Otamdan qolgan dalalar (II- qism) [Togʻay Murod]

Otamdan qolgan dalalar (II- qism) [Togʻay Murod]
Otamdan qolgan dalalar (II- qism) [Togʻay Murod]
Yettinchi bob
1
Oq tuproq dalam koʻsaklari uch-uchidan yorildi. Oqtuproq dalam koʻsaklari uch-uchidan ochildi.
Oqtuproq dalamga oq oraladi.
Bemavrid oq oraladi!
Oqtuproq nozik-nozik yer boʻladi. Oqtuproq oriq-oriq yer boʻladi.
Shu bois, oqtuproq yer bulayga sillasi qurib qoladi. Oqtuproq yer bulayga darmonsiz boʻlib qoladi.
Oqibat — oqtuproq gʻoʻza eldan burun pishadi.
Oqtuproq gʻoʻza elburutdan ochiladi.
Oppoq-oppoq raqqosa qizlar boʻladi. Yalt-yult raqqosa qizlar boʻladi.
Raqqosa qizlar koʻzni oladi. Raqqosa qizlar es-hushni oladi.
Ammo... raqqosa qizlar paxta terolmaydi. Raqqosa qizlar xamir qorolmaydi. Raqqosa qizlar qozon qaynatolmaydi. Oqtuproq ana shu raqqosa qizlarday boʻladi!
Oqtuproq sin-sinbat boʻladi, oqtuproqda qut-barakot boʻlmaydi!

2
Gʻoʻzalarim boshidan kun urdi, ostidan nam urdi.
Oqibat — gʻoʻzalarim ora-oralari dim-dim boʻldi. Gʻoʻzalarim ora-oralari buk-buk boʻldi.
Bunday vaqtda traktor bilan gʻoʻza oralab boʻlmaydi.
Traktor ochilmish paxtalarimni chuvalatib-chuvalatib tashlaydi. Traktor ochilajak paxtalarimni toʻzgʻitib-toʻzgʻitib tashlaydi. Traktor koʻsaklarimni ezib-ezib tashlaydi.
Gʻoʻzalarim orasini shamollatmasam — tagʻin boʻlmaydi.
Koʻsaklarim dimda pongsib-pongsib qoladi. Koʻsaklarim bukda chirib-chirib qoladi. Omon qolmish koʻsaklarim ochilmay-ochilmay qoladi.
Men ana shunda birdan-bir yoʻldan bordim — bor dehqonlarim bilan sochilib-sochilib gʻoʻza oraladim.
Gʻoʻzalarimni qimirlatib-qimirlatib oraladim. Gʻoʻzalarimni turtib-turtib oraladim.
Gʻoʻzalarim shamolladi — koʻsaklarim havo oldi.

3
— Sizni Toshkanga uch kunlik koʻrikka joʻnataman, Dehqonqul aka, —dedi raisimiz. — Bir koʻngilni cherini yoyib kelasiz.
— Qanday koʻrik? — dedim.
— Paxta tergich mashinalar koʻrigi boʻlar emish.
— Dalada ish qoʻqib yotgan bir vaqtda-ya?
— Endi, siyosat-da, Dehqonqul aka, siyosat.
— Unda, oʻzingiz borib kela qoling, rais bova?
— Qani edi, bir sayrlab kelar edim. Kattalar mexanizator-brigadir boradi, deyapti-da.
— Bir odamni ikki boʻladigan kunda-ya?
— Bari kolxozdan birovdan ilgʻor borayapti.
— Men borolmayman, rais bova, borolmayman.
— Doʻppingizni osmonga otsangiz-chi, Dehqonqul aka! Toshkanni aylanib kelasiz! Yoʻl xarajatlaringizni kolxoz toʻlaydi!
Ana shunda jonim kirdi!
— Maylingiz, rais bova, — dedim. — Koʻp qoʻymadingiz, maylingiz.
— Xoʻ-oʻsh, qayta-qayta choʻmiling... Yaxshilab kiyining. Toshkan oʻz oti oʻzi bilan Toshkan. Ust-bosh bordir?
— Bor, yoʻq emas, bor. Lekin barini ohori toʻkilib yotibdi. Shu tevarakda kiysa boʻladi.
— Unda, boʻlmaydi. Siz respublika anjumaniga borayapsiz. Shu, partkomda fason-fason kiyimlar koʻp. Bir sidrasini olib beraman. Uch kunga yeyilib ketmaydi.
Men ertalab partkom uyilab bordim. Dardimni aytdim.
— Xabarim bor, rais aytib edi, — dedi partkom. — Faqat, gard yuqtirmay qaytarib kelasiz!
Partkom shunday deya, ichkaridan bir kamzul-cholvor bilan bir koʻylak olib keldi.
— Manavilarni kiying, qani, — dedi.
Men barini bir boshidan kiyib oldim. Oʻzimni toshoyna soldim.
Oʻynab qoʻyay, partkom boʻl-e, dedim, oʻynabgina qoʻyay, partkomgina boʻl-e, dedim.
Partkom boʻynimga guldor-guldor boʻyinbogʻ taqib boshladi.
Men partkom qoʻlini shuncha ushladim — boʻlmadi.
— Tek oʻtiring! — dedi partkom. — Siz poytaxtga tomoshaga borayotganingiz yoʻq, siz respublika koʻrigiga borayapsiz! Koʻrikda kagga odamlar boʻladi. Sizni koʻrib kuladi. Galstugi yoʻq — qoloq ekan deydi, madaniyatsiz ekan, deydi.
Boʻyinbogʻ boʻynimni boʻgʻdi.
Men ohista-ohista ih-ih, dedim. Nafasim hir-hir etdi. Nafasim boʻyinbogʻ tugunida toʻxtab qolmishday boʻldi.
Men toqat etolmadim. Boʻyinbogʻ, uchini qoʻshqoʻllab-qoʻshqoʻllab tortdim. Uzib olib otayin, dedim.
— Nimaga muncha tipirchilaysiz? — dedi partkom.
— Manavi... boʻlmaydi, partkom bova.
— Nimasi boʻlmaydi, mixday-ku?
— Ishtonboqqa oʻxshab shalvirayapti.
— E, unday demang! Madaniyatli gapiring!
— Qoʻyni noʻxtasiga oʻxshayapta, partkom bova.
— E, bir ishtonbogʻ deysiz, bir noʻxta deysiz! Bu galstuk, yugoslavskiy galstuk! Otliqqa topilmaydi!
— Buyursin, partkom bova, buyursin. Lekin shuni boʻynimdan oling.
— Koʻp gapirmang, mana boʻlmasa!
Partkom shunday deya, boʻyinbogʻni tortib-tortib qoʻydi.
Shunda, boʻynim picha ozod boʻldi. Emin nafas oldim.
Joʻna-joʻna kuni boʻyinbogʻni tashlab ketaman deya, niyatlandim.
Boʻlmadi — raisimiz urishib-urishib taqib qoʻydi.
Raisimiz men Toshkentda oʻzimni qanday tutishimni bot-bot tushuntirdi. Meni mashinada Denov joʻnatdi.
Tuman qishloq xoʻjalik boshqarmasi boshligʻi oʻtogʻamiz boʻldi.
Oʻtogʻa bizni bosh-adoq qarab koʻrdi. Bir-bir qarab koʻrdi.
— Boʻladi! — deya bosh irgʻadi.
Oʻtogʻa boʻyinbogʻimga gumonsirab-gumonsirab qaradi. Bir koʻzlarimga qaradi, bir boʻyinbogʻimga qaradi.
Men ilkis-ilkis holda qoldim.
Oʻtogʻa, ana endi boʻyinbogʻimni soʻraydi, dedim. Oʻtogʻa, ana endi sen bunday boʻyinbogʻni qaerdan topding, deydi, dedim.
Men apil-tapil oldini oldim.
— Bu meniki emas! — deya, boʻyinbogʻimni tortqilab-tortqilab koʻrsatdim. — Yoʻq, meniki emas! Bu partkomimizniki!
Oʻtogʻa totli-totli kulimsidi. Kulimsib-kulimsib bosh irgʻadi.
— Bilaman, Jamoliddinov, bilaman, — dedi. — Buni partkomlaringiz tavallud kunida men hadya etib edim. Koʻzimga issiq koʻringanidan qarayapman.

5
Joynishinda:
— Nimalar boʻlayapti-a, katta? — dedim. Oʻtogʻamiz qoʻl siltadi.
— Bari Daqqiyunusdan qolgan gaplar, — dedi. — Men ham bor, shu gaplar ham bor. Bular oʻzi besh-olti guruh. Besh-oltoviyam olgʻir guruh. Bir-birini yeyman deydi. Aslida, birinchi soʻzlaganlarni gapi juft gap. Oʻshalarni mashinasini dalaga chiqarsa boʻladi. Ammo ikkinchi guruh yoʻl bermaydi. Chunki ikkinchi guruhni ilmiy rahbari martabasi baland odam, oʻzim boʻlsam deydi. Boshqalarni boʻlishini xohlamaydi. Nimaiki yangilik bor, kashfiyot bor — shungʻa sherik boʻlgisi keladi. Aslida, qoʻlini sovuq suvgayam urmaydi. Ammo hamma ishda, hamma roʻyxatda nomim boʻlsa, deydi. Tayyor oshga egalik qilgisi keladi. Shu sabab, tish-tirnogʻi bilan qarshilik qiladi. Ilmda nima koʻp — kamchilik koʻp, boʻlmasa—topadi! Keyin, gapida turib oladi. Birida ilm zoʻr, birida martaba zoʻr, birida orqa zoʻr. Bular dunyodan ana shunday bir-birini yeb oʻtib ketadi. Oʻrtada oʻlgan-oʻlgan — dehqon oʻlgan!

6
Ertalab mehmonxona oldida uzun bir avtobus bel boʻldi.
Avtobus bizni shahardan olis tajriba dalasi olib bordi.
Anjumanda soʻzlamish kattalar-da keldi.
Men oʻlikkoʻz katta nazari tushmasin deya, oʻzimni chet-chet oldim.
Bir katta dala boshida turmish paxta terish mashinasi oldida gap ochdi.
— Koʻrikdan maqsad, — dedi katta, — kelajagi bor mashinalarni aniqlash, soʻngra ularni ommaviy ishlab chiqarishga tavsiya etishdir. Bu juda murakkab masala, yetti oʻlchab bir kesadigan masaladir. Bunda asosan quyidagi uch narsaga e’tibor beriladi. Birinchi — tolani chanoqda qoldirmay terish, ikkinchi — koʻrak foizi, uchinchi—tolani moslamalar orqali paxtaidishga borib tushishidir. Faqat mana shu talablarga javob bera olgan texnikagina agrotexnika talablariga binoan ommaviy ravishda ishlab chiqariladi. Avvalo tarixdan bir sahifa. Ma’lumki, birinchi paxta terish mashinasi 1947 yilda yaratilgan. Shundan buyon toʻqsondan ziyod paxta terish mashinasi yaratilib, sinab koʻrildi. Ammo birontasiyam hamon talabga javob bermaydi. Shundan buyon izlanayapmiz, ilmiy ishlar qilayapmiz, sinab koʻrayapmiz. Ammo biron-bir ijobiy natijaga erisha olmayapmiz. Intilganga tole yor, deydi xalqimiz. Shunday ekan, ilmiy izlanishda, sinovda davom etamiz. Sizlarni ishontirib aytamizki, biz olimlar sizlarga ijobiy natijalar beradigan paxta terish mashinalari yaratib berishga va’da beramiz! Mana, bugun navbatdagi yangi ishlab chiqarilgan mashinalarni sinab koʻramiz, ular jami oʻn yettita. Lekin biz siz aziz dehqonlarning vaqtlaringizni olmaymiz. Shuning uchun shu oʻn yettita mashinaning toʻrttasini sinab koʻramiz.
Sinovchi mexanizator birinchi turmish mashinani egat soldi.
Yangi mashina tozalab terdi. Gʻoʻzani shipshiydamlab terdi. Chanogʻida qoldirmay terdi.
Ammo xom koʻsaklarni chaynab-chaynab tashladi. Yulib-yulib tashladi. Gʻoʻzapoyalarni gʻajib-gʻajib tashladi. Tolani koʻk barglar bilan bulgʻab-bulgʻab tashladi.
Katta chaynab tashlanmish koʻsaklarni oldi.
— Yangi mashinani ana shu ishi agrotexnika qoidalarigz mos kelmaydi, — dedi katta. —Olimlarni endigi vazifasi buni oʻylab koʻrib, bartaraf etishdir. Olimlar mazkur mashina ustida ishlayotganlariga mana, yigirma yil boʻlmoqda. Bu olimlarni ishi shundan iboratki, ular shu vaqtgacha ishlatilib kelinayotgan paxta terish mashinalaridagi urchuq barabanlaridan voz kechish yoʻlidagi urinishlardir. Bu loyihani afzalligi shundaki, unda tik tayyoqchalar oʻrnatilgan boʻlib, tayoqchalarga qator lappaklar joylashtirilgandir. Xuddi ana shular gʻoʻza tevaragida aylanib, tolani tortib oladi. Ta-ak, endi navbatdagi yangi mashinani sinovdan oʻtkazamiz. Bu mashina ijodkori mashinada oʻtirgan olimdir. U kishi hozir oʻz mashinasida oʻzi mexanizatorlik qiladi. Bu mashinaga ham xuddi haligiday lappaklar oʻrnatilgan boʻlib, ammo bunisi bir oz farq qiladi. Bu mashina juda nozik, aniqrogʻi, juda boʻsh. Ya’ni, paxtani birchanoq qilib terib ketadi. Tolalar chanoqda chuvalib, dala oppoq boʻlib qoladi. Aniqrogʻi, bu mashina chala teradi. Ammo bu mashinaning ham afzal tomonlari bor. Masalan, uni ishlatish oson, qulay. Boshqa mashinalardek, uning urchuqlarini hadeb yuvavermaysiz. Mazkur mashina lappaklarini almashtirib, koʻrak terishda ham foydalansa boʻladi.
Havokuch yordamida paxta tergich mashina sinab koʻrildi.
Havoyutgich moslamada paxta tergich mashina sinovi boʻldi.
— Koʻrib turibsizki, — dedi katta, — yangi mashinalarni birontasi ham shu kunlarda dalada paxta terayotgan mashinalargʻa tenglasha olmaydi. Oʻsha mashinalardan qolmanglar!
Kattalar davra olib talashib-tortishdi. Goʻyo, kimoʻzar oʻynadi.
Bilsam — qirqinchi yillarni oʻrtalarida Rozenblyum degich ixtirochi mashinaga urchuq qoʻyib, paxta terishni oʻylab topibdi. Shundan buyon urchuq bilan paxta terish joriy boʻlibdi. Shundan buyon paxtani shu urchuqlar terar ekan. Shu vaqt mobaynida urchuqlardan bir necha marta voz kechmoqchi boʻlibdi. Ammo urchuq oʻrnini bosa oladigan texnika topa olmabdi. Yuzdan ziyod... paxta terish mashinasi haqida yuzdan znyod dissertatsiya yaratilibdi! Toʻqson kishi fan nomzodi boʻlib, toʻqqiz kishi fan doktori boʻlibdi! Ikkita akademik saylanibdi. Ammo mashina hamon oʻsha-oʻsha — qirqinchi yillarda Rozenblyum yaratgan mashina emshsh! Yana-tagʻin — bari dissertatsiyalar ayni ana shu urchuqlar haqida emish! Kattalar uyalmay-netmay aytib oʻtiribdi:
— Urchuq eskirib qoldi.
— Ammo boshqa texnika yoʻq-da.
— Qoʻyavering, amerikaliklar ham urchuqlar bilan paxta termoqda.
— Toʻgʻri, ammo ular paxta terish mashinalarini yil sayin takomillashtirib bormoqda. Masalan, Amerikaning «Jon Dir» firmasida ishlab chiqilayotgan paxta terish mashinalari keyingi yigirma yil mobaynida oʻzining paxtani koʻp va tez terish xususiyati bilan bizni mashinalardan bir yarim baravar oʻzib ketdi.
— Bizda esa paxta hamon qoʻlda terilmoqda. Paxta tergich mashina yaratgich kattalar nima fikrga keldilar?
— Biz yaratgan mashinalar yomon ishlayotgani uchun eng avvalo nav yaratuvchilar aybdor! — dedi bir katta. — Nav yaratuvchilar bizning mashinalarbop paxta navi yaratib bermayaptilar. Yangi mashina kerakmi? Demak, yangi paxta navi ham kerak. Yangi paxta navi qanday boʻlmogʻi kerak? Yangi paxta oʻrta boʻyli, xipchadan kelgan boʻlmogʻi kerak!

7
Avtobusda mehmonxona kelgunimchayin oʻyladim.
Odamzot Gagarin boʻlib Oy uchdi. Odamzot Oydan tosh olib keldi.
Ammo... dehqon ogʻirini yengil qilajak paxta terish mashinasi yaratilmadi!
Odamzot yuragi joyiga oʻzga yurak joylashtirildi. Odamzot yuragi almashtirildi!
Ammo... urchuq almashmadi! Shugina urchuq oʻrni uchun bir texnika oʻylab topib boʻlmadi!
Dehqon koʻnglidagiday bir paxta tergich mashina yaratilmadi!

8
Avtobus bizni katta yoʻl chetida tashlab ketdi. Men oʻngimga alang-jalang loʻkilladim. Men chapimga alang-jalang loʻkilladim.
— Madaniyat uyi qaerda-qaerda?.. — dedim.
— Shatta-shatta! — dedi bir yoʻlovchi chol.
Chol koʻrsatmish imoratni koʻzlab bordim. Imorat chindan-da madaniyat uyi boʻldi.
Men tagʻin loʻkilladim. Oxir madaniyat uyini topdim. Ichim ilidi.
— Xudoga shukur-e, haqiqat bor ekan-e! — dedim. Yoʻl-yoʻlakay qayishimni yechib-echib ichkariladim. Shunday ichkarilashimni bilaman — bir qiy-chuv boʻldi, bir qiy-chuv boʻldi-e!
Misoli yerdan chiqmishday besh-oltita ayol boʻy berdi! Bari ayol qoʻziqorin misol oppoq-oppoq boʻldi!
— Chto za baran?! — deya baqirdi.
Men bir qoʻlim bilan qayishimni ushladim, bir qoʻlim bilan betimni ushladim.
— Ay, oʻldim-ay! — deya shahd burildim. Ketimdan bir mallasoch ayol quvib keldi. Xaltachasi bilan yelkam oralatib urdi.
— Ux, ti baran! — deya urdi.
Bir tarafdan erkaklar chiqib keldi. Erkaklar orasida bir melisa-da boʻldi.
— Koʻz bormi, oka? — dedi melisa.
— Bor-bor! — dedim.
— Koʻz boʻlsa shunday qilasizmi? Ana — «M», «J», deb yozib qoʻyibdi-yu? Yo, xat-savod yoʻqmi? Ana endi ellik soʻm jarima toʻlaysiz!
Bildim — ish chatoq boʻldi. Bir befarosat qadamim tufayli ellik soʻm ketar boʻldi.
Ellik soʻm-a, ellik soʻm!
Bir mehnat kuni uch soʻm oʻttiz yetti tiyin turadi. Ellik soʻm topishim uchun oʻn besh mehnat kuni bajarishim lozim boʻladi.
Endi, bola-baqrani nasibasini omon olib borayin. Ellik soʻmga kim qancha qozon qaynaydi?
— Xat-savod bor! — dedim. — Ana shu «M», «J»larni oʻqib koʻrib kirdim! Mana shunday kelib oʻqidim: «M» — marjalarniki boʻldi. «J» — jigitlarniki boʻldi. Xudoga shukur, jigitman! Jigitlarnikiga kirib keta berdim!
— Yopiray, yopiray! — deya yoqa ushladi melisa.
— Yopirayi boʻptimi! — dedim. — Shaharda bor xat-savod, qishloqda-da bor!
Men betimni qalini — jonimni huzuri, deya sur boʻlib-sur boʻlib tura berdim.
Melisa yo, olachipor betimni koʻrib rahmi keldi, yo, shu koʻrsavod bilan aytishib oʻtiramanmi, dedi.
— E, boring-e! — deya jerkib tashladi. — Qattan kelgan boʻlsayiz, oʻshatga gumdon boʻling-e!
— Gumdon boʻlamiz! — deya koʻkrak koʻtardim. — Biz shahringizga musofirmiz! Gumdon boʻl, desangiz — boʻla beramiz!
Mallasoch ayol suvdan quruq chiqishimni bilib qoldi. Tagʻin xaltachasi bilan urib qoldi.
Men lik etib melisani ketiga oʻtib oldim. Melisani yelkasi osha qaradim.
— Oʻ-oʻ, marja! — dedim. — Sovetni badrabxonasini koʻp qizgʻana berma! Sovetni badrabxonasi senga-da yetadi, menga-da yetadi!
Ayollar oldida men haq-men haq, maqomda qadamladim. Zafarona-zafarona qadamladim.
Ayollardan pana boʻlishim bilan yulduz uchmishday-yulduz uchmishday chopib-chopib qoʻya berdim!

9
— Otingni sot, molingni sot, mash'al boʻl-da! — dedi raisimiz.
— Oʻynab qoʻyay, oʻynab qoʻyay! — dedim men. — Tagʻin kim kelayapti?
Raisimiz shahodat barmogʻini yuksak koʻtardi.
— Shoirlar! — deya xitoblandi. — Ana endi reportaj boʻlasiz, ocherk boʻlasiz!
— Oʻynab qoʻyay, mehmondan, oʻynab qoʻyay!
— Kassirdan pul olib bozorlang. Bir qoʻy, uch-toʻrtta aroq...
Shoirlar choshgohda keldi.
Shoirlar oʻqariq yoqalab ohista-ohista odimladi. Shoirlar dalalar uzra nazar tashlab-nazar tashlab odimladi. Shoirlar dalalar uzra qoʻl shop qilib-qoʻl shop qilib odimladi.
— Paxtazor — chaqqon qoʻllarga intizor! — deya xitoblnib odimladi.
— Paxtazor — paxta frontining mexanizatsiyalashgan qoʻshinlariga intizor! — deya xitoblanib odimladi.
Ideologiya bilan raisimiz shoirlar ketidan ergashib yurdi. Shoirlar oʻqariq adogʻida oyoq ildi. Shoirlar oyoqlibos qoqdi. Shoirlar cholvor qoqdi. Shoirlar koʻylak pufladi. Shoirlar biznikiga yoʻl oldi. Kaif-safo avj oldi. Shoirlar oʻzlarini oʻzlari maqtab ichdi. Shoirlar oʻzlarini oʻzlari ulugʻlab ichdi.
Kosagul shoir piyola toʻla aroqni bir koʻtarishda yutdi. Gazagiga ana shu piyolani chertib-chertib xirgoyi etdi:
Yurtim shunday bir diyorki
Nurxonayu — nurxona
Durxonayu — durxona
Gulxonayu — gulxona...
— Oʻrtoq Dehqoniy! — deb qoldi bir mahal. Men sergak boʻldim. Men alang-jalang boʻldim.
Men oʻz-oʻzimdan uyaldim.
— Unday demang-e, domla, unday demang-e, — dedim.
— Iya, nega demayman? Dehqonni Dehqoniy deydi-da!
— Men shoir boʻlsam ekan — shundaychikin desangiz. Men bir dehqon odam boʻlsam. Shunday ekan, Dehqonqul deya bering.
— Qul? Shoʻro zamonida qul yoʻq! Boʻlishi ham mumkin emas! Ulugʻ Oktyabrʼ sotsialistik revolyutsiyasi barcha qulliklarga barham bergan!
— Ha! — deya kesak olib berdi Ideologiya. — Ulugʻ Oktyabrʼ sotsnalistik revolyutsiyasi planetamizning sotsial-siyosiy qiyofasini tubdan oʻzgartirib yubordi, kishining kishi tomonidan ezilishiga va ekspluatatsiya qilinishiga asoslangan butun jahon sistemasiga 1917 yil oktyabrida qaqshatqich zarba berildi, jahonda birinchi sotsialistik davlatning tashkil topishi jahon tarixining yangi davrini boshlab berdi, chor Rossiyasida aholining toʻrtdan-uch qismi qishloq xoʻjaligida band edi, endilikda mehnatga qobiliyatli aholining uchdan bir qismidan kamrogʻi qishloq xoʻjaligida mehnat qilmoqda, oʻtmishda savodsiz boʻlgan, pomeshchik tomonidan xoʻrlanib kelgan dehqon endilikda oʻz xoʻjaligining ozod egasi boʻlib oldi, abadiy foydalanish uchun kolxozlarga berib qoʻyilgan yerlarda mehnat qilmoqda, kooperativning boshqa a’zolari bilan birgalikda kollektiv mehnat samaralarini taqsimlab olmoqda, uning oila a’zolari sotsialistik tuzum bergan barcha madaniyat ne’matlaridan bahramand boʻlmoqda, Sovet hokimiyati yillari mobaynida dehqonlarning real daromadlari oshmoqda...
— Endi, domla, ota-enamiz shundayin ot qoʻyib edi-da.
— Domla? Qanaqa domla? — dedi kosagul shoir. — Domla machit-madrasalarda boʻladi! Biz sotsialistik xalq shoirlarimiz!
— Tavba qildim! — deya qoʻlimni koʻksimga qoʻydim. — Mayli, bilganingizday deya bering.
— Ha, ana, bu boshqa gap! — dedi kosagul shoir. — Ana shunday ketsangiz, shubhasiz, oʻsasiz! Xoʻ-oʻsh, oʻrtoq Dehqoniy, mana bu yonimdagi zotni taniyapsizmi?
— Yoʻq, —deya bosh chayqadim.
— Bu zotni tanimabsiz—dunyoni tanimabsiz! Bu zot zamonamizning buyuk adibi boʻladilar. «Boʻri izidan» degan romanni oʻqigandirsiz?
— «Boʻri izidan», «Boʻri izidan»...
Men shunday deya, chapimga qarab koʻz pirpiratdim. Men shunday deya, oʻngimga qarab koʻz pirpiratdim. Men shunday deya, osmonga qarab koʻz pirpiratdim.
Men oʻqidim, deyin dedim — yolgʻon boʻldi. Men oʻqimadim, deyin dedim — Ideologiya koʻz qisdi.
Ideologiya oʻqidim, deb ayt-oʻqidim, deb ayt, deya koʻz qisa berdi.
— «Boʻri izidan», «Boʻri izidan»... — deya tagʻin mingʻ-mingʻ etdim. — E, ha, ov haqida edi-a?
Ana shunda buyuk adibni oʻzlari gap berdi.
— Da, ov haqida! — dedi hokimona. — Qashqir ovi haqida!
— Esladim-esladim! — deya bosh irgʻadim. — Endi esladim. Picha xayolimdan koʻtarilibdi. Ovga qiziqmagandan keyin shu-da.
— Nu, ovga qiziqmaydigan odam ham boʻladimi?
— Qiziqqanim bilan, dalamizda boʻri yoʻq-da, ov qilayin desam.
— Nu-nu, boʻri yoʻq!.. Bir vaqtlar bu dalalar boʻrilar makoni edi, boʻrilar makoni!
— Boʻrilar makoni? — deya angraydim.
— Da, bu dalalar boʻrilar makoni edi!
Men dalalarimda ilon koʻrdim, chayon koʻrdim, tulki koʻrdim. Ammo boʻri koʻrmadim.
— Mana shu dalalar-a? — dedim.
— Da, bu dalalar boʻrilar uyasi edi, boʻrilar uyasi!
— Shunday-ya? — dedim.
— Da-da, bu dalalarda boʻri galalari toʻda-toʻda boʻlib izgʻib yurar edi!
— Yoʻgʻ-e? — dedim.
— Da-da, bu dalalarda yirtqich boʻrilar uvillab-uvillab daydib yurar edi!
Men nima deyishimni bilmadim.
— Boʻri oʻz uyasidan olislab ketmaydi, deyishadi, — dedim. — Unda gala-gala boʻri qayoqqa ketadi?
— Shoʻro hukumati qirib tashladi! Mana bunday paq-paq otib qirib tashladi! Shoʻro hukumati ikki milliontacha yirtqich boʻrini ana shunday qiriy tashladi! O-o-o, Shoʻro hukumati boʻlmasa, bu dalalarda dehqonchilik qilish qayoqda edi? O-o-o, Shoʻro hukumati boʻlmasa, bu dalalarda dehqon qayoqda edi?
— Ha! — deya yana kesak olib berdi Ideologiya. — Sovet Ittifoqida sotsializmning gʻalaba qilishi natijasida ekspluatator sinflar tugatildi va kishining kishi tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga barham berildi, ishsizlik va qashshoqlik yoʻq qilindi, mehnatkashlarning moddiy va madaniy farovonligi yil sayin oʻsib bordi, milliy zulmni keltirib chiqargan va xalqlar orasida bir-biriga ishonmaslikni kuchaytirib kelgan ekspluatator sinflarning tugatilishi, Sovet hokimiyati tomonidan SSSRdagi barcha xalqlar oʻrtasida haqiqiy tenglikni yuzaga chiqarishga qaratilgan lenincha milliy siyosatning amalga oshirilayotganligi, ayrim millatlarning xoʻjalik, siyosiy va madaniy jihatdan oʻtmishdan meros boʻlib qolgan qoloqligini yoʻq qilishda rus xalqining sistemali suratda yordam berib kelayotganligi natijasida sovet qishlogʻi hayotida juda katta oʻzgarishlar yuz berdi, sotsialistik qishloq xoʻjaligining ekonomikasini mustahkamlash negizida kolxozchi dehqonlarning moddiy farovonligi oshdi, qishloq hayoti shahar hayoti bilan tenglashdi, shahar bilan qishloq oʻrtasidagi tafovut yoʻqoldi...
— Mana bu yonimda oʻtirgan zot barcha davrlar va barcha xalqlar adibidir, — dedi kosagʻul shoir. — «Samarqand osmonida yulduzlar» romani muallifi boʻladi.
— «Samarqand osmonida yulduzlar»...
Buyuk adib gapimni ilib oldi.
— «Samarqand osmonida yulduzlar» romanida ham yirtqich qashqirlar hayoti qalamga olinadi, — dedi. — Faqat unda qadim-qadimgi qashqirlar tasvirlanadi. Farqimiz — u kishi nuqul tarixiy qashqirlar... nuqul tarixiy qashqirlar hayotiga murojaat qiladi, xolos...
Shoirlar joʻna-joʻna boʻldi.
— Siz idoragacha yuring, ish bor, — dedi raisimiz. Shoirlar mashina ket oʻrindigʻida joylashdi. Men raisimiz imosi bilan haydovchi qabatidan joy oldim.
Mashina Sayrak qishlogʻi yonalab yurdi-yurdi — Aqrab shahid qoralab keldi.
Haydovchi mashinani ohistalatdi. Chap qoʻlida mashina boshqardi. Oʻng qoʻlini yuzlari aro koʻtardi. Aqrab shahidga qarab pichir-pichir fotiha oʻqidi. Oʻng kaftini yuzlariga surtdi.
Men haydovchiga qoʻshilib fotiha oʻqidim.
— Tanho mozorda yotgan zot kim boʻldi? — dedi buyuk adib.
Men: otamiz, deyish uchun ogʻiz juftlab edim — raisimiz ogʻzimdan gapimni ilib oldi.
— U zot urush qahramoni! — dedi raisimiz.
— Urush qahramoni? Qanaqa urush? — dedi barcha xalqlar adibi.
— Ulugʻ Vatan urushi qahramoni! — dedi raisimiz.
— O-o-o, Ulugʻ Vatan urushi qahramoni! — deya xitoblandi buyuk adib. — Ocherk yozib, nomini abadiylashtirish kerak edi!
— Hali ham kech emas, — dedi barcha xalqlar adibi. — Adham Rahmatga aytamiz, kelib yozib ketadi.
— Adham Rahmat boʻlishi shart emas, — dedi raisimiz. — Toshkanda qahramonni yozuvchi jiyani bor. Shu jiyani yozsa-da boʻladi.
— Yozuvchi? Kim deydi? — dedi kosagul shoir.
— Togʻay Murod, deydi.
— Togʻay Murod? Togʻay Murodni bilamiz! — dedi kosagul shoir. — O-o, Togʻay Murod xudoni balosi u, xudoginani balosi u!
— Jiyan togʻaga tortadi-da! — dedi raisimiz. Ideologiya kerma qosh boʻldi. Ideologiya lab burdi.
— Ulugʻ Vatan urushi qahramoni... Ulugʻ Vatan urushi qahramoni... — deya oʻylandi Ideologiya. — Shunday odam vafot etadi, nega men bilmayman, oʻrtoq rais? Bu voqea qachon boʻlib oʻtdi?
— Oʻtgan besh yilliklarda boʻlib oʻtib ketdi, — dedi raisimiz.
— A-a, vot kak! — dedi Ideologiya. — Men unda Moskvada oʻqishda edim!

10
Bir haftadan keyin supraday bir roʻznomada mana bunday maqola oʻqidim:
YoZUVChILAR PAXTA DALALARIDA
OPPOQ TONG YuLDUZLARI
Tong kiprik qoqmoqda. Bobotogʻ choʻqqilarida osmon oqarib koʻrinmoqda. Ona quyosh dastlab qaldirgʻoch qanotiga oʻxshab koʻrinadi-da, zum oʻtmay togʻning yassi choʻqqisida qip-qizil mis tovoqday tovlanib, vohaga ajib bir zar toʻkadi. Hur, baxtiyor kun boshlanadi.
Shu lahzada Xursandoy bilan Norguloy soʻqmoq yoqalab borishmoqda. Ular bugun Jarariq anhor boʻyida «oq oltin» terishadi. Soʻlim, suluv Jarariq anhori! Anhor boʻyida «oq oltin» terish naqadar gashtli! Yana-tagʻin oʻn kunlikning oxiri. Bir yuz qirq uch kilogrammdan paxta terishsa, jami besh tonnaga yetadi. Dugonalar kecha oqshom maslahatlashib olishgan. Xursandoy birinchi egatga tushadi. Norguloy uni yonlab tushadi.
Paxta yuzini shudring bosgan, qoʻl tegsa, yomgʻir yoqqanday duv etib toʻkiladi, qoʻl jiqqa hoʻl boʻladi.
— Xursandoy, shudringning yaltirashini qara, xuddi yomgʻir yoqqanday-a, — dedi Norguloy.
— Bahor, misoli soʻlim bahor!
Xursandoy shunday deb, Norguloyga bir nima uzatdi.
— Dugonajon, manavi atirdan sepib oling, chivin chaqmaydi.
— Voy, bu nima?
— Fransuz atiri.
— Rahmat, dugonajon, rahmat, dalaga fransuz atiriyam boʻlaveradi.
Brigadir Dehqonqul aka bizning iltimosimizga binoan ikkita dala yulduzini, ikkita tong yulduzini bir-ikki daqiqaga olib qoldi. Biz dala yulduzlari bilan suhbatda boʻldik.
— Hormang endi, ona qizlarim!
— Dalada yurganlar tushlik qilmaydimi? — soʻradik biz brigadirdan.
— Ular mana bu madaniy hordiq chiqarayotgan ilgʻorlar bilan sotsialistik musobaqa oʻynagan, — dedi brigadir gʻurur bilan. — Ilgʻorlarga yetib olaylik deb, tush vaqtidayam paxta teradi, ilgʻorlarning dam olib oʻtirganidan foydalanadi. Tadbirkor, sergʻurur qizlar-da! Roʻmollarining uchida noni bor, shuni yoʻl-yoʻlakay tishlab yeb, paxta teraveradi.
— O, ana buni chinakam mehnatsevarlik desa boʻladi!
— Dala mehri!
— Paxta ishqi!
— Vatanga fidokorlik!
Shu payt kolxoz agitmashinasi shiypon oldiga kelib toʻxtadi. Radiokarnaydan kolxoz agitatori Javlonboy akaning jarangdor ovozi yangradi:
— Terim ilgʻorlariga shon-sharaflar! Aziz terimchilar, yarim kunda yuz kilogrammdan «oq oltin» terib, el xirmoniga toʻkkan Xursandoy bilan Norguloyga tenglashingiz! Hozir eshittiriladigan «Baxt yallasi» ana shu ikki ilgʻor dugonaning bugungi yutugʻiga bizning olqishimiz boʻladi! Diqqat, «Baxt yallasi»!
Baxtiyorlar oʻlkasi bu — yayrashing, oʻynang, kuling,
Bulbuligoʻyo boʻlib, xoʻp sayrashing, quvnang, kuling,
Ter toʻkib sizlar shu yurtda bundanam baxtli boʻling...
Baxt yallasidan horgʻin koʻzlar tiniqlashdi, bellarga, qoʻllarga quvvat kirdi, oyoqlarga darmon kirdi.
Dala yulduzlari baxt yallasi qanotida yana dalalar sari yelib ketdi.
Biz ulkan toʻyxonani eslatuvchi paxtazor qoʻynidan olam-olam zavq ila, quvonch ila qaytar ekanmiz, quloqlarimiz ostida hamon «Baxt yallasi» jaranglab turdi:
Baxtiyorlar oʻlkasi bu...
Ufqda porloq kelajakdan darak berib, quyosh qizarib botmoqda...
Sergey BORODIN,
Mixail ShYeVYeRDIN,
Komil YaShIN.

11
Umrda shunday kun boʻladi: odam birdan aynib qoladi!
Koʻngilga qil sigʻmaydi. Koʻngil bir xijil boʻladi, bir lanj boʻladi.
Koʻngilni nimadir bir nima barmoq botirib-barmoq botirib tirnaydi.
Koʻngilni bir hadik bosib keladi. Koʻngil tub-tubi nimadir bir nima boʻladi, deydi.
Hadik yuzlarga oʻtadi. Hadik qoboqlarga oʻtadi.
Chap qoboq pir-pir uchadi.
Kaft chap qoboq silab-siypaydi.
Lablar qoboq silamish kaftni choʻlp-choʻlp oʻpadi.
— Ket, bor, ket!..
Odam oʻzicha ana shunday hadik quvmish boʻladi.

12
Koʻzimga dala-da koʻrinmadi. Koʻzimga paxta-da koʻrinmadi.
Mototsiklim bilan qishloq uchdim.
Darvozamizdan yelib ichkariladim.
Shunda, dimogʻimga qoʻlansa bir is keldi.
Hovli yuzida satillar dumalab yotdi. Bidonlar yumalab yotdi.
Mayda-mayda koʻlmak suvlar yilt-yilt etdi.
Qop-qora kuyalar sochila-sochila oʻynadi.
Qoʻlansa is haminqadar anqidi.
Bir yerda latta kuyayapti, deya oʻyladim.
— Ay!.. — dedim.
Ichkaridan Oysuluv qizimiz chiqib keldi.
— Sen emas, enang qani? — dedim.
Qizimiz hoʻngillab yigʻladi. Yumalab yotmish bidon oʻtirib yigʻladi. Yuzlarini kaftlari bilan yashirib yigʻladi..
Hadahalab qizimiz oldiga bordim. Yuzini oʻzimga qaratdim.
— Nima qildi, ayt? — dedim. — Enang qani? Qizimiz gapirmadi, qoʻli bilan tuman tarafni koʻrsatdi.
Achchiq bilan qizimizni yelkalaridan dast koʻtarib oldim.
— Senga aytayapman, tiling bormi?! Enang qani deyapman?!
Qizimiz oʻpkasini bosolmayin aytdi:
— Enam oʻziga oʻt qoʻyib yubordi.
— Nima-nima?! Qaerda-qaerda?!
— Tuman olib ketdi.
— Momong qani?!
— Momom enam bilan ketdi.

13
Men mototsiklimni yoʻl-yoʻlakay oʻt oldirib uchdim. Tezlikni oxirigacha bosdim.
Men qanday yetib keldim — xudo bilmasa, men bilmadim.
Mototsiklimni kasalxona darvozasi oldida qoldirdim. Ichkarilab chopdim.
Qabulxonada odam moʻl boʻldi. Birov kasalxona kiyimida boʻldi. Birov koʻcha-koʻy kiyimida boʻldi.
Men dardimni tuynukdan aytdim.
Oq xalatli yigit bosh irgʻadi.
— Bilaman, olib keldi, bilaman, — dedi.
— Ichkari kiraman, — dedim.
— Yoʻq, mumkin emas.
— Men... men xoʻjayini boʻlaman.
— Qat'iy nazar, bemorga hozir tez yordam koʻrsatilmoqda.
U dedim, boʻlmadi, bu dedim, boʻlmadi.
— Boʻlmasa, momoni chaqirib bering? — dedim.
— U kim?
— Bizni enamiz.
— Ha-ha, yonida bir kampir bor edi, oʻsha-da? Bu mumkin!
Qabulxonada bari-bari menga qaradi. Birov achinib qaradi. Birov qaygʻurib qaradi. Birov bosh chayqadi. Birov bosh irgʻadi. Qabulxonada pichir-pichir boshlandi.
— Erkagi ekan, shoʻrpeshonani erkagi ekan.
— Hay, bechora-e, bechora.
— E, tavba-e, tumanda bir oyda toʻrtta shunday koʻrgilik boʻldi-a?
— Toʻrtov boʻldimi-a?
— Esa-chi. Jobida birov, Moʻminqulda birov, Sayrakda birov, bunisi bilan toʻrtov.
— Qanday zamon boʻldi-a?
— Oldinlariyam koʻp boʻlib edi, bildirishmadi. Endi bildirishayapti.
— Koʻrasiz, hali shuniyam bosdi-bosdi etadilar.
— U-ku, chin. Oldingi toʻrttasiniyam bosdi-bosdi etdilar.
— Oyday-kunday koʻrinib turgan kuyikni qaytib bosdi-bosdi etadilar?
— Eb-e, joʻqchi desa, joʻqchi deguliksan-da, eb-e. Kattalarni oldida oqni qora deyish nima degan gap...
Oq xalatli yigit telefonda birov bilan gapirishdi.
— Bir chetga? Boʻpti, bir chetga, boʻpti, — dedi.
Yigit bilagimdan ushlab hovli yetakladi. Qoʻli bilan bir chetni — quyuq daraxtlar ostini koʻrsatdi.
— Ana oʻsha oʻtirgʻichga borib oʻtirib turing, kampirni hozir yuboraman, — dedi. — Shovqin-suron qilmay, tinchgana oʻtiringlar.
— Kim shovqin qilayapti?
— Siz emas, kampir shunday ekan. Kampir kelganda shunday baqirib-chaqirdi, shunday shovqin-suron qildi, kasalxonani boshiga koʻtardi! Shunga, bosh vrachimiz shovqin qilmasin, chetroqda gaplashsin, deyapti. Endi siz erkak odamsiz, kampirga aytib qoʻyasiz-da.
Men yigit aytmish xilvat borib oʻtirdim. Oyoq uzatib oʻtirdim.

14
Sagʻal oʻtdi — onamiz paypanglay-paypanglay keldi.
Onamiz rangida rang boʻlmadi. Onamiz koʻzlari shish-shish boʻldi. Onamiz burunlari oqib-oqib yotdi.
Onamiz qabatimdan joy oldi. Doka roʻmoli bilan ogʻzini ushlab... sel-sebor yigʻladi.
— Koʻrgiliging koʻp boʻlsin, sendaychikin erkakni! — dedi.
— Eb-e, men sizga nima qildim?
— Qichqirganimdan chopa kelsang, oʻlarmiding!
— Qachon? Eshitganim yoʻq, xudo ursin agar, eshitganim yoʻq!
— Qancha qichqirdim, tom-toshni boshimga koʻtardim, hovlini boshimga koʻtardim. Dehqonqul-a, kela ber-chi kela ber, deb qichqirdim.
— Eshitganim yoʻq, it boʻlayin agar, eshitganim yoʻq!
— El-xalqim, kela ber-chi kela ber, deb baqirdim. Qani, birovgina jonzot ovoz bersa, oting nima desa!
— Bari menga oʻxshab dalada yurgan-da?
— Ha, dalang bilan qoʻshilib chalpak boʻlgin, chalpakkina boʻlgin! Ha, dalang bilan qoʻshilib qoʻshmozor boʻlgin, qoʻshmozorgina boʻlgin! Shu ayolga bir nima boʻlsin qani, men seni nima qilaman ekan!
— Oʻzi, nima boʻldi, ayting qanikayin?
— Ochiq mozor boʻldi, ochiq lahad boʻldi!
— Koʻp baqirmang-e, ena, tevarak-boshdan-da uyatdir.
— Ichkarida jondaygina kelinim kuyib yotadi-da, men baqirmay kim baqiradi?!
— Xoʻp, nima boʻldi oʻzi? Bir boshidan ayting qanikayin?
— Bir qaradim: kelin ichkarida beshikka bagʻrini berib oʻtirdi. Bolasiga emchak berdi. Peshonasini beshik tebratgich qoʻyib uxladi. Ay, kelin, boʻl, dedim. Mayli, hozir, dedi. Soʻgʻin hujramga kirib ketdim. Kelindan hadeganda darak boʻla bermadi. Ikki qaradim: ay, kelin, boʻl, dedim. Mayli, manavini emizib boʻlayin, mayli, dedi. Bir ogʻiz qattiq-quruq gapirgan boʻlsam, oʻlayin agar, oʻlibgina ketayin, agar! Qaradim-qaradim: kelin qimirlamadi. Bor-e, dedim, bu dunyomdan u dunyom yaqin boʻlsa, menga nima, dedim. Hujramga kirib yotib oldim. Yotib-yotib, koʻzim ketdi. Bir mahal, oynadan birov qaradi. Men koʻzimni bilinar-bilinmas ochib turdim. Kelin oynadan moʻraladi. Kaftlarini oyna tutib moʻraladi. Men oʻzimni uxlamishga olib yotdim. Kelin oynadan moʻraladi-moʻraladi... ketdi. Endi dalaga hayallab-hayallab boradi, eridan koʻr boʻlib gap eshitadi, dedim. Kelin shu ketishida oshxonaga boribdi. Gap yoʻq, soʻz yoʻq, burchakda turgan yermoyini olibdi-da, yelkasidan quyibdi.
— Yelkasidan quyibdi? Yermoyini-ya?
— Yermoyini-da, yelkasidan-da! Soʻgʻin, koʻylagi etagidan gugurt chaqibdi.
— Oʻzi chaqibdimi?
— Boʻlmasa kim chaqadi, oʻzi-da.
— Chopib bormadingizmi?
— Eb-e, tush bilibmanmi, oʻt qoʻyishini!
— Yo, tavba, yo, tavbangdan...
— Bir mahal, chirillagan ovoz eshitdim. Avval-avval, nima emish, dedim. Shu yaqinda birov-yarimni eri urayapti-yov, dedim. Hadahalab joyimdan turdim. Oynadan tashqari qaradim. Qarasam: hovlida bir oʻt yonayapti. Oʻt boʻlib oʻt emas, kun boʻlib kun emas! Oʻt, deyin dedim — shu vaqtda oʻt nima qiladi, dedim. Kelin tandir qizitayapti, deyin dedim — kecha tandir qizitib, non yopib olib edi-ku, dedim, Bir mahal oʻt chinqirib qoʻya berdi! Tavba dedim, oʻt ham chinqiradimi, dedim. Umrim oʻtib, chinqirib yongich oʻt koʻrmab edim-ku, dedim. Bir mahal, oʻt hovlini aylanib chopdi! Men tashqari otilib chiqdim, Qarab turdim: oʻt hovlida zir-zir aylanib chopdi! Oʻt chinqirib-chinqirib choldi! Oʻt buralib-buralib chopdi! Oʻt oʻynab-oʻynab chopdi! Oʻt eshilib-eshilib chopdi! Men ovoz qoʻyib chiriq berdim. Seni yoʻqlab chiriq berdim. El-xalqim kela ber, deb chaqiriq berdim. Chiriq bera-chiriq bera — oʻtni oldimga solib quvib qoʻya berdim! Hovlini aylantirib oʻt quvaman-oʻt quvaman — qani endi, yetolsam! Oʻtni yetolmadim! Bir-ikki marta yetaman-etaman dedim agʻnab tushdim. Bellarim zirqirab ogʻridi. Joyimdan turolmay qoldim, yotgan yerimda: el-xalqim, qaerdasan, el-xalqim, kela ber, deb baqira berdim. Bir balo qilib joyimdan toʻrkadim. Tagʻin oʻt quvib ketdim. Oʻt oʻzini devor olib borib urdi! Oʻt oʻzini daraxt olib borib urdi! Soʻgʻin, oʻt oʻzini... buzoqni ostiga otdi! Buzoq qoziq aylanib-qoziq aylanib qochdi. Ma’rab-ma’rab qochdi. Oʻt lop etib toʻrkadi. Oʻt endi burchakda uyugʻli qumga qarab choldi. Oʻt oʻzini qumga urdi. Oʻt qumga agʻnab-agʻnab chinqirdi. Oʻt qumga yumalab-yumalab chinqirdi. Oʻt tagʻin hovlini gir-gir aylanib-aylanib chopdi. Men bechora oʻt quvaman deb, tagʻin agʻnab tushdim. Men joyimdan turolmay-turolmay chirilladim. Men qoʻllarimni choʻzib-choʻzib chirilladim. Bovujud, koʻchadan oʻtkinchi-ketkinchilar chopib keldi.
— Ular-da oʻchirolmadimi-a...
— Oʻchirgani shu-da, tirik qoldi, oʻchirgann shu-da! Boʻlmasa, kelinimni suyagiyam qolmas edi! Koʻp koʻp-da — oʻtni yetib olib, qumga bosib-bosib turdi. Oʻtga satillab-satillab suv sepib turdi. Gilamni hoʻllab-hoʻllab, oʻtga yopib-yopib turdi.

Men tizzamga tars-tars urib yigʻladim. Men oʻkirib-oʻkirib yigʻladim. Men aytib-aytib yigʻladim.
— Ay, dala-dala demay; men oʻlayin-a, ay, erkak boʻlmay men oʻlayin-a!..
— Beboqqina kelinim-a!..
— Ay, peshonam qursin-a, dunyoga kelmay men oʻlayin-a!..
— Qoʻli kosov, sochi supurgi kelinim-a!..
— Darrov kiyimlarini yechib olmabsizlar-da, ena!..
— Kiyim kimni esiga kepti, deysan...
— Darrov kiyimlarini yechib olsa boʻldi edi, odam yonmas edi!
— Odam yonmas edi? Eb-e, odam yonmaganini koʻribsan! Odam yonsin-da! Odam gurillab-gurillab yondi! Hamsoya-qoʻllar kiyimlarini yulib oldi. Baribir odam yondi! Odam tanasi yondi! Odam gur-gur yondi!
— Qoʻying-e, ena, odam ham yonadimi! Oʻzlaring boʻsh-bayov boʻlib oʻchirolmagansizlar!
— Eb-e, eb-e, odam yonsin ekan-da! Odam yonar ekan-da! Hoʻl kundani yonganini koʻrib edingmi? Odam ana shu kundaday yonar ekan! Odam badanlari pish-pish etib yonar ekan! Odam badanlaridan suv chiqib-suv chiqib yonar ekan! Odam badanlaridan suv oqib-suv oqib yonar ekan! Odam badboʻydan-badboʻy hid chiqarib-hid chiqarib yonar ekan!..

15
Kasalxona darvozasidan uchta mashina kirib keldi.
Mashina yoʻlak chetida oyoq ildi.
Mashinalardan kattalar tushdi.
Kattalar mashinalari oldida gapirib-gapirishib turdi.
Raisimiz biz tarafladi.
Raisimiz bizni qoshimizda bosh egib turdi. Bosh chayqab turdi.
— Hay-hay, falokat-da, —dedi. —Falokat. Qalay oʻzi, tilga keldimi?
— Goʻrda tilga keladimi! — dedi onamiz. — Koʻzini ocholmaydi, goʻrda tilga keladimi!
— Falokat oyoq ostida degani shu-da. Siz endi, momo, oldiga boring-da, koʻz-quloq boʻlib turing, boring.
Onamiz ichkarilab joʻnadi.
Raisimiz menga qaradi. Zim-zimdan qaradi. Bir nima deyish uchun ogʻiz juftladi. Tagʻin, indamadi.
Raisimiz yer singalab-er singalab kattalar taraf ketdi.

16
Kallam... kallam yelkamdan bosib-bosib keldi. Kallam kattalik qildi. Kallam ogʻirlik qildi.
Oʻtirgʻich qirrasiga tirsakladim. Kallamga qoʻlimni tiradim. Kallamni kaftimga oldim.

17
Kuydi-kuydi — ayolimni tani kuydi.
Kuydi-kuydi — meni bagʻrim kuydi.
Kuydi-kuydi — bolalarimni shoʻri kuydi.

18
Kuydi-kuydi — kattalarni nimasi kuydi?
Kattalarni... oyogʻi kuydi!
Kattalar pitirlab qoldi. Kattalar zirillab qoldi. Qattalar vos-vos boʻp qoldi!
Kattalarga bir boʻlak kun tugʻdi.
Kattalar toʻda-toʻda boʻlib gapirishdi. Kattalar qoʻllarini bigiz etib gapirishdi. Kattalar qoʻllarini shop etib gapirishdi. Kattalar qoʻllarini musht etib gapirishdi: Kattalar yer tupurib-er tupurib gapirishdi.
Kattalar qator boʻlishib keldi.
Men joyimdan qoʻzgʻoldim.
Ideologiya qaygʻudoshlik ham mehribonlik bilan yelkamga qoʻlini qoʻydi.
— Oʻtiring, qimirlamang, oʻtiring, — dedi. Men tagʻin joyimga choʻkdim.
Ikkita katta oʻngim oʻtirdi. Ikkita katta chapim oʻtirdi. Tagʻin ikiita katta peshonamda tik turdi.
Ideologiya qoʻl qovushtirdi. Ideologiya bosh irgʻadi. Ideologaya xoʻrsindi.
— Falokat, falokat, — dedi. — Oʻrtoq brigadir, Dehqonqulova... kasal edimi?
— Yoʻq, sogʻlom edi, — dedim. — Ayolimiz umri mehnat bilan oʻtdi.
— Balki... yoshligida kasal-pasal boʻlgandir?
— Ayolini yoshligini bu qaerdan biladi, — dedi bir katta.
— Nimaga bilmayman, yilaman. Xolamizni qizini bilmaymanmi, bilaman.
— Dehqonqulova uyida qattiq yiqilgan joyi bor edimi? — dedi Ideologiya.
— Yoʻq?
— Mabodo... boshini tasodifan devor-pevorga urib olib edimi?
— Yoʻq?
— Balki dalada paxta ichida uxlab qolgandir? Yaxshilab eslang?
— Yoʻq, unday boʻlgan yoʻq.
— Yongʻoqni ostida ham uxlar edimi?
— Yoʻq, uyimizda yongʻoq yoʻq.
— Gapirganda, gap-soʻzlaridan adashar edimi?
— Yoʻq, gaplari tuppa-tuzuk edi.
— Avlodida esi... esi emas, nima desak ekan... avlodida esi bundayroqlari bor edimi?
— Yoʻq, ayolimiz yetti pushtigachayin palagi toza ayol!
Ideologiya tevarak-bosh qarab-qarab oldi. Ideologiya ovozini bir parda koʻtardi.
— Unda... nimaga oʻziga oʻzi oʻt qoʻyadi? — dedi. Men barmoqlarimga yigʻlab-yigʻlab qoʻya berdim.
— Endi... koʻrgilik-da, katta, koʻrgilik! — dedim. Barmoqlarim orasidan dardlarim duv-duv toʻkildi.
Raisimiz duv-duv dardlarimni ilib-ilib oldi:
— Dehqonqul aka chin aytadi, Klara Xodjaevna, — dedi. — Bu koʻpga kelgan koʻrgilik. Oʻzbekiston respublikamiz boʻyicha shu oxirgi ikki yilda yetti yuz ellik uch xotin-qiz oʻziga oʻzi oʻt qoʻyibdi!
— Bu absurd!
— Yetti yuz ellik uch xotin-qiz oʻzini oʻzi yoqibdi-ya!
— Absurd, absurd!
— Xudo ursin agar, Klara Xodjaevna, xudo ursin agar! Bu haqda matbuotda necha martalab aytdi. Qaysi bir shoir gʻazal ham bitdi.
Ideologiya peshonamda tik turmish yigitdan soʻradi:
— Kim ekan u shoir, oʻrtoq Meliev?
— Mixail Dudin, — dedi Meliev.
— Dudin? Oti aytib turibdi — burjua mafkurachisi!
— Burjua mafkurachisi emas, — dedi Meliev.
— Burjua mafkurachisi boʻlmasa, tirnoq orasidan kir izlaydimi? She’r yozaman desa, ana, qanchadan-qancha aktivistka xotin-qizlarimiz bor! Xotin-qizlarimiz orasidan ikkita kosmonavt yetishib chiqdi. Daje, AQShda ham ikkita kosmonavt xotin-qiz yoʻq!
— Yoʻq, Dudin lennngradlik shoir, — dedi Meliev.
— Leningradlik shoir? Leningradlik shoir Oʻzbekistonda xotin-qizlar yonayotgani bilan nima ishi bor? Bilamiz, sovet adabiyotida hali ham ana shunday dissidentlar uchrab turadi! Dissident Soljenitsin kabi badargʻa etsak, bilardi!..
— Dudin katta shoir, Klara Xodjaevna, — dedi Meliev. — Sotsialistik Mehnat Qahramoni...
— Sotsialistik Mehnat Qahramoni? Nima deb yozibdi? Esingizda bormi?
— Kim biladi, Klara Xodjaevna, — deya mingʻilladi Meliev.
— Bu asar rayonimiz xotin-qizlariga tegishli emas! — dedi Ideologiya. — Rayonimiz xotin-qizlari moralʼno-ustoychivaya!
— Rayonimizda...
— Rayon nomidan gapirmang, oʻrtoq rais! Siz bor-yoʻgʻi raissiz, oʻzinpizni biling! Rayon nomidan biz rahbarlar gapiramiz!
— Oʻzbekiston boʻyicha yetti yuz ellik uch xotin-qiz, rayon boʻyicha ..
— Yana rayon, yana rayon! Rayonimiz xotin-qizlari moralʼno-ustoychivaya!
Ideologiya shahodat barmoqni peshonasi nuqidi. Ideologiya soʻzni qalin-qalin aytdi:
— Xullas, Dehqonqulova... manavinday!
Ideologiya ayol odam. Erkak boʻlsa — oʻzim bilar edim!
Shunday boʻlsa-da — aytgichimni aytdim.
— Katta, — dedim. — Esh bormi-yoʻqmi, ishqilib, koʻz ochib dunyo koʻrgandan buyon dalada halol mehnat qildi. Etak-etak farzand koʻrdi. Esi bordir-da.
Ideologiya gapimni korlamadi.
— Esi boʻlsa... oʻziga oʻzi oʻt qoʻyadimi? — dedi. — Shunday baxt-saodatli zamonda-ya?
— Katta...
— Shunday hur zamonda-ya? Toʻqlikka shoʻxlik bu!
— Katta...
— Toʻqlikka shoʻxlik bu! Xotin-qizlar erkaklar bilan teng huquqli boʻlsa! Erkaklar bilan tengma-teng mehnat qilsa! Bilmayman, xotin-qizlarga nima yetishmayapti!
— Katta...
— Kapitalistik jamiyatdagina odamlar oʻz joniga oʻzi qasd qiladi! Bu bizning jamiyatimiz uchun illat! Mafkuramiz uchun yot!
— Katta, u bechora ajal bilan olishib yotibdi. Hali, odam boʻladimi-yoʻqmi, bilmayman. Shunday ekan, nima qilasiz, bir bechorani yomon otliq qilib... Ideologiya gapimni korlamadi.
— Esi boʻlsa... oʻziga oʻzi oʻt qoʻyadimi? — deya toʻti boʻldi.
— Esi bordirki, oʻziga oʻzi oʻt qoʻyibdi! Esi yoʻq odam oʻz joniga oʻzi qasd qiladimi? Qilmaydi, katta, qilmaydi! Boisi— shunga aqli yetmaydi!
— Iya, oʻrtoq Meliev, bu qanday falsafa boʻldi?:
— Gapni u jigitdan soʻramang, mendan soʻrang, katta! Gapni men gapirdim! Men falsafa aytmadim. Men jigiti gap aytdim, jigiti! Chin-da, esi kam odamni dunyo bilan nima ishi bor? Esi kam odamni oʻz joni bilan oʻzini nima ishi bor? Esi kam odam ogʻzini ochib yura beradi-da, dunyo oʻzi shunday boʻlar ekan, deb!
— Xullas, Dehqonqulova... shizofrenichka! Gap tamom!
— Kim-kim? — dedim.
— Shizofrenichka! Oʻrtoq Meliev, shizofrenichka dehqonchasiga qanday boʻladi?
— Psix!
— Yoʻq, dalachasi-dalachasi?
— Telba!..
Tan-jonim qizidi. Qoʻllarim qalt-qalt etdi. Lablarim pir-pir uchdi.
Jonim halqumimga keldi!
Bisotimda bor yomon soʻzlarim bilan kattalarni tutib soʻkayin, dedim.
— Ket, baring ket! — deya baqirdim.
Kattalar qotib qoldi. Kattalar bir-biriga qaradi.
— Iya! — dedi Ideologiya. — Erida ham bormi deyman, oʻrtoq Meliev?
— Ha, menda-da bor! Ayolimiz bilan loyimiz bir yerdan olingan! Boʻldimi? Koʻngling joyiga tushdimi? Endi, ket!
— Meni sensiramang, oʻrtoq brigadir, meni sensiramang!
— Ketmaysanmi, ketmaysanmi?
Tevaragim alangladim — biron nima izladim. Qoʻlimga makkajoʻxori poyasi ilashdi. Kattalar joyidan turib ketdi. Raisimiz qoʻlimdagi makkapoyaga yopishdi.
— Dehqonqul aka, ay, Dehqonqul aka! — dedi. — Tentak boʻlmang!
— Shularday katta boʻlgandan koʻra, tentak boʻlganim yaxshi!
— Dehqonqul aka, esingizni yigʻing!
— Ushlamang qoʻlimni, ushlamang deyman!..
Raisimiz qoʻllarimni ketimga qayirdi. Meni oʻtirgichga bosib turdi.
Kattalar ketiga qaray-qaray ichkari kirib ketdi.
Raisimiz shundan keyingina meni qoʻyberdi. Qoʻlimdan makkapoyani tortib oldi. Xolisga otib yubordi.
Raisimiz-da kattalar ketidan ichkariladi.

19
Men peshonamni tizzam qoʻydim. Entikib nafas oldim.
Qahrimdan qaytdim. Hovurimdan tushdim.

20
Ichkaridan katta doʻxtir tashqarilab keldi.
Men bir vaqtlar yaxshilik koʻrdim — shu odamdan koʻrdim. Yaxshi gap eshitdim—shu odamdan eshitdim.
Shu bois — lik etib joyimdan turdim. Qoʻllarimni qovushtirib turdim.
Katta doʻxtir yelkamga kaft qoʻydi. Meni joyimga oʻtirgʻizdi.
Oʻzi-da — qabatim oʻtirdi. Qoʻlini qoʻlim qoʻydi.
Doʻxtir — doʻxtirday diltang-diltang boʻlib oʻtirdi.
Oʻtirdi-oʻtirdi — qaygʻudosh hamroz boʻldi:
— Dehqonqul, —dedi. —Tagʻin, mendan oʻpka-ginador boʻlma. Men bir faqir doʻxtirman. Endi... kasalingni olib ketadigan boʻlding.
— Ayolimiznimi? Qayoqqa olib ketaman?
— Bilmasam, qayoqqa olib ketasan.
— Yo, tuzalib qoldimi?
— Qayoqda tuzaladi, endi keldi-yu...
— Unda, qayoqqa olib boraman?
— Oʻzing bilasan. Biz birinchi yordamni koʻrsatib boʻldik. Endi, kasalni davolash kerak. Biz davolay olmaymiz. Bizning kasalxonamiz kuyganlarni davolamaydi.
— Kuyganlarni qaerda davolaydi?
— Kuyganlar uchun alohida kasalxonalar bor.
Toshkentda bor. Moskvada bor, yaqin yoʻl desang, Dushanbadayam bor. Kasalingni olib ket, biz boshqa saqlab turolmaymiz. Faqat, tezroq olib ket, boʻlmasa, kech boʻladi...
— Eb-e, u nima deganingiz? Qayoqqa olib ketaman? Qanday olib ketaman?
— Bilmadim, Dehqonqul, bilmadim.
— Buyogʻi ura-ura paxta vaqti boʻlsa. Paxta nima boʻladi? Oʻzi, bu kimdan chiqqan ahmoqlik?
— Uyogʻini kattalardan soʻraysan. Men bir doʻxtirman.
— Qani oʻsha... kattalar?
Zabt bilan ichkari joʻnadim.
Katta doʻxtir qoʻrqib qoldi. Koʻzlari katta-katta boʻldi. Belimdan qoʻshqoʻllab quchoqlab oldi.
— Hay, Dehqonqul, hay! — dedi. — Esingni yigʻ! Baraka top, oʻtir!
Katta doʻxtir meni joyimga qaytarib oʻtirgʻizdi. Harsillab-harsillab nafas oldi.
— Yomon ekansan, Dehqonqul, yomon ekansan, — dedi.
— Oʻzingiz aytdingiz-ku, kattalardan soʻraysan, deb!
— Aytdim-qoʻydim-da! Kattalarni oldida nima qilasan?..
— Kallapoycha qilaman!
Katta doʻxtir seskanib tushdi.
— Nima qilasan? — dedi.
— Kattalarni kallapoycha qilaman! Etini bir-yoqlik qilaman, suyagini biryoqlik qilaman!..
Doʻxtir koʻzlari katta-katta boʻldi. Qorachigʻi kamaydi — oqi koʻpaydi!
— Oʻylab gapirayapsanmi, uka? —dedi. — Esingni yigʻ, uka, esingni yigʻ!
— Esimni yigʻsam-yigʻmasam!..
— Kambagʻal kattalarda nima ayb? Dunyoda tuyadan katta fillar bor.
— Boʻlmasa, nimaga bunday qiladi? Oʻziga oʻt qoʻygich bizni ayolimiz boʻlsa — kattalarga nima?
— Sen siyosatni tushunmaysan, Dehqonqul, siyosatni tushunmaysan. Qanday davrda yashayapmiz — bilmaysan...
— Xudo bergan davrda yashayapmiz-da, qanday davrda yashardik!
— Ana, aytdim-ku, Dehqonqul. Oʻz oting oʻzing bilan dehqonsan, dehqon. Sen shunday deysan. Kattalar esa unday demaydi. Oʻz joniga qasd qilish — isyon! Oʻz joniga qasd qilish — davrdan norozilik! Ana, kattalar nima deydi!
— Bir begunoh bechorani psix, dedi, indamadim. Tentak, dedi, indamadim. Endi, kasalxonadan chiqarib yuboraman, deyaptimi?!
— Ha-da, chiqarib yubor, deyapti-da? Shizofrenichka, deb diagnoz qoʻyib chiqarib yubor, deyapti-da? Men aytdim, insof qilinglar, axir, dedim. Men bu ayolni goʻdakligidan bilaman, dedim.
— Oʻziga oʻt qoʻygich ayolimiz boʻlsa, kattalar nimadan qoʻrqadi?
— Kattalarga amal kerak, Dehqonqul! Sening ayoling kerak emas! Kattalarga mansab kerak! Sening ayoling kattalarni gazagiga dori emas! Ayollar oʻz joniga qasd qila bersa, kattalarni tinch qoʻymaydi! Ishdan oladi, partiyadan oʻchiradi! Sening ayolingni deb, kattalar mansabidan ayriladimi? Ayrilmaydi, oʻlsayam ayrilmaydi. Yoʻlini qiladi... Tentakka chiqar, deb buyuradi. Kasalxonaga qabul qilma, deb buyuradi. Bajarmayin, meni ishdan haydaydi, partiyadan oʻchiradi. Kattalar dastidan kun koʻrolmayman. Men nima, men bir doʻxtir-da. Chin, qasam ichib edim. Lekin tumanga kattalar xoʻjayin. Kattalar gapi bilan ish qilsam... ayoling-ku, ayoling... bola-baqralaring ham ruhiy kasalga chiqib ketadi. Onasida bor edi, deydi.. Avloddan ajdodga oʻtadi, deydi. Shizofreniya degan tamgʻa yomon tamgʻa, Dehqonqul. Shuning uchun, kel, senga bir akalik qilayin. Bir yoʻli bor. Bunday qilamiz: ayoling oʻziga oʻt qoʻyganini falokatga yoʻyamiz. Aytaylik, ayoling gazni yoqmoqchi boʻladi. Gaz birdan lop etib, ayolingni yengiga yopishadi.
— Gaz? Bizda gaz nima qiladi?
— Gazimiz bor, ana, Obshir qishlogʻi adogʻidan quvurda oʻtib yotibdi.
— Quvurda oʻtib yotsa, qaysi bir mamlakatga oʻtib ketayapti-da.
— Ishqilib, gazing bormi, bor-da. Shu gaz bizniki-da. Qaysi bir mamlakatga ketsa-da, ishqilib, bizning gazimiz-da. Hech boʻlmasa, ballon gazing bordir?
— Oʻtin bor, tappi bor.
— Xoʻp, uyogʻini qoʻya ber. Gazing bor, deb faraz qilamiz. Keyin... ayol kishi emasmi, yengini oʻchirish oʻrniga, qoʻrqib qoladi. Esini yigʻib olgunicha oʻt yoqasiga qarab oʻrlaydi. Dod deb baqiradi. Dodini hech kim eshitmaydi. Sababi, hamma dalada boʻladi-da... Boʻldi, shu bilan kattalar tinchiydi-qoladi. Kattalar tinch — olam tinch!
— Mayli, nima desangiz mayli. Menga ayolimizni tuzatib bersangiz boʻldi.
— Mana, men borman! — deya koʻkrak urdi doʻxtir. — Oʻzim davolayman! Ayoling bor-yoʻgʻi oltmish foiz kuyibdi, oltmish foizgina! Yaxshi boʻp ketadi!
Bolalarim koʻz oʻngimga keldi. Koʻnglim buzildi.
— Ishqilib, bolalarimni peshonasiga yaxshi boʻp ketsa boʻldi... — dedim.
Men kaftlarimga yigʻladim.
Dardlarim kaftlarimdan seloba-seloba boʻlib oqdi.
— Otday boʻlib ketadi! — dedi doʻxtir. — Oltmish foiz kuyik unday qaltis emas...
Doʻxtir yelkam qoqa-qoqa ketdi. Men oʻngirlarimga yigʻladim.

21
Ayolimiz... odam boʻlmadi...

22
Subhi sodiqda ayolimiz boshiga bordim. Mozor poyida tizza boʻldim.
Mozorni ohista-ohista turtdim — ayolimizni uygʻotdim...
— Ay, men keldim? — dedim.
Bir siqim mozor oldim — ayolimiz sochlarini ushladim...
— Ay, senga aytaman? — dedim. Tomogʻim toʻlib-toʻlib keldi...

23
Uy burchida turmish beshikbellik koʻzimgʻa yomon-yomon koʻrindi.
Men endi beshikni nima qilayin? Men endi beshikka oʻzimni belayinmi?
Men beshik qarab turdim-turdim.
Shunda beshik... shunda beshik ayolimiz tobuti boʻlib koʻrindi!
Ichida... ayolimiz yotmishday boʻldi! Badanlari oltmish foiz kuyib-kuyib yotmishday boʻldi!
Ayolimiz pichir-pichir meni yoʻqlamishday boʻldi!
— Ha, nima deysan? — dedim. Beshikdan javob boʻlmadi.
— Ayt, aytgichingni? — dedim.
Beshik — tobut desa tobut deguday sukut etdi.
Men ohista-ohista beshik oldilab bordim. Enkayib qoʻllarimni tizzalarim tiradim. Oʻng qulogʻimni beshik tutdim.
Beshikdan ovoz boʻlmadi.
Beshikyopgʻich burchidan ohista ushladim. Xiyol-xiyol koʻtardim. Beshik ichi moʻraladim.
Beshikda jon zoti boʻlmadi.
Beshik koʻzimga yomondan-yomon koʻrindi.
Beshikni koʻrmayin-da, kuymayin-da, dedim,
Beshikni dast koʻtarib tashqariladim.
Narvondan beshik qoʻltiqlab tomladim. Beshikni gʻoʻzapoya uyumi usti tashladim.
Beshik gʻoʻzapoya botib-gʻoʻzapoya botib qoldi.
Shunda, beshikyopgʻich shamolda hilp-hilp etdi. Hilp-hilp eta-eta beshik ketilab uchib tushdi.
Beshikyopgʻich bir uchi beshikqushda ilashib-beshikqushda ilashib qoldi.
Bovujud, beshikqush borlik boʻldi — beshikyopgʻich yer uchib tusharman-er uchib tusharman boʻldi.
Men beshikdan qovuzni oldim. Oqoʻragichni oldim. Tagpoʻshni oldim.
Sumakni oldim. Tuvakni oldim.
Barini beshikyopgʻich soldim.
Shunda, dimogʻim gup-gup shiptir isi tuydi.
Men beshiktebratgichda osilib turmish koʻztumor bilan toʻqqizkoʻz munchoqni uzib-uzib oldim.
Koʻztumor bilan toʻqqizkoʻz munchoqni-da beshikyopgʻich soldim.
Beshikyopgʻichni oʻrab-oʻrab beshik joyladim.
Beshik kunda ochilib-ochilib qoldi.
Shunda, beshikdagi sonsiz jimjimalarga koʻzim tushdi.
Koʻzlarim kunda qamashdi.
Beshik gullari boʻlsa bordir, deya oʻyladim.
Tikilibroq-tikilibroq qaradim.
Beshikdagi jimjimalar bir arabi husnixat boʻlib koʻrindi, bir jimjimador gullar boʻlib koʻrindi.
Beshikda bundaychikin ohangjamolar yoʻq edi — qaerdan bino boʻldi?
Shu vaqt onamiz hujrasidan tashqariladi. Kaftini peshonasi soyabonladi. Kun qaradi. Kun vaqtini bilmoq boʻldi.
Shunda, meni koʻrdi.
— Beshikni nimaga tomga olib chiqding, yerchilim boʻlgur? — dedi.
Men miq etmadim.
Onamiz kaftini peshonasi soyabonlab qarashini qoʻymadi.
Men aytmasam boʻlmadi:
— Endi beshik nima kerak... — dedim.
— Nimaga beshik kerak emas?
— Endi... boʻldi, — dedim. Beshik boʻldi...
— Shu gapingga noma’qulni nonini yebsan! Olib tush pastga!
— Endi... beshikni kim tebratadi?
— Bolalarimni mayda enasi ketgan boʻlsa, mana, katta enasi bor! Mana men — momosi bor! Olib tush — oʻzim beshik tebrataman! Allalab-allalab beshik tebrataman!
— Mayli, olib tushaman, bora bering, olib tushaman.
Men beshiktebratgichdagi jimjimalar tikildim. Jimjimalar nima bilan bitilmish boʻldi, dedim.
Shahodat barmogʻim uchini hoʻllab-hoʻllab artib koʻrdim.
Bir jimjima koʻkara-koʻkara yoyildi. Bildim — jimjimalar koʻkqalam bilan bitilmish boʻldi.
Qosh-koʻz boʻyagich koʻkqalam boʻlsa bordir?

24
Ayolimiz beshikka bagʻir berdi. Bolasiga koʻkrak berdi.
Bolasi choʻlp-choʻlp emdi.
Ayolimiz bolasi boshidan maydagina oyna oldi, toʻmtoqqina qalam oldi.
Oynani beshik uzra tutdi. Labi bilan qalam uchini hoʻlladi.
Ayolimiz qoshiga qalam surtdi. Bir u qoshiga surtdi, bir bu qoshiga surtdi.
Beshikdagi bolasi miq-miq emdi. Ayolimiz turayin dedi — beshikdagi bolasi koʻkragini qoʻybermadi.
Ayolimiz beshik mixlanib-beshik mixlanib qoldi. Ayolimiz peshonasili bilaklari qoʻydi. Ayolimiz bilaklarini, beshiktebratgich qoʻydi.
Ayolimiz beshiktebratgich bitdi:
«Oʻ-oʻy, ichim kuyayapti, ichim yonayapti».
«Ichimda bir nima qimirlayapti».
«Oʻ-oʻy, boshim aylanayapti».
«Dunyo koʻzimga qirmiz-qirmiz boʻlib koʻrinayapti».
«Qirmiz-qirmiz... dumaloq-dumaloq»...
«Oʻ-oʻy, ertaga daladan javob bersa boʻlmaydimi?».
«Boshimni yuvib olsam deb edim».
Ayolimiz ikkiqat boʻldi.
Beshikdagi bolasi sutdan qolmayin ikkiqat boʻldi!
Ayolimiz ipakdayin mayin boʻldi. Ayolimiz ipakdayin suzik boʻldi.
Kechalari bir oʻng yogʻiga oʻngarildi, bir chap yogʻiga oʻngarildi.
Ayolimiz kun sanadi. Ayolimiz tun sanadi. Sanay-sanay tonglar oqladi.

25
Kun yongandan-yondi.
Dala kundan-da yondi.
Kun kalla qaynatdi, kun tovon kuydirdi.
Ayolimiz daladan bosh olib ketayin, dedi — ketolmadi.
Bola aziz boʻldi, gʻoʻza boladan-da aziz boʻldi!
Ayolimiz shiypon devoriga yelka berib oʻtirdi. Yuzlarini osmon tutdi. Koʻzlarini yumdi. Ogʻzini kappa-kappa ochdi.
Men yelkasidan ohista turtdim.
«Ay, nima boʻldi?» — dedim.
Ayolimiz koʻzlarini ochdi. Tizzalarini yopdi.
«Boshim aylanayapti, — dedi. — Qonim kam».
«Unda, suv ich».
Ayolimiz dalalar uzra jimir-jimir etmish hilga termuldi.
«Qirmiz-qirmiz... Dumaloq-dumaloq»... — dedi.
Men qoʻlimda oʻynab yurmish gʻoʻza gulini ayolimizga uzatdim.
«Mana! — dedim. — Qirmiz-qirmiz... dumaloq-dumaloq... gul!»
Ayolimiz qoʻlimni qaytarib tashladi.
«Bundaychikin emas», — dedi.
«Boʻlmasa, qandaychikin? Shu gul yaxshi-da. Idora oldidagi atirgullar boʻlmaydi! Hidi boʻlgan bilan — mahsuloti yoʻq! Gʻoʻzagul mahsuldor gul — hosil beradi!
«Odamni koʻp mayna etmasin».
«Mayna etayotganim yoʻq. Oynaijahon bilan kinolarda-da ayoliga gul beradi-ku?»
«Oynaijahon bilan kinolardagi odamlar qorni toʻq odamlar. Gul qorni toʻqlarni ermagi. Gulni yeb boʻlmaydi»...
«Boʻlmasa, qirmizi dumalogʻing nimang?»
Men joʻrttaka shunday dedim.
Bildim — ayolimiz qirmizi olma, dedi. Bildim — ayolimiz qirmizi olmaga yerik boʻldi!
Dalada qirmizi olma nima qiladi? Qirmizi olma Denov bozorida boʻladi! Denov bozori esa qirq chaqirimcha keladi! Qachon boraman, qachon kelaman?
«Ayol boshim bilan ikki marta bordim».
«Bir soʻradim — pul yoʻq dedi, ikki soʻradim — pul yoʻq, dedi».
«Soʻgʻin — bormadim ham, soʻramadim ham».
«Odamga bet ham kerak-da».
«Bu kishi boʻlsa, nafaqani sen soʻra — sen enasisan», deydi».
«Shu 4 soʻmni soʻragani betim chidamaydi, deydi».
«Erkak boʻp turib, bu kishini beti chidamaganda, ayol boshim bilan meni betim chidaydimi?»
«Ayolga-da bet kerak».
«Bu kishi aytadi — oʻninchi bolaga 12 soʻm 50 tiyin nafaqa beradi, deydi».
«Bu kishi aytadi — oʻninchi boladan keyin boraman, deydi».
«Bu kishi aytadi — 12 soʻm nafaqa ber, deyishga til boradi deydi, bet chidaydi, deydi».
«Men oʻninchi bolani qaerdan olaman?».
«Bola besh yosh boʻlsa — shuniyam bermaydi, emish».
«Unda... bola besh yoshdan keyin nima yeydi?»
Tagtaxta adogʻidagi besh-oltita bitikni oʻqib boʻlmadi.
Ayolimiz adoq bitiklarni bitayotib koʻzi ketdimikin? Yo, kenjamiz ayolimiz koʻkragini yomon-yomon tortdimikin?...
Tag-tamal bitiklarni oʻqib boʻldi:
«Dunyoga kelib nima koʻrdim?»
«Beshik koʻrdim».
«Dunyo koʻrib neni koʻrdim?» «Gʻoʻza koʻrdim, paxta koʻrdim». «Kun koʻrdim — gʻoʻza koʻrdim». «Tun koʻrdim — beshik koʻrdim». «Beshik mozorim boʻldi, dala mozoristonim boʻldi».

Sakkizinchi bob
1
Gʻoʻzalarim ost-ostlaridan ochildi.
Gʻoʻza nima uchun yerdan chiqmish boʻgʻzi oldidan ochiladi?
Gʻoʻza yer oziq-quvvatini gʻoʻzauchlab-gʻoʻzauchlab tortadi. Gʻoʻza yer quvvai qudratini quyoshlab-quyoshlab koʻtaradi.
Oqibat — gʻoʻza ost-ost shoxlari oziqsiz qoladi. Gʻoʻza ost-ost shoxlari quvvatsiz qoladi.
Oxir-oqibat — gʻoʻza aynan ana shu ost-ost shoxidan ochiladi. Mayda-mayda ochiladi. Gʻozsiz-gʻozsiz ochiladi.

2
Gʻoʻzalarim uch-uchlaridan ochildi.
Gʻoʻzauch paxtalar-da ostshox paxtalarday bebarokat-bebarokat laxta boʻladi.
Gʻoʻzauch paxtalar-da ostshox paxtalarday bebaror-bebaror paxta boʻladi.
Boisi — qoqbel koʻsaklar uch-uch koʻsaklarga oz-oz yer oziq qiyadi. Qoqbel koʻsaklar uch-uch koʻsaklarga kam-kam yer quvvat qiyadi.

3
Gʻoʻzalarim qoq belidan-qoq belidan ochildi.
Qoqbel koʻsak yerda bor oziq-quvvatni tortib oladi. Qoqbel koʻsak yerda bor kuch-qurbni oʻzida olib qoladi.
Shu boisdan qoqbel koʻsak paxtamisan-paxta boʻladi!
Qoqbel koʻsak barorli-barorli paxta boʻladi. Qoqbel koʻsak tarozi bosajak-tarozi paxta boʻladi.
Dehqon kuniga-da ana shu qoqbel koʻsak yaraydi! Shu boisdan-da, qoqbel koʻsakni dehqonkoʻsak, deydilar!

4
Gʻoʻzabarg sariq-sariq boʻlsa, dori risoladagiday barg toʻkmaydi.
Gʻoʻzabarg quruq-quruq boʻlsa, dori binoyiday barg toʻkmaydi.
Shu bois, mirobdan suv soʻradim.
— Oqar suv tamom boʻldi, — dedi mirob. — Endi, suv ombordan suv beraman-da.
Suv omborda suv yillab koʻllab-koʻllab yotadi. Yil mobaynida loyqa suv ostilab choʻkib-choʻkib qoladi.
Suvni suv etgich ana shu loyqa boʻladi.
Ana shu loyqasiz suv bilan sugʻorilgich gʻoʻza yigirma kun hayallaydi.
Ana shu loyqasiz suv bilan sugʻorilgich hosil oʻttiz-qirq foiz kamayadi.
Gʻoʻzalarim u davrdan oʻtdi — gʻoʻzalarimga endi oti suv boʻlsa boʻldi.
Men dalalarimni omborsuv bilan oqar-oqmas suvlab oldim.

5
Dorilanmish gʻoʻza tagʻin qaytib koʻsak tugmaydi. Yomondan-yomon— dori bor koʻsaklarni-da qovurib-qovurib tashlaydi.

6
Men koʻsaklarim moʻl-koʻl ochilishini qaradim. Nihoyat — oltmish foiz koʻsagim ochilib boʻldi.

7
Tong saharda traktor ketiga oʻn toʻrtinchi toʻrt-burchak uskuna taqdim.
Uskunada ikkita yum-yumaloq idish boʻldi.
Men har idishga yuz ellik kilo-yuz ellik kilodan uch yuz kilo dori soldim.
Dorilashdan oldin sut ichib olishim qarz ham farz boʻldi.
Molimiz illa bir kadi sut beradi — shuni-da men ichib olsam, bolalar nimani ichadi?
Men sut oʻrnida yaxday suv ichib oldim.
Korjoma kiydim. Koʻzoynak taqdim. Ogʻiz-burnimga zaharniqob taqdim. Qoʻlqop kiydim.
Traktor kabinasini mahkamlab-mahkamlab yopdim.
Traktorni birinchi tezlikda haydadim.
Men saharmardonda dalalarimga zahar berdim.
Men tonglay-tonglay dalalarimni zaharladim.
Purkagich nasoslarni oʻnglab-oʻnglab dala zaharladim.
Purkagichlar birvarakay yigirma-yigirma toʻrt egatga sariq-sariq zahar purkadi.
Silindrni oltinchi raqamga qoʻyib-qoʻyib dala zaharladim.
Nasos bosimini oshirib-oshirib dala zaharladim.
Men bir gektar dalamga toʻrt kilo qoʻlansadan-qoʻlansa zahar berdim. Achchiqdan-achchiq zahar berdim.

8
Tong toʻrkadi.
Bobotogʻ uzra kun shafaqlandi. Tong-tong shudringlar ol-ol shafaqlarda ketdi. Men dala zaharlashdan tiyila qoldim — beshudring barg zaharni tan olmaydi!

9
Kun olis boshim aylandi.
Kun olis koʻzim yoshlandi.
Kun olis ichak-qornim tomogʻimda boʻldi.
Gʻarra-gʻarra qusishdan armonim qolmadi.

10
Salqintob-salqintob oqshom qoʻndi. Men tagʻin dala zaharladim. Gʻoʻzalarim tusi oʻchdi. Gʻoʻzalarim sal-sariq boʻldi. Gʻoʻzalarim entikdi. Gʻoʻzalarim hansiradi.

11
Butifos barg qovjiratib-barg qovjiratib tashladi. Butifos barg qovurib-barg qovurib tashladi.
Butifos chala-chala barg toʻkib boshladi.
Butifosda bor-yoʻgʻi bitta xosiyat boʻldi — butifos xom koʻsakka ziyon bermadi.
Xom koʻsak bodrab-bodrab ochila berdi.

12
Zahar-zaqqum butifosdan oʻzga dori qurib qolib edimi?
Butifosdan oʻzga-da barg toʻkajak dorilar moʻl-koʻl boʻldi.
Masalan, kalsiy sianimid degich ziyon-zahmatsiz dori boʻldi. Magniy xlorat degich hid-boʻysiz dori boʻldi.
Magniy xlorat butifosdan samarali-samarali barg toʻkadi. Magniy xlorat butifosdan avlo-avlo barg toʻkadi.
Ammo magniy xlorat xom koʻsakka ziyon beradi.
Magniy xlorat ziyon bermish xom koʻsak uchlari qizil boʻlib qizil boʻlmaydi, sariq boʻlib sariq boʻlmaydi.
Gulobi-gulobi rang boʻladi!
Gulobi ranglari boshidan qolsin — toʻrt misqol koʻsak ikki misqol boʻlib qoladi! Serfazilat tola befazilat boʻlib qoladi!
Magniy xlorat butifosdan arzon-da tushadi.
Bir tonna magniy xlorat ikki yuz toʻqson soʻm turadi.
Bir tonna butifos ikki ming ellik soʻm turadi!
Unda, kattalar nima uchun zahar-zaqqum butifos sep, deydi?
Butifos xom koʻsakni omonlaydi, magniy xlorat xom koʻsakni zavollaydi!
Yo, el-yurt, yo, kirim!
Kattalar bot-bot koʻsak ochilishni oʻyladi.
Kattalar qayta-qayta paxta terilishni oʻyladi.
Kattalar qishgachayin paxta terilishni oʻyladi!
Yo, el-yurt, yo kirim!
Kattalar kirimni tanladi!

13
Odam tong saharda aroq ichsa nima boʻladi?
Odam piyonista boʻladi.
Dalalarim-da ana shu odam misol piyonista boʻlib qoldi.
Odam toltushda tamaki cheksa nima boʻladi?
Odam bangi boʻladi.
Dalalarim-da ana shu odam misol bangi boʻlib qoldi.
Odam namozshomda nasha cheksa nima boʻladi?
Odam nashavand boʻladi.
Dalalarim-da ana shu odam misol nashavand boʻlib qoldi.
Endi, ana shu ogʻular barini bir odam tanavvul etsa nima buladi?
Odam pushti kuyib kul boʻladi. Odam nasl-nasabsiz boʻladi.
Dalalarim-da ana shu odamday boʻlib qoldi!

14
Badanda jon bor — qilmish-qidirmish bor.
Qilmish-qidirmish bor — jinoiy modda bor.
Odam biron imoratga ziyon bersa — falon moddaga binoan javobgarlikka tortiladi. Odam biron texnikaga ziyon bersa — falon modda boʻyicha qamatiladi. Odam birovni ursa — falon moddaga binoan kesiladi.
Nima uchun odam yerni zahar dorilaydi — ammo javobgarlikka tortilmaydi?
Nima uchun odam yerni zaharlab xoʻrlaydi—ammo javobgarlikka tortilmaydi?
Dunyoda koʻp-koʻp emish-emish eshitdim. Ammo yer zaharlab javobgar boʻlibdi, degich emish eshitmadim.
Yer qaridi. Yer pushti kuyib zahar-zaqqum boʻldi. Yer koʻksi kuyib kul boʻldi —er taqdir peshonasidan koʻrib yota berdi.
Yer oʻz dardini aytayin dedi — yerda til boʻlmadi.

15
Bozorni yaxshi koʻraman!
Noz-ne’matlar tovlana-tovlana turadi. Shirin-shakarlar bollana-bollana turadi. Achchiq-chuchuklar boʻylana-boʻylana turadi.
Noz-ne’matlardan koʻzim toʻyadi. Shirin-shakarlardan koʻnglim toʻyadi.
Bozorda yeganim oldimda boʻladi, yemaganim ketimda boʻladi!
Men bozorda behishtda yurmishday-behishtda yurmishday boʻlaman.
Men olmasam-da — narx-navoni soʻrab-surishtiraman.
Men yemasam-da— qirmizi olmani kaftimda salmoqlab-salmoqlab koʻraman. Iskab-iskab koʻraman.
Qirmizi olmadan kaftlarim rohatlanadi. Qirmizi olmadan dimogʻlarim huzurlanadi.
Men dunyoda borligimdan shukurlanaman!

16
Ammo... bozorda bir ayb boʻldi.
Bozor aybi... narx-navosi yomon boʻldi! Oʻ-oʻ-oʻ, yomon-yomon boʻldi!
Bobotogʻ pistasi oʻn besh soʻm boʻldi. Vaxshivor yongʻogʻi toʻqqiz soʻm boʻldi. Dashnobod anori besh soʻm boʻldi.
Toshdan qimmat-toshdan qimmat narx-navo boʻldi!
Nima boʻlsa boʻldi — baridan bir kilodan oldim.
Ikki dona anor bir kilo keldi.
Men anor salmoqlab-anor salmoqlab oʻyladim: dasturxonga ikkitagina anor qoʻysa boʻlmaydi. Katta mehmonlar nozikta’b boʻladi. Oʻl-e, bor-yoʻgʻi ikkita anor qoʻyibdi-e, deydi.
Shu bois, tagʻin bir kilo anor oldim. Jami toʻrtta katta-katta anor boʻldi.
Dasturxonda toʻrt burch boʻladi. Ana shu toʻrt burchiga bittadan toʻrtta anor qoʻyaman.
Dasturxonim binoyiday-binoyiday dasturxon boʻladi!
Men anor pulini sanadim. Ich-ichimdan qirindi oʻtdi. Barmoqlarim qalt-qalt etdi.
Bir pul qaradim, bir anor qaradim — toʻrtovgina anor uchun oʻn soʻm toʻlagim kelmadi.
Qoʻllarim qalt-qaltini bilintirmayin deya, anor pulini qoʻshqoʻllab ushladim. Anorchiga qoʻshqoʻllab uzatdim.
Ammo anorchi bildi — miyigʻida kuldi.
— Dashnobodi anor, pulingiz oʻzingiz bilan ketadi, — dedi.
— Yaxshi anorlikka yaxshi anor...
Men bir anor bir mehnat kuniga tushayapti-da, degim keldi — deyolmadim. Anorchini oldida past ketgim kelmadi.
— Dashnobodi anorligi uchun oldim-da, — dedim. Anorchi qoʻlini koʻksi qoʻydi.
— Qulluq, osh boʻlsin! — dedi.
Anorga meni ogʻzim tegarmidi? Tekkan bilan anor osh boʻlarmidi?..
Shunda, qishloqdoshimiz Qayum qorovul kelib qoldi.
— Qani, Dehqonqul, bozorlabsan-da? — dedi.
— Ha, tirikchilik.
Qayum qorovul bir toʻrxalta bozorligimga ser soldi. Xiyol koʻz olaytdi. Bir menga qaradi, bir bozorligimga qaradi.
— Tinchlikmi, Dehqonqul? — dedi.
— Tinchlik, osoyishtalik.
— Mabodo kayfing yoʻqmi?
— Umrimda ogʻzimga olmaganman, Qayum aka. Nima edi?
— Bozorligingni koʻrib aytaman-da. Kayfi yoʻq odam ham shunday bozorlik qiladimi?
— Dasturxonni obodi-da, Qayum aka.
— Dasturxon obodi uchun ol, evi bilan ol-da. Bundayin bozorlik uchun mendayin dehqon bir oy terlaydi!
— Oʻzimdayin dehqon-da shu, Qayum aka, oʻzimizdayin dehqon-da shu.
— Manavi pistami? Oʻn besh soʻm-a? Yo, pirim-e, yo, pirim-e! Narx-navoni Xudo urmadi — men qutulmadim! Hali shu yaqinda pista chaqqanimni eslay olmayman. Shu qishdagi bir toʻyda besh-oltita chaqib edimmi, bilmayman.
— Siz shu qishda chaqibsiz ekan, men qachon pista chaqqanimniyam bilmayman. Endi, mehmon atoyi xudo, Qayum aka. Oʻzbakchilik — oʻzbakchilik.
— Oʻlma! Shu gapdan qolma, Dehqonqul, kam boʻlmaysan!
— Shu tevarakni mehmoni boʻlsa goʻrga edi. Moskovdan mehmon kelayapti, Maskovdan. Bari nozik mehmon. Raisimiz aytdi.
— Mehmon kelgan uydan baraka arimaydi, Dehqonqul, baraka arimaydi. Mehmon rizqi oʻzidan oldin keladi, deydi. Maskovchi mehmon boʻlsa, unda, bunday qil: bozorga xurmo kiribdi. Hay, anavi yerda sotayapti, hayla!
— Qani-qani?
— Hayla-hayla, qozonshlyapa savdolashayapti. Ana shu xurmodan bir-ikki kilo ol. Maskov yoqlarda xurmo oʻsmaydi. Mehmon osh deb kelmaydi. Mehmon mehmon-da — havasaki yeydi-da.
Qayum qorovul aytmish qator-qator xurmolar oldilab bordim.
— Xurmo qanchadan boʻldi? — dedim.
— Uch soʻmdan, — dedi. Xurmolarni ushlab-ushlab koʻrdim.
— Xurmo qaerniki? — dedim.
— Subtropikniki, — dedi.
— Suptropiknikidan bir kilo torting qani. Subtropik bogʻ shunday oldimizda. Dalamizdan yigirma chaqirim keladi,
Bozor darvoza oldidan ikki choʻntak maydapista oldim.
Qambagʻal Qulmat — dardmand!
Doʻxtir koʻrib, vitamin yetishmaydi, dedi. Bir dasta dori bitib berdi.
Denov dorixonasidagilar bitiklarni koʻrdi-koʻrdi — bittasiyam yoʻq, lekin boʻp turadi, tez-tez xabar olib turing, dedi.
Men aytdim: vitamin gʻoʻza edimidiki — tez-tez xabar olib turaman, dedim.
Tagʻin qaytib bormadim.
Dardmand Qulmatimiz ingilladi:
— Ota, pomidor bering! — dedi.
Men hayronlandim — toʻrxaltada pomidor yoʻq boʻldi.
— Pomidor? Qani pomidor? — dedim. Qulmatimiz qoʻli bilan xurmoni koʻrsatdi. E, tavba-e, oʻgʻlimiz xurmoni tanimadi!
E, tavbangdan-e, oʻgʻlimiz xurmoni taniyolmadi! Men palagʻdaroq bir xurmo olib berdim.
— Ma, bu pomidor emas, — dedim. — Bu xurmo, ha, xurmo!
Derazadan Denov tarafni koʻrsatdim.
— Hay, anavi quyuq daraxtzor bor-ku, ana shu subtropik bogʻ, — dedim. — Subtropik bogʻda xurmo oʻsadi, bizni dalada gʻoʻza oʻsadi!
Oshxona zanjirlab tashqariladim.
Ogʻilxona aylanib qaradim.
Oʻzi, bisotimda uchovgina qoʻyim boʻldi. Ikkovi sovliq boʻldi. Birovi soʻyib sotish uchun boqilib yotmish qoʻy boʻldi.
Ana shu qoʻy maskovchilarga nasib etajak boʻldi.
Men maskovchi mehmonlarga soʻyilajak qoʻyimni qaradim. Dumbasini changallab-changallab qaradim.
Qoʻyim oriq boʻldi, soʻyishga arzigich goʻsht qilmagich boʻldi.

18
Ogʻilxona oldida kaftimni peshonam soyabonlab kun qaradim.
Shunda, oshxona derazasidan bir nima lip etib tushdi.
Yo, qogʻoz, yo, latta uchib tushdi, deya oʻyladim.
Lip etib tushmish nima cholib ketdi.
Mushuk boʻlsa kerak-ov deya, tikilib-tikilib qaradim: Nodir oʻgʻlimiz pirillab chopib borayapti. Bildim— oshxonadan bir nima olib qochdi.
— Oʻ-oʻ-oʻ, qayt! — deya baqirdim.
Nodir oʻgʻlimiz qaytmadi. Quyunday-quyunday chopdi.
Men izidan quvib ketdim.
Bola bola-da — darrov holdan toyib qoldi.
Men yetib olib yelkasidan ushladim.
Oʻgʻlimiz yelkasini silkib olib chopaman deya, beti bilan yiqilib tushdi. Tuproqda yuztuban yotib oldi.
Oʻgʻlimiz bir nimani bagʻriga bosib yigʻladi. Oyoqlarini tipirchilatib yigʻladi. Yer tepinib yigʻladi.
Tuproq changib-changib qoldi.
Oʻgʻlimiz yigʻlay-yigʻlay — oxiri holdan toydi. Oʻpkasini bosolmay hiq-hiq nafas oldi.
Oʻgʻlimiz qalt-qalt etdi. Yelkalari pir-pir uchdi. Boshi sarak-sarak boʻldi.
Bola qoʻrqdi!
Koʻzini ohista ochdi.
— Tur, uyga yur, — dedim.
Oʻgʻlimiz ingilladi. Koʻzini tagʻin yumdi. Yuzini yer qoʻydi.
Oʻgʻlimizni bir yoniga agʻdardim. Nima ekan deya, bagʻriga qaradim.
Oʻgʻlimizni bagʻrida ikki dona xurmo boʻldi.
Oʻgʻlimiz xurmolarni tagʻin-da bagʻir bosdi. Yer tepib-er tepib yigʻladi.
— Bermayman, yoʻq, bermayman! — dedi. Oʻgʻlimizni dast koʻtarib qoʻltiqlab oldim. Oʻgʻlimiz qoʻltigʻimda tepkilab yigʻladi. Bilaklarimni tishlab yigʻladi.
Yosh bolani tishi yomon-da — bilaklarim achishib ogʻridi.
Bir amallab ichkari olib kirdim. Ogʻziga tars etkizib bir urdim.
Joni yomon-yomon ogʻridi shekilli — ogʻzini ushlab-ushlab yigʻladi.
Ana shunda xurmolar yer tushdi. Xurmolar yumalab-yumalab joʻnadi.
Men xurmolarni ushlab-ushlab keldim.
Hamsoya-qoʻllarnikidan onamiz keldi. Ogʻzini ushlab yotmish oʻgʻlimizni yerdan koʻtarib oldi.
Shunda, oʻgʻlimizni ogʻzi burnida qip-qizil qon koʻrdim.
Onamiz oʻgʻlimizni yer enkaytirdi. Kafti bilan ogʻzi burnini artdi.
— Ha, qoʻling sinsin-a, shugina norasidani urgan qoʻlginang sinsin-a! — dedi.
Onamiz tevarak alangladi. Tandir oldida yotmish temir kosovni olib otdi.
Men enkayib qoldim — kosov ustimdan oʻtib ketdi.
Onamiz yerdan bir siqim tuproq oldi. Oʻgʻlimizni ogʻzi burnini artdi. Doka roʻmoli uchidan yirtish oldi. Yirtishni yumaloqlab oʻgʻlimizni burniga tiqdi.
— Bola senga nima qildi-a, norasida bola senga nima qildi-a? — dedi.
Men qoʻlimdagi xurmolarni koʻrsatdim.
— Manavini qarang, shuni olib qochdi! — dedim.
— Shugina uchun norasida bolani ogʻzi burnini qon qilasanmi, yerparchin boʻlgur?
— Oʻynab qoʻyay shuginadan, shuginani kilosi uch soʻm turadi!
— Shu ikkovgina xurmoga-ya? Ha, qirchiningdan qiyilgin, qirchinginangdan qiyilgin!
— Ikkovgina boʻlgan bilan salkam bir kilo keladi!
— Bir kilo kelsa nima boʻpti? Ha, xurmolaring boshingdan qolsin, boshginangdan qolsin!
— Ertaga mehmon kelsa, oldiga nima qoʻyaman? Birovini bunisi yesa, birovini unisi yesa, mehmonlar nimani yeydi?
— Nima, mehmonlardan xurmo qarzing bormi, yer-chilim boʻlgur?
— Qarzim yoʻq, ena, qarzim yoʻq. Lekin mehmon atoyi Xudo-da. Mehmon otadan ulugʻ-da. Mehmonlar oldida kim degan odam boʻlamiz?
— Unda, moʻlroq ol edi...
— Xurmoni pulga beradi. Enam aytdi degan bilan bermaydi.
— Bola bola-da, koʻngli ketadi...
— Katta mehmonlar insofli boʻladi, ena. Nazari toʻq odamlar boʻladi. Barini yeb qoʻymaydi! Dasturxonda qoldiradi! Mehmonlardan qolsa — bolalar yeydi-da!
Gapim ma’qul boʻldi shekilli — onamiz oʻgʻlimizni ichkari yetaklab ketdi.
Men xurmolarni yengim bilan artib-artib oldim. Joyiga olib borib qoʻydim.
Jovuz donalariga qarab oʻtirib-oʻtirib... ogʻzimni suvi qochdi! Beixtiyor qoʻl uzatdim.
Uzumdan besh-olti dona olsam — uzumbosh losh-losh boʻlib qoladi. Uzumbosh chumchuq choʻqilab tashlamishday-chumchuq choʻqilab tashlamishday boʻlib qoladi.
Oqibat — mehmonlar oldiga qoʻyar holi qolmaydi.
Men uzumdan qoʻl tortdim.
Oshxonani tashqaridan qulfladim.
Ochiq derazadan ichkari moʻraladim.
Oʻgʻlimiz uyquda boʻldi. Burunlari tiqigʻliq oppoq doka qip-qizil boʻldi.
Oʻgʻlimiz ogʻzini kappa-kappa ochib entikdi. Bir chapi oʻngarildi, bir oʻngi oʻngarildi. Koʻrpasini tepkilab-tepkilab tushirdi.
— Xurmo, ota, xurmo!.. — deya uyqusiradi.

19
— Shu... mehmonlar necha kishi oʻzi, rais bova? — dedim.
— Hozir sanaymiz-da. Bitta rejissyor, ikkita operator, bitta kommentator. Jami bir mashina. Ammo odatimizni bilasiz: yuqoridan bir mashina katta kelsa, pastdan ikki mashina katta hamroh boʻlib keladi.
— Oʻynab qoʻyay, mehmondan, oʻynab qoʻyay. Masalasi oson ekan. Shu... bozordan qoʻy goʻsht olsam boʻlmaydimi, rais bova?
— Ajab odamsiz-da, Dehqonqul aka. Kinochilar bizni oldimizga ochidan oʻlib kelayotgani yoʻq. Mehmon osh deb kelmaydi. Qoʻy obroʻy-da. Kimsan — katta bir xoʻjalikni mash'al brigadiri! Semizlikni qoʻy koʻtaradi, Dehqonqul aka.
— Chin — qoʻy koʻtaradi. Chin — men koʻtaraman.
— Siz ham semizlikni koʻtaring-da.
— Koʻtaraman, rais bova, koʻtaraman. Semizlikni—qoʻy koʻtaradi. Semizlikni — men koʻtaraman.
— Ha, bali! Qoʻy nima degan gap?
— Chin, qoʻy qoʻy-da. Shu, bolalarni qishga ust-boshi yoʻq edi, rais bova. Borlari-da yirtiq-yamoq edi. Shu qoʻyni boqib-boqib, bolalarga ust-bosh olib bersam deb edim. Qoʻyda hali soʻygulik hol yoʻq.
— Mayli, mayli! Qoʻy soʻyildi oti bor, qoʻy soʻyildi! Bolalarga ust-boshni esa... davlat paxta terim uchun mana-mana pul beraman, deyapti. Ana shundan olib berasiz.
— Mayli, rais bova, mayli. Qoʻy boʻlsa qoʻy-da.
— Ha, yashang! Kim aytadi sizni oʻzbak deb? Oʻzbak oʻzi yemaydi, oʻzi ichmaydi — bor topganini mehmoni oldiga qoʻyadi!
— Mayli, qoʻy boʻlsa qoʻy-da, mayli.
— Avlod-ajdodlar... urf-odatlar... oʻzbakchilik... deganday. Oʻzbakni qoniqib mehmon kutgani — podsho boʻlgani!
— Xoʻp, rais bova, xoʻp.
— Kino boʻlasiz, kino! Tarixda qolasiz, tarixda!
— Tavba qildim, rais bova, tavba qildim.
— Oʻzbakni qoniqib mehmon kutgani — podsho boʻlgani! Bir podsho boʻling, Dehqonqul aka!
— Shunday boʻlayin, rais bova, shunday boʻlayin!

20
Norboy chavandoz otini olib keldi. Hovlimiz yuzasi arqonlab ketdi.
Chori magazin mudir «Volga» mashinasini olib keldi. Boʻsagʻamiz qoʻyib ketdi.
Onamiz suv sepa hovli supurdi.
— Endi... bolalarni ust-boshini qaytasan? — dedi.
— Davlat paxta terim uchun ana-ana pul berarman emish. Shu pulni olaman-u, ust-bosh uchun Denov chopaman.
— Shu, kallapoycha qilayin qoʻyni ertaroq pulla, dedim...
— Qoʻya bering, ena, qoʻya bering. Bu kunlar oʻtadi-ketadi — kino boʻlganimiz yonimizga qoladi!
Onamiz mol-holni koʻz koʻrinarli yer qantardi.
— Uyamas-da-buyamas — taqdir-peshona! — dedi.
— Eb-e, taqdir-peshonamizga nima qilibdi, eb-e? Mana, kino boʻlib tarixda qolayapmiz! Bu kunlar oʻtadi-ketadi — tarixda qolganimiz yonimizga qoladi!
— Qargʻish urgan odamni peshonasi ana shunday boʻladi.
— Enani qargʻishi bolaga urmaydi. Ena, enani qargʻishi bolaga urmaydi. Ogʻzingizni toʻldirib qargʻay bering — baribir qargʻishingiz menga oʻtmaydi!
Onamiz tovuqlar koʻz koʻrinib donlasin uchun — soʻri girdilatib don sochdi.
— Seni men emas — seni Xudo qargʻagan.
— Xudo qargʻagan? Eb-e, men xudoga nima yomonlik qildim-e? Xudo nima deb qargʻagan-e?
— Xudo, iloyim, shu oʻzbak degichni topgani aziz mehmoniga buyursin, deb qargʻagan!

21
Kun koʻtarildi.
Darvozamiz oldida uzundan-uzun avtobus bel boʻldi.
Avtobusdan uch-toʻrtta boʻzbola tushdi.
Boʻzbolalar paxmoqsoch boʻldi. Qora koʻzoynakli boʻldi. Soqoldor boʻldi.
Boʻzbolalar darvozamiz oldida apparat joylashtirdi. Apparatlarini hovlimiz qaratdi.
Ostonada Ideologiya bilan raisimiz qora berdi.
Men bor bisotimni kiyib peshvoz bordim.
Onamiz Stalin zamonida terimchiligi uchun olgan koʻylagini kiyib peshvoz keldi.
Men ular bilan qoʻl berib koʻrishdim. Quchogʻimni katta ochib:
— Qani, marhamat, xush kelibsizlar! — dedim. Ideologiya bilan raisimiz egilib-egilib koʻrishdi. Tantanavor-tantanavor koʻrishdi.
Apparatlar shir-shir surat olib turdi.
Men mehmonlarni ergashtirdim. Butun hovli yuzini koʻz-koʻz etdim.
Soʻri oldida oyoq ildim. Kulimsidim. Qoʻlimni koʻksim qoʻydim. Mehmonlarga tavoze etdim.
Mikrofon sudrab yurmish jingalasoch boʻzbola oʻrtani olib gap boshladi:
— Oʻzbek xonadoni! Bu soʻzda olam-olam ma’no bor! Oʻzbek xonadoni demak —«Volga» mashina demakdir! Oʻzbek xonadoni demak — qorabayir ot demakdir! Oʻzbek xonadoni demak — suruv-suruv qoʻy-qoʻzi demak, mol-buzoq, yetti xazinaning biri demakdir! Shunday emasmi, rais bobo?
— Ha, — dedi raisimiz, — xoʻjaligimizda uch mingdan ziyod xonadon bor! Hammasi xuddi mana shu koʻrib turganingizday toʻq, farovon xonadonlar! Xonadonlarimizda yetti xazinadan tortib mashinagacha — hamma-hamma narsa muhayyo!
— Dehqonqul aka, mana, siz shu xonadon sohibi ekansiz, nooʻrin savolim uchun afv etasiz: ish vaqtida uyda nima qilib oʻtiribsiz?
— Soat endigina sakkiz yarim boʻldi, — dedim. — Ish boshlanishiga hali yarim soat bor.
— Demak, ishlaringiz toʻqqizda boshlanar ekan-da?
— Ha, ishimiz roppa-rosa toʻqqizda boshlanib, roppa-rosa oltida tamom boʻladi.
— Demak, hozir...
— Hozir oila a’zolarimiz bilan madaniy hordiq chiqarib oʻtiribmiz.
— Dalaga boraversak ham boʻlar, borgunimizcha ish vaqti ham boʻlib qolar?
— Ish vaqtiga hali yarim soatcha bor-u, mayli, bir marta ertaroq borsak boribmiz-da!
Apparatlar darvozadan chiqqunimizga qadar surat oldi.

22
Mashinalar dalalab keldi.
Onamiz qalb amri bilan paxtakorlarga yordam bergich onaxon boʻlib surat tushar boʻldi.
Rejissyor onamiz bilan xoʻp ham koʻp mashq oldi.
Onamiz koʻrak tergich onaxon boʻlib yoʻl belida turdi.
Jingalasoch chuchuksoʻz-chuchuksoʻz boʻldi:
— Subhidam!.. Oppoq sochlari oʻziga yarashgʻan munis onaxon yoʻl boʻylab kelmoqda. Boʻyniga etak bogʻlab olgan. Engashib, tuproqdan bir nimalarni oladi, puf-puflab, xas-choʻplardan, chang-gʻuborlardan tozalaydi. Soʻng, onaxonlarga xos bir mehribonlik ila etagiga avaylabgina soladi.
— Assalomu alaykum, onaxon! Yoʻl boʻlsin, onaxon?
Munis onaxon ona yerdan, ona tuproqdan bir dam boʻlsa-da, koʻzlarini uzmadi. Yetmishni qoralagan, ammo charchash nimaligini bilmagan qaddi-qomatini koʻtardi. Yengi ila yuzlaridagi halol mehnat terini artdi. Mehnat gashtidan tevarakka zavq ila boqdi. Munis koʻzlari porladi.
— «Oq oltin» terayapman!
Munis onaxon gʻurur va faxr ila shunday dedi-da, yana yoʻldagi traktor izlarini titkiladi, tuproq kovladi.
— Onaxon, ismi sharifingiz, kasb-koringiz? Onaxon kamtarlik ila javob berdi:
— Ismi sharifim — Paxtaxon! Paxtaoy desangiz ham boʻladi! Kasb-korim — paxtakor!
— Paxtaxon! Paxtakor! Munis onaxon bu gapi ila oʻzini jisman ham, isman ham— paxtaman, demoqchi! Naqadar dono oʻxshatish!
Paxtakor onaxon jiddiy boʻlib qoʻshib qoʻydi:
— «Oq oltin» nondek tabarrukdir. Non ushogʻini yerda qoldirmaganimdek — bir tola «oq oltin»ni ham yerda qoldirmayman!

23
Rejissyor oʻngyon choʻntagimlab «Pravda» soldi, chap-yon choʻntagimlab «Sovet Oʻzbekistoni» soldi. Roʻznoma nomlarini koʻz koʻrinarli-koʻz koʻrinarli etib joyladi.
Rejissyor tap-tap yelkam qoqdi.
— Barra kalla, barra kalla! — dedi. Yelkamdan gup-gup chang oʻrladi. Yelkamdan oppoq-oppoq chang oʻrladi.
Rejissyor aft burdi, rejissyor kaft bilan chang quvdi.
— Fu, fu!.. —dedi.
Rejissyor chang qaerdan oʻrladi demishday — bir oʻngimdan qaradi, bir chapimdan qaradi, bir yer qaradi.
— Yelkasidan chang koʻtarildi, yelkasidan! — dedi raisimiz qula-kula.
— Yelka? — angraydi rejissyor.
— Ha, yelka! — dedi raisimiz. — Yer nima — dehqon yelkasi nima?
Rejissyor tagʻin yelkam qoqdi.
— Barra kalla, barra kalla! — dedi. Rejissyor yelkam qoqa-qoqa meni mashina taraf joʻnatdi.
Men yoʻl-yoʻlakay raisimizdan soʻradim:
— Rais bova, rejissyor nima deyapti?
— Barakalla deyapti, barakalla.
— Barakallani shunday deydimi?
— Ha, endi... ular VGIKda oʻqigan-da, VGIKda.
— Oʻshanda shunday oʻqitadimi?
— Ha, endi... VGIKni bityrgan-da, VGIKni.

24
Men dala boshida turmish toʻrt qatorli mashinani egat soldim. Rejissyorga qaratib haydadim. Apparatlar men taraf peshlandi.
— Doʻstlar! — deya peshvoz yurdi Jingalasoch. — Keling, avvalo oʻtmishga bir sayohat qilaylik!
Jingalasoch shunday deya, bir oppoq chanoq uzib oldi. Peshonasi uzra koʻz-koʻz etdi. Chanoq tikilib-chanoq tikilib va’z aytdi:
— Paxta! Paxta malʼvovlar oilasiga mansub boʻlib, gossipiumlar ajdodidandir! Gossipium — lotincha soʻz boʻlib, paxta beruvchi daraxt demakdir! 1670 yilda podsho Aleksey Mixaylovichning buyrugʻiga binoan Moskva shahrida ham paxta ekildi. Uni saroy bogʻboni Anosov ekdi. Moskvada Izmaylov madaniyat va istirohat bogʻi bor. Ana shu xushmanzara yerda paxta dalasi barpo boʻldi. Izmaylov dalasi yaxshi hosil berdi! Mamlakatimizning Odessa va Xerson oʻlkalarida ham Amerika «si-aylend» paxtasi ekildi. Hosildor paxta boʻldi. U yerliklar paxtani bir terib oldi. Uch kundan keyin... tagʻin ochilib turdi! Kuz oxirlagunicha ochildi! Oxiri — u yerlik mahalliy xalq paxtadan kechishga qaror qildi. Bizga hosilini bir terib oladigan oʻsimlik kerak, dedilar. Unday paxta esa yoʻq edi! U yerliklar paxta mashaqqatiga, paxta azobiga... bardosh berolmadi! Ammo jafokash oʻzbek xalqi, jafokash oʻzbek yeri bardosh berdi! Oʻzbek xalqi, oʻzbek tuprogʻi umrini paxtaga baxshida etdi. Qish demadi, yoz demadi — paxta, dedi. Tun demadi, kun demadi — paxta dedi. Shundaymi, Dehqonqul aka?
Jingalasoch mikrofonini choʻzdi. Men mashinadan mikrofon enkaydim.
— Ha, shunday, — dedim. — Bizning «paxtaoy» pichagina nozikta’b, bizning «oq oltin» pichagina kuydirmajon!
— Kechirasiz, hol-ahvol ham soʻramabmiz, bu... ish qalay?
— Muvaffaqiyatli!
— Ish sharoitlaringiz qalay?
— Qulay!
— Boʻsh vaqtlaringizda qanday dam olmoqdasiz?
— Koʻngildagiday!
— Qanaqa dam olmoqdasiz?
— Madaniy!
— Ish jarayonida ahyon-ahyonda uchrab turadigan qiyinchiliklarni qanday yengmoqdasiz?
— Mardonavor!
— Hali-hamon koʻzga tashlanib turadigan kamchiliklarni qanday bartaraf etmoqdasiz?
— Ayovsiz!
— Bu yilgi rejalaringiz qanday?
— Yuksak!
— Dono partiyamiz belgilab bergan yoʻl-yoʻriqlarga qanday amal qilmoqdasiz?
— Ogʻishmay!
Rejissyor chapak chalib yubordi.
— Bravo, bravo! — dedi. — Vot, sovetskiy dehqon!

25
Osmonda pagʻa-pagʻa oq bulut suzdi.
Kun bulut ortida qoldi.
Dalalar xira tortdi.
Kinochilar kun angnidi.
Jingalasoch Xursandoy bilan Norguloyga «Paxta ishqi» degich qoʻshiq mashq ettirdi.
Kun bulutlar ortidan chiqib keldi.
Dalalar kunday yorugʻ boʻldi.
Oʻqariq boʻyida ayol-qizlar saflandi. Etak boylab terim shaylandi.
Ideologiya ayol-qizlarni bir-bir koʻzdan kechirdi. Ma’qul, deya bosh irgʻadi.
Rejissyor besh-olti odim berida turdi. Oyoq kerdi. Qoʻllarini bel tiradi.
Rejissyor tishlari orasidan chirt-chirt tupurdi. Tupugi oʻzi bilan terimchilar oʻrtasi borib tushdi.
Rejissyor bir yonidan papiros oldi, bir yonidan gugurt oldi. Terimchilardan koʻz uzmay papiros ezgʻiladi. Chirsillatib gugurt chiqdi. Boʻyin qiyshaytirib papiros tutatdi. Gugurtchoʻpni yelkasi osha otdi.
Yuragim shuvv etdi.
Gugurtchoʻp tushmish yer hadahalab bordim. Gugurt-choʻpni bosib-bosib tashladim.
«Katta, dalada papiros chekmaydi — paxta oʻt olib ketadi», deyin-deyin dedim.
Bir Ideologiya qaradim, bir raisimiz qaradim.
Rais bilan Ideologiya bilib-bilmaslikka oldi.
Rejissyor burqsitib-burqsitib papiros tutatdi.
Rejissyor tutunlar orasidan ayol-qizlar qaradi. Papirosini labi u burchidan-bu burchi surib qaradi. Lablarini doʻrdaytirib-doʻrdaytirib qaradi.
Rejissyor misoli kuchuk imlamishday — shahodat barmogʻini likillata Jingalasoch chaqirdi.
Jingalasoch lik-lik eta keldi. Rejissyor girdida yelpatak-elpatak boʻldi.
Rejissyor kaftini kosa etib-etib gapirdi. Qoʻlini bigiz etib-etib gapirdi, barmogʻini peshonasi nuqib-nuqib gapirdi.
Jingalasoch bosh irgʻab-bosh irgʻab eshitdi. Bosh irgʻay-irgʻay terimchilar oldilab keldi. Xursandoy bilan Norguloyga boshdan-oyoq razm soldi.
Terimchilar iymanib yer qaradi. Roʻmoli uchini qayirdi. Roʻmolini peshonalari surdi. Ter yaltiramish boʻyinlari bilan yoriq-yoriq lablarini yashirdi.
Terimchilar koʻylak etaklarini tortib-tortib qoʻydi.
— Boʻlmaydi! — dedi Jingalasoch. — Bu atlas boʻlmaydi!
— Yaxshi atlas-ku, —dedi Ideologiya.
— Yaxshi, yomon emas, yaxshi! Ammo bu sariq atlas-da. Sariq atlas ekranda sap-sariq chitga oʻxshab koʻrinadi. Chunki lentamiz rangli lenta-da.
— Unda, qanday atlas yaxshi boʻladi?
— Juhudi atlas yaxshi boʻladi! Ekranda turli rangda tovlanib koʻrinadi. Juhudi atlas rang-barang-da.
— Yevreyskiy atlaslaringiz bormi, Xursandoy va Norguloy? — dedi Ideologiya.
Terimchilar yerdan koʻz olmadi. Kalishi uchi bilan yer titkiladi. Bosh irgʻadi — yoʻq ishorasini bildirdi.
— Oʻzlarida boʻlmasa, boshqalarda bordir? — dedi Jingalasoch. — Shunday katta kolxozda juhudi atlas topilmaydimi?
— Yevreyskiy atlas topish qiyin. Bu atlas ham yaxshi-ku? — dedi Ideologiya.
— Toʻgʻri, yaxshi atlas. Ammo gap boshqa yoqda. Bilasiz, filʼmimiz Ittifoqqa chiqadi, Ittifoqqa! Undan chet ellarga! Filʼmimizni butun jahon koʻradi, butun jahon! Ekranda sap-sariq chit koʻylakni koʻrganlar nima deydi? Qaranglar, bechora oʻzbek sovet xotin-qizlari chit koʻylak kiyib paxta terayapti, demaydimi? Deydi! Oʻzbek sovet xotin-qizlari kiygani kiyimga zor ekan, demaydimi? Deydi! Ideologiya aftodahol-aftodahol boʻldi.
— Vinovat, vinovat... — dedi.
— Axir, chet ellarda Boymirza Hayit, Vali Qayumxon, Buloqboshi kabi burjua-mafkuraviy dushmanlarimiz qadamimizni sanab yuribdi! Burjua-mafkurachilarimiz ekranda chit koʻylak kiygan oʻzbek sovet xotin-qizlarini koʻrsa nima deydi? Sovet Oʻzbekistoni och-yupun, demaydimi? Deydi! Ana, oʻzbek sovet xotin-qizlari chit koʻylak kiyib paxta termoqda, demaydimi? Deydi!
Ideologiya benavo-benavo boʻldi.
— Biz... atlas... — deya gʻuldur-gʻuldur etdi. —Biz yevreyskiy atlas deganda — oʻzbek xotin-qizlarini tushunamiz, oʻzbek xotin-qizlari deganda — yevreyskiy atlasni tushunamiz!..
Raisimiz Ideologiya joniga ora kirdi.
— Muncha terimchiga juhudi atlasni qaerdan topamiz? — dedi raisimiz.
— Hammasiga emas, — dedi Jingalasoch. — Mana shu ikkoviga boʻlsa boʻladi. Shu ikkovi yirik planda koʻrinadi! Qolganlari shunchaki — fonda koʻrinadi!
— Ha-a, ikkita deng, ikkita topiladi, — dedi raisimiz. — Qani Xursandoy, Norguloy, buyoqqa yuringlar, qani. Xoliqul, mashinani oʻt oldir!
Raisimiz Xursandoy bilan Norguloyni mashinasiga mindirdi. Pichir-pichir tayinladi.
— Zuv etib borib-zuv etib kelinglar! — deya eshik yopdi. — Rais aytdi, desalaring, bizni ayol ham, Chori mudirni ayoli ham yoʻq demaydi!

26
Rejissyor tishlari orasidan chirt-chirt tupurdi.
Rejissyor napirosini tutatib boʻldi. Papiros qoldigʻini chertib tashladi.
Shunday chertdi-shunday chertdi — koʻzim ilashmay qoldi! Papiros qaerga tushdi — bilolmay qoldim!
Shunday boʻlsa-da — papiros uchmish yoq alagʻda boʻlib bordim. Egat oralab qaradim — tololmadim.
Kaftlarimni tizzalarim tirab qaradi — tutun payqamadim. Hali oʻchmagandir deya, havo iskadim — hid olmadim.
Gʻoʻzalarni bir-bir qaradim. Shoxlarini qayirib qaradim. Barglarini koʻtarib qaradim. Papiros bir oppoq chanoqda ilashib turdi. Bilinar-bilinmas tutab turdi.
Men apil-tapil gʻoʻza uchidan silkidim — papiros egat tushdi.
Papirosni tovonim bilan ezgʻilab-ezgʻilab tashladim. Yer koʻmib-er koʻmib tashladim.
Ana shunda koʻnglim jonlashdi.

28
Xursandoy birinchi egatdan tushdi, Norguloy ikkinchi egatdan tushdi.
— Boʻldi! — dedi Jingalasoch. — yirik planda shu ikkita terimchi boʻladi. Uyogʻida kim qanday tushsa tushaversin — uyogʻi shunchaki fonda koʻrinadi!
— Oʻziyam, yirik-yirik koʻringulik terimchilar-da! — dedi raisimiz. — Har birovi mavsum oxirigacha sakkiz tonnadan oshirib «oq oltin» terish majburiyatini olgan!
— Mashina boʻl-e! — dedi Jingalasoch. — Deyarli mashina!
— Bularni oldida mashina nima degan gap! — dedi raisimiz. — Mashina buziladi, otkaz qiladi. Bular na buziladi, na otkaz qiladi!
Ideolopiya ikkita loʻppi chanoq uzib oldi. Puf-pufladi. Silab-siypadi. Norguloy bilan Xursandoyni quloqlari ustiga qistirib qoʻydi.
Ideologiya Norguloy bilan Xursandoyni oʻrim-oʻrim sochini yelkasidan olib koʻksiga tushirib qoʻydi.
Ideologiya boshqa terimchilarga-da koʻz-koʻz etdi.
— Sizlar ham ana shunday qilinglar! — dedi. Boshqa terimchilar-da quloqlariga chanoq taqdi.
Boshqa terimchilar-da oʻrim sochlarini koʻksilari tushirdi.
Ideologiya Xursandoy qabatini oldi.
Jingalasoch Norguloy qabatini oldi.
Apparatlar shir-shir surat olib boshladi.

29
— Ona tabiatimizda necha xil rang boʻlsa, barcha-barchasi paxtazorda mujassamdir! — dedi Jingalasoch. — Ha, paxtazorda kamalak ranglarning jamiki jilolari jamuljam! Paxtazorda xotin-qizlarning piyola jarangidek shoʻx kulgisi yangraydi! Soʻng, laparlar, askiyalar, qoʻshiqlar, eshitaladi!
Jingalasoch Xursandoy bilan Norguloyga mikrofon tutdi.
Xursandoy bilan Norguloy yuzlarida tabassum oʻynadi. Tishlarini oqini koʻrsatib jilmaydi.
«Paxta ishqi» ashulasini aytib-aytib paxta terdi:
Tun demay, kunduz demay, boshingda men parvonaman,
Sogʻinib qoldim, ochil, kulsin, sevinsin har tomon...
— Ha, dalada hurkak togʻ ohusidek xotin-qizlar turnaqator boʻlishib paxta termoqda! Biri qoʻyib biri qoʻshiq aytadi, boshqalari joʻr boʻladi:
Koʻkdagi sayyoralardek — ochil, oppogʻim, chaman,
Kech kirib to subhidam ishsingda ming toʻlgʻonaman...
— Stop!
Rejissyor shunday deya, qoʻl koʻtardi. Egat oralab keldi.
— Xursanday i Nargulay! — dedi rejissyor. — Sizniki paxtani sevadi? Sevadi! Sizniki sevgi bilan paxta teradi? Teradi! Bizniki kino qiladi!
Rejissyor paxta terib-terib koʻrsatdi.
— Vot tak, vot! — deya paxta terdi. — Sizniki vot tak muhabbat bilan paxta teradi? Teradi! Bizniki Moskvaga bayroq qiladi!
Gap Jingalasochda ketdi:
— Xursandoy va Norguloy! — dedi. — Paxtani chanoqdan sugʻurib olayotganingizda gʻoʻzalarga, ayniqsa chanoqlarga oʻzgacha bir mehr-muhabbat bilan qarang! Axir, siz paxtani sevasiz-ku! Shundaymi? Paxtaga ishqingiz tushgan-ku! Toʻgʻrimi? Qoʻshiqning mazmuniyam shu, nomiyam shu — «Paxta ishqi»!
Rejissyor tishlari orasidan chirt-chirt tupurdi. Rejissyor papiros tutatdi.
— Xursandoy! — dedi Jingalasoch. — Xoʻjayiningizni sevib qolganingizda qanday qilib muhabbat izhor qilgansiz?
Xursandoy yer boqdi. Xursandoy ogʻiz ushlab-ogʻiz ushlab uyaldi.
— Unday demang-e... — dedi.
— Iya, unday demangi boʻptimi? Tasavvur qilaman: xoʻjayingizni yuzlariga sevgi toʻla koʻzlaringiz bilan boqqansiz... sochlarini muhabbat bilan silagansiz... qoʻllarini oʻzgacha bir mehr-muhabbat bilan ushlagansiz... shundaymi? Aytmayapsiz — shunday! Paxtaga ham ana shunday munosabatda boʻling! Qarang, mana bunday!
Jingalasoch paxta terib-terib koʻrsatdi:
— Paxtani chanoqdan mana bunday qilib muhab-bat bilan olasiz! Keyin — kaftingizda vafo bilan mana bunday qilib ushlaysiz! Undan keyin — sadoqat bilan mana bunday qilib etakka solasiz!
Jingalasoch termish paxtasini Xursandoyni etagiga tashladi.
— Tushundingizmi? — dedi. — Nigohlaringizda muhabbat, vafo, sadoqat balqib tursin! Boqishlaringizda paxta ishqi barq urib tursin!

30
Apparatlar shir-shir surat oldi.
Dala boshida turmish agitmashina ashula aytdi.
Terimchilar «Paxta ishqi»ni ayta-ayta paxta terdi:
Koʻk roʻmoling, oq yuzing, bizlarni shaydo aylamish,
Sen bilan biz zskidan sevgi-muhabbatdek tanish.
— Xotin-qizlar qoʻshiq aytmoqda! — dedi Jingalasoch. — Qoʻllari esa «oq oltin»da! Gʻoʻzaga bir egiladi, bir qaddini rostlaydi! Chanoqlardan meni ol-ol, deb turgan oppoq paxtalarni oʻzgacha bir chiroyli hara-kat bilan chaqqongina oladi! Changlarini avaylab-gina puflab qoqadi, koʻziga surtgudek boʻladi! Mehr-muhabbat bilan silab-siypab, koʻkraklariga tutilgan etakka — qalbiga soladi! Qalbi esa «oq oltin»ga toʻlib boradi.
Nuqrai gul-gul jamoling, bir oʻpay, ochil, kumush!
Sen chiqib Zuhro kabi — kulsang havasga konaman...
— Saxiy kuz oftobi baxtiyor oʻzbek xotin-qizlarining baxtiyor mehnatlarini tabassum ila yoritib turadi. Baxtiyor oʻzbek xotin-qizlari... mana, rayon partiya komiteti ideologiya kotibasi, rayon xotin-qizlar soveti ransasi Klara Xodjaevnaning qalb soʻzlari:
— Bizning mamlakatimizda davlatni idora qilishga xotin-qizlarni jalb etish lenincha prinsipi ogʻishmay amalga oshirilmoqda! — dedi Ideologiya. — Chor Rossiyasida xotin-qizlar saylov huquqidan foydalanmas edilar, Oktyabrʼ revolyutsiyasi xotin-qizlarning huquqsiz ahvolini yoʻqotib, ularga davlat, xoʻjalik, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotning barcha sohalarida zrkaklar bilan teng huquq berib qoʻydi, kapitalistik mamlakatlarda bunday ahvolni mutlaqo koʻrmaysiz, kapitalizmda xotin-qizlar haq-huquqdan mahrumdirlar! Agitmashina «mehnat va zafar qoʻshiqlari»dan aytdi:
Muncha shirin ekan bu — Sovet davroni
Mamnun yashar har inson — yoʻkdir armoni.
— Kechirasiz, Klara Xodjaevna, gapingizni boʻlaman, Klara Xodjaevna! — dedi Jingalasoch. — Mana, kolxoz agitatori Javlonboy akaning agitmashinasi yalla aytmoqda, bu qanday yalla?
— Bu — «Baxt yallasi»!
— Siz rayon xotin-qizlari sardori sifatada baxt deganda nimani tushunasiz?
— Men baxt deganda oʻzbek xotin-qizlarini tushunaman, oʻzbek xotin-qizlari deganda baxtni tushunaman!
Muncha shirin ekan bu — Sovet davroni
Mamnun yashar har inson — yoʻqdir armoni.
— Ha, — dedi Jingalasoch. — Shoirlar «Baxtim bor deb esadi yellar», deb kuylaganidek, oppoq dalalar uzra «Baxt yallasi» yangramoqda! Dalalar — uygʻoq! Dalalar — hur-baxtiyor!
— Ha, — dedi Ideologiya. — Baxt — oʻzbek xotin-qizlarining tarjimai holiga aylanib qoldi!
Muncha shirin ekan bu — Sovet davroni
Mamnun yashar har inson — yoʻqdir armoni.

31
Men dalalarimni mashina terim uchun shayladim.
Oʻqariq havorladim.
Koʻndalang quloq havorladim.
Oʻnqir-choʻnqir havorladim.
Yakka-yolgʻiz begona oʻtlarni yulib-yulib tashladim.
Egilib-egilib qolmish gʻoʻzalarim qaddini adl-adl rostladim.

32
Yoʻl boʻyida oʻsmish gʻoʻza kuni qursin!
Oʻngdan bir mashina keldi — yoʻlboʻy gʻoʻzalarimga gupillatib chang urib oʻtdi. Chapdan bir mashina keldi — yoʻlboʻy gʻoʻzalarimga gupillatib chang urib oʻtdi.
Mayda-chuyda texnikalar changitib oʻtdi. Ot-uloqlar changitib oʻtdi. Piyodalar changitib oʻtdi.
Bari chang yoʻlboʻy gʻoʻzalarimga gup-gup yopishdi. Chang shudring bilan qorildi-qoldi — gʻoʻzalarimda chayirday yopishib-yopishib qoldi.
Yoʻlboʻy gʻoʻzalarim yerrang-errang boʻlib qoldi. Yoʻlboʻy gʻoʻzalarim tuproqrang-tuproqrang boʻlib qoldi.
Barg qaysi boʻldi, koʻsak qaysi boʻldi, tola qaysi boʻldi — bilib boʻlmay qoldi.
Gʻoʻzalarimni qoqib-da boʻlmadi — gʻoʻzalarim qirs-qirs sinadi, koʻsaklarim duv-duv toʻkiladi.
Ammo... chayir chang toʻkilmaydi!
Chayir changdan qutulishni birdan-bir yoʻli boʻldi: avj tushda gʻoʻza boʻshashib qoladi. Avj tushda gʻoʻza shalpayib qoladi. Avj tushda taftida chang illa gʻoʻza yopishib turadi.
Avji tush taftida gʻoʻzalarni silkab-silkib olsa — chang toʻkiladi.
Men avji tush taftida yoʻlboʻy gʻoʻzalarim oraladim. Gʻoʻzalarim uchidan ushlab qoqib-qoqib oldim. Gʻoʻzalarim uchidan ushlab silkib-ailkib oldim.
Sakkiz egat yoʻlboʻy gʻoʻzamni ana shunday qoqib-qoqib oldim.
Yoʻlboʻy gʻoʻzalarim gʻoʻzasinbat-gʻoʻzasinbat boʻldi.

33
Dalalarimni kelinday-kelinday sozladim.
Raisimiz dalalarimni aylanib-oʻrgalib qaradi.
— Dalalaringiz dala boʻlmabdi, dalalaringiz oʻng yoqdagi kelin boʻlibdi! — dedi raisimiz. — Dehqonqul aka, men kelin koʻrdi uchun bir qoʻy aytdim! Ertaga birinchi terimda soʻyasiz!

34
Dalalarim chaman-chaman boʻldi.
Chamanlar koʻzimni olayin-olayin, dedi.
Men tonglay-tonglay ana shoʻ chamanlarni terib-terib olaman.
Gʻoʻzalarim ozorlanmasin uchun mashina bilan gʻildirak oldiga toʻsqich oʻrnataman.
Gʻoʻzalarim juf-juft barabanlar oraligʻidan ketma-ket oʻtadi. Barabanlar gʻoʻzalarimni aylanib-aylanib qisadi. Barabanlar gʻoʻzalarimni qamrab-qamrab qisadi. Urchuqlar teskari-teskari aylanadi. Urchuq tishlari ana shu chaman-chaman paxtalarimni oʻziga oʻrab-oʻrab terib oladi.
Birinchi terim paxtamni ana shunday terib olaman!
Birinchi terim paxtam a’lo nav-a’lo nav paxta boʻladi. Eshimli-eshimli paxta boʻladi. Boʻlali-boʻlali paxta boʻladi. Momiq-momiq paxta boʻladi. Yakkachigit-yakkachigit paxta boʻladi. Xiyol sargʻish tovlangich paxta boʻladi.

35
Dalalarim loʻppi-loʻppi boʻldi.
Loʻppi-loʻppi momiqlar chanoqlardan toshayin-toshayin dedi.
Urchuqlar aylanadi-aylanadi — ana shu loʻppi-loʻppi momiqlarni ilib olgich choʻtkali barabanlarga roʻparoʻ boʻladi. Barabanlar teskari taraf aylanadi-aylanadi — paxtalarimni qabul gumbazxonasiga uloqtiradi. Qabul gumbazxonasi shamolparrak yordamida paxtalarimni havo bilan soʻradi-soʻradi — ichkovakdan mashina paxtaidishiga olib borib toʻkadi.
Ikkinchi terim paxtamni ana shunday terib olaman!
Ikkinchi terim paxtam birinchi terim paxtamdan maydaroq boʻladi. Toʻliq pishib yetilmagan boʻladi. Siyrak-siyrak paxta boʻladi. Kam eshim-kam eshim paxta boʻladi. Kam momiq-kam momiq paxta boʻladi. Momiq ich-tashi toʻlqin-toʻlqin paxta boʻladi. Oq-sargʻish paxta boʻladi. Sariq-sariq dogʻli paxta boʻladi.

36
Men adl-adl gʻoʻzalarim paxtasini terib olish uchun barabanlar oraligʻini keng-keng olaman.
Men oʻrtaboʻy-oʻrtaboʻy ham kaltaboʻy-kaltaboʻy gʻoʻzalarim paxtasini terib olish uchun barabanlar oraligʻini tor-tor olaman.
Men urchuqli barabanlar ketiga havoyutgich moslama oʻrnatib paxta teraman.
Havoyutgich moslama gʻoʻzalarim ostilab tushmish paxtalarimni soʻrib-soʻrib oladi.
Havoyutgich moslama egatlab toʻkilmish paxtalarimni yutib-yutib oladi.

37
Uchinchi terim paxtamni qoʻlda teraman.
Bir hissa qoʻl terim oltmish kilo boʻladi.
Bir kilo paxta terish uchun ikki yuz ellik dona chanoq tozalayman.
Oltmish kilo paxta terish uchun oʻn besh ming bor chanoq egilib-chanoq egilib turaman. Oltmish kilo paxta terish uchun oʻn besh ming bor yer enkayib-er enkayib turaman.
Uchinchi terimda osmon aynib qoladi.
Havo sovib-sovib oladi.
Yomgʻir savalab-savalab oladi.
Uchinchi terim paxtamni chala-chala ochilmish koʻsakdan terib olaman.
Uchinchi terim paxtamii tirjayib-tirjayib qolmish koʻsakdan terib olaman.
Shu bois, uchinchi terim paxtam sin-sinbati koʻsaksinbat-koʻsaksinbat boʻladi,
Uchinchi terim paxtam ob-havo misol xira-xirarang boʻladi. Aynima osmon misol tund-tundrang boʻladi.
Uchinchi terim paxtam sap-sariq dogʻli boʻladi. Qoʻngʻir-qoʻngʻir dogʻli boʻladi.
Uchinchi terim paxtam chirimanda-chirimanda paxta boʻladi. Eshimsiz-eshimsiz paxta boʻladi. Gʻozsiz-gʻozsiz paxta boʻladi.
Olti misqollik paxtam uchinchi terimda uch misqol boʻlib qoladi!

38
Men ana shunda olibsotar boʻlaman-qolaman!
Olibsotar oriqdan-oriq qoʻy boqadi. Olibsotar tozidan-tozi qoʻy boqadi.
Erta bozorda ana shu tozi qoʻy oshigʻi ustidan teshadi.
Olibsotar ana shu teshikka ogʻiz qoʻyib puflaydi. Lunj shishirib-lunj shishirib puflaydi. Chiranib-chiranib puflaydi.
Qoʻy bir oʻlib tiriladi. Qoʻy bir oʻlimdan qoladi.
Qoʻy bir kechada semiradi. Qoʻy puflanmish shar misol tarang boʻladi.
Olibsotar azonlab qoʻyni bozor soladi.
Molbozorda moljallob degich kimsa boʻladi.
Moljallob uchun kirim boʻlsa boʻldi — buzoqni hoʻkiz deya sotib beradi. Moljallob uchun kirim boʻlsa boʻldi—echkini qoʻy deya pullab beradi.
Ana shu moljallob qoʻyni maqtab-maqtab pullab beradi.
Dalalarim ana shu qoʻy boʻlib-boʻlib qoladi!
Kattalar ana shu moljallob boʻlib-boʻlib qoladi!
Men ana shu olibsotar boʻlib-boʻlib qolaman!

39
Toʻrtinchi terimda qor yogʻadi.
Havodan qish nafasi keladi.
Kechalari halqob suvlar muzlaydi.
Dalalarim bilch-bilch loy boʻladi.
Men shilt-shilt loy botib koʻsak teraman.
Men qunishib-qunishib koʻsak teraman.
Men qalt-qalt qaltirab koʻsak teraman.
Men hovuchlarimga uflab-uflab koʻsak teraman.
Koʻsaklar toshday-toshday metin boʻladi.
Koʻsaklar muzday-muzday sovuq boʻladi.
Tosh-metin koʻsaklardan qoʻllarim tilim-tilim boʻladi.
Muz-muz koʻsaklardan qoʻllarim yiring-yiring boʻladi.

Toʻqqizinchi bob
1
It bemavrid-bemavrid hurdi.
Men uyqumda eshitib yotdim.
It jon-jahdi bilan hurdi. It qahr bilan hurdi.
Uyqum qochdi. Choponimni yelkam tashlab tashqariladim.
Tun toshday-toshday zim-ziyo boʻldi.
Timirskilandim-timirskilandim — tashqi chiroqni yoqdim.
It xiyol zabtidan tushdi.
Men darvoza tarafladim.
Darvoza odob bilan tik-tik etdi. Darvoza nazokat bilan tik-tik etdi,
«Kim boʻlsa-da, oʻzimizdan boʻlmadi, — deya oʻyladim. — Oʻzimizdan boʻlsa, taraq-turuq uradi».
— Kim u? — dedim.
— Biz idoradan keldik! — dedi bir ovoz. —Birinchi terimda soʻyish uchun qoʻy olib keldik! Men darvoza zulfiniga qoʻl uzatdim.
— Oʻynab qoʻyay, qoʻylaringdan! — dedim. — Yarim kechada qoʻyim nimam?
— Rais yubordi, rais! Ocha qoling!
— Birinchi terim ertamatan boshlanadi. Erta-matan olib kelardilaringiz-da?
— Endi, rais mash'al brigadirimiz ertalab shoshib qolmasin, dedi-da. Ocha qoling, qoʻyingizni ola qoling!
— Oʻynab qoʻyay, raisdan-da! — deya-deya darvoza zulfinini oldim.
Shunda, uchta odam zabt bilan ichkari yopirildi. Birovi koʻkragimga toʻpponcha tiradi. Ikkovi hovliga avtomat oʻqtaldi.
Bir avtomatchi avtomati qoʻndogʻi bilan onamizni turtib yubordi.
Onamiz ketilab tisarildi-tisarildi — burchak suyanib qoldi.
Bolalar onamiz girdida gʻuj-gʻuj boʻlib oldi.
Avtomatchilar avtomat qoʻndogʻi bilan sandiq usti boʻgʻjomalarni agʻdarib-agʻdarib tashladi.
Avtomatchilar sandiq qulf-zulflaryni sugʻurib-sugʻurib tashladi.
Bir sandiqda ayolimiz rahmatlikdan qolmish kiyim-kechak taxloqlik boʻldi.
Avtomatchilar ayolimiz rahmatlikdan qolmish kiyim-kechaklarni avtomat uchi bilan ildirib-ildirib otdi.
Avtomatchilar ayolimiz rahmatlikdan qolmish kiyim-kechaklarni avtomat uchi bilan silkib-silkib otdi.
Avtomatchilar ayolimiz rahmatlikdan qolmish kiyim-kechaklarni avtomat uchi bilan qoqib-qoqib otdi.
Avtomatchilar ayolimiz lozimini otmadi — meni bagʻrimni otdi!
Bagʻrim bir oʻpirilib tushdi!
Shunda... ayolimiz lozimi ulogʻidan chiroq ilashib qoldi. Ayolimiz lozimi ulogʻidan chiroq yopinib qoldi.
Ana shunda uy-ich nimqorongʻi boʻldi.
Toʻpponchalik lozimni olib tashlamoq boʻlib qoʻl uzatdi. Tagʻin, birdan qoʻl tortdi.
— T-fu!.. — deya lozim tupurdi.
Toʻpponchalik ayolimiz lozimilab tupurmadi — meni betimlab tupurdi! Bagʻrim ikki oʻpirilib tushdi!
Toʻpponchalik ayolimiz lozimini toʻpponcha uchi bilan olar boʻldi. Bir toʻpponcha qaradi, bir lozim qaradi.
Toʻpponchasini lozim tekkizishdan hazarlandi!
Toʻpponcha bilan onamizga ishora berdi.
— Manaviningni olib tashla! — dedi.
Onamiz hadaha lozim oldi. Lozim qoʻltiqlab burchakladi.
— Iloyim, shu qilgʻiligʻing oʻzingga ursin, oʻzingga boʻlmasa, bolangga ursin! — deya mingʻ-mingʻ qargʻadi.
Avtomatchilar sandiqlarni agʻdarib-agʻdarib qaradi. Gilam ostilarini bosib-bosib qaradi. Deraza tokchalarini taq-taq urib qaradi. Devorlarni chertib-chertib qaradi.
Uy-ich itirqin-itirqin boʻldi!
Avtomatchilar devor bosh-adogʻ qosovsimon apparat yugurtirib-yugurtirib koʻrdi.
Avtomatchilar oshxona titdi. Avtomatchilar omborxona titdi.
Avtomatchilar molxona titdi.
Uy-tash itirqin-itirqin boʻldi!
— Oltinlaring qaerda? — dedi toʻpponchalik.
— Oltin? Qanday oltin?
— Apparatimiz yonib koʻrsatmayapti. Yaxshilikcha, oʻzing ayt! Boʻl-boʻl!
— Oʻynab qoʻyay, oltin zotidan, oʻynab qoʻyay. Oltin tilla doʻkonda boʻladi-da.
— Aytmaysanmi? Hali, aytasan! Toʻpponchalik shunday deya, bilaklarimni juftladi. Shiqillatib kishan soldi. Kishan jilovini bilagidan oʻrab oldi. Darvoza oldida turmish mashina taraf yetakladi.
Oʻgʻlimiz ketimdan ovoz berdi:
— Ota-a-a!
Toʻpponchalik meni mashina imladi.
— Yoʻl boʻlsin? — dedim.
— Enangni uyiga!
Men mashina kira bermadim.
— Yoʻl boʻlsin? Ertamatan birinchi terim boshlanadi? — dedim.
Avtomatchilar meni itargilab-itargilab mashina bosdi.
Mashina oynasidan uyimiz qaradim.
Onamiz uy boʻsagʻada serraya-serraya qoldi.
Bolalar onamiz tevaragida gʻuj boʻlib-gʻuj boʻlib oldi.
Oʻgʻlimiz tagʻin ovoz berdi:
— Ota-a-a!..

2
Mashina zim-ziyoda yurdi-yurdi — bir ovloqni manzili jalol etdi.
Toʻpponchalik meni yetaklab tushdi. Hadaha bilan boshqa bir mashina soldi.
Birinchi mashinada qolmish avtomatchilarga tayinladi:
— Manavi chap yoʻldan haydanglar, — dedi. — Mabodo mafiya quvib qolsa, bor tezlik bilan haydanglar!
Mashinamiz oʻngga burilib joʻnadi. Biqinimda toʻpponcha qadalib-qadalib turdi.
— Yoʻlda mafiyang daf'a qilib qolsa, manavi oyoq ostiga yotib ol! — dedi toʻpponchalik. — Sen bizga tiriklayin keraksan!
— U kim? — hayronlanib soʻradim.
— Oʻzingni ovsarlikka olma! Biz barini bilamiz!
Bir koʻprik poyida tong otib qoldi.
— Yorugʻ boʻp ketdi-ya! — dedi toʻpponchalik. — Mashinani koʻprik ostiga ol!
Tong yorigandan-yoridi. «Halizamat birinchi terim boshlanadi», deya xayollandim.
Mashina koʻprik ostida oyoq ildi.
— Oʻzi, qayoqqa ketayapmiz? — dedim. — Halizamat terimchilar dalalab keladi.
— Oʻchir-oʻchir!
Toʻpponchalik oynadan tashqari alanglab-alanglab oldi.
— Surxondaryocha mashina raqamlaring bor-a? — dedi haydovchiga. — Darrov raqamlaringni almashtir! Surxondaryocha raqam qoʻy!
Haydovchi apil-tapil mashina old-ket raqamlarini almashtirib-almashtirib oldi. Mashina tagʻin yoʻl ravona boʻldi. Mashinadan tayyora pillapoyasilab oyoq bosdim. Tayyora yerdan oyoq oldi.
— Xudoga shukur-e! — deya yelkadan nafas oldi toʻpponchalik. — Mafiyangga ham chap berdik!

3
Tom — tosh boʻldi.
Devor — tosh boʻldi.
Yer — tosh boʻldi.
Toshlar zaxdan-zax boʻldi!
Men burchakda choʻnqayib oʻtira berdim. Peshonamni tizzalarim qoʻyib oʻtira berdim.
Dimogʻim bir is tuydi.
Is dimogʻim uchun haminqadar qoʻlansa boʻlsa... haminqadar qadrdon-da boʻldi.
Is — butifos isi boʻldi!

4
Ikkita askar oʻrtasida bordim.
Kun kunduzimi yo kechami — bilmadim.
Qoragʻilof eshikdan ichkariladim.
Toʻrda oʻtirmish baroqqosh katta joyidan turdi. Men bilan qoʻl berib koʻrishdi. Bosh egib-bosh egib mulozamat etdi.
Baroqqosh katta joy lutf etdi.
— Marhamat, Dehqonqul Aqrabovich, marhamat! — dedi.
Men baroqqosh katta marhamat etmish joy choʻkdim.
Baroqqosh katta oʻz joyini oldi. Bosh irgʻab-bosh irgʻab iljaydi.
Baroqqosh katta betimdan koʻz olmadi — bir chapimdan qaradi, bir oʻngimdan qaradi.
— Koʻp qarab yotmang, — dedim. — Betim pes emas.
Baroqqosh katta tagʻin bosh irgʻadi.
— A?.. — dedi. — Boʻladi, hayotda shunday dard boʻladi... Ammo yuqumli sanalmaydi...
— Ellik daraja jaziramada ketmon chopamiz, ana shundan, — dedim.
— Iya! — deya hayronlandi baroqqosh. — Unda nega yuzingiz bir tekis qora emas?
— Saraton mahali dalada koʻz ochib boʻlmaydi. Koʻzimizni qisib-qisib ketmon chopa beramiz.
— Ha-a? Men boshqa xayolga boribman...
— Bari koʻrgilik kun bilan ketmondan.
— Boʻldi-boʻldi, tushundim. Xoʻ-oʻsh, unda, tanishib qoʻyaylik: men Ivan Ivanovich Ivanov boʻlaman. «Oʻzbeklar ishi» bilan shugʻullanaman.
Toʻrda bahaybat poʻlatsandiq boʻldi. Sandiq uzra supraday qizil bayroq yoyilib turdi.
Baroqqosh boshi uzra oʻrtoq Lenin kulib-kulib qarab turdi,
Oʻng tarafda Dzerjinskiy qahrlanib-qahrlanib qarab turdi.
Baroqqosh soʻray berdi — men ayta berdim. Aytuvlarim xatga tusha berdi.
Baroqqosh xat qarab xayol surib qoldi.
— Endi boʻldi-a? — dedim. — Oʻziyam, yetti pushtimgachayin soʻrab oldingiz. Endi men ketayin.
— Qayoqqa ketasiz?
— Qayoqqa boʻlardi — uyimga-da. Birinchi terim boshlandi. Men boʻlsa, buyoqlarda yuribman. Aslida terimchilarga qoʻy soʻyib berishim lozim edi. Ogʻziga yetar boʻladi, ogʻziga yetmas boʻladi, soʻkadi-da. Oʻl-a, mash'al brigadir boʻlmay, deydi-da. Gap raisimiz qulogʻiga yetsa, undan-da yomon.
Baroqqosh lablari burchida kuldi.
— Jamoliddinov, Jamoliddinov! — deya kuldi. — Dehqonqul Aqrabovich, Dehqonqul Aqrabovich! Raisingiz shu yerda!
— Shu yerda?
— Ha-da. Siz bilan bir tayyorada keldi.
— Eb-e?.. Oʻynab qoʻyay-oʻynab qoʻyay, qaerda-qaerda?
— Siz bilan qabatma-qabat yotibdi. Xoʻ-oʻsh, qalay joylashdingiz, ma’qulmi?
— Siz bilasiz-da, men ne bilayin?
— Ishqilib, ozodaginami?
— Ozoda? Butifos isi anqib yotibdi. Chidab boʻlmaydi.
— Endi, chidaysiz-da, Dehqonqul Aqrabovich. Bilaman, butifos hidi anqib turadi, bilaman. U joylar bir vaqtlar zaharli dorilar saqlanadigan omborxona edi. U joylarga kirib boʻlmas edi. Ilojimiz qancha, «oʻzbeklar ishi» uchun foydalanar boʻldik.
— Kimlar uchun?
— «Oʻzbeklar ishi» uchun. Zaharli dori omborda oʻzbekdan boshqa xalq chiday olmaydi-da. Chunki oʻzbek xalqi yil oʻn ikki oy dalada zaharli dori sepib ishlaydi-da. Yil oʻn ikki oy zaharli dori hidlab yashaydi-da. Shu sababli oʻzbek xalqini zaharli dori omboriga joylashtirdik. Chiniqqan xalq-da, chiniqqan.

5
Kunduzlari zaxda oʻtirib turdim.
Kechalari toshdevor toʻntarib qulflanmish kambardan-kambar taxtani tushirib yotdim.
Butifos isi dimogʻim botmadi. Dalamda yotmishdayin osoyishta yota berdim.
Darvozani daranglatib ochmish askar butifosdan aft burdi. Kaft bilan ogʻiz-burun yopdi.
Askar boshi bilan chiq, imosini berdi.
Men uzun dahliz boʻylab yoʻl oldim.
Ketimdan kelmish askar ogʻzi burnidan kaftini oldi. Burchakda turmish satilga enkaydi. Tomogʻini changallab-changallab oʻqchidi.
— Uh, tuf, uh! — deya oʻqchidi. — Enam-ay, ay, enam-ay!..
— Oʻrganib ketasiz-oʻrganib ketasiz! — deya dalda berdim.
Askar achchiq bilan yelkamdan turtdi.
— Yur, sendan soʻrayapmanmi, yur! — dedi. Men bir qalqib yoʻl oldim.

6
Qoragʻilof eshikdan ichkariladim.
Ivan Ivanovich qulogʻidan telefondasta oldi.
Shahodat barmogʻi bilan joy buyurdi.
Men buyurilmish joy choʻkdim.
Ivan Ivanovich poʻlatsandiqdan bir juzgir oldi. Juzgir varaqlab-varaqlab qaradi.
— Dehqonqul Aqrabovich, — dedi. — Siz poraxoʻrlar bilan osh-qatiq boʻlib keldingiz. Siz tekinxoʻrlar bilan oldi-berdi qilib keldingaz. Bor aybingiz shu. Bu esa, ayb sanalmaydi. Shu bois, men bir-ikkita savol beraman.. Siz esa, savollarimga loʻnda-loʻnda javob berasiz — boʻldi! Qanchalik haqqoniy javob berasiz — shunchalik tez ozod boʻlasiz! Kelishdikmi? Serquyosh Oʻzbekistonda paxta xom ashyosini «oq oltin» deydilar-a? Oʻzbek xalqi gʻoyat zukko xalq — topib aytadi! Ana shu serquyosh Oʻzbekistonda «oq oltin» terimi boshlandi! Tez-tez javob berasiz — ana shu «oq oltin» qoʻyniga yetib borasiz!
— Soʻrang-soʻrang, — deya bosh irgʻadim.
— Xoʻ-oʻsh, birinchi soʻrov: oʻrtoq Jamoliddinov, raisingizni oltinlarini qaerga koʻmib edingiz?
Oʻyladim-oʻyladim — oʻylab oʻyimga yetolmadim.
— Oʻynab qoʻyay, soʻrovingizdan, — dedim. — Qandaychikin oltinni aytayapsiz?
— Qandaychikin boʻlardi — Muruntov oltini-da.
— Oltin sariq boʻladi, deb eshitib edim. Ammo-lekin oltinni oʻzini koʻrganim yoʻq.
— Mumkin, koʻrmagan boʻlishingiz mumkin. Chunki raisingiz oltinlarni ochiqcha bermaydi-da. Raisingiz... manavilarni koʻmib tashla... deb biror nima berib edimi? Ana shuni qaerga koʻmib edingiz?
— Oʻynab qoʻyay-oʻynab qoʻyay, rais qaerda — men qaerda? Rais odam menga bir nima berarmidi?
— Beradi! Oʻzidan xolis yashirib saqlash uchun beradi! Oʻrtoq Jamoliddinov, siz ana shu oltin koʻmmangiz qaerdaligini aytsangiz boʻldi — sizga javob berib yuboraman!
— Menda oltin koʻmma nima qiladi, katta?
— Oldin ayting: raisingiz oltinlarni sandiqqa solib berib edimi yo bidonga solib berib edimi?
— Oʻynab qoʻyay, gaplaringizdan, oʻynab qoʻyay. Bidonga oltin soladilarmi? Bidonga suv soladilar!
Ivan Ivanovich oldimga bir roʻznoma olib keldi. Roʻznoma nomini koʻz-koʻz etdi.
— Koʻrayapsizmi, oʻrtoq Jamoliddinov? — dedi. — «Sobesednik» roʻznomasi. Butun dunyo oʻqiydi! Endi, «Sobesednik» ichini qaraymiz!
Ivan Ivanovich roʻznomani yoydi.
Roʻznoma qoʻshaloq betida uyum-uyum oltin tangalar suvrati boʻldi. Uyum-uyum oltin uzuklar bilan oltin sirgʻalar suvrati boʻldi. Qat-qat yuz soʻmlik bilan qat-qat ellik soʻmliklar suvrati boʻldi.
— Oʻ-oʻ-oʻ... — deya hushim boshimdan uchdi. — Bular qaerda, katta?
— Oʻzbekistonda, Dehqonqul Aqrabovich, serquyosh Oʻzbekistonda! Mana, ostida bitiklariyam bor: «Buxoro shahar sanoat mollari savdosi idoraei bosh-ligʻi Shodi Qudratovdan toʻrt yarim million soʻmlik oltin pul topildi, Buxoro viloyati ichki ishlar boshqarmasi boshligʻi Muzaffarovdan bir million bir yuz oʻttiz bir ming... soʻm pul, ikki yuz qirq olti ming... soʻmlik oltin buyumlar topildi»...
— Ebo-ey, ebo-ey... muncha nimani qanday qilib topdilaringiz?
— Topamiz-da, Dehqonqul Aqrabovich, topamiz-da! Hali sizning oltin koʻmmalaringizniyam topamiz. Mana, qanday qilib topamiz.
Ivan Ivanovich barmogʻi bilan roʻznomadan oltin uyumlar ostini nuqidi.
Nuqilmish yerda bir oʻra boʻldi.
Oʻra tevaragida beshta bidon boʻldi. Ikkita boʻz-bola oʻradan tagʻin bir bidonni arqon bilan tortib-tortib olar boʻldi.
Ivan Ivanovich ana shu oʻra boshida qogʻoz-qalam ushlab turar boʻldi. Oʻradan bidon tortib olishni nazorat etib turar boʻldi.
— Manavi siz-da? — deya barmogʻim bilan nuqidim.
— Men, kim boʻlardi, men. Dehqonqul Aqrabovich, ana shu bidonlar toʻla oltin! Endi ayting, sizda ana shunday bidonlardan nechtasi bor?
— Birovgina bidonimiz bor! — deya, shahodat barmogʻimni narraytirib koʻrsatdim. — Shu birovgina bidonimiz-da darang-durung boʻsh yotadi! Saraton chillasida shugina bidonimizni toʻldirayin deymiz — suv topolmaymiz! Ichgani suv topolmaymiz — oltinni qaerdan topamiz?
— Siz tushunmayapsiz, Dehqonqul Aqrabovich, tushunmayapsiz. Men sizni oltinlaringiz bor, demayapman. Mana shu bidonlarni sizdayin dehqonlar uyidan topdim. Aslida ular Karimov, Doʻstov... degich poraxoʻrlarga tegishlidir! Ana endi tushundingizmi? Siz ana shunday oltin bidonlarni qaerga koʻmib edingiz — shuni aytasiz, boʻldi!
— Aytayapman-ku: birovgina bidonimiz bor — ichida oltini tugul, suvi yoʻq!
— Aytayapman, aytayapman... Boring, yaxshilab oʻylang! Marhamatimni yaxshilab mushohada eting. Men sizga eng qulay yoʻlni marhamat etayapman. Ertaroq oʻylab boʻlsangiz — oʻzingizga yaxshi boʻladi!
Ivan Ivanovich enkaydi. Yelkam osha uzaldi. Oldimda yoyilib turmish roʻznomani oldi.
— Puf! — dedi. — Sasib ketibsiz-a! Nima balo...
— Unday demang, Ivan Ivanovich, unday demang. Bu is...
— Bilaman, bilaman. Butifosda ana shunday gʻarib-benavo yotgandan koʻra... darrov-darrov aytib... qaydasan, serquyosh Oʻzbekiston, deya joʻnab qolsangiz boʻlmaydimya?
— Butifos oʻz oti oʻzi bilan butifos-da. Boshqa joy boʻlsa yaxshi boʻlardi-da.
— Siz tarixiy binoda yotibsiz, Dehqonqul Aqrabovich, tarixiy binoda! Siz yotgan bino XVII asrda qurilgan cherkov, ha, cherkov! Siz zindonda emas, cherkovda yotibsiz. Shuvelyan yo Vladikavkaz zindonlariga tushganingizda kuningazni koʻrardingiz! Bilasizmi, Shuvelyan zindoni oʻz vaqtida nima edi? Tuyaxona edi! Vladikavkaz zindoni esa oqposhsho lashkarlari otxonasi edi! U zindonlardagi shart-sharoitlar ham oʻz oti oʻzi bilan tuyalar hamda otlar uchun moʻljallangandir. Shunday ekan, shukur qiling, Dehqonqul Aqrabovich, shukur qiling. Siz cherkovda yotibsiz, cherkovda!

7
Tagʻin qoragʻilof eshikdan hatladim.
— Qalay, Dehqonqul Aqrabovich? — deya koʻngil soʻradi Ivan Ivanovich.
— Baharnav-baharnav...
— Yaxshi oʻtiribsizmi?
— Baharhol-baharhol...
— Xoʻsh, oʻylab boʻldingizmi?
— Nimani oʻylab boʻlaman?
— Demak... oʻylamaysiz?
— Oʻzi... nimani oʻylayin?
— Demak, bir-birimizga qarab oʻtira beramiz?
— Oʻtir, desangiz, oʻtira beraman.
Ivan Ivanovich joyidan turdi. Derazadan tashqari qaradi. Qoʻllarini cholvori choʻntagi tiqdi.
Ivan Ivanovich Lenin bilan Dzerjinskny orasida borib keldi.
Borib keldi-borib keldi — birdan aynidi-qoldi.
— Men seni oʻylataman! — dedi. — Shunday oʻylataman — Oʻzbekiston faylasufi boʻlib oʻylaysan!
Ivan Ivanovich tugma bosdi. Jon-jahdi bilan bosdi.
Askarlar kirib keldi.
— Manavini...
Ivan Ivanovich gapni oxirini imo-ishoralar bilan aytdi.
Askarlar meni oldiga soldi. Dahlizma-dahliz haydadi-haydadi — bir darvozadan ichkari tepib yubordi.

8
Men dalbanglab-dalbanglab bordim-bordim — zindon kindigida serrayib qoldim.
Tevarak-boshimlab alang-jalang boʻldim. Zindondan oʻlaksa goʻsht hidi anqidi.
— Xush kelibsan, Jamoliddinov, xush kelibsan! — degich gangir-gungur ovoz eshitildi.
Nimqorongʻi burchakdan ikkita qora keldi. Qoralar shunday burnim ostiladi. Qoralardan qoʻlansa ter sasidi. Koʻnglim aynidi. Illa chidab turdim. Qoralar birin-ketin qoʻl berdi.
— «Sadist», — dedi.
— «Sokol», — dedi. Qoralar meni gir-gir aylandi.
Qoralar olchoq-olchoq gir-gir boʻldi. Qoralar yaltoq-yaltoq gir-gir boʻldi.
— Muborak shariflarini bilamiz: Jamoliddinov! Ammo ismlarini bilmaymiz?
Qoralar burnim ostida qars-qars barmoq oʻynatdi.
Qoralar kaftlarini quloqlari yelpana etdi.
— Labbay? — dedi. — Ismlarini eshitaylik?
Men miq etmay tura berdim.
— Aytmasang, aytma! Aytmasang, biz seni ramziy ot bilan ataymiz: churban, churban! Boʻladimi?
— Menga qara, churban! Tiling bormi? Boʻlsa gapir?
— Gapir deyapman!
— Bu churban gapirmaydi-yov, «Sokol», kel, qoʻl toʻpi oʻynaymiz.
«Sadist» zindon oʻng burchini oldi. «Sokol» zindon chap burchini oldi.
— Boshladik!
«Sadist» iyagim ostilatib bir soldi.
Men ketim bilan «Sokol» qoshilab gandiraklab-ganndiraklab bordim.
«Sokol» yelkamdan qoʻshqoʻllab ushladi. Oʻziga oʻgirib oldi.
«Sokol»-da iyagim ostilatib soldi.
Men ketim bilan dalbanglab-dalbanglab «Sadist» qoʻliga borib tushdim.
«Sadist» tagʻin «Sokol»ga joʻnatdi.
Men «Sadist» bilan «Sokol» oraligʻida borib kela berdim...
Oxiri holdan toydim.
Aro yoʻlda oʻtirib qoldim. Joyimdan turayin, deya talpindim.
Boʻlmadi — oʻzimni toshdan ololmadim.
Boʻlmadi — chapim bilan shilq etib tushdim...
Chap biqinim zir-zir zarb yedi.
Zarbdan xiyol oʻzimni oldim. Ohista-ohista tevarak-boshim nazar soldim.
Boshimda tik turmish «Sadist» bilan «Sokol»ni koʻrdim.
«Sadist» etigi uchi bilan tagʻin chap biqinim tepib-tepib ordi.
Chap biqinim haminqadar zir-zir qaqshadi.
— Ey, churban, tur!
— Seni kim aytadi — Oʻzbekiston dalalari lochini, deb!
— Seni kim aytadi — olti million tonna paxta teradi, deb!
— Xoʻsh, endi aytarsan, Jamoliddinov?
Men miq etmadim.
— Har bandani bekitiqcha topgan-tutgani boʻladi.
— Boʻladi, shunday, boʻladi.
— Ha, ana! Har bandani bir yomon kunimga yaraydi deb bekitib qoʻygan bisot-boyligi boʻladi...
— Bor, bizda-da bor.
— Ha, yasha! Ana shularni ayt! Qani-qani?
Men barmoq yumib sanab-barmoq yumib sanab aytdim:
— Oqtuproq dalam — bir, shoʻrtuproq dalam — ikki, qumloq dalam — uch...
— Yoʻq-yoʻq, men mol-dunyo ma’nosida aytayapman?
— Katta, dehqonda daladan boʻlak mol-dunyo pishirib yeydimi? Dehqon davlati — yer!
— Chin, chin.
— Chin boʻlsa, chin-da. Dehqon davlati — yer-da! Men deraza bet burib oldim.
Men mum tishladim.
Ivan Ivanovich ejakilab-ejakilab soʻradi.
Men mumdan-mum tishladim.
Ivan Ivanovich qaradi-qaradi — toqati toq boʻldi. Vishsh-vishsh etdi. Bet-boshimlab tupurdi.
— Onagʻar, baran... — deya vishilladi, Tupurikdan aroq hidi keldi.
Ivan Ivanovich qulochkashlab-qulochkashlab chuydam urdi.
Men zarbdan agʻnab tushdim.
— Yoʻqol, baran, yoʻqol!!
«Sadist» bilan «Sokol» orasida koptok boʻlib borib kela berdim-borib kela berdim.

11
Men havoda barmoq yurdirib-barmoq yurdirib oldim.
— Qogʻoz-qalam bering, — dedim.
— Qogʻoz-qalam? — deya ajablandi Ivan Ivanovich. — Qogʻoz-qalamni nima qilasan?
— Yozaman.
— Yozasan? Kimga yozasan?
— Prokurorga yozaman.
— Mana, men prokuror!
— Yoʻq, Bosh prokurorga yozaman.
— Xoʻp, qogʻoz-qalam beraman. Yozuvingni Bosh prokurorga shaxsan oʻzim olib borib beraman. Undan keyin aytasanmi?
Men yoʻq, deya qayta-qayta bosh chayqadim.
— Men ham odamman... — deya mingʻilladim. Ivan Ivanovich peshonasi tirishdi. Ivan Ivanovich ensasi qotdi.
— Kim-kim? — dedi. — Odamsan? Sen-a? Sen — gazandasan! Oltinga hirs qoʻygan gazandasan! Oʻzbeklar — oltinga hirs qoʻygan gazandalar! Ana, oʻzbeklar kimlar! Oltin — avvalo ilonlarni oʻziga rom qiladi. Ilondan keyin, ilonsifat xalqni oʻziga tortadi. Ilonday ochkoʻz xalqni oʻziga rom qiladi. Ilonday makkor xalqni oʻziga rom qiladi. Sen oʻzbeklar ana shunday xalqsan!
Ivan Ivanovich oldida qalashib-qalashib yotmish qogʻozlarni titdi.
— Davolarimni dalillab beraymi? — dedi. — Dalillayman, dalillayman! Mana, Karimov ishi. Shu ish yuzasidan bir guruh tergovchilarim bilan Buxoroni bosdim. Qaerda ilon boʻlsa — oʻsha yerga e’tibor beringlar, dedim. Oldin, senday bir baranni topdim. Baran otini Said der ekan. Ana shu Said baran bizni ulkan bir qayragʻoch oldiga olib bordi. Said baran ana shu qayragʻoch ostini kovlamoqchi boʻldi. Shunda, qum uzra seni basharangday bir ola-pes ilon boʻy berdi! Ilon vishilladi! Ilon boʻynini boʻqoq qildi! Ilon qop-qora boshlarini adl qildi! Ilon qonun posbonlarini oʻz domiga tortish uchun shaylandi! Ammo qonun posbonlari-da qarab turmadi, ha, qarab turmadi! Men darhol bilagimday bir temir oldim. Ilon boshlariga boplab bir soldim. Domtortar ilon boshlari majaq-majaq boʻldi! Ana shundan keyin Said baran qayragʻoch ostini kovladi. Qayragʻoch ostidan olam-jahon oltin zeb-ziynatlar topildi! Ana — oʻzbeklar kimlar! Oʻzbeklar qonun posbonlariga ana shu ilon misol qrp-qora boshlarini koʻtaradi. Oʻzbeklar ana shu ilon koʻzlari bilan boqadi! Oʻzbeklar ana shu ilon misol vish-vish etadi! Oʻzbeklar qonun posbonlarini chaqib-chaqib olayin, deydi! Oʻzbeklar qonun posbonlarini domiga tortib-tortib yuborayin, deydi! Ammo biz — oʻzbeklar boshini yanchamiz! Oʻzbeklar boshini ana shu ilon boshlariday yanchib-yanchib tashlaymiz! Oʻzbeklar boshini ana shu ilon boshlariday majaqlab-majaqlab tashlaymiz!
Ivan-Ivanovich yurib-yurib chekdi.
Ivan Ivanovich deraza oldida turib-turib chekdi.
Ivan Ivanovich derazadan tashqari qarab-qarab chekdi.
— Boʻpti! — dedi. — Men seni odambashara boʻlarmikinsan, deb edim, boʻlmading, Barandan ham oʻtding! Eshakmi, toʻngʻizmi — shunday bir maxluq boʻlding!
— Gektaridan qirq besh sentnerdan paxta berdim... — deya manqalandim.
— O-o, javr boʻpti-ku-a, javr!
— Meni ohimni-da eshitajaklar bordir... — deya manqalandim.

12
Ohimni eshitajak odam topolmadim. Dardimni yutib yotdim-yotdim — bir nimani payqab qoldim.
«Sadist» eshik teshigidan ohista-ohista ovoz berdi:
— «Yula», «Yula»... — dedi.
Birov eshik ortidan keldi. Teshikdan moʻraladi.
— Nima, nima? — dedi.
— «Yula», qogʻoz-qalam olib kel, — dedi «Sadist».
«Sadist» «Yula»dan qogʻoz-qalam oldi. «Sadist» maktub bitdi. Maktub bukladi. Maktub xatjildladi.
«Sadist» xatjildni «Yula»dan joʻnatdi. Men-da tavallo etdim.
— Kimga yozasan? — dedi «Sadist».
— Bola-baqralarimga-da?
— Bolalarga boʻlsa, mayli. Lekin maktub pul bilan boʻladi, churban. «Yula» har bir maktub uchun ozodlikdagi xesh-aqrabolarimizdan pul oladi. Boʻlmasa, «Yula» bir qadam ham bosmaydi. Maskovda tanish-bilishlardan bormi? Aytmoqchi, sen churbanda tanish nima qiladi. Mayli, bir xayriya qilaman. Lekin bir shart bilan qilaman. Shartimni keyin aytaman. Kelishdikmi?
Men mayli-mayli, deya bosh irgʻadim.
«Sadist», «Yula»dan qogʻoz-qalam olib berdi.
Men kimga noma bitishni oʻyladim.
Bola-baqraga arz-dod etib boʻlmaydi. Arz-dod etganim bilan — bola-baqra qoʻlidan nima keladi?
Zindonbandni bor etgich-da prokuror boʻladi, yoʻq etgich-da prokuror boʻladi. Ammo — prokurorga noma bitib boʻlmaydi.
Ivan Ivanovich prokuror oʻzimman... dedi.
Sharof Rashidovni yoʻqlab noma yoʻllayin dedim — Rashidov bobo olamda yoʻq boʻldi. U kishi bor boʻlsalar edi — Sharof ota, bandangni qutqar, deya noma bitar edim...
Oʻrtoq Brejnevga arz-dod etayin dedim — Brejnev-da yoʻq boʻldi.
Unda, dardimni kimga aytar boʻldim?
Oʻyladim-oʻyladim — ana shunday zotni topdim.
Tilim chiqmishdan buyon ismi sharifini yodlab-yodlab yurmish zotni topdim.
Tilim chiqmishdan buyon ismi sharifini tilimdan-da, dilimdan-da qoʻymayin yurmish zotni topdim.
Qoʻllarim qalt-qalt eta-eta bitdim:
«Maskovga. Kremlga. Lenin mavzoleyiga!
Oʻrtoq Lenin! Siz bizning yakkayu yagona panohimizsiz, xaloskorimizsiz!
Oʻrtoq Lenin! Otamiz-da siz, enamiz-da siz, emchakdoshimiz-da siz»...
Uydan chiqmish kechamdan ushbu kechamgachayin boʻlmish kechmishimni oqizmayin-tomizmayin bitdim.
Xatjildni tilim bilan hoʻllab-hoʻllab yopdim.
Nomamni «Yula»dan uzatdim.
«Boʻldi! — deya xayollandim. — Oldin ozod boʻlmasam-da, ana endi ozod boʻlaman!»

13
— Surxondaryodan xat-xabar keldimi, hamshahar churban? — dedi «Sokol».
Men hayronlandim. Ajab-ajab qaradim.
— Koʻp ogʻzingni ochma. Biz ham oʻsha yoqdan, — dedi «Sadist».
— Qaerdan? — dedim.
— Mozori Sharifdan.
— Mozori Sharifdan? — deya ajablandim. — Mozori Sharif Afgʻonistonda emasmi, «Sadist»boy?
— Nima farqi bor, churban. Amudaryo oʻng sohili Surxondaryo, chap sohili Afgʻoniston-da.
— Hayratondan oʻtasan — afgʻon boʻlasan. Hayratondan qaytasan — oʻzbek boʻlasan!
— Shunday, «Sokol»boy, shunday. Hayraton degich koʻprik bor.
— Boʻpti-da, churban, boʻpti-da. Biz Afgʻonistondan qaytishimizda ana shu Hayratondan oʻtib keldik.
— Afgʻonistonda nima qilib yuribsizlar, «Sadist»boy?
— Biz Afgʻonistonga baynalminal burchimizni ado etish uchun borib ednk, churban.
— Brejnev bovamiz yuborib edi, deysiz-da, «Sokol»boy?
— Afgʻonistonni bosib olish Brejnev aybi emas, churban, Brejnev aybi emas. Brejnev oʻldi-ketdi. Endi bari Brejnevni ayblayapti. Yoʻq, Brejnev aybdor emas. Tangriqut Pyotr Birinchi! Tangriqut Pyotr Birinchi butun Osiyoni Oʻrusiya vassali etib olmoqchi edi. Shimol bahrimuhiti — Hnndi bahrimuhiti — Tinch bahrimuhiti... Ana shu uch bahrimuhit xilqati Oʻrusiya deb atalishi kerak boʻladi. Oʻrusiya saltanati ana shu uch bahrimuhit xilqati aro hukmron boʻlishi kerak boʻladi. Shu maqsadda Pyotr Birinchi 1716 yilda gʻaranduq Bekovich-Cherkasskiy sorbonligida Xivaga lashkar tortadi. Ammo gʻaranduq lashkari Xiva xoni Shergʻozixondan magʻlub boʻladi. Gʻaranduq Bekovich-Cherkasskiy qatl etiladi. Shu vaqtda tangriqut Pyotr Birinchi Oʻrusiya-Shvetsiya urushida bayon boʻladi. Gʻaranduq taqdiri bilan ishi boʻlmaydi. Ammo tangriqut Pyotr Birinchi umri yakunida ikkita armon bilan olamdan koʻz yumadi. Bir armoni — Oʻrusiya-Prussiya urushida magʻlub boʻlganligi uchun Turkiyadan oʻch ololmay armonda oʻladi. Tagʻin bir armoni — gʻaranduq Bekovich-Cherkasskiy qatli uchun Xivadan oʻch ololmay armonda oʻladi. Ana shundan buyon tangriqut Pyotr Birinchi armoni—Oʻrusiya saltanati armoni boʻlib keladi. Ana shundan buyon tangriqut Pyotr Birinchi armoni — Ulugʻ Oʻris armoni boʻlib keladi. Ana shundan buyon Oʻrusiya poshsholari Pyotr Birinchi tangriqut bobolari dasturilamalini amalga oshirish payida boʻladi.
— Eh-e-e, Afgʻonistonda yillab qon kechdik, churban, yillab!
— Oʻlim bizga pisand emas edi, churban.
— Mana men oʻz qoʻlim bilan «dushman» jonini sugʻurib oldim. Bir suv sotuvchi «dushman» bor edi, esingdami, «Sokol»? Koʻchada suv sotib yurardi-yu? Oʻshanga suvingdan ber, desam bermadi. Oʻzicha, bir nimalar, dedi. Bildim — Shoʻrolarni soʻkdi. Shoʻrolarni soʻkma, dedim-da, avtomat qoʻndogʻi bilan boshiga bir soldim. Boshidan tirqirab qon otildi. Qonlari yuzlarimga sachradi .«Dushman» qonini lablarim bilan yalab-yalab oldim. Bay-bay-bay, janub qoni shunday qaynoq boʻladi, shunday qaynoq boʻladi!..
Tanamda qaltiroq qoʻzgʻaldi. Bor es-hushim junbishga keldi. Tilim kalovlanib-kalovlanib qoldi.
— Men... men «dushman» emasman, — dedim. — Qoʻsha-qoʻsha orden-nishonlarimiz bor. Uktabr ordeni, Mehnat Qizil Bayroq ordeni...
— Demak, laycha ekansan-da, churban? Zindonda orden-nishondorlarni laycha, deydi.
—Laychalardan zindonbandlar jirkanadi, churban. Aslo orden-nishondorman, dema — tayoq yeb oʻlasan!
— Tavba qildim, menda orden-nishon yoʻq, tavba qildim! — deya talvasada qoldim. — Orden-nishon terimchi enamizda bor.
— Baribir! Orden-nishon otini ayta koʻrma — oʻlib ketasan!
— Mana, men — Shoʻro Ittifoqi Qahramoniman, ha, Shoʻro Ittifoqi Qahramoni! Ishonmayapsanmi? Ana, «Sadist»dan soʻra.
— Chin, «Sokol» Shoʻro Ittifoqi Qahramoni. Qandahorni bilasan-a? «Sokol» ana shu Qandahorni kunpayakun etishda qatnashdi. Qandahorni misoli ikkinchi Stalingrad etdi! Qandahorni kunpayakun etishda koʻrsatgan jasorati uchun Shoʻro Ittifoqi Qahramoni boʻldi.
— Ana, eshitdingmi, churban? Meni Afgʻonda «Sokol» deyishar edi —«Sokol!»
— Qulluq, «Sokol»boy, qulluq.
— Men umrimda chekkan emas edim, men umrimda ichgan emas edim. Ana shu Afgʻonda oʻrganib keldim. Ittifoqqa kelsam — bariyoq qup-quruq! Nimaga bunday, dedim. Ichkilikka qarshi kurash boshlandi, dedi. Bu ahmoqchilik kimdan chiqdi, dedim. Markaziy Qoʻmita kotibi Ligachyovdan, dedi. Qaerda oʻsha Ligachyov — hozir boʻgʻib oʻldiraman, dedim. Ligachyovga qoʻling yetmaydi — Ligachyov Kremlda, dedi. Unda aroqdan ber — men Afgʻonda qon kechib keldim, dedim. Aroq yoʻq, dedi. Bir shishagina aroq qidirib shahar kezdim! Barida shu gap boʻldi! Men kim, daydi it kim — bilib boʻlmadi! Oxiri bir doʻkonchi yoqasidan oldim. Men nomi ulugʻ, suprasi quruq Shoʻro Ittifoqi uchun jon olib, jon berdim — bir shishagina aroq ber, dedim. Doʻkonchi melisa chaqirdi. Ikkita mishiqi melisa kelib, qoʻllarimni qayirdi. Tayoqchasi bilan kallamga urdi. Urma meni, dedim-da — birovini ariqqa otib yubordim. Keyin bilsam — oʻlib qolibdi.
— Shu koʻrgiliklarni koʻrishimni bilsam edim — Afgʻondan qaytib kelmas edim. Afgʻon qirib yura berar edim.
— Boʻlmadi— Gorbachyov qaytarib keldi. Gorbachyov boʻlmasa edi — «dushman»larni bitta quymay qirib tashlar edim.
— Keyin, Afgʻoniston ham oʻzimizniki boʻlib qolar edi.
— Haliyam oʻzimizniki. Ana, 1973 yilda Muhammad Dovud qoʻli bilan Zohir Shohni taxtdan qulatib, ikki yuz yillik Afgʻoniston shohligiga barham berdik. Muhammad Dovud gapimizga kirmay berib edi — 1978 yilda bir kechada yoʻq qildik. Taxtnn Nurmuhammad Taraqqiyga olib berdik!
— Hafizulla Amin gapimizga kirmay berib edi — 1979 yilda oʻldirib yubordik! Taxtga Babrak Karmalni olib kelib qoʻydik.
— Babrak Karmal Maskov oʻtir desa oʻtirmadi, tur desa — turmadi. Ammo Karmalni ayadik. 1986 yilda Ittifoqqa olib keldik. Bir kulbaga nazarbandi etdik. Karmal xudo bexabar nazarbandi boʻlib yota berdi.
— Taxtga Najibulloni qoʻydik, de.
— Najibullo Maskovga sodiq ishlayapti. Najibullo vafodor laycha ekan.
— Oʻzi, Afgʻoniston oʻn oltinchi jumhuriyatimiz boʻlishi kerak edi.
— Bir hisobga oʻn oltinchi jumhuriyatimiz boʻlmaganiyam yaxshi boʻldi. Mana, manavi churbanlarni Shoʻro hukumati shuncha yil boqdi — bari bir tuzemetsligicha qoldi!
— Chin, shu churbanlarni odam qilamiz deb — qanchadan-qancha mol-dunyomiz ketdi!
— Aytgiligi yoʻq.
— Yana-tagʻin, bu churbanlar boriga qanoat qilmay, Shoʻro hukumatini talon-toroj etibdi.
— Toʻqlikka shoʻxlik deb shuni aytadilar-da.
— Oldinroq bilsam edi, Hayratondan oʻtiboq — bari churbanni Termizda qirib-qirib tashlar edim!

15
— Boshqasini qoʻy, churban, bari oʻtdi-ketdi. Esingdami, nomang uchun shart qoʻyib edim? Ana shu shartimni endi aytaman: uyingdan taryok oldirib keltirtarasanmi-yoʻqmi?
— Taryok? Uyimizda taryok nima qiladi, «Sadist»boy?
— Opkeltir!
— Umrim bino boʻlib taryok nimaligini bilmayman, «Sadist»boy. Lekin qishlogʻimizda chayon chaqsa, bovalar taryok surkab davolaydi.
— Ana shundan opkeltir!
— Qancha desang — pulini beramiz!
— Oʻzing ham taryok yeyishni oʻrganib ol.
— Bu joyni Shoʻro zindoni, deydilar.
— Shoʻro zindonida taryok yeb turmasang — ajalingdan oldin oʻlasan!
— Unday demang-e, «Sadist»boy, unday demang-e.
— Ana, «Sokol»dan soʻra. Masalan, sil kimga yopishadi? Sogʻlom tanaga yopishadi. Sogʻlom tana kim? Papiros chekmaydigan, taryok yemaydigan odam-da. Sen ana shunday odamsan.
— Shoʻro zindonini oʻz qonun-qoidalari bor, churban. Rioya etmasang — ajalingdan oldin oʻlasan!
— Mana, ayt, churban: seni kana chaqayaptimi-yoʻqmi?
— Oʻynab qoʻyay-oʻynab qoʻyay, yeb qoʻydi-ya, «Sadist»boy, yeb qoʻydi!
— Bilaman, kechasi bilan qirt-qirt etib chiqasan, bilaman. Bizni boʻlsa chaqmaydi!
— Chunki butun tanamiz zahar-zaqqum!
— Shoʻro kanasi ochidan oʻlsayam bizni chaqmaydi!
— Bizni chaqib, zaharlanib oʻlishni xohlamaydi!
— Shoʻro kanasi koʻp aqlli kana, koʻp dono kana!
— Shoʻro kanasi hamisha tozalikka rioya etadi!
— Shoʻro kanasi kommunistik ruhda tarbiyalangan, kommunistik ruhda!
— Seni esa chiqadi. Chunki sening tanang — kommunistik tana!
— Qoʻying-e, «Sadist»boy, qoʻying-e. Umrim oʻtdi, lekin shu noma’qul nimani yemadim — endi yemayin.
— Unda, bizga opkeltirib ber!
— Mayli, uydan darak boʻla bersin, qani.

16
— Men uchun Osiyo demak — taryok demak, churban! — dedi «Sokol». — Osiyo desa, koʻz oldimda taryok namoyon boʻladi. Shu boisdan men Osiyoni hurmat qilaman! Taryok yesam — gʻamdan forigʻ boʻlaman! Oʻsha afgʻon kunlarim esimdan chiqadi! Pochamir xayol boʻlaman, pochamir! Dunyo koʻzimga ayol boʻlib koʻrinadi, ayol! Taryok — muhabbat, churban, taryok — muhabbat! Mana, Shoʻro Ittifoqi uchun «dushman»larni chumchuqday qirdim, chumchuqday! Evaziga nima koʻrdim? Mana oqibati, churban, mana! Endi... endi odam oʻldirsam deyman, churban, odam oʻldirsam deyman! Qonsirayman, churban, qonsirayman! Odam oʻldirishdan zavq olaman, churban, odam oʻldirishdan zavq olaman! Ayollar bilan yotishdan koʻra — odam oʻldirishdan rohat olaman, churban, odam oʻldirishdan rohat olaman! Odam oʻldirishni sogʻinaman, churban, odam oʻldirishni sogʻinaman! Odam suyukli ayolini qanday sogʻinadi — men odam oʻldirishni ana shunday sogʻinaman! Toʻshakdagi qip-yalangʻoch ayolni koʻrib qanday rohatlansam — oʻz qurbonimni koʻrib ana shunday rohatlanaman, churban!..
«Sokol» bilan «Sadist» ust-boshlarini sugʻurib-sugʻurib otdi.
«Sokol» bilan «Sadist»ni taryok xumori tutdi! Men bir seskanib oldim. Koʻzlarimni bot-bot yumib ochdim.
«Sadist» yelkalarida igna bilan bitilmish kapitan unvonli pogon boʻldi. Koʻkraklarida Oʻroq va Bolgʻa bitigi boʻldi.
«Sokol» koʻkraklarida barmoqday-barmoqday harfli «KPSS» bitigi boʻldi.
— Koʻrayapsanmi, churban? — dedi «Sokol». — Biz mana shu toʻrt harfdan iborat «KPSS» uchun koʻkragimizni qalqon etib edik. Koʻkraklarimiz ana shu «KPSS» qurboni boʻldi!..

17
Oylab yoʻqlamadilar-yoʻqlamadilar — tagʻin haydab bordilar.
— Serquyosh Baranistondan salomlar boʻlsin! — dedi Ivan Ivanovich. — Qarshiga borib keldim. Senlarni tergovchilaring ham baran-e! Mahalliy baranlarni ishimizga aralashtirmaylik-aralashtirmaylik, dedim. Yoʻq, milliy urf-odatlarni biladi, dedilar, oʻzbekchilikni biladi, dedilar. Xullasi kalom, oramizga Baxtiyor Abdurahimov degan bir baran tergovchini tiqdilar. Qashqadaryo viloyati birinchi kotibi Gʻoipovni qoʻlga olmoqchi boʻldim. Qoʻlga olar odam peshonasiga shartta toʻpponcha tiraydi — qoʻlga oladi-qoʻyadi-da! Abdurahimov boʻlsa — nuqul qoʻlini koʻksiga qoʻyadi, nuqul tevarak-boshga salom beradi! Mayli, oʻzbekchilik... baranchilik boʻlsa — baranchilik-da, dedim. Indamay ergashib bora berdim. Ichkari kirsam — Gʻoipov toʻrda nahor nonushtasi yeb-ichib oʻtiribdi. Dasturxonini nonushta dasturxoniyam deb boʻlmaydi. Mundayroq toʻy dasturxoni desa boʻladi. Gʻoipov bizniyam choyga chaqirdi. Mayli, baranchilik boʻlsa — baranchilik-da, dedim-da, bir piyola choy ichdim. Keyin, Gʻoipovni prokuraturaga marhamat etdim. «Bir-ikkita savollarim bor», dedim. «Shu yerda soʻrasa boʻlmaydimi», dedi Gʻoipov. «Yoʻq, idora yaxshi», dedim. Gʻoipov «xoʻp-xoʻp», deya ichkariladi. Ayoliga kiyimlarini olib kelishni buyurdi. Ayoli Gʻoipovning Sotsialistik Mehnat Qahramoni Yulduzlik kamzulini olib kirdi. Shunda, ichkaridan yigʻi eshitildi. Hadahalab bordim. Qarasam — Gʻoipovning tomogʻidan sharillab-sharillab qon otilayapti! Oppoq koʻylaklari qip-qizil qon! Gʻoipov qoʻlini qorniga uzatadi — yetmaydi, tagʻin uzatadi — yetmaydi! Nimaga uzatayapti desam — Gʻoipov shu kunlarda koʻrichagini oldiribdi ekan. Gʻoipov ana shu tikigʻli koʻrichagiga qoʻlini ti-qib — yirtib tashlamoqchi boʻlibdi! Gʻoipov bizga qarab shunday baqirdi-shunday baqirdi! Ogʻriq zoʻridan baqirmadi — nafrat bilan baqirdi, nafrat bilan! «Mustamlakachilar! Senlardan qachon xalos boʻlamiz!»— dedi. Abdurahimovga-ku, quturib baqirdi. «yoʻqol, oʻzbekning xoini, yoʻqol!» dedi. Shu bilan... oʻlib qoldi! Kimdan pul oldi, kimdan oltin oldi — bilib boʻlmadi! Baribir bilib olaman! Gʻoipovning sakkizta bola-baqrasi bilan urugʻ-aymogʻini olib kelib qamadim! Ana shu sakkiztadan biri boʻlmasa, biri aytib beradi! Ana, oʻzbekchilikka rioya etish oqibati! Oʻzbekchilik — baranchilik! Boʻldi — endi Stalin, Vishinskiylar yoʻli bilan ushlayman! Seni ushlab keldilar-u — ana shunday ushlayman!

— Ushlang, armonda qolmang, ushlang, — dedim. — Ammo-lekin bola-baqrada nima ayb? Sakkizta begunoh jon-a, sakkizta jon-a?
Ivan Ivanovich tutaqdi.
— Nima-nima? — dedi. — Sakkizta begunoh jon? Sakkiztayam gapmi — bari oʻzbek muttaham, bari oʻzbek! Sen oʻzbeklar Shoʻro hukumatining toʻrt yarim milliard soʻm pulini yeb ketgansanlar! Toʻrt yarim milliard soʻm! Yoʻq paxtani bor deb — toʻrt yarim milliard soʻmni manavi harom tomoqlaringdan oʻtkazib yuborgansanlar! Yeb-eb — endi boʻrilar galasiga oʻxshab qutulib ketaman, deyapsanlarmi? Kechirib qoʻyasanlar, kechirib! Men — Ivan Ivanovich Ivanov, toʻrt yarim milliardni jigʻildonlaringdan sugʻurib olaman! Tiyinma-tiyin sugʻurib olaman!
— Oʻynab qoʻyay, ishlasa — xalq ishlabdi, yesa — xalq yebdi-da.
— Xalq ishlabdi? Sen oʻzbeklar oʻroqda yoʻq, mashoqda yoʻq — xirmonda hozir xalqsan! Sen oʻzbeklar boqimanda baransan! Sen oʻzbeklar Maskov hisobiga kun koʻrasan! Maskovdan kattalar borsa — zar chopon kiygizasan, choʻntagiga pora tiqasan. Ana, general Churbanov Baranistonda bir boʻlishida toʻqqiz yuz soʻmlik zar chopon kiyib keldi, oʻttiz ming soʻm pul olib keldi!
— Oʻynab qoʻyay, Churbanov choʻz, debdiki — oʻzbak choʻzibdi.
— Maskovdan katta borsa boʻldi — oldiga olma-anor qoʻyasan, qoʻy soʻyib qoʻyasan.
— Oʻzbak mehmondoʻst el, katta.
— Laganbardor el! Evaziga Shoʻro hukumati koʻzini boʻyaydi! Sen baranlar Baranistonni oʻzida qanoatlanib qolmaysanlar. Koʻchaga chiqsang bilasan — doʻkonlarda minglab oladoʻppi baranlar izgʻib yuribdi. Oladoʻppi baranlar doʻkonda koʻziga nima koʻrinsa boʻldi — ola solib xaltasiga tiqadi-da, Baranistonga orqalab ketadi.
Shu vaqt telefon jiring-jiring etdi.
Ivan Ivanovich telefonda olis gapirishib oldi.
— Ana, baran, — dedi. — Raisingni ishini talab etishayapti. Boʻl-boʻl, deyishayapti. Sen boʻlsa — oʻjar eshak boʻlib oʻtiribsan!
Men nomamdan umidvor boʻldim. Oʻzimni orqaga tashladim:
— Oʻylayapman, — dedim. — Aytaman, oʻzim aytaman.
— Boʻpti, tagʻin bir oʻyla.

18
— ...Qaytarib aytaman, baran: bu yerda Xudo ham men, paygʻambar ham men!
— Gektaridan ellik sentnerdan paxta bergan yillarim-da boʻldi...
— Eshakni xizmati halol — oʻzi harom!
— Meni-da arz-dodimni eshitar odam bordir...
— Zax zindonda dodingni kim eshitadi, kim?
— Noma bitib edim. Halizamat yoʻqlaydi...
— Noma? Qachon-qachon?
— Uch-toʻrt oy boʻlib qoldi.
— Uch-toʻrt oy, uch-toʻrt oy...
Ivan Ivanovich oʻzicha shunday deya-deya, poʻlatsandiq ochdi.
Sandiqdan bir dasta xatjild oldi. Oldimlatib tashladi.
— Ana! — dedi, —shular ichidan oʻz nomangni top qani!
Men bitta-bittalab xatjild qaradim. Nihoyat — oʻz nomamni topib oldim. Yuragim shuvv etdi! Nomam termulib-termulib qoldim...
— Topdingmi? Qani, ber qani, ochib oʻqiylik qani, — dedi Ivan Ivanovich. — Xoʻ-oʻsh... «Maskovga. Kremlga. Lenin mavzoleyiga! Oʻrtoq Lenin! Siz bizning yakkayu yagona panohimizsiz, xaloskorimizsiz, oʻrtoq Lenin! Otamiz-da siz, enamiz-da siz, emchakdoshimiz-da siz»...
Ivan Ivanovich ket chalqayib-ket chalqayib kuldi.
Ivan Ivanovich qorin ushlab-qorin ushlab kuldi.
Ivan Ivanovich koʻz yoshlab-koʻz yoshlab kuldi.
— Chexov boʻl-e, Chexov! — deya koʻz artdi. — Chexov qahramonlari bobom qishlogʻiga, deb noma bitadi-yu? Sen ham Lenin bobom mavzoleyiga, deb bitibsan-da? «Osiyo ustida boʻron» degan bir kinolaring bor edi, esingdami? Oʻshanda senday bir baran Leninga noma bitadi. Oʻsha, baran oti nima edi...
— Shukur Burhonov.
— Yoʻ-oʻq, sen oʻsha baranni oʻynagan ijrochini aytayapsan. Oti... oti Yusuf Yalangtoʻsh! Yusuf Yalangtoʻsh ertayu kech Lenindan javobnoma qaraydi... qaraydi! Lenin boʻlsa, Kremlda oʻtirib... Turkistonni zabt etish yoʻllarini oʻylaydi! Yusuf Yalangtoʻshday bosmachi baranlarni qirib tashlash yoʻllarini oʻylaydi! Oʻshanda yigirmanchi yillar edi. Qara, shuncha yil oʻtibdi — sen oʻzbeklar haliyam barandan odamga aylanmabsanlar!
— Sabr tagi oltin, deydilar. Meni-da boshimga oftob tegib qolar.
— Oftob? Qanday oftob? E, ha, oftob boʻlsa oftob-da!
Pvan Ivanovich nomamni boshim uzra oshirib otdi.
— Ana, boshingga oftob tegdi, ana! — dedi. — Ura-a-a, baranlar boshiga oftob tegdi, ura-a-a!
Ivan Ivanovich papiros ezgʻiladi. Lablariga papiros qistirdi. Chirsillatib gugurt chaqdi.
Ivan Ivanovich burqsitib-burqsitib papiros tortdi.
— Quloq sol, baran, —dedi. — Sen Leninga noma bitib ahmoq boʻlma. Yaxshilab eshitib ol. Chin, bu joylar Shoʻro zindoni, deb ataladi. Aslida esa unday emas. Bu joylarni «Qizil zona», deydilar. «Qizil zona»ning oʻz qonun-qoidalari boʻladi. Zindon ana shu «Qizil zona» qonun-qoidalariga boʻysunadi. «Qizil zona»da Lenin yoʻq! «Qizil zona»da Shoʻrr hukumati yoʻq! «Qizil zona»da adolat yoʻq! «Qizil zona»da inson or-nomusi, inson shon-shuhra-ti, inson qadr-qimmati... yoʻq, yoʻq! Tagʻin yoʻq! «Qizil zona» oʻz nomi oʻzi bilan — qizil, qizil! Qizil rang — qon rang! Qon rang bilan oʻynashma, baran, qon rang bilan oʻynashma! Aks holda — qizil qoningga boʻyalasan! Aks holda—qizil qurbonlik boʻlasan, qizil qurbonlik!..
— Bergansan! Sen — raisingga uzatasan, raising — tumaningga uzatadi, tumaning — viloyatingga uzatadi, viloyating — Markazkomga uzatadi!
— Oʻlla oʻlayin, birovga pora bergan boʻlsam-a!
— Qattalarga bir nima uzatmasang... qanday qilib brigadir boʻlding?
— Men mehnat qila berdim-mehnat qila berdim — raisimiz koʻtara berdi-koʻtara berdi.
— Kechirib qoʻyasan, baran, kechirib qoʻyasan! Oʻzbekiston kattalari oldin bir nima oladi —ana undan keyin bardor-bardor etadi!
— Oʻlla oʻlayin, agar-a...
— Unda, qanday qilib paxta topshirishni uzluksiz bajarib kelding? Uzluksiz-a, uzluksiz!
— Men yerga ter toʻka berdim-ter toʻka berdim — yer menga hosil bera berdi-hosil bera berdi.
— Kechirib qoʻyasan, baran, kechirib qoʻyasan! Sen oʻzbeklar yerga ter toʻkmaysan! Yoʻq-yoʻq, sen oʻzbeklar yerga ter toʻkmaysan! Sen oʻzbeklar... yergayam pora berasan! Ha, sen oʻzbeklar yergayam pora berasan! Paxtalaringni deyarli yarim foizi qoʻshib yozilgan! Ha-ha, qoʻshib yozilgan! Qoʻshib yozish uchun esa — taxi buzilmagan «Lenin»dan uzatish lozim boʻladi!
Endi ayt, raisingga nechta «Lenin» uzatding?
— Oʻynab qoʻyay, «Lenin»dan, oʻynab qoʻyay! Yoʻq «Lenin»ni qaerdan olaman?
Ivan Ivanovich hoʻppaklab-hoʻppaklab quloq-chakkam soldi.
Men oʻtirgʻichdan jalpillab-jalpillab uchib tushdim.
Oʻng quloq-chakkam qizib-qizib ogʻridi. Oʻng quloq-chakkam shangʻ-shangʻ ogʻridi.
Shu kundan e’tiboran oʻng qulogʻim chippa-chippa bitdi-qoldi.

20
— Usmonxoʻjaevni bilasan-a? — dedi Ivan Ivanovich.
— Esa-chi. U kishi poshshomiz boʻladilar! — dedim.
— Ana shu poshshong Oʻzbekiston bulbuli boʻlib sayradi! Navoiy, Bobur... degich baran shoirlar gʻazallarida bulbullar xonish etadi-yu? Poshshong ana shunday bulbul boʻlib xonish etdi!
— Eb-e, u kishi-da zindonbandmi, eb-e?
— Ha-da, zindonband-da! Lekin Usmonxoʻjaevning ayoli Elnurini gapga kiritib boʻlmadi. Elnuri oylab bandi boʻlib yotdi. «Ering Usmonxoʻjaev tamom boʻldi — endi eringdan kech», dedim. Qani kechsa! Boshiga it kunini soldim! Oxiri masalani koʻndalang qoʻydim: «yo, eringdan kechasan, yo, joningdan kechasan», dedim. «Mayli, jonimdan kechaman, lekin erimdan kechmayman», dedi Elnuri. Ana ayol — mana ayol! Aytganda ham — yuzimga tupurib-yuzimga tupurib aytdi! Yuzimga tupursa ham mayli — baribir Elnuriga qoyil boʻldim! Ana shundan keyin butun oʻzbek ayollariga qoyil boʻldim!
Ivan Ivanovich poʻlatsandiqdan semizdan-semiz bir jildtaxlam olib kelib ochdi.
— Xoʻ-oʻsh, poshsho hazratingni Bosh Prokurorimiz oʻrnibosari oʻrtoq Vasilʼev soʻroq qildilar. Mana, soʻroq varaqasi. Quloq sol, ana shu soʻroqdan picha oʻqib beraman:
VASILʼYeV: Siz bir necha bor SSSR Bosh Prokurori nomiga arznomalar bilan murojaat etibsiz. Siz bu arznomalarda qanday yoʻllar bilan pora olib-pora berganligingizni bayon etibsiz.
USMONXOʻJAYeV: Meni ushbu yil oʻn toʻqqizinchi oʻktabrida zindonband etdilar. Men ilk kundanoq halol yoʻldan bordim. Oqni oq, dedim, qorani qora, dedim! Barcha javobgarlikni boʻynimga olib aytdim. Tagʻin aytaman: ha, pora olib-pora berish — Oʻzbekistondan Maskovgacha kundalik voqea edi!
VASILʼYeV: Kimlarga pora berib edingiz?
USMONXOʻJAYeV: Men birovga tuhmat qilmasdan aytib beraman! Men nima boʻldi — ana shuni aytib beraman!..
Men KPSS Markaziy Qoʻmitasi tashkiliy-firqaviy ishlar mudiri SMIRNOVga ellik ming soʻm berdim. Boisi — Smirnov ochiq-oydin pul talab qildi-da! «Yordam ber-chi, yordam ber!» dedi-da!
Men KPSS Markaziy Qoʻmitasi kotibi ROMANOVga bir diplomat olib kelib berdim. Diplomatda turli-tuman milliy sovgʻa-salomlar hamda yigirma besh ming soʻm pul bor edi.
Men KPSS Markaziy Qoʻmitasi kotibi KAPITONOVga ikki marotaba ellik ming-ellik mingdan yuz ming soʻm pul berdim. Berganda-da — oʻrtoq Kapitonovni firqaviy ishxonasida berdim!
Men KPSS Markaziy Qoʻmitasi huzuridagi firqa nazorati qoʻmitasi raisi SOLOMYeNSYeVga yuz ming soʻm pul berdim. Solomensevga ham oʻz firqaviy ishxonasida berdim!
Men SSSR Bosh Prokurori RYeKUNKOVga Yurmala shahrida ellik ming soʻm pul berdim. Bosh Prokuror qoʻlimdan pulni oldi-oldi-da, minnatdorchilik bildirdi. «Qoʻllab-quvvatlayman», deb va’dalar berdi.
Toshkentda RYeKUNKOVga tagʻin ellik ming soʻm pul berdim. SSSR Bosh Prokurori tagʻin minnatdorchilik bildira-bildira — qoʻlimdan pulni oldi.
Men SSSR Oliy sudi raisi TYeRYeBILOVga qirq ming soʻm pul berdim. Ikki ming sakkiz yuz soʻmlik gilam berdim. Gilamni Oʻzbekiston Markaziy Qoʻmitasi ishlar boshqarmasi xodimlari tayyoraga arang-arang yukladilar.
Men KPSS Markaziy Qoʻmitasi kotibi oʻrtoq LIGAChYeVga oltmish ming soʻm pul berdim!..»
Ivan Ivanovich jildtaxlamni yopdi. Iplarini boyladi.
— Ana, eshitdingmi? — dedi, —Poshshoi a’zaming-a, poshshoi a’zaming!

21
Men... iloyim, qulogʻim karligi chin boʻlsin, dedim.
Men... iloyim, bari aybni karligimdan koʻrayin, dedim.
Men... iloyim, umrbod kar boʻlsam boʻlayin — ammo-lekin... ana shu gaplarni eshitmagan boʻlayin, dedim.
Shu bois — deraza boqib oʻtira berdim.
— Ha, namuncha bezrayib qolding?
Shunda-da Ivan Ivanovich qayrilib boqmadim.
— Ana siz, ana Maskov... — deya mingʻilladim.
— U nima deganing?
— Ana, poshshomiz oppa-oydin aytib berayaptilar-ku? Maskovga oʻz-oʻzidan choychaqa uzatib... Oʻzbekistonni kallasi shamolda qoptimi? Maskov qoʻl choʻzadiki — Oʻzbekiston sadaqa beradi!
— Maskovga til tekkizma, baran, Maskovga til tekkizma!
— Maskov boʻlmasa — maskovchi kattalar! Ana, poshshomiz maskovchi kattalarni oppa-oydin aytayaptilar! Yana-tagʻin... nomma-nom aytayaptilar, nomma-nom! Ana, maskovchi kattalarni bandi etib gapirisha bering-da!
— Yoʻq, baran, yoʻq! Mening maskovchi kattalar bilan ishim yoʻq! Maskovchi kattalar — oʻzimiznikilar! Oʻzimiznikilar — Ulugʻ Oʻris! Ulugʻ Oʻris bilan ishim yoʻq! Ulugʻ Oʻris nima qiliq qiladi — bari yarashadi! Men — sen baranlar bilan ishim bor!
— Yo, pirim-e, yo, pirim-e, bizda mima ayb?
— Maskovga pora bergansan!
— Holvani hokim yeydi — kaltakni yetim yeydi, deydilar...
Ivan Ivanovich boshimlab keldi. Ivan Ivanovich halqumimdan gʻippa boʻgʻib koʻtardi.
— Kinolarda Afrika ola-bula eshagini koʻrganmisan? — dedi. — Manavi yuzlaringday ola-pes eshak? Sen ana shu Afrika ola eshagiga kelbat berasan! Manavi ola-chipor yuzlaring ham aytib turibdi. Afrika ola eshagi Afrikada nima oʻjarlik etsa etadi. Boisi, Afrika — oʻz oti oʻzi bilan Afrika. Bu yer esa — Maskov! Sening Afrika ola eshagiday oʻjarliging Maskovda ketmaydi!
Ivan Ivanovich meni silkilab-silkilab tashladi.
Men gup etib tushdim.
Ivan Ivanovich oldimga qogʻoz-qalam qoʻydi.
— Ma, yoz! Raisimizga oʻn ming soʻm berganman, deb yoz! — dedi. — Tagʻin Afrika ola eshagiday qaysarlik eta bersang — manavi miyangga toʻqqiz misqol qoʻrgʻoshin quyib qoʻyaman! Qani, yoz!
— Men hali umrimda qoʻlimga oʻn ming soʻm pul ushlagan emasman, katta.
— Bilaman, Afrika ola eshagi! Bilaman, Afrika qaysar eshagi! Sen raisimizga oʻn ming soʻm berdim, deb yoz — boʻldi!
Men qogʻoz muztar boʻlib-qogʻoz muztar boʻlib oʻtira berdim.
Qalamni qoʻlimga-da olmadim!
— Soat toʻrt boʻlayapti, hademay tong otadi! Boʻl, baran, boʻl!
Men koʻzim ketib-koʻzim ketib oʻtira berdim. Ivan Ivanovich betimga shama sepib tashladi. Men seskana-seskana koʻz ochdim.
— Raisimizga oʻn ming soʻm berdim deb, qogʻoz qoralab ber — boʻldi!
Men yoʻq deya-yoʻq deya, bosh chayqadim.
— Uh, Afrika ola eshagi! Uh, Afrika qaysar eshagi!
Ivan Ivanovich oʻng biqinim oralatib-oralatib tepdi.
Ivan Ivanovich chap biqinim oralatib-oralatib tepdi.
Ivan Ivanovich chatanoqlarim oralatib-oralatib tepdi.

22
Ivan Ivanovich nazorat etib turdi. Doʻxtir ayol madda-madda yaralarimni moy doriladi.
Doʻxtir ayol qon-qon yaralarimni koʻk doriladi. Doʻxtir ayol momataloq-momataloq yaralarimni yod doriladi.
Doʻxtir ayol... badanlarimni qaradi-qaradi... piq-piq yigʻladi...
— Nega yigʻlayapsiz? — dedi Ivan Ivanovich. — Nima boʻldi, Nina Sergeevna?
Doʻxtir ayol ogʻiz bekitib-ogʻiz bekitib yigʻladi.
— Men... men Oʻzbekistonda besh-olti yil ishlab edim, — deya yigʻladi. — Bechora xalq-a, bechoragina xalq-a...
— Shu baranlarni nimasiga kuyasiz? Bari haromtomoq, bari boqimanda!
— Oʻzbekiston unday emas... Oʻzbeklar unday emas...

23
— Dalilingiz bordir-da: raisimizni qulf-kalit etib oʻtiribsiz?
— Boʻladi, dalil boʻladi!
— Unda, meni beyoziqdan-beyoziq bandi etmang-da? Men bola-baqram oldiga borayin-da?
— Yoʻq! Men Ivan Ivanovichman! Oʻzlaringni oʻz qoʻllaring bilan yoʻq qilaman! Birovingni koʻzingni birovingga oʻydiraman! Birovingni kallangni birovingga yediraman! Birovingni joningni biroyingga oldiraman! Oʻzim esa — pok-pokiza boʻlib qolaman! Bu yoʻl — Ivan Ivanovich Ivanovlar yoʻli!
— Xudo xayringizni bersin, beyoziqdan-beyoziq...
— Eshak semirsa oxurini bulgʻaydi, deydilar! Sen baranlar mazaxoʻrak boʻlib qolding, mazaxoʻrak! Sen baranlar qorning toʻyib qoldi! Shunday keta bersalaring — qanjiq itday bolalab bora berasanlar! Ana, koʻz ochib yumguncha yigirma milliyon boʻldilaring! Yigirma milliyon xalq-a! Sen boqimandalarga nonni qaerdan topamiz! Yoʻq, biz yigirma milliyon boqimandani boqmaymiz! Baliq boshidan sasiydi, boshidan! Yigirma milliyonni bosh-boshliqlaringdan boshlab kamaytiramiz! Bosh-boshlaringdan boshlab kamaytiramiz!
Oʻz-oʻzidan koʻnglim ozdi. Yuragim behol boʻldi. Koʻzlarim tindi.
Suv, deyin dedim — holim kelmadi.
Oldimda turmish piyola uzaldim. Choyqoldiqni ogʻzim oldim.
Ivan Ivanovich qoʻlimdan piyolani yulqilab-yulqilab oldi.
— Buyoqqa ol! — dedi. — Senga kim qoʻyibdi choy ichishni!
Ogʻzimdagi ogʻzimda qoldi, boʻgʻzimdagi boʻgʻzimda qoldi. Men moʻl-moʻlt qoldim.
Ivan Ivanovich boshmaldogʻini lunjlarimga nuqib-nuqib oldi.
Ogʻzimda turmish choy pirq-pirq otildi.
Tomogʻimda turmish choy tiqilib-tiqilib qoldi.
Men qir-qir yoʻtaldim.
Men koʻzlarim yoshlanib-yoshlanib yoʻtaldim.
Men Ivan Ivanovichga moʻlt-moʻlt boqib yoʻtaldim.
— Oʻl, shu kuningga! — dedi Ivan Ivanovich. — Ivan Ivanovich Ivanovlar piyolasidan choy ichishni sen baranlarga kim qoʻyibdi?! Ana shunday yoʻtalib-yoʻtalib — Bobomurod Omonovday oʻlasan-qolasan! Namuncha angrayasan? Ha, Bobomurod Omonov oʻldi! Termiz ketgan tergovchilarim telefonda aytib berdi. Omonov oʻz ajali bilan oʻldi, deb oʻylaysanmi? Ana shu-da, baransan-da, baran! Omonov ham senday oyoq tirab turib olib edi. Nimani soʻrasa —«Usmonxoʻjaevga javob beraman, Usmonxoʻjaevga javob beraman», deb turib olib edi. Oxiri... olgichini oldi! Oʻlimichi etib urdilar! Tepib-tepib — muzxonaga olib kirib tashladilar! Yetmish yashar chol muzxonaga bardosh berarmidi? Ana, oʻldi-ketdi! Bobomurod Omonov — Sotsialistik Mehnat Qahramoni edi, Ulugʻ Vatan urushi ishtirokchisi edi, xalq deputati edi! Sen kimsan?! Itday oʻlasan-ketasan! Yoʻqol, yigirma milliyon baran, yoʻqol!

24
Yuztuban boʻlib yota berdim. Shunda, yelkamdan tepki yedim. Men boshimni koʻtarib qaradim. Boshimda «Sadist» bilan «Sokol» turdi.
— Ha, churban? — dedi «Sadist», — oʻlib-poʻlib qolmadingmi?
— Oʻlma, qoʻy, oʻlma, — dedi «Sokol». — Sen hali bizga keraksan.
— Nimaga miq etmaysan, gapir.
Men darmonim yoʻq, deya bosh chayqadim. Hovuchimni ogʻzim olib bordim — suv, ishorasini berdim.
— Masala ravshan, — dedi «Sadist». — Bechora churban och.
— Yarim kechada qaerdan toʻq boʻladi, — dedi «Sokol».
— Endi biratoʻla tamaddi etadi-da.
— Oldin hojat olib borib kelaylik.
— Qani, qoʻltigʻidan ol.
«Sadist» bilan «Sokol» hidoyat qoʻllarini uzatdi.
Meni ohista-ohista tuvak olib bordi.
Koʻnglim «Sadist» bilan «Sokol» hidoyatidan taskin oldi.
«Ursalar-da mayli. Shular boʻlmasa, holim ne kechar edi?» — deya xayollandim.
Burchakda turmish tuvak oldida tik boʻldim.
— Teskari qarab turinglar, — dedim.
— Uyalasanmi? Yoʻgʻ-e?
— Uyaladi-da! — dedi «Sadist», — Oʻzbeklar birov oldida yozilish uyoqda tursin... Oʻzbeklar tikka turib choptirmaydi!
— Or-nomusli oʻzbek xalqining sadagʻasi ketsang-da! — dedi «Sokol».
«Sadist» bilan «Sokol» shunday deya-deya, teskari boʻlib turdi.

25
...Men cholvorimni tortib-tortib tugmaladim. Men tuvakdan bir qadam oldin bosib turdim.
— Boʻldi! Ana endi qaray beringlar! — dedim. «Sadist» bilan «Sokol» tagʻin qoʻltiqlarimdan kirdi. Tizzalarimdan olib tosh oʻtirgʻizdi.
Ajabdan bir «Sadist» qaradim, bir «Sokol» qaradim.
— Nima qilayapsizlar? Men oʻtirib boʻldim! — dedim.
— Endi... tamaddi etamiz!
— Qani, palov yegich qoʻlingni ber, qani. «Sadist» oʻng qoʻlimni oldi. Tuvak olib bordi.
Kaftimni... tezagim bosdi.
— Ay, nima qilayapsizlar, ay!..
— Seni tamaddi ettiramiz.
— Bechoragina, holdan toyib qolding.
— Bari tomoqdan-da, tomoqdan.
— Qani, oshamlab-oshamlab ol, qani.
— Ay, u tezak, u tezak!.. — deya, tipir-tipir etdim.
— Nima farqi bor? — dedi «Sadist». —Atala oldin qozonda edi. Qozondan kosaga oʻtdi. Kosadan qorningga oʻtdi. Qorningdan tuvakka oʻtdi. Mana endi... tagʻin qorningga oʻtadi! Oʻsha-oʻsha atala!
— Chin, u teshikdan kiradi — bu teshikdan chiqadi! — dedi «Sokol».
— Ha-da, farqi yoʻq! Farqi — bir teshik yuqorida, bir teshik quyida!.. — dedi «Sadist».
— Qani, katta-katta ol, qani!
Men barmoqlarimni yummadim. Men barmoqlarimni tik tutdim.
— Oʻldir! — dedim. —Mayli, oʻldir!..
— Yoʻq, biz seni oʻldirmaymiz.
— Biz seni tamaddi ettiramiz, tamaddi. Joyimdan turayin, deya talpindim. Tuvak oyoq tirab kuchandim.
Men «Sadist» bilan «Sokol»ga kuch bermadim.
Shunda, «Sokol» chuydamdan bosdi.
Men shunda-da kuch bermadim!
Endi, «Sadist» boʻynimni chatanoqlari orasi olib-olib boʻgʻdi. Kekirdagimga boshmaldoq bosib-bosib boʻgʻdi...
Men ogʻzimni kappa-kappa ochdim. Hir-hir etdim.
«Sokol» qoʻlroʻmol bilan tezak oldi. Misoli palov oshatmishdayin-palov oshatmishdayin ogʻzim soldi.
Men yutinmadim— tezagimnn ogʻzimda ushlab turdim.
«Sadist» boshimni chayqab-chayqab oldi. «Sadist» boshimni siltab-siltab oldi.
Men shunda-da yutinmadim!
«Sokol» ichimga sozlab-sozlab koʻrmusht urdi!
Ichim shilq etdi!
Ichim tortdi—tezagimni tortib oldi...
— Osh boʻlsin! — dedi «Sadist».
— Osh boʻlsin! — dedi «Sokol».
— Oʻqchiyapti... tuyilib qoldi-yov!
— Tuyilib qolsa... toʻqson besh choy ichiramiz-da! «Sadist» tuvakdan bir hovuch siydik oldi. Ogʻzimdan siydik quydi...
— Osh boʻlsin!

26
— Bir yildan oshdi! — dedi Ivan Ivanovich. — Afrika ola eshagiday oyoq tirab yotishingga ham bir yildan oshdi! Yota ber, qaysar eshak boʻlib yota ber! Ana shunday oʻlasan-ketasan!
— Birovga oʻlim tilamang. Ajali yetgan oʻladi.
— Oʻlasan! Bekordan-bekor oʻlasan! Xoʻsh, oʻlsang — sen baranni kim yoʻqlaydi! Yoʻqlaydigan yoʻlboshching qolmadi! Mana, quloq sol: raising Botirov zindonda yotibdi. Ijroqoʻm raising Xoliqulov zindonda oʻz tomirini oʻzi kesib oʻldi! Tumaning firqa qoʻmitasi birinchi kotibi Mirzaboev zindon ikkinchi qavatidan oʻzini oʻzi tashlab oʻldi! Viloyating ijroqoʻmi raisi Beknazarov zindonda oʻz joniga oʻzi qasd etib oʻldi! Viloyating firqa qoʻmitasi birinchi kotibi Karimov zindonda yotibdi. Oʻzbekiston Ichki Ishlar vaziri Yahyoev zindonda yotibdi. Oʻzbekiston Bosh Prokurori Boʻrixoʻjaev zindonda yotibdi. Oʻzbekiston Bosh Vaziri Xudoyberdiev zindonda yotibdi, Oʻzbekiston Jumhuriyati Qoʻmitasi birinchi kotibi Usmonxoʻjaev eindonda yotibdi! Ana, raisingdan tortib poshshonggacha zindonda yotibdi! Bor boshpanohing zindonda yotibdi! Xoʻsh, endi seni kim yoʻqlaydi?
«Chin, chin, — deya oʻylab qoldim. — Raisimizdan tortib, poshshomizgachayin zindonda yotibdi-ya!»
— Zindonimda yigirma besh ming boʻldilaring — yigirma besh ming! Bari zindonbandlarim — Yoʻlchi Yulduz zindonbandlar! Zindonimda toʻrtta Markazqoʻm kotibi yotibdi — Usmonxoʻjaev, Aytmurodov, Salimov, Abdullaeva! Zindonimda yigirmata general yotibdi! General Yahyoev... Dunyoda general zoti toʻlib yotibdi, baran. Lekin oʻzbek Yahyoevdayi kamdan-kam topiladi. Oʻzbek Yahyoevdan Maskov generallari ham saboq olar edi. Maskov generallaridan bitta Shchelokovni oʻzbek Yahyoev bilan yonma-yon qoʻysa boʻlar edi. Boshqa generallar oʻzbek Yahyoev oldidan oʻta bersin edi. Ana shu Yahyoevday yigirmata generaling zindonimda yotibdi! Zindonimda sakkizta viloyat kotibi yotibdi. Zindonimda oʻnta Sotsialistik Mehnat Qahramoni yotibdi! Oʻnta Sotsialistik Mehnat Qahramoniyam Oʻzbekiston yulduzlari! Jami yigirma besh ming yoʻlchi Yulduzing zindonimda yotibdi!
Ivan Ivanovich zoʻrma-zoʻraki iljaydi.
— Yoʻlchi yulduzlaringni bola-chaqasi-yu, qarindosh-urugʻlariyam zindonimda yotibdi! — deya iljaydi. — Poshshong Usmonxoʻjaevni yigirma uchta bola-chaqasi bilan qarindosh-urugʻi yotibdi! Bilasanmi poshshong Usmonxoʻjaevni zindonband etish uchun kim qoʻl qoʻydi? SSSR Oliy Soveti Prezidiumi raisi oʻrtoq Gromiko qoʻl qoʻydi, Gromiko! Xoʻ-oʻsh... Karimovni yigirma bitta bola-chaqasi yotibdi! Xudoyberganovni oʻn beshta bola-chaqasi yotibdi! Kamolov, Rajabov, Jabborov degichlarni sakkiz-toʻqqiztalab bola-chaqasi zindonimda yotibdi!.. Qahramon Onalaringgacha zindonimda yotibdi — Qahramon Onalaringgacha! Zindonbandim Saidova oʻn ikkita farzand onasi boʻladi! Zindonbandim Dolieva oʻn bitta farzand onasi boʻladi! Zindonbandim Matgʻomova oʻn bitta farzand onasi boʻladi! Zindonbandim Alimova toʻqqizta farzand onasi boʻladi...
Ivan Ivanovich iljaya-iljaya choy ichdi.
— Anavi paygʻambaringni oti nima edi... Xoʻ-oʻsh... xotiram oʻlsin-a... Afsus, oʻsha paygʻambaringni qoʻliga kishan solishga ulgurolmadim, afsus. Xudo mendan oldin jonini olib qoʻydi! Oʻsha paygʻambaringni oti nima edi...
— Muhammad paygʻambar.
— Yoʻq-yoʻq... Xoʻ-oʻsh... Sharof Rashidov! Afsus, Sharof Rashidovingni zindonband etishga ulgurolmadim, ming afsus!..
Ivan Ivanovich poʻrillatib-poʻrillatib choy ichdi. Ivan Ivanovich kiborona-kiborona aytdi:
— Endi... Oʻzbekiston toj-taxtini oʻzimiz boshqaramiz! Oʻzbekiston Markazqoʻmi kotibi Anishchev, Oʻzbekiston Xalq Nazorati Qoʻmitasi raisi Yefimov, Oʻzbekiston Bosh Prokurori Buturlin, Toshkent shahar prokurori Terkin, Toshkent shahar firqa qoʻmitasi birinchi kotibi Satin... Jami oʻttiztacha azamat! Azamatlarni Maskov yubordi! Nasib boʻlsa — ana shu azamatlar Oʻzbekistonda pichoqqa ilashadigan oʻzbekni omon qoldirmaydi! Nasib boʻlsa — ana shu azamatlar bosh koʻtargan oʻzbekni boshini yanchib-yanchib keladi! Nasib boʻlsa — ana shu azamatlar koʻzi ochilgan oʻzbekni koʻzini oʻyib-oʻyib keladi!
Devordan sado boʻldi — mendan sado boʻlmadi.
Men toshday-toshday boʻlib oʻtira berdim.
Ivan Ivanovich horiqulodda aynidi...
Ivan Ivanovich zahar yuz boʻldi.
Ivan Ivanovich tana koʻz boʻldi.
Ivan Ivanovich qalt-qalt qoʻl boʻldi.
— Hali zindonbandlarim ellik mingta boʻladi! Hali zindonbandlarim yuz mingta boʻladi! — deya lik etib turdi. — Pichoqqa ilashajak oʻzbek — omon qolmaydi! Oʻzbekiston — tutday kallak boʻladi!
— «Sokol», sindir oyogʻini, sindir!
«Sokol» etik uchi bilan tizzalarim koʻzilab-tizzalarim koʻzilab tepdi.
Tizzalarim etik tepkilarni koʻtarolmadi. Tizzalarim oʻz-oʻzidan yoyildi.
Shunda, cholvorim lip etib tushdi...
— Bay-bay-bay! — deya, «Sadist» quymuchlarim shapatiladi. — Tarvuz, misoli tarvuz!
— Umr boʻyi yotib yegach... tarvuzday boʻladi-da!
— Bilqillaydi-ya, bilqillaydi! — deya, «Sadist» quymuchlarim shapatiladi.
Men bor ovozim bilan baqirdim:
— «Yula»-a-a-a!..
— Baqirma, churban, baqirma! Yarim kechada «Yula» qoldimi!
— «Yula»-a-a-a!.. — deya, yigʻlab-yigʻlab qoʻya berdim.
— Baqirma deyapman!
— Nima... qizmisan?
— Qizmidingki... dod deysan?
— «Yula-a-a-a!.. — deya, yigʻlab-yigʻlab qoʻya berdim. Osmon — tosh boʻldi. Yer — tosh boʻldi. Devor — tosh boʻldi...
— Aytaman, «Sadist»boy, aytaman! — deya, yigʻlab-yigʻlab yolbordim.
— Ana endi oʻzingga kelayapsan! — dedilar.
— Qoʻybering, «Sokol»boy, meni qoʻybering! — deya, yolborib-yolborib yigʻladim. — Aytaman, «Sadist»boy, mana-mana aytaman!
— Ana endi esing kirdi! — dedilar. Mendan qoʻl oldilar.

28
Oppoq qogʻoz tikilib-tikilib shaylandim. Qalam ushlab-ushlab shaylandim.
— Qani, yoz, qani, — dedi Ivan Ivanovich. — SSSR Bosh Prokurori oʻrinbosari oʻrtoq Sorokoga...
Ivan Ivanovich aytib-aytib turdi.
Men bitta qoldirmayin, bitib-bitib turdim.
— Qani, menga ber, qani, — dedi Ivan Ivanovich. — Ay, kuchingdan, jigit! Ana endi jigitmisan-jigit boʻlding! Shugina gap uchun Shoʻro qonun posbonlarini bir yildan ziyod qiynading-a!
— Endi... ust-boshimni bersangiz deb edim.
— Ust-bosh? Ust-boshni nima qilasan?
— Manavi zindoni ust-bosh bilan qishloq borib boʻladimi? El-yurt nima deydi? Doʻst bor, dushman bor...
Ivan Ivanovich ogʻiz ushlab-ogʻiz ushlab kuldi.
Ivan Ivanovich bet changallab-bet changallab kuldi.
Ivan Ivanovich koʻz artib-koʻz artib kuldi.
— Hay, jigit-ay, jigit-ay!.. — dedi. — Ayt, tagʻin nima qilay?
— Tagʻin... meni kechasi bir mahalda olib kelib edilar. Men bediramdan-bediram kelib edim. Shu bois... ayta berayinmi?
— Ayt-ayt?
— Shu bois... bir-ikki soʻm yoʻlkira qarz berib tursangiz... deb edim. Bola-baqram oldiga eson-omon yetib borsam armonim yoʻq... Omonatingizni chaqama-chaqa joʻnataman...
Ivan Ivanovich xandon-xandon kuldi.

Oʻninchi bob
1
Sayyor sud Denov paxta zavodi madaniyat saroyida boʻldi.
— Joyingizdan turing, sud kelayapti! El-yurt toʻla saroy bir qalqib oldi.
— ...Aybdor Jamoliddinov Dehqonqul Aqrabovichga soʻngsoʻz beriladi!
Bola-baqralarim qoshimda boʻldi. Xesh-aqrabolarim qoshimda boʻldi. Koʻngil yetarlarim-da qoshimda boʻldi. Unda, tagʻin, kimim... tagʻin kimim yoʻq boʻldi?
— Shu... shu, dalalarimni bir koʻrib ketayin, — dedim.
— Kimni-kimni? — dedi qozikalon.
— Dalalarimni bir koʻrib ketayin...
Qozilar oʻzaro qarashib-qarashib oldi. Qozilar oʻzaro bosh irgʻashib-bosh irgʻashib oldi.
— ...Jamoliddinov Dehqonqul Aqrabovich Oʻzbekiston Jumhuriyati jinoyat tuzugining 153-moddasiga binoan... sakkiz yil muddat bilan ozodlikdan mahrum etiladi!
El-yurt toʻla saroy bir yigʻlab oldi!

2
Zindonmashina ravon-ravon yurdi. Zindonmashina doʻqib-doʻqib yurdi.
Zindonmashina bir joyda manzil etdi.
Temir eshik lang ochildi.
Qizil askar avtomat bilan tush, ishorasini berdi.
Men zindonmashinadan tap etib tushdim.
Favqulodda yorugʻdan koʻz ocholmadim. Koʻzlarimni chirt yumib turdim.
Ohista-ohista koʻz ochdim...
Oʻzimni... oʻzimni shiyponimiz oldida koʻrdim!
Tevarak-boshim dalalarim boʻldi.
Dalalarim sokin-sokin boʻldi.
Dalalarimda qargʻalar uchib-qoʻnib turdi.
Dalalarimda qoramollar oʻtlab-oʻtlab yurdi.
Gʻoʻzalar shipshiydam gʻoʻzapoya boʻldi.
Gʻoʻzapoyalar shumshuk-shumshuk boʻldi. Gʻoʻzapoyalar sariq-sariq boʻldi.
Gʻoʻzapoyalar boʻy-bastidan... ushbu yil hosili moʻl-moʻl boʻldi!..
Qizil sorbon bir dalalarim qaradi, bir men qaradi.
«Mana, dalalaringga-da olib keldik, — demish boʻldi. — Xoʻsh, endi nima deysan?»— demish boʻldi.
— Nu? — dedi Qizil.
Qizil! Dalalarimda Ivan Ivanovichlik etmay tur, endi.
Dalalarim bilan omon-esonlashib olayin, endi.
Qizil! Dalalarimda Ivan Ivanovichlik etmay tur, endi.
Koʻnglim tub-tubida kuyuklarim bor, kuyuklarim... Kuyuklarimni dalalarimga yorayin, endi. Kuyukni kuyuk olsin, endi...

4
Ivan Ivanovich! Men senga yuz oʻttiz yil yurtim toʻrini berdim, yuz oʻttiz yil uyim toʻrini berdim — ammo sen bilan el boʻlmadim!
Ivan Ivanovich! Men sen bilan yuz oʻttiz yil yelkama-elka kun kechirdim, yuz oʻttiz yil chizgan chizigʻingdan chiqmadim — ammo sen bilan el boʻlmadim!
Yuz oʻttiz yil tur desang turdim, oʻtir desang oʻtirdim, yuz oʻttiz yil kul desang kuldim, yigʻla desang yigʻladim — ammo sen bilan el boʻlmadim!
Ivan Ivanovich! Men yuz oʻttiz yil oʻzim kiymadim — senga kiydirdim!
Ivan Ivanovich! Men yuz oʻttiz yil oʻzim kiymadim — senga kiydirdim, yuz oʻttiz yil oʻzim yemadim — senga yedirdim, yuz oʻttiz yil oʻzim ichmadim — senga ichirdim... ammo sen bilan el boʻlmadim!
Ivan Ivanovich! Men yuz oʻttiz yil kofir toʻq — musulmon tinch, maqomda kun koʻrdim... ammo sen bilan el boʻlmadim!
Dini boshqa minba’d-minba’d el boʻlmaydi!
Tili boshqa minba’d-minba’d el boʻlmaydi!
Ivan Ivanovich! Sen tirigim tirnogʻin yeding, sen oʻligim yogʻin yeding — ammo toʻymading!
Ivan Ivanovich! Men ochlikdan oʻlmadim — sen toʻqlikdan yorilmading!
Ivan Ivanovich! Men seni yuz oʻttiz yil toʻngʻich akam, dedim. Boʻldi — men endi sen toʻngʻich akam, demayman.
Men endi seni toʻngʻich aka degich tillarimni kesib itga tashlayman!

5
— Nu? — dedi Qizil.
Ivan Ivanovich! Dalalarimda nu-nulamay tur, endi.
Dalalarim diydoriga toʻyib-toʻyib olayin, endi.
Ivan Ivanovich! Sen dala nimaligini bilarmiding? Sen sadqai dala ket!
Sen qoʻsh jomadon koʻtarib daydishni bilasan. Sen gʻildirakli jomadon sudrab daydishni bilasan.
Sen qaysi yurt mevazor — shu yurtni makon etasan. Sen qaysi el mehnatkash—shu elni makon etasan.
Ivan Ivanovich! Qaysi yurt mevali-chevali boʻladi — shu yurt sen uchun vatan boʻladi!
Qator-qator deydib kelasanu... osoyishta-osoyishta el-yurtni algʻov-dalgʻov etasan.
Ota bilan bolani gij-gij etasan.
Aka bilan ukani kov-kov etasan.
Hamsoya bilan hamsoyani oqkaltak-qorakaltak etasan.
Oʻrtada maza-maza... Sen maza etasan! Sen oʻrtada paygʻambar boʻlib davron surasan. Sen oʻrtada qozikalon boʻlib davron surasan.
Ivan Ivanovich! Sen qadam qoʻymish el-yurt aslo tinch-totuv boʻlmaydi. Sen qadam qoʻymish el-yurt aslo tinib-tinchimaydi.
Ivan Ivanovich! Sen koʻzingga tuproq toʻlmaguncha — sen el-yurtga toʻymaysan!

6
— Nu? — dedi Qizil.
Ivan Ivanovich! Picha oyoq il, endi.
Dalalarim bilan xayr-xoʻshlashib olayin, endi.
Dalalarim bobolarim achchiq-achchiq koʻz yoshlaridan dala boʻldi.
Dalalarim otalarim shoʻrpeshona terlaridan dala boʻldi,
Dalalarim ayollarim gulday hazon umridan dala boʻldi.
Dalalarim — bobolarim shoʻr-shoʻr peshonasi.
Dalalarim— otalarim yagʻir-yagʻir yelkasi.
Dalalarim — ayollarim xazon-xazon umri.

7
Men... dalalarimni deya, qaytib kelaman!
Tupkani tagidan boʻlsa-da, qaytib kelaman!
Ana shunda shoʻrtuproq dalamga a’lo nav paxta ekaman. Undan a’lo-a’lo tola olaman.
Qumloq dalamga moy bergich paxta ekaman. Undan xushta’m-xushta’m paxtamoy olaman. Toʻyimli-toʻyimli paxtamoy olaman.
Oqtuproq dalamga oqlik moʻl paxta ekaman. Undan yegulik oqlik olaman. Ichgulik oqlik olaman.
Men qaytib kelaman!
Men hali dalalarimda elektr motorli traktorlar minib ter toʻkaman. Kun nuri bilan yurgich traktorlar minib ter toʻkaman. Olti gʻildirakli traktorlar minib ter toʻkaman.
Mazkur traktorlar qar-qarlamaydi — bilinar-bilinmay odimlaydi!
Kabinasida barcha sharoitlar muhayyo boʻladi: mitti sovutgichi boʻladi. Mitti muzxonasi boʻladi. Mitti choy qaynatgichi boʻladi. Tayyoralardagiday chanoq-joʻmragi boʻladi.
Men qaytib kelaman.
Yetti iqlimdan boʻlsa-da, qaytib kelaman.
Ana shunda paxtamni choʻtkali-choʻtkali mashina bilan yigʻib-terib olaman.
Mashina bilan bir oralaboq terib olaman. Boshqa qaytib dala oralamayman.
Yigʻim-terimni bosh-adoq bir mashina bilan bajaraman. Bir vaqtni oʻzida bajaraman.
Mashina a’lo tola paxtamni alohidalaydi, mundayroq tola paxtamni alohidalaydi.
Ayni vaqtda paxtamni xas-choʻpdan pokizalaydi. Chang-gʻubordan forigʻlaydi.
Tolani bir yoqli etadi, chigitni bir yoqli etadi.
Paxtamni oʻzi taxlaydi, oʻzi toylaydi. Toylarni yuk mashina joylaydi.
Yuk mashina paxtamni dalalarimdan fabrika olib joʻnaydi.
Men qaytib kelaman.
Yetti qavat yerni ostidan boʻlsa-da, qaytib kelaman.
Men dalalarimni deya, qaytib kelaman.
Meni dalalarim qaytarib keladi...
1986—1991 yillar.

Men
Men Surxondaryo viloyati, Denov tumani, Xoʻjasoat qishlogʻida dunyoni koʻrdim.
Shu qishloqda katta boʻldim. Shu qishloqda oʻrta maktabni bitirdim.
Maktabda hikoyalar mashq etdim.
Toshkent Davlat Dorilfununi Jurnalistika fakulʼtetini tamomladim.
Dorilfununda hikoyalar mashq etdim.
Jumhuriyat radiosida toʻrt yil muharrir boʻlib ishladim.
Qizil Armiya saflarida harbiy xizmat qildim.
Ikki yil «Oʻzbekiston fizkulʼturachisi» gazetasida tarjimon boʻldim.
«Fan va turmush» jurnalida ikki yil muharrir boʻlib ishladim.
Moskvadagi Jahon Adabiyoti institutida oʻqib keldim.
Men oʻrta maktabni bitirib, shunday niyat etdim: oʻttiz-oʻttiz besh yoshlargacha uylanmayman, oila qurmayman, biror idorada faqat tirikchilik uchun ishlayman.
Men faqat bir maqsadni koʻzladim: oʻttiz-oʻttiz besh yoshlargacha jahon adabiyotini oʻqish. Faqat oʻqish, oʻqish, oʻqish, qoʻl qotib olmasin uchun mayda-mayda hikoyalar mashq etib turish.
Men shu niyat yoʻlida imorat solmadim, mashina olmadim, mansab egallamadim, shon-shuhrat qizgʻanmadim.
Men dunyo talashmadim!
Faqat izlandim, faqat oʻqidim.
Gʻanimlarim meni ishdan haydadilar.
Kurashda bir tabiat qonuni bor: polvon davrada magʻlub boʻlsa, taqdirga tan berib ketmaydi. Yoʻq, polvon oʻzini boqadi. Polvon oʻzini parvarishlaydi. Polvon tinimsiz mashq oladi. Raqibidan magʻlubiyat alamini olish uchun shaylanadi. Raqibidan alamini olmasdan-da qoʻymaydi.
Men goʻdakligimdan davralarda kurashib katta boʻldim. Polvonlik ajdodimda bor, polvonlik qonimda bor.
Menda ana shu polvonlik qonim qoʻzgʻaldi.
Men gʻanimlarimdan alam olish uchun shaylandim.
Men kim ekanimni bir koʻrsatib qoʻyish uchun katta asarga qoʻl urdim.
Nihoyatda... nihoyatda sanoqli kunlarda «Yulduzlar mangu yonadi» nomli birinchi qissamni yaratdim.
Men bu qissam bilan gʻanimlarimga: «Mana, men kimman!» degan boʻldim.
Qissa elga manzur boʻldi.
Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyushmasi hisobot yigʻilishida yilning eng yaxshi qissasi, deya baholandi.
Gʻanimlarim bir kuydi, bir kuydi-e!
Bu — tasodif, dedilar. Kesakdan olov chiqdi, dedilar. Fisq-fasod tarqatdilar.
Bir chaqasiz kunlarim boʻldi. Ijara haqini toʻlay olmay, ijaradan haydalmish kunlarim boʻldi. Boshpanasiz kunlarim boʻldi.
Men qishlogʻimga qaytdim.
Onam sandiq kovladi. Lattalar ostidan bir tuguncha oldi. Tugunchani uch-toʻrt aylantirib ochdi.
Tugunchadan besh-olti soʻm pul chiqdi.
Onam shu pulni menga uzatdi.
Shunda... men bir boshqa boʻlib qoldim. Men tashqari otilib chiqib ketay, dedim.
Bu pul... onamni... oʻlimlik puli boʻldi.
Men devorni ushlab qoldim.
— Olmayman... — dedim.
— Ol, sen shoir boʻlsang boʻldi, ol, — dedi onam.
— Yoʻq... — deya bosh chayqadim.
— Ol, sen shoir boʻlmaguningcha men oʻlmayman, — dedi onam. — Men sening shoirligingni koʻrmagunimcha oʻlmayman.
Men tagʻin Toshkent qaytib keldim.
Men endi onamni oʻlimlik puli bilan tirikchilik kechirib izlandim.
Bir jurnal muharriri meni ishga olaman, dedi.
Ammo gʻanimlarim xabar topib, meni ishga oldirmadilar.
— Oʻzi boshqa, asari boshqa, — dedilar.
— Oʻzidan asari yaxshi, — dedilar.
— Asari kerak, oʻzi kerak emas, — dedilar. Ana shunda polvonlik qonim tagʻin qaynadi.
«Uh, qoraqoʻngʻizlar! — deya, gʻanimlarimni ichimda yandim. — Sen qoraqoʻngʻizlar kim-u, men kim ekanimni ana endi koʻrasanlar!» — deya qoʻzgʻoldim.
Kech kuzda yurtimizga yoʻl oldim.
Sattor chavandoz degich bilan til topishdim. U menga bir ot topib berdi. Men... otlandim!
Sattor chavandoz bilan qishloqma-qishloq yurdim. Toʻyma-toʻy yurdim. Koʻpkarima-koʻpkari yurdim.
Kunduzlari turli yurtlardan kelmish chavandozlar bilan koʻpkari chopdim.
Necha bor otlardan yiqildim.
Kechalari toʻyxonalarda chavandozlar bilan gurung qildim.
Chavandozlar doʻmbira chalib, koʻpkarilardan soʻyladi, otlardan soʻyladi, chavandozlardan soʻyladi.
Uzun qish koʻpkarixona — ish joyim boʻldi, chavandozlar — hamxonam boʻldi, otlar — birodarim boʻldi.
Nihoyat, koʻklamda «Ot kishnagan oqshom» nomli ikkinchi qissamni jurnalga koʻtarib keldim.
Qissa adabiyot osmonida bir momoqaldiroq boʻldi.
Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyushmasi hisobot yigʻilishida yilni eng yaxshi qissasi, deya baholandi.
Men yelkamdan nafas oldim. Men entikdim. Men xumordan chiqdim!
Yurtimiz togʻ etagida Soʻfi Olloyor qabri bor. Shu qabr qabatida togʻchorbogʻ bor.
Men bir qishni ana shu yurtim chorbogʻida qishladim. Soʻfi Olloyor bobo bilan qabatma-qabat yotib, «Oydinda yurgan odamlar» nomli qissa bitib keldim.
Qissani chop ettirish uchun uch yil sarson-sargardon boʻldim. Toʻrtinchi yil kuya-pisha chop ettirdim.
Shu qissadan keyin meni olqishlovchilar koʻpaydi. Meni qoʻllab-quvvatlovchilar koʻpaydi.
Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyushmasi qissalarimga Oybek mukofotini berdilar.
Ittifoq Yozuvchilar Uyushmasi s'ezdiga delegat etib sayladilar.
Ittifoq Yozuvchilar Uyushmasi pravleniesi a’zoligiga sayladilar.
Gʻanimlarim qoraqurtday gʻimirlab qoldilar.
Dunyoda qanaqa magʻzava bor — meni boshimdan toʻkdilar. Dunyoda qanday fisq-fasod bor — meni nomimga tupuklab yopishtirdilar.
Togʻay Murod nomimni qop-qora etdilar.
Men ular haqida «Momo Yer qoʻshigʻi» nomli qissa yaratdim.
Savob ish barcha uchun boʻladi. Ayol-erkak uchun boʻladi. Yosh-qari uchun boʻladi. Yetti yashar-u, yetmish yashar uchun boʻladi.
Men el-yurt uchun ana shunday bir savob ish qilgim keldi.
Seton-Tompsonni «Yovvoyi yoʻrgʻa» kitobini oʻzbekchaga tarjima etdim.
Tabiat, jonivorlar hayotidan soʻylaguvchi mazkur kitob yetti yashar kitobxon uchun-da, yetmish yashar kitobxon uchun-da birday suyukli, birday ardoqlidir.
Ana shu vaqt qatagʻon avj oldi.
Ishdan hayda-hayda avj oldi. Firqadan oʻchir-oʻchir avj oldi. Sur-sur avj oldi.
Nihoyat... qama-qama avj oldi.
Oʻzbek ziyolilari kishanband boʻldi. Oʻzbek ziyolilari mahbus boʻldi.
Oʻzbek ziyolilari kechalab-kechalab Moskvaga olib ketildi.
Soʻroq Moskvada boʻldi. Sud Moskvada boʻldi. Hukm Moskvada oʻqildi.
Ana shunda polvonlik qonim qaynadi!
Endi qonim oʻz gʻanimlarim uchun qaynamadi. Yoʻq, oʻz gʻanimlarim oʻz yoʻlida qoldi.
Endi qonim... olamjahon gʻanimlarim uchun qaynadi. Endi qonim... qudratli gʻanimlarim uchun qaynadi.
— Men oʻzbek xalqiga haykal qoʻyaman!
Men ana shunday shahd bilan olamjahon gʻanimlarim sari shaylandim.
Jahon Adabiyoti institutida oʻqish uchun yoʻl oldim.
Barcha hayron boʻlib qoldi.
Boisi — men endigina uylanib edim.
— Savodni mazasi yoʻq, Moskvada oʻqib kelmasak boʻlmadi, — dedim. Dardim oʻqish boʻlmadi. Dardim prokuraturalar boʻldi, dardim sudlar boʻldi.
Bir oyogʻim institutda boʻldi, bir oyogʻim sudlarda boʻldi.
Men tanish-biliig yoʻli bilan tergov matnlarini sotib oldim. Ikki ogʻiz axborot olish uchun yarimtalar quydim.
Baribir... baribir boʻlmadi.
Men oʻzimni... halq hayoti bilimdoni, deya oʻylar edim, xalq xarakteri bilimdoni, deya oʻylar edim, xalq ruhiyati bilimdoni, deya oʻylar edim.
Men paxta bilan yuzma-yuz boʻlib... men hali oʻzbek dehqonini bilmasligimni angladim. Men paxta bilan yuzma-yuz boʻlib... men hali paxtakor kim ekanini bilmasligimni angladim.
Men qogʻoz-qalam gʻamladim. Men Surxon dalalarini nishonladim.
Ikki bor jumhuriyat gazetasida: «Men paxta dalalariga ketaman», deya soʻz berdim. El-yurtga ikki bor soʻz berdim.
Ilk koʻklamda Oltinsoy tumaniga yoʻl oldim. Tuman kattalari bilan yuzlashdim.
— Men sizni Aliqulov brigadasiga olib boraman, — dedi xoʻjalik raisi Toshboev. — Faqat aybga buyurmaysiz, Aliqulovni bet-boshi sal oqarib qolgan.
— Oqarib qolgan? — deya angraydim.
— Chin, chin, — dedi tuman vakili. — Dastlab koʻrishimda men ham shunday deb oʻylab edim.
— Beti haligi bir kasalday oqarib qolgan, — dedi Toshboev. — Bari jaziramada kuyib-pishib ishlashidan.
Rais aytmish Aliqulov dala shiyponini makon etdim.
Men boʻlajak... Dehqonqul bilan yuzma-yuz boʻldim.
Men boʻlajak... Dehqonqul dalalarini ish joyim etdim.
Dehqonlar qanday kiyimda boʻlsa — men ham shunday kiyinib oldim.
Dehqonlar oʻtirsa — oʻtirdim, dehqonlar tursa — turdim.
Chigit ekish boshlandi.
Men dehqonlar bilan chigit ekdim.
Men... dehqon boʻlib, chigit ekdim!
Men gʻoʻza yaganaladim. Gʻoʻza chopiq qildim. Gʻoʻza oʻtoq qildim. Gʻoʻzaga goʻng berdim. Gʻoʻzaga suv taradim. Gʻoʻza chilpidim.
Men dehqonlar bilan paxta terdim.
Men gʻoʻzalarga suv taray-taray, necha-necha tonglarni oqladim.
Men shiyponlarda uxlab qoldim. Oʻqariq boʻylarida uxlab qoldim. Egatlarda uxlab qoldim.
Men Surxon dalalarida olti oy kezdim. Surxon oftobida olti oy kuydim. Surxon changlarini olti oy yutdim.
— Men oʻzbek xalqiga haykal qoʻyaman!
Men ana shunday orzuda dalalar bilan xayr-xoʻshlashdim.
Nihoyat, orzularim oxir-oqibati — ushbu roman boʻldi.
Men nimaga erishgan boʻlsam — barchasi uchun gʻanimlarimdan minnatdor boʻldim.
Gʻanimlarim boʻlmasa — men Togʻay Murod boʻlolmas edim.
Yashasin, gʻanimlarim!


AvvalgiII- qism Keyingi
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика