr, ajinlar — yodgorlik. Brejnev davridan yodgorlik.
— Brejnev davrida barcha sizni oʻrtoq Esonov, der edi, Botir firqa, der edi.
— Endi esa... Qizil, deydi, Qizil!
— Brejnev davrida bizni quyuq-quyuq ziyofatlarga chaqirar edi. Bizni toʻrga oʻtirgʻizib qoʻyar edi. Sovgʻa-salomlar berar edi. Sirgʻalar, uzuklar berar edi. Oldimga noyob-noyob sarpolar qoʻyar edi. Siz nomer birinchi erkak edingiz, men nomer birinchi ayol edim.
— Endi esa, bizni familiyamiz... pensionerlar! XX asrni qurgan million-million kazo-kazolarni familiyasi bitta — pensionerlar! XX asrni yaratgan million-million kazo-kazolarni familiyasi bitta — veteranlar! Juda hurmat-e’zoz etsa — qariyalar! Bir asrcha el-yurt uchun ter toʻkkan million-million partiya-sovet arbobida... familiyada qolmadi, unvon-da qolmadi, orden-da qolmadi! Hatto, familiyasidagi... «oʻrtoq» qoʻshimchasi-da qolmadi!
— Sovet tuzumi... oydaygina tuzum edi-ya! Oydaygina tuzumni yoʻq qilishdi-ya?
— Sovet tuzumini birov yoʻq qilmadi. Sovet tuzumi... oʻzini-oʻzi yoʻq qiddi. O’rtoq Lenin bilan oʻrtoq Stalin yaratgan sovet tuzumi diktatura asosiga qurilgan edi, irib bitgan ideologiya asosiga qurilgan edi, chirib ketgan siyosiy tarmoqlar asosiga qurilgan edi. Shu bois, oldin KPSS qulab tushdi. Keyin, SSSR agʻanab tushdi. Bu birin-ketin fojia nimadan boʻldi: Gorbachev, Gorbachev! O’rtoq Gorbachev Kremlga kelib, oʻta keskin ham siyosiy yoʻl tanladi: davlat bilan partiya funktsiyasini boʻlib-boʻlib tashladi. Ideologiya bilan siyosiy tarmoqni partiya qoʻliga berdi. Barcha xoʻjalik tarmoqlarini hukumat qoʻliga berdi. Ana shunda... sovet tuzumi poydevoriga zil ketdi! Kreml saroyida oʻrtoq Yeltsin partiya biletini minbarga tashladi. KPSS saroyidan tantana bilan chiqib ketdi. O’rtoq Yeltsin KPSSni tashlab ketdi. Ana shunda... KPSS poydevoriga zil ketdi! Sovet tuzumini Gorbachev tugatdi, deydilar, GKChP tugatdi, deydilar, Yeltsin tugatdi, deydilar, jidomasonlar tugatdi, deydilar. Yoʻq, tagʻin, yoʻq! Sovet tuzumi... oʻzini-oʻzi tugatdi. Sovet tuzumi... oʻz boshini oʻzi yedi.
— Men tovuq shoʻrvani suzib kelay. Tovuq shoʻrva ichdagi sovuqlikni oladi.
Botir firqa oʻtmishini oʻyladi. Botir firqa kechmishini oʻyladi.
Olislarda qolmish... sovet tuzumini oʻyladi. Yetim qolmish... Sovet hukumatini oʻyladi. Yesir qolmish... KPSSni oʻyladi.
«Sovet tuzumi bunchalar aziz edi? Sovet hukumati bunchalar qadrdon edi? KPSS bunchalar ardoqli edi? — dedi Botir firqa. — Masalan, sovet tuzumida... yoshligim qoldi. Sovet huqumatida... martabam qoldi. KPSSda... shavkatim qoldi. Masalan, Stalin davrida... dunyo yosh edi, men yosh edim, kampirim yosh edi. Stalin davri-da... kampirim qiz edi! Sochlari taqimini uruvchi qiz edi. Sochlari toʻlgʻonib yuruvchi qiz edi. O’rimdan qochgan zulflari bor qiz edi. Yuzlari yuz emas... anor edi! Stalin davrida... men oshiq edim, kampirim ma’shuq edi!»
Oshxona tarafdan kampiri kelar boʻldi. Qoʻsh qoʻlida shoʻrva boʻldi. Qoʻltigʻida tandir non boʻldi.
Kampirini sochlari... doka roʻmoliday oppoq-oppoq boʻldi. Yuzlari... ajin-ajin boʻldi.
Munkillab-munkillab qadamlar boʻldi. Qadamlari ushbu dunyoday... tor-tor boʻldi. Qadamlari ushbu dunyoday... qari-qari boʻldi.
— Stalin davrida... mana shu kampirim... qiz edi!
Barchin yuzli-barchin yuzli qiz edi! — pichirladi Botir firqa. — Men oshiq edim, kampirim ma’shuq edi...

55-56
«...психоневрологическая болница».
Botir firqa ushbu viveskani oʻqidi. Qayta-qayta oʻqidi. Viveskaga tikilib qoldi.
«Shu viveska oldiga kelganimga-da yigirma yil boʻpti! Bir yigit yoshi vaqt. Bir qiz boʻyi vaqt! — deya oʻyladi. — Ammo-lekin oʻshanda raykomni mashinasida yurar edim. Otda edim, oyogʻim uzangida edi. Endi, piyoda-peshka boʻlib keldim, piyoda-peshka...»
Botir firqa oʻylagancha boʻldi.
Qabulxonada uni... bir daydini tekshirmishday tekshirdi. Bir gadoyni tekshirmishday tekshirdi.
— Mayli, bir pensioner chol ekansiz, — deya kiritdi.
Botir firqa ichkariladi. Yoʻlak boʻylab yoʻl oldi. Izidan Hanifa Rajabovna yurdi.
— Devordagi viveskani koʻrdingizmi, Hanifa Rajabovna? — dedi.
— O’qidim-oʻqidim.
— Qaerga kelib qoldingiz, bilyapsizmi? Bir soʻz bilan aytsak, bu joy — shunaqa joy. Bu joyni nomi kasalxona, xolos. Hali koʻrasiz. Doʻstingiz-ku doʻstingiz, dushmaningizni ham bu joyga tushgulik qilmasin.
— Menda nima ayb, Botir Esonovich, menda nima ayb? Rajabov kafeda ichgan-da, kafeda.
— Koʻcha-koʻyda ichmasin edi. Kimsan, obkom Rajabov oti bor.
— Yana-tagʻin, bir oʻzi ichgan deng. Keyin, avtobus bekatiga borib, skameykada uxlab qolgan.
— Ana, shu ishi kommunist odamga epmi endi?
— Bekatdagilar Rajabovni yuragi yomon boʻlib qoldi, deb oʻylab, «skoriy pomosh» chaqirgan. «Skoriy pomosh»chilar Rajabovni mashinaga solib koʻrsalar, gʻirt mast boʻlgan. Aytishlaricha, mast odamni kasalxonaga olmas emish-ku?
— Shunday, mast odamni shifoxonalar qabul qilmaydi. Mast odamni yo mana shu joy qabul qiladi, yo hushyorxona qabul qiladi.
— Yana-tagʻin, «skoriy pomosh» mana shu yerni mashinasi ekan deng.
— Mana shu joynimi?
— Ha, mana shu yerni. Shu sababdan, Rajabovni toʻgʻri shu yerga olib kelibdi.
— Bu joydan koʻra hushyorxonaga olib borsa yaxshi edi. Besh-olti soʻm jarima toʻlab, qutulib ketar edi. Bilmayman, endi nima boʻladi.
— Endi bor umid sizdan, Botir Esonovich.
— Hanifa Rajabovna, men... oʻzimga en boʻlolmayman, sizga qanday boʻy boʻlaman?
— Siz Rajabovni ham sinfdoshisiz, ham doʻstisiz. O’shani uchun faqat sizga telefon qildim.
— Ayni vaqtida telefon qilibsiz. Shu uch-toʻrt kunda hal etmasak, kech boʻladi. Gap shundaki, bemorga uch-toʻrt kun mobaynida diagnoz qoʻyiladi. Ana shu diagnoz qoʻyilmasdan, obkom Rajabovni bu joydan olib ketishimiz kerak. Bugun ikkinchi kun. Hali vaqt bor. Ishoning, bu borada... tajribam bor!
Botir firqa bundan yigirma yil muqaddam kelmish kunlarini esladi. Bir-bir esladi. Ammo Hanifa Rajabovnaga bildirmadi.
«Qaytar dunyo deganlari chin ekan, — deya oʻyladi. — O’shanda obkom Rajabov shoir Madievni mana shu joyga joʻnatib edi. Beyoziqdan-beyoziq joʻnatib edi! Mana endi... obkom Rajabovni oʻzi keldi! O’z oyogʻi bilan keldi! Yo obkom Rajabovni... xudoni oʻzi joʻnatdimi? Unda... xudo bor ekan-da?»
Botir firqa bosh bino oldida chekib turmish oq xalatli bilan salom-alik etdi,
— Bosh vrach Mirzaev hokimiyat majlisiga ketdi, bugun kelmaydi, — dedi oq xalatli.
Botir firqa oq xalatli bilan gaplashdi. Maqsadini aytdi.
Oq xalatli hamdardlik bilan bosh irgʻadi. Ikki qavatli binoni koʻrsatdi.
Botir firqa ana shu binoga yoʻl oldi. Hanifa Rajabovna ergashdi.
— Eshitdingizmi, Hanifa Rajabovna? — dedi. —
Hali aniq bir xulosaga kelishmaydi. Buyogʻi, Mirzaev haliyam bosh vrach ekan. Boʻldi, obkom Rajabovni chiqarib olamiz!
Botir firqa narkologiya boʻlimiga kirib bordi.
Boʻlim boshligʻi Botir firqani tanib qoldi. Taklif-takalluf etdi. Hurmat-e’zoz etdi. Kasallik daftarini yoyib koʻrsatdi.
— Yaxshisi, oʻzingiz tanishib chiking, otaxon, — dedi.
Botir firqa Rajabovni kasallik varaqasi bilan tanishdi:
«... Bemor Rajabov ostonada vrachlar koʻrinishi bilan karavotdan sapchib turdi. Palata oʻrtasida gʻoz boʻldi. Oyoqlarini ikki yoniga kerdi. Qoʻllarini beliga tiradi. Boʻynini olgʻa choʻzdi. Yuzlarini dahshatli burishtirdi. Lablarini choʻchchaytirdi. Koʻzlarini ola-bula etdi. Vajohat bilan baqirdi:
— Yaqinlashmang deyapman, yaqinlashmang!
Ammo vrachlar ichkari kirib bordi.
Bemor Rajabov yovvoyilarcha haykirib... «Internatsional» aytdi:


Вставай, проклятьем заклеймённый,
Весь мир голодных и рабов,
Кипит наш разум возмущённый,
И в смертный бой вести готов!

Bemor Rajabov yugurib, deraza tokchasiga chiqib bordi. Deraza ustida osigʻlik Kizil Bayroqni yulib oldi. Tap etib, pastga tushdi. Qizil Bayroq dastasidan ushlab baland koʻtardi.
— Mana, Qizil Bayrogʻim, mana! — deb baqirdi. —
Boshimda Qizil Bayrogʻim bor! Men Kizil Bayrogʻimdan panoh topaman!
Aslida esa, bemor Rajabov Qizil Bayroq dastasi bilan... vrachlarni urmoqchi boʻldi! Buni payqab qolgan vrachlar sanitar yigitlarni yordamga chaqirdi.
Sanitar yigitlar Qizil Bayroq bilan... qurollangan bemor Rajabovni qurolsizlantirdi! Rajabovni... Qizil Bayroq qurolini tortib oldi! Ana shu oʻz quroli bilan Rajabovni oyoq-qoʻlini bogʻlab tashladi.
Bemor Rajabov oʻzini uyoq-buyoqqa olib urdi. Sanitarlarga baqirdi:
— Qizil Bayroqni oyoqqa oʻrab... xor qilmang! Shonli Qizil Bayroqni oyoqdan oling!
Shunday koʻrinib turibdi — bemor Rajabov oyoq-qoʻllarini boʻshatishni talab etdi. Talabi amalga oshmagach, baqirib... «Internatsional» aytdi:


Весь мир насилья мы разрушим
До основанья, а затем
Мы наш, мы новый мир построим,
Кто был ничем, то станет всем!

Keyin, bemor Rajabov gʻayritabiiy fikrlar aytdi:
— Odam maymundan tarqalgan! Marks, Marks! Lekin men maymun emasman, meni bogʻlamang!
— Inson ozod boʻlmogʻi kerak! Lenin, oʻrtoq Lenin! Shunday ekan, meni qoʻyib yuboring!
— Marks, Engels, Lenin tirik! Marksizm-leninizm gʻoyalari tirik!
— Inson oʻz taqdirini oʻzi hal qilmogʻi kerak! Oyoq-qoʻlimni qoʻyib yuboring, oʻrtoq Rashidovga boraman!
— Rashidov olamdan oʻtgan? Yoʻq, oʻrtoq Rashidov barhayot! XX asr turkiy xalqlarida ikkita dohiy bor:
Kamol Otaturk va Sharof Rashidov!
Bemor Rajabov qay darajada betobligini ana shu gaplaridan bilib olsa boʻladi».
Botir firqa qogʻozga tikilib oʻylab qoldi.
— Shu, oʻziniyam bir koʻray? — dedi.
— Aslida mumkin emas. Lekin sizga mayli. Faqat tez kirib chiqish kerak, — dedi boshliq.
Bir sanitar yigit ichkari boshladi.
Botir firqa ichkariladi. Jarang-jurung qulf-kalitlardan oʻtdi. Taraq-turuq temir eshiklardan oʻtdi. Bir eshik-panjaralardan kirdi.
Palatada oʻntacha karavot boʻldi. Barcha karavotni oʻz bemori boʻldi.
Bir bemor karavot qirrasiga oyoqlarini qoʻyib yotdi. Bir bemor oyoqlarini devorga chiqarib yotdi. Birovi qoʻllarini ogʻziga karnay etib, «Andijon polka»sini chaldi. Birovi karavot ustida «Andijon polka»siga oʻynadi.
Tagʻin besh-olti bemor karavotga mixlab tashlanmishday yotdi. Sokin yotdi. Odob bilan yotdi. Unsiz yotdi. Toʻshak ostida bor-yoʻqligini bildirmay yotdi.
Rajabov ana shu bemorlar sirasidan boʻldi. U yuzlarini devorga burib yotdi. Koʻzlarini yumib yotdi. Nafas olishini biddirmay yotdi. Qoʻllari qaerda, oyoqlari qaerda — bildirmay yotdi. Tirik jonmi-yoʻqmi — nishona bermay yotdi.
Botir firqa Rajabovday otashin bir kommunist holidan... ezildi! Otashin kommunist holidan... kuyundi!
Sanitar Rajabovni turtdi. Yuziga ohista shapatiladi.
— Bemor, koʻzingizni oching, bemor, — dedi.
Rajabov koʻz ochib qaradi. Yuzida iliqlik aks etdi.
Yuzida yorugʻlik aks etdi.
— Hay, tuzukmisiz? — deya bosh siltadi Hanifa Rajabovna.
Rajabov koʻzlarini ochib yumdi: tuppa-tuzuk, demish boʻldi.
Hanifa Rajabovna... erini oʻpib-oʻpib yigʻladi. Yenglari bilan koʻzlarini artib-artib yigʻladi.
— Oyni oʻn beshi qorongʻi boʻlsa, oʻn beshi yorugʻ. Bu kunlar oʻtib ketadi, — deya yigʻladi.
Hanifa Rajabovna hamyonini ogʻziga bosib-bosib yigʻladi. Erini yuziga... yuzini qoʻyib-qoʻyib yigʻladi.
— Peshonam qursin... — deya yigʻladi. Rajabov nimjon ham nogiron ovoz berdi:
— O’rtoq Esonov, meni olib keting...
— Bardam boʻling, oʻrtoq Rajabov, bardam boʻling! — dedi Botir firqa. — Men sizni olib ketaman!
Sanitar Rajabovni ustidan adyolni surdi. Oyoklari tarafga surib-surib qoʻydi.
Botir firqa ana shunda... ajab bir sinoatni koʻrdi!
O’rtoq Rajabovni qoʻllari... karavotga bogʻlab qoʻyildi. It boylagich... qayish bilan boylandi. Oyoqlari-da yonlariga yoyib-yoyib boylandi. Oyoqlari-da... it qayish bilan boylandi! Mahkam-mahkam boylandi! Bellaridan... otni ayiliday qalin qayish bilan tortib boylab tashlandi.
Botir firqa titradi. Botir firqa qizidi. Botir firqa olov oldi.
— Bu nima qiliq?! — deya baqirdi. — Obkom sekretari, Oliy Sovet deputati, mehnat veterani-ya?!
Botir firqa Rajabovni qoʻliga yopishdi. Tugunni timdaladi! Kuchi yetmadi. Yecholmadi. Tugunga ogʻzini qoʻydi. Tugunni... tishlab-tishlab tortdi! Tagʻin boʻlmadi. Yecholmadi.
Sanitar Botir firqani qoʻltigʻidan kirdi. Quchoqlab tortdi. Rajabovdan ajratib oldi.
— Urtoq Esonov, ogʻir boʻling! — dedi.
— Axir, obkom Rajabov... quturgan it emas-ku?! — deya baqirdi. — Obkom Rajabov... adirdan ushlab kelgan yovvoyi it emas-ku?!
Sanitar... gapni elamadi. Gapni korlamadi.
— Toʻgʻri, bemor obkom, bemor deputat... lekin sobiq! Ha, sobiq! — dedi.
— Sobiq boʻlsa nima qipti, sobiq boʻlsa nima qipti?!
— Sobiq... hayiting oʻtdi, demaqdir! Sobiq... hayiting oʻtgach, xinoni... ketingga qoʻy, demaqdir!
— Qanaqa hayit, qanaqa hayit?!
— Shon-shuhrat — arafa hayit! Mansab-martaba — uchkunlik hayit! Hayit oʻtgach, xinoni... ketingga qoʻy, deydilar!
Botir firqa... haykal boʻlib qoldi. Yuz-koʻzi boʻzrayib qoldi. Tili aylanmay qoldi.

57
Shu vaqt uzun ayvonda... gurs-gurs tovush boʻldi. Qars-qars ovoz boʻldi. Chil-chil sinish boʻldi.
Mazkur palatada yotmish bemorlar... yoppa-baraka qoʻzgʻoldi. Yoppa-baraka eshikka yopirildi. Yoppa-baraka bois — eshikka tiqilib qoldi!
Oqibat — birovi birovini itardi. Birovi birovini mushtladi. Birovi birovini timdaladi. Qiy-chuv bilan ayvonladi.
Sanitar... bemorlar ketidan chopdi!
Botir firqa hayron boʻldi. Uyam ayvonladi.
Ayvonda bir toʻda bemor... boʻlim boshligʻi tevaragini olib turdi. Boshliqni ogʻziga qaradi. Angrayib qaradi. Baqrayib qaradi. Moʻltayib qaradi. Bejo-bejo qaradi.
Boshliq qoʻllarini beliga qoʻydi. Siyosat bilan havolandi. Yerga tikilib havolandi. Sukut saqlab havolandi.
Chivin uchsa bilinajak sukunat choʻqdi!
Boshliq havolanib bosh koʻtardi. Ohista-ohista gap boshladi. Sokin-sokin gap boshladi:
— Xoʻsh, nima gap, janob bemorlar?
Shunda, bemorlar... baravar soʻzladi! Bab-baravar soʻzladi! Shovqin-suron bilan soʻzladi. G’ala-gʻovur bilan soʻzladi:
— Manavi Napoleon boʻlib... vatanimizga bostirib keldi!
— Mana bu Petr Perviy... ona yurtimizga zambarak otdi!
— Sen-chi, sen? Sen Kutuzov boʻlib... qarshi hujumga oʻtding-ku?
— Sen palatadagilarni qilichdan oʻtkazding!
— Sen toʻpponcha bilan otding!
— Sen zambarak otding!
— Boʻhton, boʻhton! Men zambaraklardan bir yoʻla yigirmatadan oʻq otilsin, deb buyruq berdim, xolos!
— Polundra, polundra!
— Men qayta quruvchiman!
— Men demokratman, demokrat!
Botir firqa... masalani tushunmishday boʻldi. Bemorlarga bir-bir nazar soldi.
Bir bemorni boshida toʻntariqlik oq toboq — Napoleonni qalpogi boʻldi. Qoʻlida uzun nayza — supurgi tayoq boʻldi. Tagʻin bir bemorni qoʻlida ichi teshik truba — durbin boʻldi. Birovida uzun supurgi — qilich boʻldi.
Bemorlar Napoleon bilan Petr Birinchi lashkarlari kiyimida boʻldi: birov qalpogʻini teskari kiyib oldi. Birov kostyumini teskari kiyib oldi. Birov beqasam toʻnini chappa kiyib oldi. Tagʻin birov alyumin laganni baraban misol boʻyniga osib oldi. Ikkita alyumin qoshiq bilan baraban urdi.
Boshliq... bayroq koʻtarib olmish bir bemorga yuzlandi.
— Sizga nima boʻldi? — dedi. — Tuppa-tuzuk professor-a, professor!
— Men bularga teng boʻlmoqchi emas edim, janob doʻxtir. Bunday qarasam, birovi Napoleon boʻlib, yana birovi Petr Perviy boʻlib urush boshlab yuboribdi. Men aytdim, hoy savodsizlar, dedim. Axir, Napoleon boshqa asrda yashagan, Petr Perviy boshqa asrda yashagan, dedim. Shunday ekan, ular qanday qilib, bir-biri bilan urushadi, dedim. Shunday Petr Perviyni bir generali oʻrtaga otilib chiqdi. Unda, Napoleon bilan kim urush qilgan, deb qoldi. Men aytdim, kim boʻlardi, marshall Kutuzov-da, dedim. Petr Perviyni generali mana men Kutuzov deb, boshimga bir solsa boʻladimi? Men aytdim, sen Kutuzov, shoshmay tur, dedim. Sen Kutuzovni bir koʻzing-ku yoʻq... endi bu koʻzingniyam oʻyib olmasam koʻrasan, dedim. Men ham oʻz qoʻshinlarimni toʻpladim.
— Sizda ham qoʻshin bormi? — dedi boshliq.
— O-o-o, qoʻshin bizda bor-da! Qayta quruvchilar qoʻshini! Ha, qayta quruvchi zamonaviy qoʻshin! Manavilarni qoʻshini almisoqdan qolgan qoʻshin. Otam zamondan qolgan qoʻshin! Bizning qoʻshinimizda... kimlar yoʻq deysiz? Mana, kuni kecha qoʻshinimiz... obkom sekretari bilan boyidi, obkom sekretari! Deputat, ha, deputat!
Botir firqani badani jimir-jimir etdi. Boshi qizidi. Yuzi lov-lov yondi.
— Sizga necha marta aytaman, aralashmang, deb?
Mana, yana aralashibsiz! — kuyundi boshliq.
— Aralashmay boʻladimi, janob doʻxtir, aralashmay boʻladimi? Mana, qayta qurish davom etmoqda. Biz demokratik jamiyat qurish yoʻlidan bormoqdamiz. Biz millatni oqlashimiz kerak, janob doʻxtir, millatni oqlashimiz kerak! Biz qadriyatlarimizni tiklashimiz kerak, janob doʻxtir, qadriyatlarimizni tiklashimiz kerak! Napoleon, Kutuzov, Petr Perviy... Axir, bu yerda milliylik qani, milliylik? Aytaylik, Kutuzov kim? Kutuzov sizga kim boʻladi? O’zingizni panaga olmay, javob bering! Hoy Kutuzov, oʻzingizni koʻrsating!
Botir firqa bemor qoʻl peshlamish yoqqa qaradi.
Bir bemor... bir koʻzini qora latta bilan boylab olmish boʻldi. Boshiga kubanka qalpogʻini koʻndalang qoʻndirib olmish boʻldi.
— Ana, Kutuzov, ana! — dedi bemor professor. —
Kutuzov emish! Kutuzov kimingiz boʻladi? Xolavachchangizmi, pochchangizmi? Qani, bu yerda vatanparvarlik? Qani, bu yerda oʻz xalqiga sadoqat? Siz eng avvalo, oʻz ona-vataningizni farzandi boʻling! O’z ona xalqingizni oʻgʻloni boʻling! Siz Amir Temur boʻling! Siz Bobur boʻling! Siz Ibrohimbek boʻling!
— Bu professor millatchi ekan! Ur millatchini, ur!
— Shovinistlarga oʻlim! Sol shovinistni, sol!
— Xaloskor frantsuz qoʻshinlari, millatchilar ustiga olgʻa!
— Petr Perviy matroslari, bos shovinistni, bos!
Ur-toʻpolon boʻldi. Tars-turs boʻldi.
Botir firqa palataga qarab qochdi.
— Hanifa Rajabovna, ketdik-ketdik! — deya bid-bid soʻzladi. — O’rtoq Rajabov, siz qimirlamay yoting, oʻzim kelib olib ketaman!
Botir firqa Hanifa Rajabovnani tirsagidan oldi. Eshikka yetakladi. Tashqari yetakladi.
Tashqari chiqib oldi.
Uf-uf, deya entikdi, galstugini boʻshatib entikdi.
«O’sha-oʻsha qabriston, — deya entikdi. — Tirik murdalar qabristoni!»

58
Xiyoldan keyin boshliq chiqib keldi. Boshliq Botir firqani qoʻltiqlab oldi. Skameykaga olib borib oʻtirgʻizdi. Tevarakka qarab bosh irgʻadi.
— Ha-a, oʻzingiz yaxshimisiz, otaxon, oʻzingiz? — deya bosh irgʻadi. — O’zingiz qalaysiz endi, oʻzingiz?
— Shu, koʻrib turibsiz?
Ichkaridan sanitar yigit chiqib keldi.
— Boʻldi, Napoleonni ham, Petr Perviyni ham... bogʻlab tashladim! —dedi.
— Endi, Napoleon bilan Petr Perviyni reanimatsiya xonasiga olib kiring. Napoleonga... sulfozin bering, sulfozin! Petr Perviyga esa... skipidar bering, skipidar! Qoʻshin tortib, urush ochish oqibati nima boʻlishini bir bilib qoʻysin!
— Boʻldi, boplaymiz!
Boshliq Botir firqaga bet boʻldi.
— Ha-a, oʻzingiz yaxshimisiz, otaxon, oʻzingiz? Qalaysiz endi, otaxon?
— Hozircha bir navi.
— Endi, gap bunday, otaxon. Siz ham, oʻrtoq Rajabov ham ona-vatanga xizmat qilib qoʻygan zotsizlar! Shu sabab, men sizlarga yomonlik sogʻinmayman. Aslo, haligilar holiga tushmangizlar. Shuning uchun oʻrtoq Rajabovga tayinlab qoʻying, aql bilan ish qilsin.
— Obkom Rajabov aqlli kommunist! Nima qilishini biladi.
— Koʻrdik... kelganida aqlini koʻrdik!
— Obkom Rajabovni... ichkilik yoʻldan ozdirdi.
— Men sizlarga yomonlik sogʻinmayman. Qulogʻiga shivirlab qoʻying, oʻzini bossin. Boʻlmasa, haligilarday boʻladi. Haligilar dastlab kelishida... tuppa-tuzuk odamlar edi! Ana, oqibatini koʻrdingiz?
— O’zi, bular kim?
— Kim boʻlardi, narkomanlar, alkashlar-da. Bular oʻzini: «jef», «mulka», «ignaga oʻtirgan», «chifir», deb ataydi. Bularni oti shunaqa. Koʻzingiz tushmadimi, «ignaga oʻtirgan»larni vena qon tomirlari oldida ukollar izi bor? Qoʻllarida tatuirovkalar bor?
— Obkom Rajabovni bularga teng qilmang, uka.
— Kechagiday bayroq koʻtarib baqiraversa... davolovchi vrachlar bitta ukol beradi... haligilarday boʻlib qoladi, tamom!
— Ukol... foydali boʻladi shekilli?
— Siz aytgan ukollar boshqa, otaxon, boshqa. Masalan, sulfozin ukolimiz bor. Ana shu sulfozin ukoli berilsa... shunday ogʻriydi! Ogʻrigʻi doʻzax azobi boʻladi. Kasalni tan harorati... qirq gradusga koʻtariladi. Bitta sulfozindan keyinoq kasal dod, deb chinqiradi. O’zini uyoq-buyoqqa olib uradi. Palata boʻylab baqirib chopadi. Kasal bitta sulfozindan keyin tartibga kelmasa, unda, ikkita kuragi ostiga bittadan sulfozin beriladi. Keyin, kasalni qoʻllari... shol boʻlib qoladi! Kasalni dumbalariga bittadan ikkita sulfozin beriladi. Undan keyin, kasalni oyoqlari yurolmay qoladi! Qarabsizki, kasalni qoʻllari ham ishlamaydi, oyoqlari ham yurolmaydi. Kasal qoʻl-oyoqsiz boʻlib qoladi! Bu holatni meditsinada: «toʻrt uyali uslubda davolash», deydilar. Mana, ukol bilan davolayapmiz, deydilar. Aslida esa, sulfozin ukoli... tayoq, darra vazifasini bajaradi! Sulfozin... jazo ukolidir! Toʻgʻri, sulfozin vaqtincha talvasa-telbalikni bosadi. Kasalni vaqtincha karaxt qilib uxlatadi. Ammo kasalni... umrbod ruhiy kasal qilib qoʻyadi! Yarim jon qilib qoʻyadi! Skipidar deganlari... sulfozindan ham yomon! Skipidar ukoli ham kaltak va darra sifatida ishlatiladi. Skipidar oyoq-qoʻlni... shol qilib tashlovchi... chilvir-arqon oʻrnida foydalaniladi.
— Kasal odamni chilvir-kaltak bilan davolaydimi?
— Sovet meditsinasida kasalni davolash uchun chilvir bilan kaltak ishlatish... qoloqlik, ibtidoiylik sanalar edi-da. Kasalni ursa — iz qoladi, shish qoladi, qon ketadi. Kasal koʻrish uchun kelgan qarindosh-urugʻlari buni koʻrib nima deydi? Albatta, yuqoriga shikoyat yozadi. Tekshir-tekshir oʻtkazadi. Sulfozin bilan skipidar ukoli esa... bilinmaydi, koʻrinmaydi.
— Uka, jon uka! — deya sapchib turdi Botir firqa. — Obkom Rajabovni ozod qiling! Bizni Rajabovni ozod qiling, jo-o-on uka!
— Xoʻp, bosh vrach Mirzaev bilan maslahatlashay. Ertagayam kelasizlarmi? Unda, oʻrtoq Rajabovga aytinglar: uch-toʻrt kun oʻzini bosib tursin, xoʻpmi? Xoʻp, xudoni panohiga!

59
Kampiri Botir firqaga boʻqoqlik shim kiydirdi. Ukraincha koʻylak kiydirdi. Kitel-kostyum kiydirdi. Baxmal shlyapa kiydirdi.
Kitel-kostyumga Mehnat Kizil Bayroq ordenini taqib qoʻydi.
— Nega shu ordenni taqyapsiz, rais bova? — dedi.
— Yigʻilish «O’zbekistonda suv xoʻjaligi ishlari» deb atalar emish.
— Ha-a, shu ordenni Katta Fargʻona kanalidan olib edingiz-a?
— Shunday, Katta Fargʻona kanalidan olib kelib edim.
— Shungayam, kim qancha vaqt boʻldi-ya?
— O’ttiz toʻqqizinchi yilda edi. Avji saratonda boshlab, sumbula tuqqanida qazib boʻlib edik.
— Qayta quruvchilar Katta Fargʻona kanali kunini oʻtkazar emishmi?
— Bu bir gap. Aslida, qayta quruvchilar gapni Orol dengiziga olib kelib ulamoqchi.
— Orolga ulasa, sizga nima. Siz xizmat qilib qoʻygansiz. Mana isboti — orden!
— Iya, ha-da, ha! Katta Fargʻona kanalini qirq besh kunda qazib tashlaganmiz, qirq besh kunda! Yana-tagʻin, ketmon bilan qaziganmiz, faqat ketmon bilan! U vaqtlarda texnika qaerda edi!
— Ordeningiz uzukni koʻziday yarashib turibdi. O’zingizni ordeningiz ekanligi shundaygina koʻrinib turibdi. Faqat shu... ust-boshingiz ajabtovur-da, rais bova.
— Ust-boshimga nima qipti? Manavi galife shim frantsuz generali Galife nomi bilan ataladi. Bir soʻz bilan aytsak, men frantsuz generali Galife nomi bilan ataluvchi shim kiyaman! Manavi ukraincha koʻylak. Xrushchevskiy koʻylak!
— Bilaman, bilaman.
— Bir vaqtlar, bunaqa ukrainskiy koʻylak faqat... ikki kishida bor edi, ikki kishida! O’rtoq Xrushchevda bor edi va ... menda bor edi!
— Bilaman, bilaman. Endi, shu ust-boshni... vaqti oʻtib qoldimikin deyman-da?
— Vakti oʻtmaydi. Men bor — galife shim bor, men bor — ukrainskiy koʻylak bor!
— Qayta quruvchilar... kulmasa edi, deyman-da?
— Qayta quruvchilar — boshsiz chavandoz! Demokratlar — boshsiz chavandoz! Qayta quruvchi demokratlar qayoqqa ketyapti, nega ketyapti — oʻzlariyam bilmaydi! Qayta quruvchi demokratlar oʻzlarini oʻzlari hurmat qilmaydi. Qayta quruvchi demokratlar oʻz qadr-qimmatlarini bilmaydi, oʻz izzat-obroʻlarini bilmaydi. Shu bois, qayta quruvchi demokratlar... oʻzlariga ishonmaydi, safdoshlariga ishonmaydi. Oqibat, huzur-halovatini yoʻqotadi, jigʻibiyron boʻladi. Oqibat, oʻzini koʻz-koʻz etish, otashin nutqlar soʻzlash — qayta quruvchi demokratlar uchun tasalli-taskin boʻladi. Oqibat, qayta quruvchi demokratlar uchun mansab-martaba, shon-shuhrat — dori-darmon boʻladi. Shunday ekan, qayta quruvchi demokratlar kuladimi, yigʻlaydimi — sadqai sarima!
— Xoʻp, yaxshi borib keling, rais bova.
Botir firqa yoʻlda tevarak-atrofni tomosha etib yurdi. Toʻxtab-toʻxtab yurdi. Pichir-pichir etib yurdi.
Lenin haykali qabatidan oʻtdi. Haykal qabatida oyoq ildi. Baxmal shlyapasini boshidan oldi. Lenin haykaliga qarab... bosh egdi. Lenin haykaliga qarab... bosh irgʻadi.
— Salomlar boʻlsin, oʻrtoq Lenin! — dedi.
Shlyapasini boshiga qoʻndirdi. Yoʻlida davom etdi.
Yigʻilishda odam moʻl boʻldi.
Botir firqa bir chetdan joy oldi. Shlyapasini tizzasiga kiydirdi. Tanish-bilishlar bilan bosh irgʻab salom-alik etdi.
Raislik etuvchi kirish soʻzi bilan yigʻilishni ochdi.
Birinchi boʻlib Madiev soʻzladi.
— Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Jamiyat qanday boʻlsa, inson ham shunday boʻladi. Jamiyat qanday boʻlsa, hukumat ham shunday boʻladi, huquq-tartibot ham shunday boʻladi, turish-turmush ham shunday boʻladi. Biz yashagan jamiyat — sotsializm jamiyati edi. Biz qurmoqchi boʻlgan jamiyat — kommunistik jamiyat edi. Bilasiz, sotsializm jamiyati aqlli shaxslarni jini yoqtirmas edi. Sotsializm aql-zakovatli shaxslarni bir chetga surib qoʻyar edi, ovozini chiqarmas edi. Chunki sotsializm aql-zakovatli shaxslardan koʻrqar edi!
Mana, vatanimizga ham ozodlik shamoli ufurib, bizga ham erkinlik huquqi tegdi. Biz ham oʻz soʻzimizni aytish haq-huquqiga ega boʻldik. Buning uchun xudoga ming qatla shukurlar boʻlsin! Biz nega yetmish yil och-nahor yashadik? Chunki biz sotsializm tuzumi zanjirida yashadik. Sotsializm tuzumi qonimizni soʻrib keldi. Sotsializm mehnat haqimizning uchdan birini berib keldi, gadoyga beriladigan mehnat haqini berib keldi. Natijada, biz gadoylarcha yashadik. Biz kommunizm uchun suv tekin mehnat qilib yashadik. Peshona terimiz bilan topilgan mehnat haqimizni esa, SSSR otli ajdarho oʻz domiga tortib keldi. Biz esa, quruq qoʻl bilan qolaverdik.
SSSR bizni aldadi. SSSR bizning mehnat mahsulotlarimizni, yer osti-er usti boyliklarimizni tashib ketdi. Biz endi oʻz yurtimizga oʻzimiz bosh boʻlishimiz kerak. Biz endi oʻz mulkimizga oʻzimiz egalik qilishimiz kerak. Biz endi xalq boʻlishimiz kerak, xalq!
Gulduros qarsaklar boʻldi.
Qayta quruvchi demokratlar birin-ketin soʻzladi:
— Bundan besh-olti kun oldin Moskvada boʻlgan Orol kunlari yangicha tushuncha va yangicha ekologik tafakkurning bugungi jarayondagi real imkoniyatlarini namoyish etdi. Millionlab insoniyat umid nigohini tikib turgan Orol fojiasi insoniyatni mudhish fojialardan ogoh etuvchi achchiq saboq sifatida qayd etil-di. Anjumanda Orol taqdirini hal etuvchi tadbirlar dasturi olgʻa surildi...
— Sharqiy daryolarda besh-olti yilcha umr koʻruvchi keta, mittigina baliq bor.Tabiat keta baligʻiga goʻzal va fojiali umr ato etgan. Keta baligʻi nasl qoldirish uchun yuzlab kilometr yoʻl bosib, toza suvlarga suzib keladi. Toza suvda urugʻ tashlab... jon beradi. Ya’ni, zurriyot uchun oʻzini... qurbon qiladi. Biz insonlar-chi? Avlodlarga nima qoldirib ketyapmiz? Nahotki, shu mittigina keta baligʻichalik boʻlmasak?
— Paxtani «oq oltin» deb, koʻklarga koʻtardilar.
Boshqa barcha noz-ne’matlardan yuqori qoʻydilar. Bu bir yoqlama siyosat barcha noz-ne’matlarni dalalardan surib chiqardi. Paxta deb... Orolni mana shu fojiaga olib keldi. Bu fojialar uchun paxta yakkahokimligi aybdor. Bunga yoʻl qoʻyib bergan rahbarlar aybdor!
Minbarda oppoq liboslik bir otinbibi boʻy berdi. Otinbibi yuz ochdi.
Bu — Dilya boʻldi! Mirzaxoʻjaevalar sulolasidan boʻldi.
«Bu juvon... suyuqoyoq edi, — oʻyladi Botir firqa. — Yuz-koʻzidan... hamon oʻsha-oʻsha! Ana, yuzlari suyuq, suyuq! Koʻzlari... gʻar, gʻar!»
Dilya qogʻozini ochdi. Qogʻozini oʻqidi:
— Olloi taolo yakshanba kuni quyosh, osmon, yerni yaratdi. Dushanba kuni oy, kun, yulduzni yaratdi. Seshanba kuni qush, qurt, qumursqani yaratdi. Chorshanba kuni suv, shamol, bulutni yaratdi. Jumladan, dov-daraxtni, oʻt-oʻlanni yaratdi. Ayni ana shu kuni rizq-nasiba-da ulashib berdi. Payshanba kuni jannat bilan doʻzaxni yaratdi. Nihoyat, Olloi taolo juma kuni... odamzotni yaratdi! Shanba kuni yaratmadi. Olloi taolo shanba kuni... dam oldi! Shu bilan hafta yetti kun boʻlib qoldi. Nechun hafta yetti kundan iborat boʻlib qoldi? Nechun hafta olti kun boʻlmadi yo sakkiz kun boʻlmadi? Sababi, toqlik — faqat Olloi taologa xos. Toqlik — faqat Olloi taologa yarashadi. Chunki Olloi taolo yagonadir, yagona! Men ana shu yakkayu yagona Olloi taolo nomidan soʻrayman: sovet kommunistlari orden-medallarini topshirsin!
Botir firqa gap tagini ilgʻamadi. Gap magʻzini anglamadi. Derazaga qarab xayol soʻrdi:
«Ana endi, qayta quruvchilar xudoni nomidan soʻzlagich boʻlibdilar. Kelib-kelib, xudoni nomidan soʻzlovchi... odamni qarang! Qayta quruvchilar xudoga shak keltirmasalar ekan, xudoni tinch qoʻysalar ekan. O’zi aytmoqchi, xudo bitta. Qayta quruvchi zoti bor... oʻzini xudo fahmlaydi! Demokrat zoti bor... oʻzini xudo chogʻlaydi! Yomondan-yomoni — inson oʻz marazligini... toat-ibodat bilan niqoblab yashaydi. Inson oʻz ablahligini... shariatpeshvolik bilan bekitib yashaydi. Inson oʻz haromiligini... xudoga e’tiqod qoʻyish bilan yashirib yashaydi! Azal-azaldan shunday. Baloga qolgan... xudo, xudo!»
Dilya choʻntagidan narsa oldi. Minbarga bir quticha qoʻydi.
— Mana, Mehnat shuhrati ordeni! — dedi. — Qaysi bir yili 8 mart bayrami munosabati bilan berib edilar. Na iloj, men nodon olaveribman. O’ylamay-netmay, olaveribman. Men ana shu yoʻl qoʻygan xatom uchun siz azizlardan uzr soʻrayman! Men ana shu aybim uchun siz yaxshilar oldida oʻzimni gunohkor deb bilaman! Qizil sovet hukumatining oʻziday qizil ordenini qabul qilib olganim uchun... men siz ulugʻlar oldida uyatliman, uyatli! Qizil hukumatning qizil ordenini koʻksimda taqib yurganim uchun... meni kechiring, moʻmin-musulmonlar, meni kechiring!
Dilya lablarini burdi. Koʻzlarini roʻmolcha bilan artdi. Roʻmolchani ogʻiz-burniga bosib... bosh egdi! Ana shunda... yelkalari bilinar-bilinmas titradi. Dilya... yigʻladi! Dilya yigʻladi!
Buzuqi qarisa-da, gʻamzasi qarimas, boʻldi!
Botir firqa ana shunda tushundi. Hang-mang boʻldi. Alang-jalang boʻldi. Olazarak boʻldi.
Sarosima bilan... ordeniga qaradi! Keyin, minbarga qaradi.
Dilya yuz-koʻzini artdi. Ogʻiz-burnini artdi. Yanada dadil soʻzladi:
— Qizil kommunistlar orden-medalini olib kelib... mana shu yerga qoʻysin! — deya, minbarni mushtladi.
— Qanaqa orden? Qanaqa kommunist? — zaldan luqma tushdi.
Dilya... minbarni mushtlab-mushtlab aytdi:
— Sobiq partiya-sovet chinovniklari! Yetmish yil xalq qonini soʻrib, evaziga qoʻsha-qoʻsha ordenlar olgan qizil partokratlar! Paxta yakkahokimligini oʻrnatib, Orolni quritib yuborgan qizil partnomenklaturachilar! Ana, kimlar ordenini olib kelib topshirishi kerak!
Ana shunda, Botir firqani chap koʻksida... ogʻriq qoʻzgʻoldi. Koʻkrak osti sanchdi. Koʻkrak osti siqildi.
U siqilish joy usti — ordeniga kaftini qoʻydi. Ordenini ushlab qoʻzgʻoldi. Ordenini ushlab yurdi. Qator oralab yurdi.
Qoʻli koʻksida ketajak Botir firqani kuzatmish oʻng qatordagilar... firqa biz bilan qoʻlini koʻksiga qoʻyib, xayrlashyapti, deya oʻyladi. Ular-da... qoʻlini koʻksiga qoʻydi:
— Xayr, otaxon, xayr, — dedi.
Chap qatorda oʻtirmish yosh-yosh yigitlar Botir firqani qoʻli koʻksida — ordenida ekanini koʻrib... piq-piq kuldi! Pichir-pichir etdi:
— Qara, Qizil ketdi, Qizil.
— Qizillarni ust-boshiyam... sovetskiy!
— Ordenini mahkam ushlab olishini qara.
— Ordenimni tortib oladi, deb qoʻrqyapti.
— Bechora qizillarni orden-medalidan boshqa narsasiyam yoʻq.
Botir firqa zinapoyadan qoʻlini ordeni — koʻksiga qoʻyib tushdi.
Eshikogʻa oldidan qoʻlini ordeni — koʻksiga qoʻyib oʻtdi.
Eshikogʻa-da qoʻlini koʻksiga qoʻyib, xayr-ma’zur etdi.
Botir firqa bir amallab tashqariladi. Yoʻlga tushib oldi.
Yoʻl boʻyi gullarga qarab entikdi. Koʻm-koʻk daraxtlarga qarab entiqdi. Shoxlarda chugʻur-chugʻur etmish qushlarga quloq solib entikdi.
Ogʻir-ogʻir nafas oldi. Chuqur-chuqur nafas oldi.
Nihoyat... yuragi qoʻyib yubordi! Yuragi ozod ham vazmin boʻldi.
«Orden olasan-a, orden olasan! — dedi Botir firqa. — Olib boʻpsan! Senlardan orden qarzim bormi? Senlar qachon menga orden berib eding? Bu ordenlarni menga Yoʻldosh Oxunboboev bergan, Sharof Rashidov bergan. Orden olganlaringniyam koʻraman!»
Botir firqa koʻksi — ordenidan qoʻlini oldi. Quloch otib-quloch otib qadam bosdi.
«Shartaki boʻl, sanamarasta boʻl, evi bilan boʻl-da! Nonkoʻr boʻl, evi bilan boʻl-da! — dedi. — Senlar, oʻzi, qaerdansan? Senlar, oʻzi, qaerda oʻsding? Senlar, oʻzi, kimni bolasisan? Osmondan tush-a, nonkoʻrlar, osmondan shaloplab tush-a, nonkoʻrlar! Senlar sovet tuzumi tugʻruqxonasida tugʻilding, sovet tuzumi bogʻchasida katta boʻlding. Senlar sovet tuzumi maktabida oʻqiding, sovet tuzumi institutida oʻqiding. Bir yumalab... jurnalni oynoma, deb atading, gazetani roʻznoma, deb atading, redaktorni muharrir, deb atading. Ismi-familiyangni... Mirzaxoʻja qizi, deb atading. Bir yangilik shu, bor oʻsish shu, bor farq shu! Bu qadar nonkoʻr boʻlma-da, qayta quruvchi demokrat! Senlar, oʻzi, sotsializmdan chiqding. Senlar, oʻzi, porloq kommunizm sari olgʻa borayotib eding. Senlar pioner eding, komsomol eding. Senlar kommunist eding, kommunist! Ana shunday bir vaqtda Moskvadan... shunday, Moskvadan... bir baxt qushi uchib keldi. Baxt qushi boshing uzra aylandi-aylandi... Oxir-oqibat — boshingga kelib qoʻndi. Bu baxt qushini oti mustaqillik boʻldi, mustaqillik! Bu baxt qushini oti — ozodlik boʻldi, ozodlik! Bu baxt qushini... oshkoralik shamoli uchirib keldi, demokratiya shamoli uchirib keldi, qayta qurish shamoli uchirib keldi! Bunday baxt qushiga erishish uchun xalqlar... ariq-ariq qon toʻkadi, ariq-ariq qon! Bunday baxt qushiga erishish uchun vatanlari kunpayakun boʻladi, kunpayakun! Senlar esa... tayyor oshga ega boʻlding, tayyor oshga! Shunday ekan, tayyor oshni ye endi. Ogʻzingdagi oshni yut endi».

60
Boʻsagʻada kampiri kutib oldi.
Kampiri boshidan shlyapasini oldi. Yelkasidan kostyumini oldi.
— Qalay oʻtdi, rais bova? — dedi.
— Buzuqi qarisa-da, gʻamzasi qarimas, deydilar! — dedi Botir firqa. — Gap koʻp. Bari maza-matrasiz gaplar.
— O’zi, maylis shunday boʻladi-da, rais bova.
— Bu qayta quruvchilar hali besh-olti koʻylak yirtishi kerak. Qayta quruvchilarda oʻsha... koʻylakni oʻzi yoʻq! Qayta quruvchilar hali... koʻylak koʻrmagan! Qayta quruvchi demokrat — yalangʻoch qirol! Shunday, qayta quruvchi demokratlar yalangʻoch qirol!
— Gap desang, qop-qop deng?
— Yana-tagʻin, qayta quruvchi demokrat zoti bor — faqat... xudoni nomidan gapiradi! O’sha xudo — Yaratganni oʻzi har bandasiga bir arava beradi. Demak, har bandani oʻz aravasi boʻladi. Ana shu aravasini yoʻlda qoldirgan banda — odam boʻlmaydi! Biri ikki boʻlmaydi. Shu bois, har banda oʻz aravasini oʻzi tortishi kerak. Dehqon ekinini ekishi kerak. Quruvchi imoratini qurishi kerak. Olim fanini yaratishi kerak. Ashulachi ashulasini aytishi kerak. Shoir... she’rini yozishi ke-rak! Ana oʻsha demokratlar — shoir. Demak, ular she’r yozishi kerak, she’r! Bir soʻz bilan aytsak, har banda oʻz kasbiy aravasini tortishi kerak. Ana oʻshanda... qayta qurish boʻladi! Ana oʻshanda... el-yurt obod boʻladi. Bular bir ogʻizdan Orol-Orol, deydi. Nima, qayta qurish demak — Orol dengizi, demakmi? Qayta qurish demak — Orolni toʻldirish, demakmi? Yaxshilab eshitsam, qayta quruvchi demokratlarni dardi boshqa, kampir.
— Nima ekan, bildingizmi?
— Hali aytib beraman.
Botir firqa yonboshladi. Qayta quruvchilarni oʻyladi. Xayolidan ajab-ajab gaplar oʻtdi.
«Biz uchun bor e’zoz-ehromlarni nobud etmoqdalar. Ulugʻ siymolarni inkor etmoqdalar. Tabarruk bisotlarni tortib olmoqdalar, — dedi. — O’zi... bisotda biror nima qoldimi? Menda, manavi... kampirim qoldi! Bor-yoʻq bisotim — kampirim. Topgan-tutgan xazinam — kampirim. Suyangan qanot-quyrugʻim — kampirim».
Botir firqa kampiriga tikilib oʻyladi. Kampiriga tikilib soʻzladi:
— Kampir, shu qayta quruvchi demokratlar bir kun emas, bir kun... kommunistlar, kampirlaringni topshiringlar, deb qolsa-ya!
— Nima-nima?
— Kommunistlar, kampirlaringni olib kelib topshiringlar, deb qolsa... nima qilamiz?
Kampiri sokin kuldi. Bosh chayqab kuldi. Ogʻiz ushlab kuldi.
— Har narsa deyavermang, rais bova. Daqqiyunusdan qolgan kampir kimga kerak?
— Iya, oʻttiz toʻqqizinchi yildan qolgan ordenni topshir, degan qayta quruvchi... kampiringni topshir, demaydimi?
Kampiri ketiga chalqayib-chalqayib kuldi.

61
«Bular buncha baqiradi? Ogʻiz faqat shularda bormi? — deya oʻyladi Botir firqa. — Gapingda maza-matra boʻlsa, baqirma. Odamga oʻxshab gapir. Odatda, boshida aql-farosat yoʻqlar baqirib-chaqiradi. Baqirib-chaqirish esa... ojizlik alomati!
Bular bu ojizlik bilan... nimani qayta quradi? Qanday qayta quradi? Qachon qayta quradi?
Qayta quruvchilar oldin oʻtmish-kechmishini unutdi. O’zlarini kimligini unutdi. Endi esa... kelajagini-da unutdi!
Kelajak qaytib kelmaydi!
Kelajaqda el-yurt nima boʻladi? O’zlari kelajaqda kim boʻladi?
Bilmaydi, birovi-da bilmaydi. Kelajakni bilish uchun — oʻtmishdan saboq olish kerak. Ana shu saboqlar zaminida kelajak rejalarini tuzish kerak.
O’tmishsiz kelajak yoʻq!
O’zbek ziyolilari nega bechora boʻlib qoldi? Nega gʻarib-benavo boʻlib qoldi? Nega mushtipar boʻlib qoldi?
Boisi, ziyolilar... oʻzini yoʻqotdi! O’zini ziyoliman deb yuruvchilar olomon boʻlib qoldi. O’zini olim deya, koʻkrak keruvchilar soyaga oʻxshab qoldi. O’zini arbob deya, koʻkragiga uruvchilar qoʻgʻirchoq boʻlib qoldi.
Ziyolilarni... bir guruh oʻngga boshladi. Bir guruh chapga boshladi. Ziyolilar ertalab oʻngga bordi, peshinda chapga bordi. Qayta quruvchilar nima desa — bosh irgʻab oʻtirdi. Chapak chalib oʻtirdi!
Oqibat, ziyoli oʻz yuzini yoʻqotdi. O’z soʻzini yoʻqotdi. O’z yuzi yoʻq, oʻz soʻzi yoʻq odam... ziyoli boʻlarmidi?
Endi nima boʻladi? Qayta quruvchilar ziyolilarni chiqitga chiqarib tashlaydimi? Qaerga olib borib tashlaydi? Ziyolilar hali sogʻ-omon-ku? Sogʻ-salomat ziyolini chiqindiga tashlab boʻladimi?»
Botir firqa yigʻilishda boʻlmish gaplarni bir-bir yodladi. Gaplarni oʻzicha mushohada etdi.
— Mana bu zotlar ziyoli emas! Yoʻq, ziyoli emas! Bular xalqdan chiqqan odamlar...
«Madiev shunday dedimi? Ha, Madiev shunday dedi, — oʻyladi Botir firqa. — Xoʻp, Madievchasiga ham boraylik. Chin, biz xalqdan chiqdik. Chin, biz shunchaiki odamlar. Xoʻp, odam shunchaiki boʻlmay, qanchaiki boʻladi? Xoʻp, odam xalqdan chiqmay, qaerdan chiqadi? Odam... yerdan chiqadimi? Odam... moldan chiqadimi?
Madievni she’rlari-da shunaqa! She’rlariga: «xalq yoʻlida», «xalq ohanglarida», deb qoʻyadi.
Ey, fitna shoir, xalq yoʻlida yozmay, kimni yoʻlida yozasan? Sigir-buzoqlarni yoʻlida yozasanmi? Qoʻy-qoʻzilarni yoʻlida yozasanmi?
Madievlar oʻzdni avangard-avangard, deydi. Ilgʻor, demoqchi-da?
Menimcha, avangard... yelvizak, yelvizak, demak! Adabiy avangard — adabiy yelvizak, demak!
Sovet davrida eshiklar berk edi. Adabiy yelvizaklar... adabiyot eshigidan kirolmas edi! Koʻcha-koʻyda yelib-elib... dunyodan oʻtib ketar edi.
Demokratiya davrida barcha eshiklar baralla ochildi. Adabiy yelvizaklar adabiyot eshigiga... bostirib kirdi!
Adabiy yelvizaklar yoʻlida uchramish adabiyot dargʻalarini... belidan olib, belangi qildi. Boshidan olib, tumov qildi. Burnidan suv oqizdi, koʻzidan yosh oqizdi. Ogʻzidan qon oqizdi...
Eshikdan yelvizakday hurillab kirib... Adabiyot toj-taxtiga yopishdi! Shu toj-taxtni olsak... Adabiyot bizniki, deya oʻyladi.
Afsus boʻlsin, yelvizak — oʻz oti oʻzi bilan yelvizak! G’uvv etib oʻtib ketadi!
Kim asl ziyoli?
Imon bilan yashaguvchi, nohaqlikka chidolmovchi, xoʻrlik — zolimlikdan nafratlanuvchi, chin inson boʻlib yashaguvchi zot — asl ziyolidir!
Madievlar ziyolimi? Ziyoli boʻlsa, ushbu talablarga javob bera oladimi?
Mana, Madiev ogʻiz koʻpirtirib nutq soʻzladi. Tosh otmagan odami qolmadi. Urtoq Lenindan tortib... mengacha tosh otdi! Tosh otishidan maqsadi — mansabdor boʻlish!
Ana shu tosh otishini oʻzi... Madiev or-nomussiz
ekanini koʻrsatadi. Shon-shavkatsiz ekanini biddiradi. Yuz-gʻurursiz ekanini aytib turadi. .
Or-nomussiz odamga el-yurt taqdirini topshirib boʻladimi? Yuz-gʻurursiz odamga el-yurt ixtiyorini berib boʻladimi?
Dunyoda qaltis ishlar koʻp. Ana shunday qaltis ishlardan biri... tentak odam qoʻliga miltiq berish, yuzsiz odam qoʻliga mansab berish!
El-yurt uchun ikkovi-da qaltis!»

62
Matbuotda Orol dengizini qutqarish haqida xabar berildi.
Devorlarda e’lon osildi.
Yigʻilishga ommaviy ravishda taklif etildi. Te-lefonda taklif etildi. Ogʻizma-ogʻiz taklif etildi.
Botir firqa telefonda taklif etildi. Shaxsan taklif etildi!
Yigʻilish xiyobonda boʻldi.
Xiyobon moʻl-moʻl odam boʻldi.
Botir firqa mehnat va urush veteranlari qatorida oʻtirdi.
«O’zi, odam yigʻilsa yigʻilgudek tashvish. Bunday tashvishni koʻpayishib hal etmasa boʻlmaydi, — deya oʻyladi Botir firqa. — Orol el-yurt dardi boʻlib qoldi. Men ham shu el-yurtni bir zarrasiman. Ammo-lekin shaxsan men Orolga qanday yordam bersam boʻladi? Kommunist Esonov, siz Orolga qanday yordam berasiz, desalar nima deyman? Oddi-qochdi gaplar bilan Orolni qutqarib boʻlmaydi. Balandparvoz safsatalar bilan Orolga yordam berib boʻlmaydi. Men... pensiya pulimdan Orolga beraman! Mana shu oylik pensiyamni Orol fondiga bagʻishladim, deb aytaman».
Orolpanohlar birin-ketin minbarladi.
Otashin-otashin nutkdar bilan Orolni... toʻldirib-toʻldirib tashladi! Lirik-lirik she’rlar bilan Orolni... qutqarib-qutqarib tashladi!
Minbarga ashaddiy orolpanoh Madiev koʻtarildi. Yigʻilish ahliga qarab bosh irgʻadi. O’ng qoʻlini koʻksiga qoʻyib bosh irgʻadi. Birdan... asl maqsadga oʻtdi:
— Xonimlar va janoblar! — dedi. — Men umrimga achinmayman, men marksizm-leninizmni oʻrganishga ketgan vaqgimga achinaman!
Yigʻilish guvv-guvv etdi. Yigʻilish qiy-chuv etdi. Yigʻilish chuvv-chuvv etdi.
Madiev qarsaklar ostida qoldi.
Madiev koʻkrak choʻntagidan bir hujjat oldi. Hujjatni xalqqa peshladi.
— Mana, KPSS bileti! - dedi. - KPSS, KPSS...
Barcha taraqqiyparvar mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy qonun-qoidalar inson huquqlari manfaatidan kelib chiqadi. Bizda esa, yetmish yil mobaynida hamma narsa hukumat manfaatlari nuqtai nazaridan kelib chiqtsi. Hukumat kim? KPSS! Chunki KPSS yetmish yil davomida hukmron boʻlib keldi. Kommunistik partiya yetmish yil davomida mamlakatni boshqarib keldi. Kommunistik partiya yetmish yil mobaynida biz sizlarga farovon turmush ato qildik, deb qayta-qayta uqtirib keldi. KPSS bizga goʻzal hayot taqdim etgan emish! Buni qarang-a! Mana shu qip-qizil bilet bizga hayot hadya etibdi! Shugina bilet-a! Demak, shu qizil bilet boʻlmasa — hayot boʻlmas ekan-da? Shu qalin qogʻoz boʻlmasa — biz yashamas ekanmiz-da? Buni qarang-a! Men endi mana shu quruqdan-quruq KPSS qonun-qoidalariga qarab emas, taraqqiyparvar jahon mamlakatlarida qabul qilingan umuminsoniy qonun-qoidalar, umumbashariy xulq-axloq talablari asosida oʻz taqdirimni oʻzim hal qilmoqchiman. Meni shu kundan boshlab Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi a’zosi hisoblamasliklaringizni soʻrayman!
Gulduros qarsak boʻldi. Uzluksiz qarsak boʻldi.
Madiev KPSS biletini minbarga tashladi. Xalqqa qarata qoʻl silkidi.
«Nahotki, partiya tashkilotlari befarq qaraydi? — uyladi Botir firqa. — Nahotki, kommunistlar sukut saqlaydi?»
Minbarga Dilya koʻtarildi.
— Ha, KPSS — partiya emas edi! — dedi Dilya. — KPSS hukmron edi, KPSS hokim edi! Goʻringdan tutun chiqqur Brejnev KPSS yakkahokimligini yangi Konstitutsiya bilan qonunlashtirib ham berdi. Kamina ana shundan keyin KPSS safiga oʻtishga majbur boʻldim. Chunki koʻrib turibsiz — kamina bir ojizai zaifa, KPSS esa, diktator edi! KPSS zolim edi! Biz ojizai zaifalar diktatorlik zulmi ostida oʻz... ayollik iffatimizni yoʻqotib qoʻymasligimiz uchun KPSS safiga kirishga majbur edik. Biz zaifalar, zolim KPSS qamchisi ostida... nogironu notavon boʻlib qolmasligimiz uchun KPSS vznosini toʻlab turishga majbur edik. Atoqli shoirimiz G’afur G’ulom aytganlaridek, bizning ayollarga hayo fazilat! KPSS uchun esa — hayo begona, or-nomus begona! Men endi KPSS safida qololmayman! Nomi ulugʻ, suprasi quruq KPSS safida qololmayman! Shunday bir jirkanch partiya safiga oʻtganim uchun men siz qorakoʻzlardan... kechirim soʻrayman! Shunday bir jallod KPSS safida yillab vznos toʻlab yurganim uchun men siz qorakoʻzlardan... ming bora uzr soʻrayman! Meni afv eting, yaxshilar! Mana, jallod KPSS bileti!
Dilya KPSS biletini minbarga tashlab tushdi.
«Bularni yoʻldan qaytarish kerak, — oʻyladi Botir firqa. — Bular hali yosh kommunistlar. Bularga tushuntirish ishlari olib borish kerak. Bularni partiya oʻquv yurtlariga, siyosiy kurslarga oʻqishga yuborish kerak. Ana oʻshanda koʻzlari ochiladi. Ana oʻshanda KPSS nimaligini anglab yetadi. KPSSni la’natlab boʻlmaydi. KPSSga shak keltirib boʻlmaydi».
Madiev boshi bilan imo etdi — qayta quruvchilar bir dasta shoxcha qoʻltiqlab keldi. Shoxchalarni oʻrtaga toʻdalab qoʻydi.
Madiev nigohi bilan imo etdi — qayta quruvchilar bir shisha yermoyi olib keldi. Yermoyini shoxchalarga sachratib sepdi.
Madiev qoʻli bilan ishora etdi — qayta quruvchilar gugurt qutisini ocha-ocha keldi. Shoxchalar ostidan chirsillatib gugurt yoqdi.
Shoxcha oʻtin olov oldi. Olov odam boʻyi koʻtarildi.
Madiev minbardan KPSS biletini oldi. Olov oldiga keldi. Misoli oʻlik sichqonni dumidan ushlab koʻtarmishday... KPSS biletini uchidan ushlab koʻtardi. Misoli oʻlik sichqonni tevarakka koʻrsatmishday... KPSS biletini boshi uzra aylantirib-aylantirib koʻrsatdi.
KPSS... oʻlik sichqon misol shalvir-shalvir etdi!
Madiev KPSS biletini... olov uchiga tutdi!
Olov uchi bilan... KPSS uchi uchrashdi. KPSS bilan olov... yuzma-yuz boʻldi!
KPSS olov oldi! KPSS yondi!
Majlis ahli qiyqirib qarsak chaldi. Majlis ahli hayqirib oldi.
Botir firqa oʻtirolmadi. Sapchib turdi. Tishlari gʻijir-gʻijir etdi. Qoʻllari musht boʻldi. Mushtini shim choʻntagiga tiqdi. Xalqqa jovdirab boqdi. Jovdirab-jovdirab boqdi.
Xalqdan najot boʻlmadi! Xalqdan panoh boʻlmadi!
KPSS... lov-lov yondi!
Madievni qoʻli kuydi — KPSSni... tashlab yubordi!
KPSS olov ichiga tushdi. KPSS olov ichida qoldi!
Madiev yigʻilish ahliga qarab ta’zim etdi. Qoʻlini koʻksiga qoʻyib ta’zim etdi.
Endi, Dilya keldi. Madievni qiliqlarini takrorladi. Madiev nima kildi — Dilya ham shuni qildi.
Yigʻilish ahli Dilyani hayqiriq-qarsaklar bilan olqishladi.
Keyin, uchinchi qayta quruvchi, toʻrtinchi qayta quruvchi, beshinchi... elliginchi qayta quruvchi demokrat keldi!
Botir firqa... ellikdan keyin tahlikada qoldi. Dovdirab qoldi. Es-hushini yigʻolmay qoldi.
Botir firqa... gimn aytayotgan arbob misol gʻoz-gʻoz turdi. Gimn eshitayotgan kommunist misol magʻrur-magʻrur turdi.
KPSS... olov boʻlib yondi! Olov boʻlib osmon oʻrladi. Buralib-buralib oʻrladi.
«O’rtoq Lenin siymosiday mangu olov! — dedi Botir firqa. — KPSS gʻoyalariday nurafshon olov! Kommunist qalbiday otashin olov! Kommunist faoliyatiday shon-shavkatlarga, mehnat jasoratlariga boy olov!»
Botir firqa beixtiyor... chap koʻkragini ushladi. KPSS biletini... ustidan ushlab-ushlab qoʻydi. Kaftini... biletlik choʻntagi ustiga qoʻyib turdi.
«KPSS yaralandi! Juda yomon yaralandi! — dedi Botir firqa. — Ammo-lekin KPSS oʻlgan emas! Yoʻq, KPSS oʻlgan emas...»
Botir firqa ketga tis boʻldi-tis boʻldi — yigʻilishdan chiqib oldi.
Boshi bukik, qadam oldi. Boshi koʻksida, qadam oldi. Bexayol qadam oldi.
Uyda koʻrpa-toʻshak qilib yotib oldi.

63
«Toʻydim, men endi ketaman!»
Botir firqa yotdi-yotdi — ana shunday xulosaga keldi.
«Boʻldi, men yashashdan charchadim, — dedi. — Mehr-oqibat, hurmat-izzatlardan charchadim. Mansab-amal, shon-shuhratlardan charchadim. Qahr-gʻazab, nafrat-alamlardan charchadim. Mayli, mendan nafratlansinlar, mendan jirkansinlar. Mendan hazar qilsinlar. Toʻydim, men yashashdan toldim.
Har bandani oʻz sigʻinajak qiblagohi boʻladi. O’z sigʻinajak ulugʻ zoti boʻladi. Sigʻinish esa — e’tiqoddan bino boʻladi. E’tiqodsiz yashab boʻlmaydi!
Men pionerga e’tiqod qoʻyib yashadim. Men komsomolga e’tiqod qoʻyib yashadim. Men partiyaga e’tiqod qoʻyib yashadim.
O’rtoq Lenin ulugʻ zotim boʻldi! Jonajon KPSS qiblagohim boʻldi!
Men ulugʻ zotim Lenin uchun ichki-tashqi gʻanimlar bilan kurashdim. Jon olib, jon berdim. Men oʻrtoq Lenin gʻanimini oʻz gʻanimim deb bildim!
Men qiblagohim KPSS uchun necha-necha besh yilliklarni oshirib-oshirib bajardim. Necha-necha oʻn yilliklarni bajarib-bajarib tashladim. Men qiblagohim KPSS uchun million-million tonnalab paxta terib berdim!
Qiblagohim KPSS barcha yutukdarim ilhomchisi va tashkilotchisi boʻldi!
Insonda vatan bitta boʻladi. Vatan yolgʻiz boʻladi. Shu bois — vatanga ohanjoma taqib boʻlmaydi. Vatanga upa-surma qoʻyib boʻlmaydi. Vatanga gard yuqtirib boʻlmaydi.
Vatan oʻz oti oʻzi bilan — vatan!
Juda boʻlsa — vatanga ona soʻzini qoʻshib aytsa boʻladi. Boisi, vatan bilan ona ayrilmasdir. Vatan bilan ona mangudir. Shu boisdan — ona-vatan, deymiz. Ona-vatan!
Ammo-lekin men — kommunist Esonov, vatanga... sotsialistik soʻzini qoʻshib aytdim! Sotsialistik vatan! Ona qolib... sotsialistik nomini qoʻlladim! Ona qolib... sotsialistik vatan, deb aytdim!
Birdan... bari xarob boʻldi. Bari sarob boʻldi.
Yomondan-yomoni — endi bu xarobani tiklab boʻlmaydi. Endi bu sarobani toʻldirib boʻlmaydi».
Botir firqa chap yoniga agʻdarilib oʻyladi, oʻng yoniga agʻdarilib oʻyladi. Chalqancha yotib oʻyladi. Qarori qat’iy boʻldi:
«Toʻydim, men endi ketaman!»

64
Odam qarisa... umidini yoʻqotadi. Umidini boy beradi. Kelajaqdan umidini uzadi.
Odamni ana shu... odam qilib turadi. Odamni ana shu umid... suyab yuradi. Shu bois, odam... umidsiz yashay olmaydi!
Odam hamisha... ufqqa qarab yashaydi. Ufqqa qarab yuradi. Ufqqa qarab xayol suradi. Ufqqa qarab orzu qiladi. Ufqqa qarab... duoi fotiha oʻqiydi.
Umid — odam uchun misoli ufq. Umid — odamzot uchun odamzot ufqi.
Olamni oxiri — ufq. Odamni oxiri — umid!
Olamni soʻngga tayanch nuqtasi — ufq. Odamni soʻnggi tayanch nuqtasi — umid!
Olam ufqqa borib tamom boʻladi. Odam umidini yoʻqotib tamom boʻladi. Odam qarisa, ana shu tayanch nuqta — umidini yoʻqotadi!
Shu boisdan, qari odam yursa — oyogʻi ostiga qarab yuradi. Qari odam oʻtirsa — yerga qarab oʻtiradi.
Botir firqa-da ana shunday boʻldi!
«O’zi, peshonam shoʻr ekan, — dedi Botir firqa. — Bir donishmand aytib edi: xudo yomon koʻrgan bandasi-ni... qayta qurish davrida yaratadi, deb edi. Xudo shoʻri qurigan bandasini... oʻtish davrida yaratadi, deb edi. Shu gap chin ekan. Men shoʻrpeshona ekanman. Mana, umrim qayta qurish bilan oʻtdi. Qayta yaratish bilan oʻtdi.
20—30-yillarda oʻrtoq Lenin qur-qur, dedi. Men sovet davlatini qurdim. 30—40-yillarda oʻrtoq Stalin yarat-yarat, dedi. Men sotsializm jamiyatini yaratdim. 40—50-yillarda Yoʻldosh Oxunboboev barpo et-barpo et, dedi. Men zavod-fabrikalar barpo etdim. 50—60-yillarda oʻrtoq Xrushchev choʻllarni oʻzlashtir-oʻzlashtir, dedi. Men choʻl-biyobonlarni bogʻ-boʻstonga aylantirdim. 70—80-yillarda oʻrtoq Brejnev bilan oʻrtoq Rashidov moʻl-moʻl paxta ber-paxta ber, dedi. Men har yili olti million tonnalab «oq oltin» terib berdim, olti million!
Partiya-hukumat nima desa — labbay, deb javob berdim. El-yurt uchun qoʻlimdan kelgan barcha ishni qildim. Qayta qurdim, qayta tuzdim, qayta yaratdim!
Qayta, qayta, qayta... umrim ana shu «qayta» soʻzi bilan oʻtdi! Tarjimai holim ana shu «qayta» soʻzi bilan toʻldi!
Mana endi, tagʻin... qayta qurish! Nimani qayta quraman? Qariyb bir asr... qayta qurdim! Bir asr... qayta yaratdim! Bir asr yoʻqni bor qildim! Bir asrlik mehnatim kam boʻldimi?
Endi nima qilsam — tinch boʻlaman? Nima qilsam — qur-qur, degan gaplardan qutulib... orom olaman? Nima qilsam — yarat-yarat, degan gaplardan qutulib... oyogʻimni uzatib yotaman?»
Yolgʻiz bir yoʻl qoldi. Yagona yoʻl qoldi... U umrida barini koʻrdi: XX asrni bosh-adoq koʻrdi. XX asrni oʻz koʻzi bilan koʻrdi. XX asrni qoʻli bilan ushlab koʻrdi. XX asrni oʻz boshidan kechirdi.
Hayotda ma’no qolmadi. Turmushda mazmun qolmadi, Yashashda maqsad qolmadi.
Faqat bir yoʻl qoldi. Eng qiyini qoldi. Eng yomoni qoldi.
Ana shu yomon yoʻlga... qanday yetsa boʻladi? Qachon shu... yomon kun keladi?
Qachon shu... qayta quruvchilardan qutuladi?
Odamda ichki bir ruh-qudrati boʻladi. Uni oʻz-oʻzini balogardonlardan himoya etish ichki ruh-qudrati desa boʻladi. O’z-oʻzini balo-qazolardan avaylash ruh-qudrati desa-da boʻladi.
Bu ruh-qudratni yengib boʻlmaydi. Bu ruh-qudratni daf etib boʻlmaydi.
Ammo bu ruh-qudratni ulugʻ maqsadlar yoʻlida fido etsa boʻladi. Masalan, el-yurt yoʻlida fido etsa boʻladi. El-yurt yoʻlida sadaqa etsa boʻladi. El-yurt yoʻlida qurbon etsa boʻladi.
Aynan... oʻlim inson kim ekanini koʻrsatadi! Inson tosh-tarozisini... taroziga qoʻyib koʻrsatadi. Inson qiyofasini oynaga solib koʻrsatadi. Inson qadr-qimmatini... oppoq qogʻozga bitib koʻrsatadi.
Asl insonni asl bahosini... oʻlim beradi! Shu bois, asl inson uchun oʻlim pisand emas! Asl inson oʻlimni ochiq yuz bilan kutib oladi. Asl inson oʻlimni tabassum bilan kutib oladi.
Boisi, asl inson el-yurt uchun qoʻlidan kelmish ezgulikni bajarib boʻladi. Asl inson el-yurt oldida oʻz burchini ado etib boʻladi.
Ana shunda, asl inson oʻz hayotidan koʻngli toʻladi. Asl inson oʻz yashashidan koʻzi toʻyadi.
Tevarak-boshiga munis-munis boqadi. Toʻq koʻngil bilan boqadi. Toʻq koʻz bilan boqadi.
«Men endi... ketaqolay», deydi.
Inson dunyoga keldi, deydilar. Chin, inson dunyoga keladi. Ammo inson dunyoga oʻzi kelmaydi. O’z oyogʻi bilan kelmaydi.
Boisi, inson onasi koʻkragida yurolmaydi. Oyoqlari boʻladi, ammo yurolmaydi. Shu bois — inson onasi koʻkragidan yorugʻ dunyoga qadam bosib tusholmaydi.
Inson tugʻilsa: «inga-inga — men keldim», deya ovoz beradi. Insonni birinchi boʻlib... enaga koʻtarib oladi! Enaga bagʻriga bosadi. Enaga insonni oʻrab-chirmaydi. Enaga insonni yoʻrgaklaydi.
Enagadan keyin... hamshiralar insonni aylanib-oʻrgiladi. Doʻxtirlar insonni koʻz qorachigʻiday avaylaydi.
Endi, inson: «dod, dunyodan ketaman», desa-chi?
Birov... oting nima, demaydi! Birov... holing nima, demaydi. Hatto, birov... itmisan-eshakmisan, demaydi!
«Hay, nomard dunyo, nomard dunyo! — dedi Botir firqa. — Dunyo notanti ekan, notanti! Odam dunyoga kelaman desa... Inga-ingani eshitib... quloqlar ding boʻladi! Enaga, hamshira, doʻxtirlar quchoq ochib keladi! Odam: «dunyodan ketaman», desa... Biror zot itmisan-eshakmisan, demaydi! Odam... dardini kimga aytishini bilmaydi! Kampirga aytsammikin? Hay-hay, uv-vos solib yigʻlaydi! Dunyoni boshiga koʻtaradi! Doʻxtirdan maslahat soʻrasammikin? Yoʻq, chol aynib qolibdi, deydi. Unda, insonni dunyodan kim kuzatib qoʻyadi? Enaga toifa bir zot bormi? Kimga murojaat etsa boʻladi? Kimdan maslahat soʻrasa boʻladi?»
Botir firqa oʻyladi. Birdan tan-joni iliq-iliq boʻldi. Yuz-koʻzlari yorugʻ-yorugʻ boʻldi.
U shunday maslahatchini topdi. U shunday enagani topdi:
«Goʻrkov! Qari odamni enagasi — goʻrkov!»

65
U ulkan darvoza oldida oyoq ildi.
Darvoza oʻngida turmish toshga choʻkdi. O’tkinchi-ketkinchilarga qarab oʻtirdi. Birorta tanish-bilish uchratmadi. Koʻngli tinch boʻldi. Ohista qoʻzgʻoldi.
Temir darvozadan ichkariladi.
Ana shunda, ajab bir sinoatni koʻrdi: sonsiz qabrlar. Panjara bilan oʻrogʻlik qabrlar. Hovli misol oʻrogʻlik qabrlar. Yalt-yult sagʻanalar. Marmar plitalar. Ohanjoma toshlar. Yolgʻizoyoq yoʻllar...
«Shahar, misoli shahar! — dedi Botir firqa. — Bu shahar abadiy uyquda yotadi. Mangu oyoq uzatib yotadi. Bu shahar koʻzlarini yumib oʻylaydi. Faqat oʻylaydi. Ana, odamzotni ibtidosi! Ana, odamzotni intihosi! Odamzotni soʻngga manzili — bir parchagina yer. Odamzotni soʻnggi makoni — bir siqimgana tuproq. Barcha inson ana shu makonga keladi. Inson qip-yalangʻoch keladi. Inson ship-shiydam keladi. Men... hammadan oldin kelaman! O’z oyogʻim bilan kelaman!»
Botir firqa marhumlar shahri oralab yurdi. Marhumlar yoʻlagi boʻylab yurdi. Tevarak-boshga koʻz solib yurdi. Boʻsh joy... boʻsh joy topolmadi!
Marhumlar shahri shu qadar seraholi boʻldi, shu qadar tigʻiz shahar boʻldi!
U marhumlar shahri oralab yurdi-yurdi, bir kulbaga duch keldi. Kulba eshigani qiya ochib qaradi: ichkarida bir odam ustachilik qilib oʻtirdi.
Usta Botir firqaga bosh irgʻadi. Asbob-anjomlarini yoniga qoʻydi. Botir firqani ichkari taklif etdi. Bir dumaloq kundani qoʻrsatdi.
Botir firqa dumaloq kundaga oʻtirdi. Ustadan hol-ahvol soʻradi.
Usta bosh irgʻab-bosh irgʻab javob berdi. Botir firqaga bir piyola choy uzatdi.
Botir firqa kulba ashqol-dashqollarini tomosha etdi. Bosh irgʻab-irgʻab tomosha etdi.
— Xoʻsh, keling-keling? — dedi usta.
— Shunday... O’tgan-ketganlarni yodga olib deganday? — dedi Botir firqa.
— Yaxshi, yaxshi. O’tganlarni xotirlash savob ish. Ba’zi birovlar oʻz ota-onasini qabri qaerdaligini bilmaydi. Ana, obod qilib qoʻydik. Aylanib koʻrishingiz mumkin.
— Aylanib koʻrdim. Xoʻp obod shahar boʻpti!
— Qanaqa boʻpti-qanaqa boʻpti?
— Obod shahar boʻpti!
— Shahar? Ha, tilingizga bol, tilginangizga bol-a! Shahar qilib qoʻydik-da, ha, shahar! Ba’zi bir qabristonlarni koʻrib, odam ham tiriklar sha’niga achinadi, ham marhumlar holiga achinadi. Devorlari nurab tushgan supurib-sidirilmagan, mollar oyoqosti qilgan. O’shanaqa qabristonlarni koʻrib, odam... oʻlishgayam qoʻrqadi! Odam oʻlishiniyam bilmaydi, qolishiniyam bilmaydi! Ana, bizni shahrimiz — yaraqlaydi! Bizni shahrimizni koʻrgan odam... oʻlgisi keladi! O’lgan sayin, oʻlgisi keladi! Bizni shahrimizni koʻrgan odam... tezroq omonatimni topshirib... shu shahardan makon topsam deydi!
— Rahmat, rahmat...
Botir firqa bosh irgʻadi. Botir firqa duduqlandi.
«Biz ham keladigan boʻldik, uka», deyishiga bir bahya qoldi!
Ammo nafasini ichiga yutdi. Gapni boshqa yoqqa burdi. Asl maqsadga oʻtdi:
— Siz bu shaharda koʻpdan buyon ishlaysizmi, uka?
— Shu, yigarma yillar boʻp qoldi-yov. Nima edi?
— Haligi... goʻrkov, degich odamlar ham boʻlar edi?
— Bor, goʻrkov bor. Goʻrkovni kulbasi mana buyoqda. Shaharni oʻng burchagida. Biror ish boʻlsa aytavering, xizmatingizga tayyorman.
— Siz...
— Men toshga bitik bituvchiman. Oldin tosh qoʻyuvchi edim. Keyin, mahoratim oshdi. Toshga shakl beruvchi boʻldim. Hozir, toshga bitik bituvchi boʻlib xizmat qilyapman. Oxir-oqibat, shu shaharlik boʻlib qoldim. Xudoga ming qatla shukur, mencha boʻlgan ham, boʻlmagan ham bor.
— Chin, chin. Toshga bitik bitishni oʻzi boʻladimi? Mana shu qabr toshlar tayyor marmarga shakl berilib kilinadimi yo biror-bir qolipga solib tayyorlanadimi?
— Asl sagʻanalar sof marmardan boʻladi. Shunchaki sagʻanalar tsementdan boʻladi. Qum va marmar uvoqlari aralashmasidan boʻladi. Barchasi tayyor holga keltirilgach, marmar plitasi yopishtiriladi. Ana undan keyin, marhumni ismi sharifi husnixat bilan oʻyib-oʻyib bitiladi.
— U-u-u, tashvishi koʻp ekan!
— Ha-da! O’lishni... oʻzi boʻladimi? O’lishni... chidaganga chiqargan!
— Chin, oʻlishni oʻzi boʻlmaydi. Hozir tanqischilik davri. Ashqol-dashqolni qaerdan topyapsiz?
— Bir inson jon berib keladi-yu... tosh topmaymizmi? Topamiz! Toshlarni marmar zavodidan sotib olamiz. Armatura bilan tsementni duch kelgan qurilish inshootlaridan olib kelamiz. Shagʻal-qum deganlarni ariqlardan olamiz.
— Shunday qimmatbaho toshlar, sagʻanalar, panjaralar... Menimcha, bu nodonlik, manmanlik alomati deb oʻylayman. Dunyodan oʻtganlar ketidan shon-shuhrat, obroʻ olmokchi boʻlish, deb oʻylayman.
— Endi, manavi besh qoʻl baravar emas, otaxon. Hayotda harom pulini qayoqqa qoʻyishni bilmay yurgan tentaklar koʻp. Aslida, eskichada... qabr tosh qoʻyish gunoh! Ha, qabr tosh qoʻyish gunoh! Musulmonchilikda qabrni toshlar bilan bostirib qoʻyish man etiladi. Aslida, musulmonchiliqda qabrlar yer bilan bir tekis boʻlishi kerak. Qabrlar yer bilan baravar boʻlishi kerak. Paygʻambarlarimiz ham ana shunday yoʻl-yoʻriq berganlar. Paygʻambarlarimiz qabrlar ustiga faqat bittagina belgi qoʻyishni buyurganlar. Sababi, Rasululloh alayhissalom Usmon ibn Maz’un qabri boshiga bittagina tosh qoʻyganlar. Bu tosh: «Birodarim qabri qaerdaligini bilishim va boshqa qazo qilgan urugʻlarimni ana shu qabr qabatiga olib kelib dafn etishim uchun belgidir», degan. Rasululloh alayhissalomimizni oʻz qabrlari ham yerdan bor-yoʻgʻi bir qarichgana baland, xolos. Shu sababdan ham qabrlar boshiga gʻishtin binolar qurish, beton ohanjomalar oʻrnatish, suratlar oʻyib solishni aslo buyurmaganlar.
— Men ham shunday deb oʻylayman. Qaytanga sovet davrida yaxshi edi.
— Toʻgʻri, sovet davrida xalq qonunlardan qoʻrqib... kamtarona yashar edi! Sovet xalqi insof bilan ish qilar edi. Sovet xalqi ogʻzini katta ochmas edi.
— Sovet xalqi koʻp sabr-qanoatli xalq edi. Sovet xalqi bor boʻlsayam, yoʻq boʻlsayam... boriga shukur qilar edi! Sovet xalqi qorni och boʻlsayam... boriga shukur qilar edi! Boisi, sovet tuzumi koʻp xalqparvar tuzum edi, koʻp mexr-oqibatli tuzum edi. Sovet tuzumini baynalminalligini aytmaysizmi, baynalminalligini!
— Lekin sovet davriniyam tashvishlari koʻp edi. Shu bugungiday esimda: sovet rahbarlari siyosiy taftish uchun kelar edi. Sagʻanalardagi: «Xudo rahmat qilsin», «Joyi jannatda boʻlsin», degan bitiklarni oʻchirtirib tashlar edi. Marmar toshlardagi yarim oy shakllarini oʻydirtirib tashlar edi. Qabrlarni nom-nishonsiz qoldirganlari kamday, «Yana shunday takrorlasam, jinoiy javobgarlikka tortinglar», degan tilxat yozdirib olardi.
— Mabodo oʻshalar orasida... men yoʻqmidim?
— Yoʻq, siz yoʻq edingiz. Boʻlsangiz, tanir edim. Rahbarlar ham har xil boʻladi. Ichida bir... xudo bezorisi bor edi! Xudo yoʻq-xudo yoʻq, deb doʻq urar edi. Mana, xudo bor ekan, bechorani... jinni qilib qoʻyibdi!
— Jinni? Yoʻgʻ-e?
— Ha-da! Savdoyi boʻlib, jinnixonada yotgan emish! Familiyasi... ha, familiyang qursin... ha-ha, Rajabov, Rajabov! Padaringga la’nat, bir kelib: «Toshlardagi duoi fotihalarni oʻchir», dedi. Ikki kelib: «Sagʻanalardagi bayt-gʻazallarni oʻchir», dedi. Jonga tegib edi! Ana, xudoni oʻzi koʻrsatdi. Jinni qilib qoʻydi, jinni!
— Rajabov... Rajabov... ha, tanish familiya, tanish. Jinni emasdir-e?
— Endi, psixbolnitsada yotgandan keyin... kim boʻladi? Imom-xatib boʻladimi? Albatta, jinni boʻladi-da!
— Rajabov, Rajabov...
— Ana oʻsha: «Barcha qabr toshlar ustida besh qirralik yulduzlar porlab tursin», deya buyruq berib ketar edi. Buyogʻiga nima deysiz?
Botir firqa nafas yutdi. Qilt etib yutindi. Derazadan tashqari qarab oldi. Birdan sergaklandi. Birdan jonlandi.
— Bizga... besh yulduz yaxshi! — deb yubordi.
— Xoʻp, siz omonatingizni bemalol topshirib kelavering. Buyogʻini bizga qoʻyib bering.
— Nima qilay-nima qilay?
— Siz oldin omonatingizni berib keling. Buyogʻini biz boplaymiz!

66
Odamzotni yoshi qaytsa... marosimma-marosim yuradi. Ma’rakama-ma’raka yuradi. Chaqirsa-da boradi, chaqirmasa-da boradi. Orqavoratdan eshitib qolsa-da, boradi. Gap yoʻq, soʻz yoʻq — qoʻli koʻksida kirib boradi.
Odamzot martaba-mansabda ekanida... ana shu dargohlarga qoʻy soʻyib chaqirsa-da bormaydi! Odamzot oyogʻi uzangida ekanida... ana shu marosimlarga yalinib-yolvorsa-da bormaydi!
Botir firqa-da ana shunday boʻldi.
— Bir professor qazo qipti, deyishyapti, — dedi kampiri.
— Xudo rahmat qilsin, nechada ketibdi?
— Hali paygʻambar yoshiga yetmagan ekan. Bir balo kasal ekan, deyishdi.
— Xudo rahmat qilsin. Dard yomon, oʻz vaqtida qaratmasa yomon.
Yonboshlab yotmish Botir firqa qoʻzgʻoldi. Marosim uchun tayyor boʻldi. Koʻchaga yoʻl oldi. .
Marhumni oti nima — ishi boʻlmadi. Marhum kimi boʻladi — ishi boʻlmadi. Soʻrab-surishtirib kirib bordi.
Hovli toʻla... sonsiz oladoʻppi boʻldi! Sonsiz beqasam toʻn boʻldi. Sonsiz belbogʻ boʻldi.
Hovli qilt etmas sokin boʻldi. Pashsha uchmas sokin boʻldi. Nafas bilinmas sokin boʻldi.
Ushbu sokinlik oti... motam... motam boʻldi!
Motamda... koʻz bilan koʻrib boʻlmas bir tovush kezib yurdi. Quloq bilan eshitib boʻlmas bir tovush uchib yurdi.
Ushbu tovush... hovli uzra uchdi. Daraxt yaproqlari boʻylab uchdi. Toʻn-doʻppilar uzra uchdi. Ma’yus yuzlar aro uchdi. Mungli koʻzlar aro uchdi. Yoshli yonoqlar aro uchdi.
Ushbu tovush oti... unsiz yigʻi... unsiz yigʻi boʻldi!
Botir firqa hovli boʻsagʻasida manzil oldi. Qoʻl qovushtirib oʻtirdi. Gap-soʻz orasida marhumni bilib oldi.
«Ha-a, institut dekani ekan-da, — deya oʻyladi Botir firqa. — Dekan bozori chaqqon odam boʻladi, ogʻzi oshdagi odam boʻladi. Dekanni qoʻlida butun boshli fakultet boʻladi. Ha-a, shu boisdan ham odam tumonot ekan-da».
Tumonot qoʻzgʻoldi: ichkaridan tobut qalqib-qalqib chiqib keldi. Katta koʻchaga qarab yoʻl oldi.
Ana shunda, Botir firqa bir savob olmoqchi boʻldi: tobutni bir chetidan besh-oʻn qadam koʻtarib bormoqchi boʻldi... Shu maqsadda tobut ketidan ergashdi. Tobutga qoʻl uzatdi. Tobutga barmoq oʻynatdi.
Ammo qoʻli yetmadi — tobut qadam sayin olislab bordi. Botir firqa qoʻl uzata-uzata qoldi. Tobutga qoʻli yetmagani uchun yoshidan oʻpkalamadi. Quvvatsizligidan-da oʻpkalamadi.
Odam tumonot boʻldi, tumonot!
Botir firqa tumonot odamdan koʻngli yorugʻ boʻldi.
«Qaysiki marhumni janozasiga tumonot odam yigʻildimi, boʻldi, ana shu odam jannati boʻladi! — oʻyladi Botir firqa. — Ana, tumonot odam, ana! Demak, professor jannati boʻldi, jannati!»
Botir firqa tobutga ergashib bordi. Tumonot odamni oralab bordi. Koʻnglidan manavi gaplar oʻtib bordi:
«Mengayam... shuncha odam kelarmikin? — dedi. — Kelmaydi, kelmaydi! Sovet davrida partiya-sovet organlari barchani safarbar etar edi. Pionerlar faxriy qorovulda turar edi. Komsomollar orden-medallar koʻtarib yurar edi. Kommunistlar otashin nutklar soʻzlar edi. Endi, komsomol ham yoʻq, partiya ham yoʻq. Ammo-lekin oʻlim bor! Ana oʻlim, ana...»
Katta koʻchada odam tagʻin-da koʻpaydi. Odam tumonotdan-tumonot boʻldi!
«Men bechorani janozamga hech kim kelmaydi! — dedi Botir firqa. — Kizil edi, deb kelmaydi. Kommunist edi, deb kelmaydi. O’z oti oʻzi bilan Botir firqa edi, deb kelmaydi. Shunday ekan, men bechorayam... shu bugun omonatimdan qutulib olsam boʻlardi! Ana, tayyor tumonot odam. Men bechorayam... shu bugun ketaqolsam boʻlardi! Ana, oʻz oyogʻi bilan kelgan tumonot. Ana, tayyor tumonot odam, tayyor...»

67
«Siz omonatingizni topshirib kelavering. Buyogʻini bizga qoʻyib bering».
Botir firqa tosh bitikchini ushbu gapini oʻyladi. Chalqancha yotib oʻyladi. Radiodan muzika eshitib oʻyladi.
«Omonatni topshirish kerakligini bilaman, — dedi. — Ammo-lekin shu omonatni qanday topshiraman? Ana shuni bilmayman! Dono boʻlsang, ayt? Omonatni uzish yoʻlini ayt».
Radio xoʻp muzika chaldi. Mumtoz-mumtoz muzika chaldi.
Botir firqa muzika ogʻushida yotdi-yotdi — ruhi orom oldi. Qalbi rohat oldi.
Qalbida munislik davr surdi. Tan-jonida muntazamlik davr surdi.
Joyidan ohista qoʻzgʻoldi. O’ziga oro berdi. Tashqariladi.
— Yoʻl boʻlsin? — dedi kampiri.
— Oyogʻimni yoyib kelaman, — dedi. Tagʻin qabriston yoʻl oldi. O’tkinchi-ketkinchilar bilan salom-alik etmaslik uchun — yoʻlini chetlardan oldi. Odamlarni koʻrib-koʻrmaslikka oldi. Tikka qarab yurdi.
Qabristonga-da tikka kirib bordi. Tosh bitikchini kulbasiga-da tikka kirib bordi.
Tosh bitikchi bilan koʻrishib-soʻrashdi. Tosh bitikchini yonidan joy oldi. Yuzlariga fotiha surtdi.
— Marhumlarni yoʻqlab kelibsiz-da, otaxon? — dedi tosh bitikchi. — Marhumlarni yoʻqlab turish savob ish. Koʻp savob ish. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam aytadilarki, dafn etilgan marhumni holi bamisoli suvga gʻarq boʻlayotib, yordam soʻrayotgan insonni holiga oʻxshaydi. Bordi-yu, ota-onasi, yor-birodarlaridan duo yoxud istigʻfor borib qolsa, bu marhum uchun dunyodagi barcha narsalardan mahbubroq boʻladi. Darhaqiqat, Olloh taboraka va taolo qabrlarga ahli tiriklarning duolarini yetkazadi. Tiriklarning marhumlarga qiladigan hadyalarini talabi gʻufron va rahmat hamda istigʻfordir...
— Shu maqsadda keldim, uka... — deya manqalandi Botir firqa.
— Yashang, otaxon, yashang. Paygʻambar sallallohu alayhi vasallam naql qiladilarki, inson qabriston yonidan shunchaiki oʻtib ketayotganda ham: «Qul huvallohu ahad»ni oʻn bir marta aytib, marhumlarga uning savobini bagʻishlasa, marhumlar odaticha, oʻsha insonga ham savobi tegadi.
Botir firqa bosh irgʻab ma’qulladi. Kafti bilan lablarini siladi. Tomogʻini qirdi. Nimadan gap boshlashini bilmadi.
— Shu, biz partiya-sovet organlarida ishlab, shu... namozxonlikka vaqtimiz boʻlmadi, uka... — deya chaynaldi Botir firqa.
— Iya, hali namoz oʻqishni bilmaysizmi?
— Partiya-sovet ishlarini bilamiz, uka. O’zingizdan qolar gap yoʻq. Kabinet, kreslo, telefon, majlis, nutq... Umrimiz ana shunday oʻtdi, uka. Uvol-savob ishlaridan bebahra qoldik.
— Namozxonlikni foydasi katta, otaxon. Namoz oʻqish vaqtida namozxonni asab tomirlari muloyim boʻladi, diqqat-e’tibori bir nuqtaga jam boʻladi. Namozxon ruhiyati tirikchilik tashvishlaridan xoli boʻladi. Hordiq-orom oladi. Zehn-zakovati peshlanadi, fikr yuritish uchun sogʻlom boʻladi. Namozxonlik yettilik raqamiga imon keltiradi. Ya’ni, namozxon yerga sajda qilganda — namozxonni tashqi a’zolaridan yettita joyi yerga tegib-tegib oladi. Burni-peshonasi, ikkita qoʻli, ikkita tizzasi va ikkita oyogʻini ikkita uchlaridir. Namoz vaktida namozxonni ichki a’zolari choʻqqidan samo sari talpingan... burgut misol parvoz tuygʻularini his etadi! Shu sababdan donolar: «namoz oʻqish — me’rojga chiqish demakdir», deydilar. Boisi, namozxonni ichki a’zolari bilan ilohiy dunyoni ichki muloqotda boʻlishi — me’rojni bir koʻrinishi, demakdir.
Tosh bitikchi derazadan marhumlar shahriga qaradi. Keyin, Botir firqaga qaradi.
— Uvol-savob ishlarini bilmasangiz, unda qiyin ekan, — dedi. — Savob ishlarni hadislarga qarab qilmasangiz, marhumlar uvoliga qolasiz, otaxon. Yaxshisi, bunday qilasiz: shunday borib, qabrni bir chetiga oʻtirasiz. Aslo, qabr ustiga oyoq bosmaysiz. Hadislarda: qabr ustida oʻtirishdan koʻra choʻgʻ ustida oʻtirib... kiyim va badanlaringiz kuysa, yaxshiroqdir, deyiladi! Qabr boshiga borganingizda, marhumdan biror narsa soʻramang. Ovoz chiqarib yigʻlamang. Qabr boshida chiroq yoqmang. Qabrni bir chetginasida oʻtirib, duoi fotiha oʻqing. Hali duoniyam bilmaysizmi? Unda, yon daftaringizni oling. Qani, yozing...
Botir firqa yon daftarini koʻkrak choʻntagiga soldi. Ruchkasini joyiga qistirdi. Ohista qoʻzgʻoldi.
— Kelib turing, keladigan joyingiz, — dedi tosh bitikchi. — Ha, keladigan joyingiz!
— Keladigan joyimiz, shunday, keladigan joyimiz!

68
Botir firqa marhumlar shahri aro ravona boʻldi.
«Bilaman, keladigan joyim, bilaman, — dedi. — Ammo-lekin qanday qilib kelaman?»
Botir firqa marhumlar shahrini sayr etdi. Shahar yoʻlaklari boʻylab sayr etdi.
Marhumlar shahri obod ham sarishta boʻldi. Marhumlar shahri xushhavo ham xushmanzara boʻldi.
U shaharni sayr etdi-etdi — qaytib ketmoqchi boʻldi.
Shunda, oppoq panjarali bir qabrga koʻzi tushdi. Marmardagi marhum siymosi koʻzlariga issiq-issiq koʻrindi.
U ana shu qabr oldida oyoq ildi. Choʻntagidan qoʻllarini oldi. Koʻzoynagini peshladi. Marmardagi siymoga tikildi...
Ana, oʻsha raykom boʻlib oʻlmish, ammo... janozasiz koʻmilmish Toʻraqulov! Ana, oʻsha raykom boʻlib dafn etilmish, ammo... janozasiz dafn etilmish Toʻraqulov!
Ana-ana, hamon raykom boʻlib yotmish, ammo hamon... janozasiz yotmish Toʻraqulov!
Botir firqa raykom Toʻraqulovga tikilib qoldi... Qalbi qon boʻldi! Qalbi qop-qora qon boʻldi!
— Ey, parvardigor! — deya kaftlarini ochdi. — Sen rahmdil va kechiruvchi zotsan, ey, parvardigor! Bizdan oldin oʻtgan mana shu zotlarni gunoh-ayblarini magʻfirat aylagin! Ana shu zotlarga nisbatan qalbingda gina-kudurating boʻlsa, yuvib tashlagin, ey, parvardigor!
Botir firqa yuzlariga fotiha surtdi.
Shunda, yon daftari esiga tushdi. Koʻkrak choʻntagini paypasladi. Yon daftarini oldi. Barmoqlarini tupukladi. Daftarini varaqladi. Hali yozib toʻlgʻizmish betini topdi.
Qabrni kunbotar tarafidan keldi. Panjara oldida choʻnqaydi. Daftarchani panjara orasiga qoʻydi — daftarcha siljib tushdi. Tagʻin olib qoʻydi. Daftarcha panjara tirqishida joylashdi.
Botir firqa daftarcha boshida joylashib oʻtirdi. Oyoqlarini ichiga qayirdi. Tizzalariga tirsak tiradi. Kaftlarini ochdi. Kaftlari uzra daftarchaga koʻz tikdi.
Machitda oʻtirmish mulla qiyofasini oldi.
Qabr boshida oyat oʻqidi.
Soʻzlar Qur’ondan boʻldi, ovoz... partiyaviy boʻldi! Ovoz... raykomona boʻldi! Soʻzlar paygʻambardan boʻldi, ohang... partiya s’ezdida soʻzlovchi ohang boʻldi. Soʻzlar oxiratdan boʻldi, ohang... raykom byurosida dagʻdagʻa etuvchi ohang boʻldi:
— Assalamo alaykum ahlad diyori minal moʻ‘mina va muslimiyna va inna inshollohu bikum lohikun.
Antum faratuna va nahnu lakum taba’un...
Ana shu joyda Botir firqa chidab turolmadi. Botir firqani koʻngli buzildi. Botir firqani koʻngli vayron boʻldi.
Botir firqa... hoʻng-hoʻng yigʻlab qoʻya berdi! Botir firqa... oʻkirib-oʻkirib yigʻlab qoʻya berdi!
— Uv-uv-uv!.. — deya yigʻladi.
Koʻzlarini qoʻllari yuzi bilan artib-artib yigʻladi. Burunlarini tortib-tortib yigʻladi. Yuz-koʻzlarini kostyumi etaklari bilan artib-artib yigʻladi.
— Ey xudo, men bir notavon bandangman! — dedi. —
Meniyam... yigʻishtirib ol! Men gʻarib bandangniyam yigʻishtirib ol-da qoʻy!
Botir firqa kostyumi yoqalariga yuz-koʻzlarini artdi. Hiq-hiq eta-eta, peshonasini bilaklariga koʻydi. O’pkasini bosolmay — hiq-hiq etdi. Yelkalari silkinib-silkinib — hiq-hiq etdi. Koʻzlarini yumib... ogʻir tin oldi.
Shunda, chala qolmish oyatni esladi. Tagʻin boshini koʻtardi. Daftariga qaradi. Kaftlarini duo uchun ochdi. Oyatni davomini oʻqidi.
Oyatlar... sukunatga singib-singib bordi:
— Nas’alulloha lana va lakamul ofiyata. Ollohum magʻfir lahum, Ollohu marham hum...
Shu vaqt turli-tuman ovozlar eshitildi. Ovozlar tobora yaqin keldi.
U yelkasi osha qaradi. Kaftlari muallaq koʻyi qaradi. Koʻzlarini pirpiratib qaradi.
Orqa tarafda bir-ikkita qora koʻrindi. Qoralar yaqin-yaqin keldi. Birovini boshida... harbiy kaska boʻldi. Birovini boshida... qizil askar telpagi boʻldi. Ikkovini-da qoʻlida... miltiq boʻldi! Ular... miltiq peshlab-miltiq peshlab keldi!
Botir firqa yuzlarini oʻnglab oldi. Muallaq kaftlariga tikilib qoldi.
«KGB-KGB! — deya oʻyladi. — Bular KGB! Koʻza kunda sinmaydi, kunida sinadi, deganlari ana shu boʻladi. Men oʻrtoq Yagoda qilichlarini aylanib oʻtdim. Men oʻrtoq Yejov oʻqlariga chap berdim. Men Lavrentiy Beriya qamoqlaridan eson-omon oʻtdim. Ana, ana endi qoʻlga tushdim! Nihoyat qoʻllik boʻldim».
— Tur joyingdan, tur!
Botir firqa oldin bir tizza boʻldi. Keyin, ikki tizza boʻldi. Kaftlarini yerga tiradi. Ohista qoʻzgʻoldi. Yelkalarini qisib, turdi. G’aribona turdi.
— Qoʻlingni koʻtar!
Botir firqa qoʻllarini ohista koʻtardi. Yelkalari osha qoʻtardi. Boshp uzra koʻtardi.
— Qimirlama, otib tashlayman!
Botir firqa qotib qoldi. Raykom Toʻraqulovni siymosiga qarab qotdi. Ikki koʻzi Toʻraqulovni siymosida boʻldi, bor es-hushi orqa tarafda boʻldi.
«Men bu yerda oyat oʻqiyotganimni KGB qaerdan bildi ekan? — dedi. — Aytmoqchi, tosh bitikchi! Padarla’nat tosh bitikchi! Demak, tosh bitikchi KGBni agenti ekan! Tosh bitikchini ejakilab-ejakilab gap kovlashidan bilib edim. Bir gapi bor, deb oʻylab edim. Aniq, tosh bitikchi KGBni agenti, aniq! Endi nima boʻladi?»
— Pix-pix-pix!
— Paq-paq-paq!
Botir firqani yonidan birovi chopib oʻtdi. Izidan ikkinchisi quvib oʻtdi.
Birovini boshida harbiy kaska-tovoq boʻldi. Birovini boshida harbiy telpak — choynakxalta boʻldi. Qoʻllarida miltiq — shoxchoʻp boʻldi.
Bolalar... urush-urush oʻynadi!
Botir firqa... hammomdan chiqmishday yengil boʻldi. Botir firqa... yelkasidan bir qop unni tashlamishday yengil boʻldi.
Qoʻllarini ohista-ohista tushirdi. Bolalarni ketidan qarab-qarab qoldi.
«Turq-tarovatidan... qayta quruvchi demokratlarni bolasi! — oʻyladi Botir firqa. — Shunday, tana buzoqni turqi tuqqanidan tamgʻa!»
— T-fu! Itdan boʻlgan qurbonlikka yaramaslar! — dedi.

69
Bir inson tavalludi nishonlanar boʻlsa... xalq yubilyarni koʻklarga koʻtarib maqtaydi. Yubilyarni xizmatlarini ulugʻlaydi. Savob ishlarini barmoq bilan sanab beradi. Yubilyarga... haykal qoʻyadi!
Ana shu zot bandachilik etsa... hayhot, marhum erta ketdi, deydi. Hayhot, marhumni koʻp ishlari chala qoldi, deydi.
«Bilaman, men haqimda-da shunday deydi, — oʻyladi Botir firqa. — Xoʻsh, qaysi ishim chala qoldi? Uzi, keksalik... bir umrlik mehnat samarasi, demak. Keksalik... bir umrlik azob-uqubat, demak. Keksalik... bir umrlik gʻam-anduh demak. Shu bois, keksa odam... haminqadar e’zozga loyiq. Haminqadar marhamatga loyiq. Boisi, keksa odam... yashamaydi, yashamaydi! Keksa odam... soʻnggi marosimiga hozirlik koʻradi. Keksa odam... dafn marosimini poylaydi! Dafn marosimini... uzi-kib-uzikib poylaydi...»

70
«Bu safar dangal gaplashaman, — dedi Botir firqa. — O’ziyam, tosh bitikchi bilmagan balo yoʻq ekan. Shundan bir ish chiqadi. Hind choyni koʻrsa, tagʻin-da ochilib gaplashadi».
Botir firqa tokchadan bir yumaloq hind choy oldi. Kampiriga bildirmay, kostyum choʻntakka soldi.
Baxmal shlyapani boshga qoʻndirdi.
— Fotihaga borish inson uchun ham qarz, ham farz! — dedi.
— Fotihali joy bor edimi? Aylanay, rais bovamdan, aylanay...
U xayollar ogʻushida marhumlar shahriga kirib keldi.
Kulba ochiq boʻldi. Ammo tosh bitikchi yoʻq boʻldi. Vaziyatdan, tosh bitikchi shu tevarakda yurmish boʻldi.
Botir firqa tosh bitikchi kelgunicha marhumlar shahrini sayr etdi. Qoʻllarini orqasiga qoʻyib sayr etdi. Toʻxtab-toʻxtab sayr etdi. Favqulodda... tosh bitikchini oldidan chiqib qoldi!
Tosh bitikchi bir qabr panjarasini tuzatar boʻldi. Panjarani ding-ding urib koʻrsatdi.
— Manavini qarang, otaxon, — dedi. — Shunday temirni mayishtirib ketibdi-ya! Yosh boladan hech balo qolmaydi-ya!
— Yosh bola, yosh bola-da, — dedi Botir firqa.
— Boshqa narsa quriganday, shu panjarani mayishtirib olib, qilichbozlik oʻynaydi-ya! Birovini qulogʻidan choʻzib, panjara ichidagi qabrni koʻrsatdim.
Manavi nima, dedim. Anavi suratdagi odamni hovlisi, deydi! Unda, birovni hovlisida oʻynama, bor, oʻzingni hovlingga oʻyna, dedim.
— Binoyi qilibsiz, xoʻp binoyi qilibsiz.
Botir firqa shunday deya, panjara oldi skameykaga choʻkdi.
Tosh bitikchi panjarani tuzatib boʻldi. Asbob-anjomlarini xaltaga soldi. Botir firqani yonidan joy oldi. Nafasini rostladi.
— Ha-a, keling, otaxon? — dedi. — Olamda nima gaplar, endi?
— Olam tinch-osoyishta. Shu, qayta quruvchilar baqirib-chaqirib yuribdi, xolos.
— Men qayta quruvchilardan qoʻrqmayman, otaxon. Qayta quruvchilar meni ishdan boʻshatolmaydi. Men ishsiz qolmayman. Chunki odam bor — oʻlim bor. O’lim bor — men bor! O’limni ishi — mensiz bitmaydi.
— Ishqilib, qayta quruvchilar hammani haydayapti.
— O’zbek oʻzagini qirqadi, otaxon, oʻzbek oʻzagini qirqadi!
— Shu bois, ishdan hayda-hayda, shtat qisqarishlar avj olyapti.
— Men shtat qisqarishlardan ham qoʻrqmayman. Yuzlab ish joylar taqa-taq yopilib qoladi. Ammo... oʻlim ishi taqa-taq yopilmaydi! Dunyoda hamma shtat qisqaradi. Ammo... oʻlim qisqarmaydi! Dunyoda hamma narsa tamom boʻladi. Ammo oʻlim tamom boʻlmaydi! O’lim mangu yashaydi! O’lim barcha tuzumlar uchun abadiydir! Yashasin, oʻlim!
— Shunday, ishingiz zoʻr, kasbingiz noyob kasb, shunday.
— Ha-da, ha!. Men noyob odamman, otaxon, noyob! Ish joyim ham noyob. Mana ish joyim — shahrimizda barcha sharoit muhayyo. Shahrimizda... jondan boshqa narsa bor! Shahrimizda faqat... jon yoʻq, jon!
Botir firqa ana shunda maqsadga oʻtar boʻldi. Maqsadini aytish uchun soʻz izladi. Partiyaviy soʻz izladi. Ilmiy soʻz izladi. Xalqona soʻz izladi.
Oxiri, meditsina soʻzida bir toʻxtamga keldi.
— Shu, suitsid... suitsid... — dedi.
— Kim-kim?
— Suitsid, deyman...
— U kim?
— Suitsid... mana shu shaharga oʻz ixtiyori bilan tashrif buyurish, demak.
— Ha-a, oʻz joniga oʻzi qasd qilish, deng! Tinchlikmi, otaxon?
— Tinchlik-tinchlik. Shu, bittasi bor. Shuni hayotida suitsid sodir boʻlmasa edi, deb qoʻrqaman.
— Esi joyidami, oʻzi?
— Joyida, esi joyida. Aql-zakovat bobida... ul zotga teng kam topiladi! Yuksak intellektual, shunday, yuksak intellektual!
— Unda, nega... haligidaqa holatga tushadi?
Botir firqa... yarasini yordi! Madda olib ketmish yarasini yordi:
— Odamga alam qilar ekan, uka. Qariyb bir asr mobaynida oʻrtoq Lenin dohiy, dedilar. O’rtoq Lenin ulugʻ, dedilar. Shunday deb oʻqitdilar, shunday deb tarbiya berdilar. Endi, birdan... Lenin jallod, Lenin fashist, deb boshladi! Sovet tuzumi bir asr mobaynida hur zamon boʻlib keldi, toʻkin-sochin zamon boʻlib keldi. Endi, birdan... Sovet tuzumi qamoqxona, deb boshladi! Sovet tuzumi doʻzax, deb boshladi! Ideal qolmadi, uka, ideal qolmadi! Idealsiz yashab boʻlmaydi, uka, idealsiz yashab boʻlmaydi! Idealsiz hayot — hayot emas, uka. Mana, idealsizlik okibati — sovet xalqi bir-birini itday talab boshladi. Sovet xalqi bir-birini jallodday otib boshladi!
— Tuzum almashyapti, otaxon, tuzum almashyapti. Tuzum almashish davri eng yomon davr emish. Tuzum almashish davri urush davri bilan baravar emish.
— Ammo-lekin odamga alam qiladi-da, uka. Gazetalarni ochib qaraysiz: urush qatnashchisi yo mehnat veterani qazo qilgan boʻladi. Bechoralar, qayta quruvchilarni dagʻdagʻasiga yuraklari bardosh berolmay... olamdan oʻtmoqda!
— Boʻlaman degan el bir-birini botirim, deydi, boʻlmayman degan el bir-birini etini yeydi!
— Buyogʻi qimmatchilik. Goʻsht qimmat, dori-darmon undan-da qimmat. Pensiya pul dori-darmonga yetmaydi. Vaholanki, keksa odam dori-darmon bilan tirik. Pensiya... arpaga upoq boʻlmaydi! Oqibat, keksalar birin-ketin ketyapti. Gazetani eng soʻnggi chetida — qora ramkaga oʻralib-oʻralib ketyapti. Ana oʻsha qora ramkaga oʻrogʻliklar — urush va mehnat veteranlari. Mana shu XX asrni yaratgan zotlar! XX asrni qurgan zotlar! Bu zotlar urushda polk-polk boʻlib jon berdi. Armiya-armiya boʻlib jon berdi. Endi esa... bitta-bitta boʻlib ketyapti! Yakka-yolgʻiz boʻlib ketyapti! Eni barmoqdaygina ramka ichida ketyapti! Toʻrttagina ramka ichida ketyapti! Bechoralarni qetayotganini birov bilyapti, birov bilmay qolyapti. XX asrni yaratgan zotlarni qadri shu boʻldimi? Bilsam, ta’ziyanoma berish uchun — gazetaga yaxshigina pul toʻlash kerak ekan. Arpaga upoq boʻlmas... pensiya qaysi biriga boʻladi? Hademay, urush va mehnat veteranlaridan faqat xotira qoladi, xolos. Hali, shu xotira qolsa! Zamon shunday ketsa, XX asrni bino etgan zotlardan xotira-da qolmaydi...
— O’z joniga oʻzi qasd qiluvchilar yomon odam boʻlmaydi, deyishadi.
— Boʻlmasam-chi, uka, boʻlmasam-chi! Suitsidlar dono odam boʻladi, uka, suitsidlar halol odam boʻladi! Erazm Rotterdamskiy: faqat mutafakkir zotlargina oʻz joniga oʻzi qasd qila oladi, deb edi!
— Sovet davrida oʻz joniga oʻzi qasd qilish juda koʻp boʻlar edi. Birov oʻzini osar edi, birov oʻzini tomdan tashlar edi. Tagʻin birov yoʻgʻon tomirini kesar edi, uksus ichar edi. Bir inson nima uchun oʻz joniga oʻzi qasd qilgani bilan sovet rahbarlari shugʻullanmas edi. Shugʻullansa ham... bechora marhumni oʻzini ayblashar edi.
— O’zimiz ham... bundan mustasno emasmiz, uka.
— O’zingiz ham?
— Beayb parvardigor, deydilar, uka. Sovet davrida... biz kommunizm quramiz, bizda suitsid boʻlishi mumkin emas, deb keldik. Shu bilan suitsidga barham berdikmi? Aksincha, oʻz joniga qasd qiluvchilar soni yil sayin koʻpaydi. Har yili minglab inson oʻz joniga oʻzi qasd qildi. Biz bu holatni sovet turmush tarziga zid, deb baholadik. Suitsid hollarni bekitib keldik. Mabodo oshkor boʻlib qolsa, oʻsha suitsidchini... oʻzini aybladik! O’z joniga oʻzi qasd qiluvchilarni... badnom qildik! Chunki eng yaxshi guvoh — oʻlik guvoh, deydilar. Koʻzi yumuq inson sukut saqlab yotaveradi. Koʻzi ochiq insonlar esa mazza qilib yashayveradi. Boʻlmasa, bittagina koʻzi yumuq inson uchun oʻnlab rahbar hayfsan oladi, partiyadan oʻchadi, ishdan haydaladi. Vaholanki, sovet sud-jamoat kodeksida: «Insonni oʻz joniga qasd qilishiga olib kelganlar besh yil muddatgacha jinoiy javobgarlikka tortiladi», deyilgan. Men haligacha biror rahbarni ana shu modda bilan javobgarlikka tortilganini eslay olmayman.
— Unda, siz ham chatoq ekansiz, otaxon.
— Beayb parvardigor, uka, beayb parvardigor.
— Unda, siz bilan muloqotda boʻlish xavfli ekan...
— Iya, unday demang, uka, unday demang.
Botir firqa dovdirab qoldi. Joyidan lik etib turdi.
Apil-tapil oʻng choʻntagini kovladi. Chap choʻntagini kovladi. Shoshib, hind choyni oldi.
Tezlik bilan tosh bitikchini kaftiga qoʻydi. Tosh bitikchini barmoqlarini yumib, choyni ushlatdi.
— Mana, uka, mana. Haqimizga duo qilib ichasiz, deb olib keldim.
— Bu, xind choymi?
— Shunday, yaxshi choy, shunday.
— Nima qilardingiz, otaxon, oʻzingiz ichsangiz boʻlardi?
— Endi, siz el-yurtni savob ishlarini qilyapsiz, uka. El-yurt xizmatini qilyapsiz. Shu bois, koʻngildan chiqarib olib keldim.
— Rahmat, rahmat. Ilohi omin, umringizga umr qoʻshilsin, Olloh-akbar! Men sizga aytsam, otaxon, bandachilik — xudoyi taoloning dargohiga mehmon boʻlib borish, demaqdir. Marhumlar shahriga sayyoh boʻlib borish, demakdir. Shunday ekan, inson mehmon boʻlish uchun shoshilmasligi kerak. Mehmon boʻlishni erta-kechi boʻlmaydi. Qolaversa, oʻz joniga oʻzi qasd qilishni yomon tomonlari koʻp. Avvalambor, oʻz joniga oʻzi qasd qilish — xudo oldida jinoyat qilish, demakdir. Ma’lumki, bandasiga issiq jonni xudoyim taolo ato etadi. Ol, qulim, deydi! Issiq jon — eng noyob bisotdir. Issiq jon — eng shirin ne’matdir. O’z joniga oʻzi qasd qilish — xudoyim taoloni noyob mulkiga qasd qilish, demakdir! O’z joniga oʻzi qasd qilish — xudoyim taoloni ne’matiga qasd qilish, demaqdir! Shu bois, oʻz joniga oʻzi qasd qilish — xudoga qoʻl koʻtarish, demakdir! Albatta, xudoyim taolo bunday bandalarini la’natlaydi. Ey inson, sen mening bandam emassan, deya la’natlaydi. Shu bois, oʻz joniga oʻzi qasd etgan bandasini... yuvmay koʻmishni buyuradi!
— Nima qiladi-nima qiladi?
— O’z jonini oʻzi olgan insonni... yuvmaydilar. Marhumni tobutga solishdan oldin... yuvib-chaymaydilar.
Botir firqa seskandi. Badanlari uvishdi. Koʻzlari pirpiradi. Koʻzoynagi ustidan olayib-olayib qaradi.
— Bir inson-a? — deya hayratlandi. — O’z ixtiyori bilan tarki dunyo etayotgan inson-a...
— Xudoyim taolo: bu mening bandam emas, la’natini yuvib-chaymasdan... koʻmib tashlanglar, deydi. Sadqai inson nomi ketsin, deydi. Haromlayin... haromlayin koʻmib tashlanglar, deydi.
— Insonni yuvmasdan koʻmish? Inson... mol emas-ku?
— Bandasiyam emas-da? Bandasiyam emas ekanki... oʻz joniga oʻzi qasd qiladi!
— Inson-a, bir inson-a...
— Xudoyim taolo oʻz joniga oʻzi qasd qilganlar uchun... janoza ham buyurmaydi, janoza! Suf senga janoza, suf, deydi!
— A-a?! U-uh! U-u-u...
Botir firqa... hir-hir tovush chiqardi. Pish-pish nido chiqardi. Shir-shir hushtak chiqardi.
Ammo... tili aylanmadi! Tili kalimaga kelmadi. Bir soʻz-da aytolmadi.
Beixtiyor-beixtiyor joyidan qoʻzgʻoldi. Qoʻllarini yon choʻntaklariga soldi. Marhumlar shahriga qarab serrayib qoldi. Marhumlar shahriga qarab qotib qoldi...
Botir firqa seskandi. Badanlari uvishdi. Koʻzlari pirpiradi. Koʻzoynagi ustidan olayib-olayib qaradi.
— Bir inson-a? — deya hayratlandi. — O’z ixtiyori bilan tarki dunyo etayotgan inson-a...
— Xudoyim taolo: bu mening bandam emas, la’natini yuvib-chaymasdan... koʻmib tashlanglar, deydi. Sadqai inson nomi ketsin, deydi. Haromlayin... haromlayin koʻmib tashlanglar, deydi.
— Insonni yuvmasdan koʻmish? Inson... mol emas-ku?
— Bandasiyam emas-da? Bandasiyam emas ekanki... oʻz joniga oʻzi qasd qiladi!
— Inson-a, bir inson-a...
— Xudoyim taolo oʻz joniga oʻzi qasd qilganlar uchun... janoza ham buyurmaydi, janoza! Suf senga janoza, suf, deydi!
— A-a?! U-uh! U-u-u...
Botir firqa... hir-hir tovush chiqardi. Pish-pish nido chiqardi. Shir-shir hushtak chiqardi.
Ammo... tili aylanmadi! Tili kalimaga kelmadi. Bir soʻz-da aytolmadi.
Beixtiyor-beixtiyor joyidan qoʻzgʻoldi. Qoʻllarini yon choʻntaklariga soldi. Marhumlar shahriga qarab serrayib qoldi. Marhumlar shahriga qarab qotib qoldi...
Botir firqa ana shularni... bilmas edi! Dafn urf-odatlari barcha moʻmin-musulmonlar uchun bir xil, deya oʻylar edi. Marhumlar bir xil rasm-rusumda dafn etiladi, deya oʻylar edi. Marhummi, boʻldi — koʻp qatori dafn etiladi, deya oʻylar edi.
— Birdan turib ketdingiz, otaxon?
Botir firqa tosh bitikchini ovozidan oʻziga keldi. Sergak boʻlib, tevarak-boshiga qaradi.
— A? Oyoqlarim uyushib qoldi, uka, oyoklarim! — dedi.
— Ha-a, meniyam oyoqlarim qotib qoldi. Xoʻp, otaxon, men endi boray. Meni yoʻqlayottan boʻlishlari mumkin. Botir boʻling: oʻzbek — oʻzagini qirqadi! Boʻlaman degan el bir-birini botirim, deydi, boʻlmayman degan el bir-birini etini yeydi! Keling, keladigan joyingiz!
— Kelaman, albatta kelaman!
— Xudoyim taolo quyoshni ziyo, oyni nur qilib yaratgan, otaxon. Emishki, xudoyim taolo odamzotni zuvalasini loydan pishitib boʻlgach... odamzot ustidan atigi bir kun... bir kungina quvonch yomgʻirini yogʻdiribdi! Keyin, odamzot ustidan... qirq kun, ha-ha, qirq kun... gʻam selini yogʻdiribdi! Ana shu gʻam seliga bardosh berish... bandasi uchun ham qarz, ham farz, otaxon!

71
Qabriston darvozasidan... bir soya chiqib keldi. Shunday, bir soya chiqib keldi.
Soyada hayot alomati boʻlmadi. Jon alomati boʻlmadi. Yuzlarida rang boʻlmadi. Koʻzlarida nur boʻlmadi.
Soya... siljib-siljib qimirladi. Shunday, soya siljidi, soya qimirladi.
Boisi, soya tor-tor qadam bosdi. Ohista-ohista qadami bosdi. Oqibat, oyoqlari koʻrinmadi. Qadamlari bilinmadi.
Shu bois, soya yuryaptimi yo siljiyaptimi, bilinmadi. Yuryaptimi yo qimirlayaptimi, bilinmadi.
Soya quloch otmadi. Soya qoʻl kimirlatmadi. Qoʻllarini yonlariga bosdi.
Soya bosh koʻtarmadi. Yuzlarini koʻksiga egdi. Iyaklarini yoqasiga bosdi. Koʻzlarini tuflisiga tiqdi.
Soya birdan... siljimay qoldi. Joyida turdi-turdi — yoʻl cheti skameykaga choʻkdi.
Soya — Botir firqa boʻldi. Kommunist Esonov boʻldi.
U ohista chapiga — marhumlar shahriga qaradi. O’ngiga — tiriklar shahriga qaradi.
U marhumlar shahri bilan tiriklar shahri oʻrtasida oʻtirdi. Muztar boʻlib qoldi. Mushtipar ham notavon boʻlib oʻtirdi.
O’tirdi-oʻtirdi... unsiz-unsiz yigʻladi. Peshonasini ushlab-ushlab yigʻladi.
«Nima kunlarga qoldim-a? — deya yigʻladi. — Bu qanday zamon boʻldi? Qariyb bir asr mehnat qildim. Bir umr ter toʻkdim. Bir umr el-yurt xizmatini qildim. Men uchun mehnat shon-sharaf boʻldi. Men uchun mehnat gʻurur ham faxr boʻldi. Men hayotni mehnat deb bildim. Men yashashni mehnat deb bildim. Men yaratdim, men bino etdim. Mana shu XX asrni... men yaratdim, men!
Ana shunday zot ketsa — men oʻlsam, meni... yuvmaydilar, yuvmaydilar! Harom oʻlgan mol misol koʻmib tashlaydilar! Sassiq masliq misol koʻmib tashlaydilar!
Menday bir zot oʻlsa... Menga... janoza oʻqimaydilar, janoza oʻqimaydilar! Oyogʻimdan sudrab... koʻmib tashlaydilar! Nom-nishonsiz koʻmib tashlaydilar. Oting nima demay, koʻmib tashlaydilar. Itmisan-eshakmisan demay... koʻmib tashlaydilar!
Demak, shariat boʻyicha... oʻlib boʻlmaydi! Urf-odatlar bilan oʻlib boʻlmaydi. Eskichasiga oʻlib boʻlmaydi.
Men chin kommunistman. Leninchi kommunistman. Men el-yurtga partiyaviy nazar bilan mehnat qildim. Men el-yurtga marksizm-leninizm gʻoyalari bilan xizmat qildim. Bir soʻz bilan aytsak, men mehnat qildim, mehnat!
Men bola-baqram demadim — jamiyatim, dedim. Men bola-baqram uchun mehnat qilmadim — jamiyatim uchun mehnat qildim. Bir soʻz bilan aytsak, sovet jamiyati bor boʻlsin, dedim. Kommunistik jamiyat bor boʻlsin, dedim.
Shunday bir otashin kommunist hayotdan koʻz yumsa... Shunday bir sodiq leninchini yuragi urishdan toʻxtasa...
Tobutim tepasida... harbiy orkestr motam marshi chalmaydi! Komsomollar orden-medallarim toʻla baxmal yostiqchalarni koʻz-koʻz etib oʻtmaydi. Kommunistlar tobutim ketidan gulchambarlar koʻtarib yurmaydi. Partiya-sovet arboblari bilaklariga qora lentalar taqib, tobutim boshida faxriy qorovulliqda turmaydi.
Yemondan-yomoni... partiya-sovet arboblari qabrim boshida: «U asl kommunist edi», deya otashin nutqlar soʻzlamaydi!
Demak, kommunistchasiga-da... oʻlib boʻlmaydi! Partiyaviy oʻlib boʻlmaydi.
Bir soʻz bilan aytsak, eskichasiga-da oʻlib boʻlmay-di, yangichasiga-da oʻlib boʻlmaydi!»
Botir firqa unsiz-unsiz yigʻladi. Ogʻiz-burnini kafti bilan artib-artib yigʻladi. Kaftiga yoʻtalib-yoʻtalib yigʻladi. Kaftiga oʻksib-oʻksib yigʻladi.
«Chin, men kommunistman, kommunist. Ammo-lekin men ham odamman, odam. Men jannat bilan doʻzaxga ishonaman. Koʻplar hamma goʻr — bir goʻr, deydi. Yoʻq, hamma goʻr — bir goʻr emas, yoʻq! Goʻr bilan goʻrni farqi bor. Aytaylik, bir inson dunyodan koʻz yumadi. Uni olib borib qabrga koʻmadilar. Boʻldi, shu bilan u zotni unutadilar, otini atamaydilar. Boisi, u zot bu dunyosida birorta ezgulik yaratmagan boʻladi. Biror nima qurmagan boʻladi. Birorta bogʻ yaratmagan boʻladi. Shu bois, u zotni nomi zim-ziyo yoʻqoladi. Bir soʻz bilan aytsak, u zotni... bu dunyosi yoʻqoladi! U dunyosi esa... doʻzax boʻladi! Goʻri goʻr emas — oʻra boʻladi! Goʻri goʻr emas — doʻzax boʻladi! Mazkur oʻrada odamzot yotibdi yo masliq yotibdimi — el-yurtni ishi boʻlmaydi. Doʻzax — ana shu goʻr!
O’zi, bu dunyo ajab dunyo ekan. Odam oʻzini doʻzaxi yo jannatiligini bilishi uchun... oʻlishi kerak ekan, oʻlishi!
Masalan, Sharof Rashidov hayotligida jannati mehnat qildi, jannati yaratuvchilik qildi, jannati ishlar qildi. Sharof Rashidov... choʻl-biyobonlarni bogʻ-boʻston etdi. Shahar-qishloqlar yaratdi. Zilziladan keyin Toshkentni qayta qurdi. O’zbek xalqi nomini jahonga yoydi. Toshkentda metro qurdi...
Ammo-lekin oʻrtoq Rashidov oʻzini jannati zot ekanini bilmay oʻtdi. O’zgalar-da... bilib-bilmaslikka oldi!
O’lim... Sharof Rashidov jannati zot ekanini tasdiqladi!
Bu dunyodan Sharof Rashidov oʻtdi — demak, bu dunyodan hamma oʻtadi!
Mana, men yaratdim, men bino etdim. Endi, bemalol oyoq uzatsam boʻladi. Ammo-lekin qayta quruvchilar qanday qilib... oʻladi? Demokratlar qaysi yuz bilan oʻladi? Shariatpeshvo mullavachchalar bilan yuvuqsiz otinchalar qaysi imon bilan oʻladi? Qaysi shon-sharaf bilan oʻladi?
Qayta quruvchi mullavachchalarni koʻmib... odam oʻlishini-da bilmaydi, qolishini-da bilmaydi! O’lay desang... qayta quruvchi mullavachcha-otinchalarga bu dunyoni tashlab ketib boʻlmaydi. Qolay desang... iroda bardosh bermaydi.
Mayli, bir jon boʻlsa — beraman! Bir jon — boshdan sadaqa!
Ammo-lekin qaysi gʻoya uchun jon beraman? Men bir umr gʻoya deb yashadim. G’oya deb mehnat qildim. G’oya deb peshona teri toʻkdim.
Men bir umr gʻoya deb ezildim. G’oya deb azob chekdim. G’oya deb... jon olib-jon berdim!
Boisi, kommunist uchun gʻoya — birlamchidir, birlamchi!
Shunday ekan, men qaysi gʻoya uchun jon beraman? Shunday aziz jonimni qaysi gʻoya uchun sadaqa etaman? Meni jonim uncha-muncha jonlardan emas. Kimsan — Botir firqani joni! Kommunist Esonovni joni! Koʻchada qolgan jon yoʻq!»
Botir firqa oyoqlari ostidan bir siqim tuproq oldi. Tuproqni kaftida yoyib koʻrdi. Koʻzlari oldiga olib kelib koʻrdi. Hidlab-hidlab koʻrdi. Dimogʻida... yer hidini tuyib-tuyib oʻyladi...
«Mana, odamzotni otasi. Mana, odamzotni onasi. Mana, odamzotni beshigi! Dunyodan necha-necha jamiyatlar oʻtdi — faqat yer qoldi. Necha-necha partiyalar oʻtdi — faqat yer qoldi. Necha-necha siyosatlar oʻtdi — faqat yer qoldi.
Demak, bu dunyoda-da, u dunyoda-da... yerdan boshqasi bekor ekan!
Biz ana shu yerdan yaraldik. Biz ana shu yerdan odam boʻldik.
Aytaylik, ona oʻz bolasini tuproq yerga qoʻyib yuboradi. Yalang oyoq qoʻyib yuboradi. Bola yer changitib oʻynaydi. Holdan toyguncha oʻynaydi. Madori quriguncha oʻynaydi... Keyin, ona bolasini yana qaytib oʻz bagʻriga oladi. Ona bolasini yana qaytib oʻz koʻksiga bosadi...
Yer ana shu ona misol. Inson ana shu bola misol. Insonni oʻtmishi-da yer, insonni kelajagi-da yer.
Ana, meni-da onam keldi. Onam: kuning qaytdi, deyapti. Ketar vaqting boʻldi, deyapti. Kuning toʻldi, deyapti...
Shunday, ketar vaktim boʻldi. Shunday, kunim toʻldi. Yashashdan mazmun qolmadi. Yashashdan maqsad qolmadi. Boisi, el-yurtga foydam tegmay qoldi. El-yurt xizmatiga yaramay qoldim. El-yurtga yaxshilik qilish qoʻlimdan kelmay qoldi. Oqibat, el-yurtga kerak boʻlmay qoldim. El-yurtga kerak boʻlmaslik — juda yomon!
Odamzotni ibtidosi-da gʻoyibda boʻladi, intihosi-da gʻoyibda boʻladi. G’oyibdan yoʻlga chiqib, mana, yana gʻoyibga ketdik.
Endi, fanodan baqoga rixlat etamiz. Endi, ruhimiz tanamizdan ajraladi. Foniy duneda poklanmish ruhimiz farishtalar hamrohligida Olloh taolo makoniga safar etadi. Ruhimiz noklana olmasa — farishtalar tazyiqida azob chekamiz.
Mana, men poklana olmadim. Boisi, qanday poklanishni bilmadim. Shu bois, farishtalar iskanjasida azobdaman!
Hayot misol bir bogʻ boʻladi. Bogʻda daraxt moʻl boʻladi. Gul moʻl boʻladi. Ana shu bogʻni sara muattar guli — odamzot boʻladi. Serhosil daraxti — odamzot boʻladi. Odamzotda daraxt misol urugʻdan unadi. Niholdan oʻsadi. Daraxt boʻlib yetiladi. Meva tugadi. El-yurtga meva pishirib beradi. Nihoyat, kuni bitadi. Oyogʻi yerdan uziladi. Boqiylik sari ravona boʻladi.
Yaratganni oʻzi odamzotga jon ato etadi. Jon odamzotni oldin halqumiga kiradi. Keyin, koʻzlariga kiradi. Undan keyin, tanani boshqa joylariga kiradi. Jon eng oxirida odamzotni... oyoqlariga kiradi. Shu boisdan-da, odamzotni joni eng oldin... oyoqdan uziladi. Keyin, tanani boshqa joylaridan jon uziladi.
Odamzot qachon jon byoradi? Qachon koʻz yumadi? Odamzot ayni kuch-quvvatga toʻlib, jon bermaydi. Odamzot ayni pishib, yetilib koʻz yummaydi.
Odamzot... jisman ishlab boʻlib jon beradi. Odamzot... ruhan mehnat qilib boʻlib koʻz yumadi. Odamzot... qalban ham jisman horib-tolib jon taslim etadi.
Mana, men qalban qaridim. Men jisman tolidim. Safarim qaridi, safarim qaridi!
Biz... oʻlishdan qoʻrqamiz! O’lik soʻzidan qoʻrqamiz. Tobut soʻzidan qoʻrqamiz. Marhum soʻzidan qoʻrqamiz. Qalbimiz muzlab qoladi. Tilimiz aylanmay qoladi. Boshimiz egilib, yelkalarimiz choʻkib qoladi. Bir kun emas, bir kun... oʻlaman, deya qoʻrqamiz.
Biz... oʻlishni bilmaymiz, oʻlishni bilmaymiz!
Shu bois, koʻp odam... oʻlishdan qoʻrqqanidan... oʻlib qoladi! Shunday, oʻlishdan qoʻrqqanidan oʻlib qoladi. Uh, ana oʻldim-mana oʻldim, deya oʻz oʻlimini oʻzi tezlatadi. O’lim dahshatidan qoʻrqib — oʻz jonini apil-tapil topshirib qoʻyadi.
Aslida, tabiiy oʻlim... tong vaqti keladi, tong vaqti! Boisi, odamzot tuni bilan tiniqadi. Tuni bilan huzur oladi. Tuni bilan rohatlanadi.
Nihoyat, tong vaqti soʻnggi bor... iroda bilan entikadi. Soʻnggi bor... ozod ham ogʻir entikadi.
Shunday, oʻlim haq, shunday... Shunday ekan, xudo men bechoraga-da rahm etsa edi. Xudo men bandasini-da oʻz rahmatiga olsa edi!
Olmaydi, xudo meni oʻz rahmatiga olmaydi! Xudo meni gapimga... quloq-da solmaydi!
Boisi, men umrimda xudoni otini atamay yashadim. Men umrim mobaynida xudoga tosh otib yashadim. Men umrim davomida xudoga shak keltirib yashadim!
Shunday ekan, xudo meni... itmisan-eshakmisan, demaydi!»

72
Marhumlar shahri... jimjit boʻldi. Jon alomati boʻlmadi. Hayot nafasi boʻlmadi.
Marhumlar shahridan... motam nafasi ufurdi.
Tiriklar shahri... hayqirib turdi! Ashula aytib turdi. Xanda otib turdi.
Tiriklar shahridan... palov hidi anqidi. Kabob hidi anqidi.
O’rtada... Botir firqa boʻldi. Kommunist Esonov boʻldi.
Osmon yiroq, yer qattiq boʻldi!
U tiriklar shahriga qarab oʻyladi. U marhumlar shahriga qarab oʻyladi. U osmonga qarab oʻyladi.
«Bu dunyoda oʻlib boʻlmaydi! Bu dunyoda yashab boʻladi. Shu boisdan-da, bu dunyo otini hayot, deydi. Hayot — yashash, demak, quyosh — yashash, demak.
U dunyoda... oʻlsa boʻldi! U dunyoda quyosh yoʻq.
U dunyoda suv yoʻq. U dunyoda non yoʻq. Shu bois, u dunyoda yaratib boʻlmaydi. U dunyoda ekin ekib boʻlmaydi.
U dunyoda... KPSS yoʻq, KPSS yoʻq! U dunyoda sotsializm qurib boʻlmaydi!. U dunyoda kommunizm qurib boʻlmaydi.
U dunyoda... orden-medal yoʻq, orden-medal yoʻq! Qoʻsha-qoʻsha unvonlar yoʻq.
U dunyoda... gimn aytib boʻlmaydi! U dunyoda «Internatsional» aytib boʻlmaydi!
U dunyoda... pensiya bermaydi! U dunyoda pensiya yoʻq!
U dunyoda... kampiri nozik ta’b bilan boqmaydi. Silab-siypalamaydi. Saranjom-sarishtalamaydi.
Shu bois, u dunyoda oʻlsa boʻladi! U dunyoda oyoq uzatib yotsa boʻladi! Koʻz yumib yotsa boʻladi!
Bu dunyoda esa... yashasa boʻladi! Bu dunyo — yashash uchundir! Sen yashaguvchi dunyoga kelding. Sen hayot zavqini totuvchi dunyoga keling. Sen umr gashtini suruvchi dunyoga kelding.
Bu dunyoga keddingmi? Endi yasha! Tishni tishga qoʻyib-qoʻyib yasha. Mushtni tugib-tugib yasha. Alp-alp odim otib yasha. Chidab-chidab yasha. Yashashni chidaganga chiqargan!
Bu dunyoga keldingmi? Endi chida! Dunyo — chidagan-niki! Oxirigacha chida, xudo bergan kungacha chida!»

73
U tushlik uyquda yotdi, gʻarq uyquda yotdi.
Uyqusida telefon jiring etdi. Uzun jiring etdi.
Botir firqa jiringni eshitib, yotdi. Koʻzlarini ochib yotdi. Shiftga tikilib yotdi. Turay deya hafsala etmadi.
«Telefon ayvonda, — dedi. — Ayvonga borish uchun kim qancha yoʻl? Divandan turish kerak. Ust-boshni kiyish kerak. Uyquxonadan yoʻl bosib oʻtish kerak. Ayvon eshigini ochish kerak. Zinapoyadan tushish kerak. Ana undan keyin telefonni koʻtarish kerak. Kim qancha yoʻl, kim qancha azob».
Telefon betinim jiring etdi. Yotish uchun qoʻymadi.
Botir firqa inqillab qoʻzgʻoldi. Esnab kerildi. Uyquchil kiyindi.
«Padarla’nat, bunday telefonni! — dedi. Ovozi qayta quruvchi demokratlarni ovoziga oʻxshaydi-ya? Bilmayman, telefonlar ham qayta quruvchi demokrat boʻlib qoldimi?»
Botir firqa imilladi-imilladi — telefonni oldi.
Telefon etuvchi oʻzini tanitdi. Hol soʻradi. Maqsadini aytdi:
— Otaxon, eski gorkom — hozirgi hokimiyat binosi oldidan Buyuk ipak yoʻli oʻtadi, demoqdalar.
Botir firqa uyquchil pish-pish etdi.
— Yoʻlingiz unsin, oʻrtoq hokim, yoʻlingiz unsin, — dedi.
— Gap shundaki, otaxon, hokimiyat binosi oldida besh-oʻnta oʻrisi daraxt bor.
— O’risi daraxt? Chinor deng, chinor.
— Xoʻp, chinor, chinor. Gap shundaki, otaxon, Buyuk ipak yoʻli ana shu chinorlar joyidan oʻtar emish. Hokimiyat ma’muriyati kengashib, ana shu oʻrisi daraxt... chinorlarni hashar yoʻli bilan olib tashlamoqchi boʻldi. Besh-oltita oqsoqolni hasharga aytmoqchi boʻldi.
— Qulluq, oʻrtoq hokim, qulluq. Bizni yoshimiz toʻqsonni qoralab qoldi. Endi, hashar beli baquvvat yoshlarni ishi.
— Koʻpni duosi koʻl, deydilar, otaxon. Siz oqsoqollar faqatgina duoi fotiha berasizlar, boʻldi. Hasharni yosh avlodni oʻzi boplaydi.
— Boʻpti, borganimiz boʻlsin. Soat uchga? Boʻpti, boramiz.
Botir firqani umrida koʻngilsiz vaziyatlar moʻl boʻldi. Xijil daqiqalar moʻl boʻldi. O’zini oʻzi ezuvchi vaqtlar moʻl boʻldi.
Ammo... kunduzgi uyqudan keyingi vaziyat! Odam tars yorilib ketay deydi. Koʻngilga qil sigʻmaydi. Odam oʻrtanib ketadi. Odamni pashsha gʻingʻillashi ezadi. G’ing-gʻing pashshani miltiq bilan otsam deydi. Kunduzgi uyqu yomon!
Kunduzgi uyqudan soʻnggi holatdan qutulishni bilmovchilar koʻchaga chiqadi. Koʻngilochar holat izlaydi. Koʻngilyozar muloqot izlaydi.
Ushbu holatdan qutulishni biluvchilar achchiq choy ichadi.
Botir firqa kofe ichadi. Bu safar kofe ichmadi.
Uyqusi birdan ochildi. Tan-joni jimir-jimir etdi. Vujud-vujudi lov-lov etdi. Ich-ichi qizidi.
Botir firqani koʻngli... kuldi. Botir firqani yuzi... kuldi.
— Kampir... ular meniyam duoi fotihamni olar boʻpti... — dedi.
Afsus, kampiri yoʻq boʻldi. Toʻyda kelinkoʻrdi uchun ketdi. Hali qaytib kelmadi.
Ichiga chiroq yoqsa yonmaydi, deydi el. Bu gap ichi qora odamlar uchun aytiladimi? Ichimdan top, degich odamlar uchun aytiladimi? Ziqnadan-ziqna odamlar uchun aytiladimi?
Botir firqa ushbu gap mazmunini tushunmas edi. Elni topgan gapini qarang-a, der edi. Odamni ichi bir uy yo koʻchamidiki — chiroq yoqadi, deya oʻylar edi. Kulgisi kelar edi. Mushtday lampochka ogʻziga sigʻmaydi — qanday qilib odamni ichiga yoqib boʻladi, deya oʻylar edi.
U mazkur gap magʻzini ana endi chaqdi. Ayni shu vaziyatda chaqdi.
Botir firqani... ichi yondi! Ichi... yorugʻ-yorugʻ boʻldi. Ichi... oydin-oydin boʻldi. Koʻzlari-da ravshan-ravshan boʻldi. Ravshan koʻzlaridan ravshan-ravshan yoshlar oqdi...
— Kampir, ular meniyam... odam oʻrnida koʻribdilar... — dedi.
Botir firqa alang-jalang boʻldi. Kampiri kelinkoʻrdidan qaytmaganini bildi.
Ohista divanga choʻkdi. Yelkasi bilan suyandi. Boshini chapga chalqaytdi. Koʻzlarini yumdi... Unsiz-unsiz yigʻladi. Ich-ichidan yigʻladi. Koʻzlarini qoʻl yuzasi bilan artib-artib yigʻladi...
Koʻngli xiyol bosildi. Tani sokin boʻldi. Ruhi vazmin boʻldi. Ogʻir tin oldi.
Darvoza tarafga qaradi. Bedarak kampirini aybladi. Kampirini koyidi. Kampirini oqladi:
«U bechora bunaqa telefon boʻlishini qaerdan bilibdi? Bechorani umri meni qoboq-tumshugʻimga qarab oʻtyapti. Mayli, bir toʻy-toʻylasa toʻylabdi-da».
Botir firqa bet-boshini yuvdi. Bet-boshini atirladi. Bet-qoʻlini moyladi.
Tagʻin darvoza tarafga qaradi. Kampiridan hamon darak boʻlmadi.
— O’zim kiyinaman, kampirni qarab oʻtiramanmi.
Shunday deya shifonerni ochdi. Kiyim-boshini koʻzdan kechirdi. Boʻqoqlik shimni oldi. Ukraincha koʻylakni oldi.
Ana shunda... kampiri yoʻqligi bilindi. O’ta bilindi.
Botir firqa ukraincha koʻylakni... kostyum deb oʻyladi! Ukraincha koʻylakni jimjimador gullarini... kostyum yoqasi deb oʻyladi!
Shifonerda osigʻlik kostyumlarni ushladi-ushladi — orden-medali bor qora kostyumni sugʻurib oldi. Choʻntagidan partbiletni topdi. Silab-silab, ukraincha koʻylakni koʻkrak choʻntagiga soldi.
U orden-medallariga tikilib qoldi.
«Besh-oltita oqsoqol deyapti. Demak, tanlab-tanlab taklif etibdi, — deya oʻyladi. — Unday kazo-kazolar oddiga bor topgan-tutganni taqib borib boʻlmaydi. Tanlab-tanlab taqib borish kerak».
Ana shunda... kampiri yoʻqligi tagʻindan-tagʻin bilindi!
U ukraincha, koʻylakni hamon... kostyum deya oʻyladi. Hamon... kostyum kiyayapman, deya oʻyladi.
Botir firqa ukraincha koʻylakka... orden taqib boshladi!
«Bir... ikki... uch. Manovni-da koʻngli qolmasin».
Taqir boshiga poxol shlyapa qoʻndirdi. Koʻzoynak taqdi.
U oʻzini oynaga soldi. Dimogʻ ham gʻurur bilan tomoq qirdi.
Eshik-darvozalarni qulfladi. Hokimiyat sari yoʻl oldi.

74
Botir firqa qoʻllari ketida qadamladi. Ohista qadamladi. Tantanali qadamladi.
Beton koʻpriqdan oʻtdi. Pastlab endi. Oyoq tirab-tirab endi. Oyoq ilib-ilib endi. Nafas rostlab-rostlab endi.
Hokimiyat binosi oldida qatorlanmish mashinalarni qoralab keldi. Mashinalarga suyanib turmish shofyorlar bilan salom-alik etdi.
Shofyorlar Botir firqani bosh-adoq qaradi. Ukraincha koʻylakdagi... ordenlarga qaradi.
Bir shofyor ogʻzini ushlab kulimsidi. Bir shofyor betini burchakka burib kulimsidi. Bir shofyor chappa burilib... chuchkirdi.
Bahonatalab shofyorlar chuchkurikdan... yayrab kuldi.
— Iya, salomat boʻlsinlar, salomat boʻlsinlar! — deya kuldi.
Botir firqa-da... qoʻshilib kuldi! Bosh irgʻab-irgʻab kuldi.
— Biz-da shu tilakka yormiz! — deya kuldi.
Koʻzidan koʻzoynakni oldi. Roʻmolcha bilan artdi.
Hokimiyat bogʻiga qaradi. E’tibor bilan qaradi. Sinchkovlik bilan qaradi.
Bogʻ... yoʻq boʻldi. Kuyuq-quyuq bogʻ yoʻq boʻldi. Yam-yashil bogʻ yoʻq boʻldi.
Har-har yerda kundalar yumalab yotdi. Shoxlar toʻda boʻlib yotdi. Tuproqlar uyum boʻlib yotdi.
Arralar qirr-qirr borib keldi. Boltalar tars-tars yordi. Shoxlar qars-qars sindi.
Bogʻ markazida bitta chinor omon qolmish boʻldi. Uyam boʻlsa, bir yonbosh qiyshayib yotmish boʻldi.
Chinor tevaragida odam moʻl boʻldi. Sariq-sariq ust-boshlaridan — quruvchilar boʻldi.
Bir quruvchi chinor shoxiga arqon boylab tortdi. Birovi chinor shoxi ayrisiga arqon tashlab osildi. Birovi chinor tomirini boltaladi.
— Chinorni beliga tross solib, anavi samosval bilan tortish kerak, — dedi Botir firqa.
— Trossi yoʻq ekan-da kambagʻallarni, — dedi bir shofyor.
Botir firqa boshidan shlyapasini olib silkitdi: xayr, ishorasini berdi.
— Yoʻl boʻlsin, otaxon? — dedi bir shofyor.
— Mana shu bogʻ hasharga taklif qilib edilar, — dedi.
— Ha-a, rasmiy qismi oʻtib boʻldi, otaxon.
— Iya-iya! — dedi Botir firqa.
— Lekin sizni koʻp qaradilar.
— Hamma boʻldi, faqat siz boʻlmadingiz.
— Iya-iya, shunaqa deng?
Botir firqa bir kelgan yoʻliga qaradi. Bir shofyorlarga qaradi. Bir oyoqlari ostiga qaradi.
«Chin-da, bitta meni kutib oʻtiradimi? — dedi. — Endi, qaytib ketaversammikin?»
— Otaxon, ozib-yozib kelibsiz, — dedi bir shofyor. — Endi bir borib, quruvchilarga hormang-bor boʻling etib keling.
— Shunday deng, ammo-lekin shunday deng?
Botir firqa yoʻlida davom etdi. Hokimiyat oldi yoʻlaqdan yurdi. Yoʻlakdan boqqa bordi.
Bogʻ aylanasi argʻamchi ip bilan oʻralmish boʻldi. Argʻamchini har-har yerida qizil bayroqchalar iligʻlik boʻldi. Ogoh etuvchi yozmalar iligʻlik boʻldi.
Botir firqa argʻamchi ostidan oʻtmoqchi boʻddi. Bir oʻngiga qaradi, bir chapiga qaradi. Bir qoʻli bilan shlyapasini boshiga bosdi. Bir qoʻli bilan argʻamchini koʻtardi. Argʻamchi ostiga egildi.
— Hay-hay! — deya ovoz keldi.
Botir firqa qaddini koʻtarib qaradi.
Sariq kiyimlik kishi shahodat barmogʻi bilan yandi. Argʻamchida iligʻlik yozmaga ishora etdi.
Botir firqa boshidan shlyapasini olib, kishiga qarata silkitdi: uzr-uzr, demish boʻldi.
Shlyapasini boshiga qoʻndirib, argʻamchi-devor yoqalab yurdi. Shahodat barmogʻini boshi uzra nish etdi.
— Chin, texnika xavfsizligi! — dedi. — O’rtoq
Esonov, texnika xavfsizligi!
Argʻamchi-devor yoqalashda davom etdi. Bogʻni chap tarafiga keldi. Oyoqlari toldi. Yoʻl boʻyi skameykaga choʻkdi. Shlyapasini tizzasiga qoʻydi. Chuqur nafas oldi. Taqir boshini roʻmolcha bilan artdi. Hokimiyat maydoniga tikildi: xuddi oʻzini boshiday tep-tekis maydon. O’zini boshiday tap-taqir maydon.
«Sovet davrida har shaharni oʻz Lenini boʻlar edi. O’rtoq Lenin shahar bosh maydonida tikka turar edi, — dedi Botir firqa. — Bizni Lenin mana shu maydonda tikka turar edi. O’rtoq Lenin qoʻlini mana bunday uzatib, yoʻl koʻrsatib turar edi. XX asr oʻzbek xalqi dohiysi Sharof Rashidov bayramlarda kelar edi. Otalarcha quchoq ochib turar edi. Endi oʻrtoq Lenin yoʻq. Endi oʻrtoq Rashidov yoʻq...»
Shu vaqt bir nima qars etdi.
Botir firqa sapchib oyoqladi. O’pkasini qoʻltiqpadi. Voh-voh etdi. Ichiga tuf-tuf etdi. Tevarakka alangladi. Birov miltiq otdi-yov, deya oʻyladi.
Yoʻq, bogʻda... bogʻda soʻnggi chinor quladi!
Birdan motorlar oʻchdi. Quruvchilar ovozi tindi. Ola-tasir bosildi.
Botir firqa uyoqqa alangladi, buyoqqa alangladi. Soatiga qaradi: ish vaqti tamom boʻldi.
Shlyapani boshga qoʻndirdi. Shimi ketini qoqdi. Shimini tortdi. Ukraincha koʻylak yoqani tuzatdi. Bogʻ sari yurdi.
Bu safar argʻamchi-devor oldida egilib oʻtirmadi. Argʻamchini shunday koʻtarib, ichkari kirdi.
Shoxchalarni qisir-qisir bosib bordi. Shoxlardan hatlab-hatlab bordi. Yaproqlarni ezib-ezib bordi.
Soʻnggi... soʻnggi chinor oldida oyoq ildi.
Bir uy ichi joy oʻra boʻlib yotdi. O’ra odam boʻyi chuqur boʻldi. O’ra girdi uyum-uyum tuproq boʻddi. Ura ichi patila-patila tomir boʻldi. Barmoqday tomir boʻldi. Bilaqday tomir boʻldi. Odamni soniday tomir boʻldi. O’qtomiri... odamni beliday boʻldi!
Chinorni oʻzi... oʻra yonboshida suyanib yotdi. Haybatli shoxlari ellik qadam olislarda tarvaqaylab yotdi...
Botir firqa entiqdi. Botir firqa qizidi. Botir firqa lov-lov etdi.
Qoʻllari qalt-qalt etdi. Yuzlari dir-dir etdi. Koʻzlari pir-pir uchdi. Koʻz oldi tuman boʻldi. Koʻz oldi zim-ziyo boʻldi.
Oyoq oldi bir kundaga... shilq tushdi.
Birdan... olam yorugʻ boʻldi. Dunyo tiniq boʻldi. Hayot tirildi.
Botir firqaga... dunyoni endi koʻrmish odam misol oʻraga moʻltaydi. Uykudan endi uygʻonmish odam misol chinorga moʻltaydi. Munis-munis moʻltaydi.
Moʻltaydi-moʻltaydi... hoʻngrab yigʻladi. Hoʻng-hoʻng yigʻladi. Notavon-notavon yigʻladi. Xokisor-xokisor yigʻladi.
Yonoqlaridan dardlari duv-duv toʻkildi.
Favqulodda kulimsidi! Totli-totli kulimsidi. Endi... kulimsib-kulimsib yigʻladi.
— Kampir, bizni bogʻlarimiz... xalqaro yoʻl boʻlar emish, — dedi. — Bizni bogʻlarimiz... Buyuk ipak yoʻli boʻlar emish. Biz endi Buyuk ipak yoʻlidan yuramiz.
Botir firqa kundadan qoʻzgʻoldi. Oyoqqa qalqdi.
Shunda, oʻra labidan tuproq koʻchdi. Koʻchar tuproq Botir firqani oyoqlari oldida boʻldi.
Shu bois, Botir firqa muvozanatni boy berdi. Qulochlari yoyildi. Ketiga chalqaydi. Shasht bilan oʻzini oʻnglab oldi.
Ordenlari jarang-jurung etdi. Nimadir bir nima... lip etib yerga tushdi. Koʻchar tuproq bilan oʻra ostiga siljib ketdi.
Botir firqa enkayib qaradi. Sinchiklab qaradi. Nima ekan — bilolmadi. Boisi, oʻra chuqur boʻldi, tuproq qora boʻldi. Botir firqa ordenlarini qaradi. Ordenlarini ushlab-ushlab sanadi. Ordenlar... tugal boʻldi!
Koʻkrak choʻntakni paypasladi. Ana shunda angladi.
Partbileti... partbileti oʻraga tushib ketibdi! Kommunistik partiya bileti oʻrada yotibdi! O’rtoq Lenin siymosi tuproqda qorishib yotibdi!
Botir firqa suvga kalla qilajak choʻmiluvchi misol quloch yoydi. Qulochini bitta jamladi. Boshi baravar etdi. O’raga nish etdi. O’raga bosh egdi.
O’ra chuqur boʻldi, oʻra qaltis boʻldi.
Qaltisdan-qaltis joyi — oʻraga tashlovchi... qari boʻldi! Toʻqsonlarni qoralab qolgan munis chol boʻldi.
Shu bois, qariya shaytonga hay berdi. Qariya shashtidan qaytdi.
Ammo qariya ahdidan qaytmadi. O’ra labiga kaftlarini qoʻydi. Oldin oʻng oyogʻini oʻraga soldi. Keyin chap oyogʻini oʻraga soldi. Qariya oʻraga tushib boshladi.
Shunda, oyogʻi osti tuproq koʻchdi. Koʻchki ohista endi. Uyam koʻchki bilan endi. Koʻz ochib yumguncha oʻra ostida boʻldi.
Botir firqa qaddini qomatladi. Kaftini kaftiga urib qoqdi. Ordenlarini ushlab-ushlab koʻrdi. Sokin tin oldi.
Tevarak-boshga qaradi. Enkayib qaradi. Tomirlar orasini moʻralab qaradi: partbilet koʻrinmadi.
«Yo men tushib kelgunimcha sichqon tortib ketdimikin? — dedi. — Endi qazilgan oʻrada sichqon nima qiladi?»
Botir firqa serrayib turdi. Endi, oʻzi enib kelmish tuproqni kovladi. Partbilet ana shu koʻchki ostida boʻldi!
Botir firqa partbiletni qoʻshqoʻllab ushladi. Puflab-puflab tozaladi. Koʻzlari oldiga olib keldi. Misoli olis ayriliqdan keyin tikildi. Sogʻinch-sogʻinch bilan tikildi.
«Bu partbilet meni oʻqitdi, xat-savodli etdi, — dedi. — Shu partbilet tufayli oʻsib-undim, katta martabalarda ishladim. Yeganim oldimda boʻldi, yemaganim ketimda boʻldi. Mana, qarilik pensiyasi olib yotibman. Bir soʻz bilan aytsak, ushbu partbilet men uchun non-nasiba boʻldi. Ushbu partbilet rizq-roʻzim boʻldi».
Botir firqa partbiletni tagʻin pufladi. Silab-siypadi. Ehtiyot uchun galife shim kissasiga soldi. Endi, oshkora aytdi:
— O’rtoq Yeltsin shunday bir tabarruk partbiletni tashladi, — dedi. — Yana-tagʻin, Kreml saroyida tashladi. Ming qilsa-da, oʻrtoq Yeltsin... nasroniy-da, nasroniy, oʻrtoq Yeltsin nasroniyligiga bordi. Xudoga shukur, men musulmonman, musulmon. Men musulmon farzandi... meni boqqan partbiletni tashlamayman. Men musulmon farzandi, partbiletni tashlab... nonkoʻr boʻlmayman!
Botir firqa yuzaga chiqish yoʻlini oʻyladi. Tushib kelmish yoʻlidan... toʻrt oyoq boʻlib oʻrmaladi. O’ra beligacha yuqorilab bordi. O’ra belidan tuproq bilan qaytib tushdi.
Kaftlarini artdi. Shlyapasini bosib kiydi. Tevaragiga boqdi. Tomirlarni tutamlab, chinor kundaga chiqdi. Kunda ustidan oʻrmaladi. Toʻrt oyoq boʻlib oʻrmaladi. O’rmaladi-oʻrmaladi — yuzaga chiqib oldi.
O’zini tap etib yerga tashladi. Yelkasidan nafas oldi. Ust-boshini tuzatdi. Galife shimini qoqdi. Boya oʻtirmish qundaga choʻkdi. Osoyishta tin oldi. .
O’raga qarab oʻtirdi-oʻtirdi... oʻziga-oʻzi qoyil boʻldi:
«Yerni yetti qatiga tushib keldim-a, yerni yetti qatiga-ya? — dedi. — Aql bovar etmas jasorat! Shu jasoratimni kampir bir koʻrsa edi? Kampir har gapini oʻrolida meni kamsitadi. Sharting ketib-parting qoldi, deydi. U deydi, bu deydi... Mana, men kimman, mana! Tili boʻlsa, mana shu chinor aytsin!»
Botir firqa yumalab yotmish chinorga qarab xayol surdi. Xayollari bir joylarga ketdi. Xayollari qaerlargadir ketdi...
Xayollar ogʻushida oʻtirdi-oʻtirdi... tagʻin yigʻladi. Hoʻngir-hoʻngir yigʻladi. U ushbu chinorlarni... oʻz qoʻli bilan ekib edi. U ushbu chinorlarni... oʻzi parvarishlab oʻstirib edi.
Mazkur chinorlar ostida el-yurt uchun jon fido etdi. Yaxshi-yomon kunlari mazkur chinorlar ostida oʻtdi.
Umri mazkur chinorlar ostida ado boʻldi. Oldin bahor — oxir xazon boʻldi. Umr yoʻli — borsa kelmas yoʻl boʻldi.
Botir firqani joni achidi. Botir firqani tani kuydi. Botir firqani tan-joni... shodlandi.
— O’rtoq Rashidov... — deya entiqdi. — Sharof Rashidovich, biz ekkan chinorlar... Buyuk ipak yoʻli boʻldi, Buyuk ipak yoʻli!
Botir firqani ichi kuydi. Botir firqani ichi kul-di...
— O’rtoq Rashidov... biz yaratgan bogʻlar... Buyuk ipak yoʻli boʻldi, Buyuk ipak yoʻli!
Botir firqani koʻzlarida qaygʻu boʻldi. Botir firqani koʻzlarida bayram boʻldi...
— O’rtoq Rashidov... biz endi Buyuk ipak yoʻlidan yuramiz. Buyuk ipak yoʻli bizni jahonga olib boradi. Istanbul, Parij, London...

1994-1998 yillar
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика