Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy]

Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy]

Institutdan Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat» asari ilk bor arabiy, forsiy matnlar, ularning tarjimalari va izohlari bilan toʻliq holda nashr etilmoqda. Asar muqaddima va 770 ta shayx (35 tasi avliyo ayollar)iing hayoti va faoliyatiga bagʻishlangan. Ilgarngi nashrida (1968) atigi 153 ta shayxlar haqida ma’lumot berilib, ayrim diniy va tasavvufiy atamalar ma’lum sabablarga koʻra tushirilib qoldirilgan edi. «Nasoyim ul-muhabbat Abdurrahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns min hazarot il-quds» tazqirasining tarjimasi, lekin Navoiy Jomiy asariga erkin, ijodiy munosabatda. boʻladi va uning asaridagi ma’lumotlarni toʻldirib yoxud qisqartirib boradi va 618 ta shayxlar sonini 770 taga yetkazadi. Tarix va madaniy merosimizni keng oʻrganayotgan hamda naqshbandiylik ta’limotiga ragʻbat koʻrsatayotgan ekanmiz, bu asarni toʻliq holda nashr etilishn ilmiy, ma’rifiy va axloqiy ahamiyatga ega. Ayniqsa, Imom A’zam, Imom Moturidiy, Ahmad Yassaviy, Hakim Tirmiziy, Bahouddin Naqshbandiylarning aqida va qarashlari bilan xalqimizni, xususan, yoshlarimizni yaqindan tanishtirish joyizdir. Asarni nashrga tayyorlashda OʻzR FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondida saqlanayotgan 857 va 5420 inv. raqamli qoʻlyozmalar hamda «Nasoyim ul-muhabbat»ning Turkiyada chiqqan tanqidiy matnlari asos qilib olindi (Kamol Eraslan, 1996). Matnlarni qiyoslash, shaxs va joy nomlarini toʻgʻri yozish, tarjima va izohlar tuzishda Jomiyning «Nafahot ul-uns min hazarot il-quds» asari qoʻlyozmasidan, Eronda (doktor Obidiy, 1370 H. sh.), Toshkentda (1916) chop boʻlgan izohli manbalardan hamda Mahmud bin Usmon Ali (Lomi’iy Chalabiy, 1479—1532) tomonidan usmonli turk tiliga oʻgirilgan tarjimadan foydalanildi. Arabiy va forsiy matnlarni asarning oxiriga ilova qildik. Keyingi nashrlarda kitob yuzasidan bildirilgan fikr va mulohazalarni inobatga olib, arabiy va forsiy matnlarni ham oʻz oʻrnida berib, chop etish nazarda tutiladi. Qisqartmalar a. r. — alayhir-rahmah — unga (Allohning) rahmati boʻlsin! a. s. — alayhis-salom — unga (Allohning) salomi boʻlsin. v. a.—vallohu a’lam — Alloh bilguvchiroq. n. b. — nafa’ano bihima — ikkalasi tufayli (Alloh) bizga naf yetkazsin. n. m. n.— nuvvira marqaduhu nuran — uning qabri nurga toʻlsin. n. m. n.— navvara marqadahu nuran — (Alloh) qabrini nurga toʻldirsin. k. v. — karramallohu vajhahu — Alloh uning yuzini mukarram qilsin. r. — rahimahullohu — Alloh unga rahm qilsin. r. a. — raziyollohu anh(u) — Alloh undan rozi boʻlsin. r. a. — rahmatullohi alayhi — unga Allohning rahmati boʻlsin. r. a. a. — rizvonullohi alayhim ajma’in — ularnnng barchasidan Alloh rozi boʻlsin. r. r. — ravvahallohu ruhahu — Alloh uning ruhinn shodlantirsin. r. t. — rahimahullohu taolo — Allohu taolo unga rahm qilsin. r. t. a. a. — rizvonullohi taolo alayhim ajma’in — ularning barchasidan Allohu taolo rozi boʻlsin. r. t. a. — raziyollohu taolo anhum — Allohu taolo ulardan rozi boʻlsin. r. t. r.— rahimahullohu taolo ruhahu — Allohu taolo ruhiga rahm qilsin. s. a. v—sallallohu alayhi vasallam — unga Allohning salavoti va salomi boʻlsin. s. r. a. — salavotur-rahmoni alayhi — unga rahmonning (Allohning) salavoti boʻlsin. s. t. — subhonahu va taolo — pokdir (Alloh) va oliydir. q. — qaddasallohu — Alloh muqaddas qilsin. q. a.— qaddasa arvohahum — Alloh ularning ruhlarini muqaddas qilsin. q. a. — qaddasallohu asrorahum — Alloh ulariing sirlarini muqaddas qilsin. q. s. — quddisa sirruhu — uning sirri muqaddas qilindi. q. s. — qaddasallohu sirrahu — Alloh sirrini muqaddas qilsin. q. r. a. — qaddasallohu ruhahul aziz — Alloh uiing aziz ruhiii muqaddas qilsin. q. s. a. — quddisa sirruhum aziz — ularning aziz sirlari muqaddas qilindi. q. t. a. — qaddasallohu taolo asrorahum — Allohu taolo ularning sirlarini muqaddas qilsin. q. t. r. — qaddasallohu taolo ruhahu — Allohu taolo uning ruhini muqaddas qilsin. q. t. s. — qaddasallohu taolo sirrahu — Allohu taolo uning sirrini muqaddas qilsin. Yuzoru va yutabarraku bihi — (Qabri) ziyorat qilinadi va tabarruk sanaladi. Nasoyim Ul-Muhabbat Bismillohir-Rahmonir-Rahim [Muhabbat va tavfiq bogʻchalarining shabbodalaridan valiylar qalbini ochgan, haqiqat va futuvvat bogʻlarining xushboʻyliklari bilan doʻstlari koʻnglini shod etgan Aldohga hamdu sanolar boʻlsin. Irfon va faqirlik sharofati bilan faxrlangan Muhammad alayhissalomga salotu salomlar yoʻllaymizki, u zot tufayli zamon ahliga iymon sharofati yetishdi. U zot (Muhammad alayhissalom) odatdan tashqari ishlarning manbai, moʻ’jiza, karomat va ilhomning ma’danidir. Va u zotning ma’sum ahlu ayollariga, pok sahobalariga ham salotu salomlar boʻlsin)[1]. Ammo ba’d mundoq arz qilur jahl vodiysining marhalapaymoyi Alisher mulaqqab Navoiy [Alloh uning yuzini zalolat vodiysidan hidoyat yoʻliga bursin – sakkiz yuz sakson birda bu sarmoyasiz, notavon Hazrat ustozim, sayyidim, hujjatim, mahdumim va shayx ul-islomim Mavlono, millat va din nuri – Abdurrahmon Jomiy – unga Allohning rahmati, magʻfirati, salomi va rizosi boʻlsin][2] xidmatlarida «Nafahot ul-uns mnn hazarot il-quds» kitabi jam’u tartibining boisi boʻldum. Andoqki, ul sharif kitobning fihrastida ul Hazrat nuvvira marqaduhu aning kayfiyatini sharh bila zikr qilibdurlar. Oʻqugʻonlar koʻrmish boʻlgʻanlar va oʻqumagʻonlar oʻqusalar, koʻrgaylar. Ul kitob xaloyiq orasida mashhur va oʻqumoq va bitimagi shoye’ boʻldi. Ul ma’rifat kunjining valoyatosor holoti zikridin va foyiz ul-anvor maqoloti fikridin ahli arboblargʻa naf’lar va shavqu irodat ahligʻa fayzlar yetishdi. Doim oshufta xotirga kelur erdi va parishon xayolgʻa evrulur erdikim, ul kitob alfozi forsiydur, arabiygʻa payvasta va iborati ishorat ahli tiliga vobasta va ul tillar vuqufidin bahravarlar va ul iboratu ishoratdin bexabarlar ul alf Ozdin oʻz qobiliyatlari xurdida va ishtigʻollari muqobalasida naf’lar toparlar va fayz elturlar. Ammo turk ulusidin ba’ziki, koʻngul sidqu safosigʻa bahramanddurlar, bu kimiyo asar soʻzlar ta’siriga Tengri inoyatidin arjumand, ul alfozgʻa vuquf qillatidin ul fayzlardin mahrum va bu haqoyiqning daqoyiqi ularga noma’lum. Xotirgʻa kechmishkim, agar sa’y qilsam, bu kitobni turk tiliga tarjima qila olgʻaymuman va ul daqoyiqu mushkilotni ravshanroq alfoz va ochuqroq ado bila oʻtkara olgʻanmuman?–deb mutaammil erdim. Va ne bu xayolu muddaodin oʻzumni oʻtkara olur erdim va ne ishning azimligʻi va dushvorligʻi jihatidin shuru’ qila olur erdim. To ta’rix toʻqquz yuz birdaki, ul kitobning ta’lifidin yigirma yil oʻtub erdi, Tengri taolo tavfiqi birla bu ulugʻ ishgʻa ilik urdum va bu azim amrgʻa qalam surdum va Hazrat shayx Fariduddin Attor q. s. bitigan «Tazkirat ul-avliyo»din ba’zi kibor mashoyixkim, «Nafahot ul-uns»gʻa doxil boʻlmabdur erdi – har qaysini munosib mahalda doxil qildim va Hind mashoyixi sharhi ham oz mazkur erdi, mumkin bor tilab, topib hazrat Qutb ul-avliyo Shayx Farid Shakarganj q. a.din soʻnggi mashoyixgacha ilhoq qildim va turk mashoyixi zikri ham ozroq erdi, oni dogʻi Hazrat shayx ul-mashoyix Xoja Ahmad Yassaviy r.din bu zamongʻacha ulcha mumkin bor tilab topib, zikrlarin va ba’zi holotu soʻzlarin oʻz mahalida darj qildim. Va Hazrat Maxdumi n. m. n.ning oti va muosiru musohib mashoyix q. a. zikri dagʻikim, ul mutabarrak kitobda yoʻq erdi, munda qoʻshdum va ul kitobda dagʻi avliyoulloh zikridin ba’zi soʻzkim, zamon ahligʻa koʻp muhtoj un-ilayh ermas erdi itnob vahmidin tarkin tutdum va bu tarjimadin oʻksuttum va chun bu valoyat riyozi muhabbat nasimigʻa muhib va futuvvat shamimigʻa sabab boʻldi, anga «Nasoyim ul-muhabbat min sha-moyim ul-futuvvat» ot qoʻydum. Umidim ulki, bu nasoyimdin ruhlari toza va shamoyimdin ravhlari beandoza boʻlgʻon azizlar qoyil ruhini biror duo bila yod va biror fotiha bila shod qilgʻaylar. Bu toifa sulukida muqaddima tamhidi Allohu taboraka va taolo aytdi: biz odam bolalarini azizu mukarram yaratdik, Quruqlik (ot-ulov) va dengizga (kemalarga) chiqarib qoʻydik. Yana Alloh taolo aytadiki, albatta bu omonatni (shariati islomni) osmonga, yerga va togʻu toshlarga tavsiya qilgan edik, ular mas’uliyatdan bosh tortdilar va undan qoʻrqdilar. Inson esa, uni oʻz zimmasiga oldi}2. Bu taqdir bila andoq tahqiq boʻldikim, haq subhonahu va taolo mahluqotda bani odamdin sharifroq va biyikroq xalq qilmaydur, nevchunki, ma’rifatulloh ganjining amini va mahrami uldur. Va dedikim, [men bir maxfiy xazina edim, oʻzimni bildirish, tanitish uchun barcha olamii yaratdim]3. Va chun maxluqning zotida bashariyatni doxil qildi. Bashariyat muqtazosi bila alardin nopisand ishlar vujud tutti. Muning islohi uchun ba’zi bir guzida bandalar boshigʻa nubuvvat tojin qoʻyub, beliga hidoyat kamarin bogʻlab, bu maxluqning amru nahyigʻa oʻz ollidin mahkum va bulargʻa hokim qildi. Va Kalomu ahkom alar uchun nozil qildi, to ul ma’rifatgʻa alarni dalolat qildilar. Chun bu maxluqlar aning asmo’ va sifotining mazohiri erdilar va har sifatgʻa muttasif erdilar. Har qaysi oʻz qobiliyatigʻa koʻra ul sifatgʻa munosibki, anga mazhar erdi, taraqqiy va tafovut zohir qildilar va zotlarida bashariyat gʻolib erkan jihatidin muxtalif adyon va milal arogʻa tushti. Ul zamongʻachakim, xalqning ashaddi va agʻlazi a’rob erdilar, balki alar orasida Qurayshki, alarning hidoyati uchun Hazrat Risolat s. a. v. niki murodi ofarinishdin ul hazratning sharifu pok zoti erdi, habibligʻigʻa muttasif qilib, ul gumrohlar hidoyatigʻa yibordi va ahkomin ul Hazratgʻa nozil qildi. Chun anbiyoning ashrafi erdi, qavm-aqvomning ashaddi. Har oyinakim, nozil boʻlgʻon kalom qonuni bila shariat ahkomin andoqki-sharti erdi tuzdi va botil milAlii oradin chiqardi va qobil xalqni ul ma’rifatgʻa musharraf qildi. Andoqki, kirom ashobidinki, bu davlatu saodatgʻa foiz erdilar, biri oʻz holidin xabar berurki, [agar parda koʻtarilmasa, ishonch ortmaydimi?]4 Va chun ul Hazrat s. a. v. anbiyoning xotimi erdi va andin soʻngra nubuvvat eshigi bogʻlandi. Har oynnakim, noqislar takmiligʻa ummatining komilu olimlarini nomvar ettiki, burungʻi anbiyo oʻrnigʻa uhda qilgaylar va yoʻldin chiqgʻonlargʻa yoʻl koʻrguzgaylarki (ummatim ulamosi Bani Isroil olimlari kabidur. Va yana – ulamo paygʻambarlar vorisidir»]5, ahodisi andin xabar berur va ul Hazratdin soʻngra buzurgvor ashobi rizvonullohi taolo alayhim ajma’in xaloyiqqa bu rahnamoyligʻni bajo kelturdilar va Haq subhonahu va taologʻa yoʻl koʻrguzdilar va ul sohib davlatlardin soʻngra bu ummatning mashoyixi va avliyoulloh q. t. a. bu irshodgʻa ishtigʻol koʻrguzdilar va va’da budurkim, olam inqirozigʻachakim, millat va shariat siyrati mustaqim boʻlgʻusidur. Bu toifakim, valoyatu karomat ahlidurlar va xaloyiqqa irshodu uhda qilurlar, muborak zotlarining barakoti bu millat ahli boshidin kam boʻlmagʻay. Bu toifaning a’molu af’ol va muomilotu riyozotidin ba’zini zikr qilmoq Bularning avval ishlari tavbadurkim, Haq s. t. barcha manhiy ishlardin alargʻa ijtinob karomat qilgʻay va andin soʻngra luqma hilliyatikim, ul bobda ulcha mumkindir, sa’y qilurlar. Har oyina [kosib ollohning sevgan bandasidir]6 mazmuni bila kibor mashoyix ba’zi san’atlarga ishtigʻol qilibdurlar. Ul jumladin, Shayx ul-mashoyix Shayx Abu Said Xarroz q. r. a. erdikim, alarni mashoyix Qamar us-sufiya debdurlar. Va shayx ul-islom muqarrabi Hazrat Boriy Xoja Abdulloh Ansoriy q. r. mashoyix ta-baqotinkim bitibdurlar, jamii avliyoullohdinkim zikr qilibdurlar, barchadin alarni koʻprak vasf qilibdurlar va martabalarin biyikrak tutubdurlar. Alar oʻtuk tikarga mansubdurlar. Va Shayx Muhammad Sakkok q. s. kim, oʻz zamoni mashoyixining yagonasi ermish, pichoqchiliqqa mansubdur. Va Shayx Abu Hafz Haddod q. r. temirchilik qilibdur. Va Shayx Abubakr Xabboz q. s. oʻtmakchilikka mashhurdur. Va Shayx Abulabbos Omiliy q. s.kim, oʻz zamonining qutbi va gʻavsi ermish va sultoni tariqat Shayx Abusaid Abulxayrning xirqa piri ermish, qassobliq qilibdur. Va Shayx Ibrohim Ojuriyki, xisht avalabdur. Va Mirchai Safolfurushki, Xuroson elining piri ermish, doshgarlik qilibdur. Va Shayx Abulhasan Muzaiyin va Shayx Bannon – hammol va Shayx Abulhasan – najjor. Va mutaaxxir mashoyixdin zamonining yagonasi Hazrat Xoja Bahouddin Naqshband q. r. a.ki, kimxo naqshini bogʻlamoqqa mashhurdurlar. Va soyir mashoyixi kibordin ham koʻpi halol luqma kasbigʻa muzdurluq qilibdurlar, oʻtin toshibdurlar va halol luqma bu ishda kulliydurki, ondin fayzu ma’rifat zoyanda boʻlur. Va bir shubhalik luqma oncha tiyralik keltururki, koʻp vaqt oning islohigʻa mashgʻul boʻlub, ma’lum emaski, daf’i ne nav’ surat bogʻlar. Ondin soʻngra shariat rioyatidurki, ul jodada istiqomat boʻlgʻay va ulcha mumkindur ondin qadam tajovuz kilmagʻoy. Shayx ul-islom q. r. a. debdurlarki, har nimadin 6ir miqdorni olsalar, bir miqdori qolur, shariatdin oʻzgaki – bir, miqdori ondin kam boʻlsa, hech nima qolmas. Bu toifaning shariat rioyati va sunnat mutobaatidin ulugʻroq ishlari yoʻqdur. Ul ishda rusuxu istiqomatdin dushvorroq amrlarikim, Hazrat Risolat s. a. v.din manquldurkim, bir saboh ashob ul Hazratning muborak mahosinlarida necha tuk oq koʻrdilarki, burungʻi kun yoʻq erdi. Taajjub yuzidin tafahhus qildilar, ersa ul Hazrat buyurdilarki, oʻtgan kecha «Hud» surasi mulohazasida (bas, Ey Muhammad, siz va siz bilan birga tavba qilgan zotlar oʻzingizga buyurilgani yangligʻ toʻgʻri yoʻlda boʻlingiz]7 oyatida taammul qilur erdim. Oning su’ubatidin bu voqe’ boʻlubdur va ul Hazratning sunnatlarining rioyati va onda istiqomatki, filhaqiqa Haq s. t. amrining. rioyatidur va ondin dushvorroq nima mutasavvar ermasdur. Bu rioyatu istiqomat soyir sunandadur. Va umdalariki, faroyizdur va islom arkonidur. Va oning avvali shahodat kalimasidur va alhaq jami’i avliyoullohu mashoyix q. t. a.ning zikrlari xoh xafiy va xoh jahr ul tarkibdur, balki ul kalimaki, mudovamatini ul yerga tegurubdurlarki, bir lahza ondin gʻofil, balki bir turfat ul-ayn ondin gʻoyib boʻla olmaslar. Va ondin mash’ufu mustagʻraq boʻlubdurlarki, ba’zi bu kalimann eshitgach, behush boʻlub, yiqilibdurlar. Va ba’zining ham bu kalima istimo’idin ruhlari muforaqat qilibdur. Va yana biri saloti xamsadurki, ul nav’ki bu toifa ado qilibdurlar, aql qoshida mahol koʻrunur. Va ul jumladin, shayx Husayn Mansur Halloj H. s.durki, bovujudi ul da’volar va bovujudi saloti xams adosidin boshqa bir kechalik kunduzlikda Shayx ul-islom q. s. debdurki, ming rak’at nofila guzorlar erdi. Va alarga qatl boʻlgʻon kunning kechasi besh yuz rak’at ado qilib erdilar. Va sulton ul-orifin Shayx Abu Yazid Bistomiy q. s. namoz qilsa erdilar, qa’-qa’alarning koʻksi soʻngaklaridin chiqar erdi. Haq s. t. haybatidin va shariat ta’zimidin va hozir xalq eshiturlar erdi. Va Shayx q. t.ni ba’zi mashoyix ta’n qilibdurlarki, namoz qilmas. Alar debdurlarki, namoz qilurda manga bir hol voqe’ boʻlur. Siz ham mulohaza qiling, agar ul hol bila namoz joyiz boʻlsa, qiloyin. Mulohaza qilibdurlar: «Allohu akbar» deb takbiri tahrima bogʻlagʻondin soʻngra, har tuki tubidin bir qatra qon bosh urubdur. Yana biri zakotdur. Bu toifa dunyo tarkini ixtiyor qilibdurlar. Alardin yuzdin biri sohibi nisob boʻlmaslarkim, alargʻa zakot farz boʻlgʻay. Ba’ziki, boʻlsalar ham tamomin Tengri yoʻligʻa sarf qilurlar va minnat jonlarigʻa tutarlar. Shayx Abubakr Shibliy q. s.din bir faqih soʻrubdurki, zakot adosi ne nav’dur? Shayx debdurlarki, sanga farz boʻlur zakotnimu deyin? Yo manga farz boʻlur zakotnimu deyin? Aytibdurlarki, manga boʻlur zakot qaysidur va sanga boʻlur zakot qaysidur? Shayx debdurlarki, sanga boʻlur zakot uldurkim, har ikki yuz diramdin besh diram Tengri yoʻlida bergaysan. Manga boʻlur zakot budurkim, har ikki yuz diramdin ikki yuz besh diram Tengri taolo yoʻlida bergaymen. Debdurlarkim, ikki yuz diramkim berildi, yana besh diram nedur? Shayx debdurlarki, ul besh diramni burj qilib, ul ikki yuz diram bergan shukronagʻa berilgʻay. Va bu Abubakr Siddiq mazhabidur, raziyallohu anhu. Yana biri roʻzadurkim, soyir xaloyiq fajr tulu’idin kunas gʻurubigʻacha yemak-ichmakdin va mubosharatdin imsok qilurlar. Bu toifa anga koʻshish qilurkim, andoqki, yemak-ichmakdin boʻgʻuzgʻa savm buyurgʻaylar. Jami’i a’zogʻa oʻz qilur fe’llaridin roʻza buyurgʻaylar. Koʻzga nomashru’ nimaga boqardin va quloqqa nomashru’ un eshiturdin va oyoqqa nomashru’ qadam urmogʻdin, ilikka nomashru’ nima tegmakdin va alo hozo jami’i a’zogʻa bu dastur bila. Va bovujudi bu su’ubatlar-barchadin sa’broq koʻngul roʻzasidurki, Haq s. t.din oʻzga hech nima xotirgʻa kechmakdur va bu roʻzani doimiy koʻngulga buyururlar. Islomning bu mazkur boʻlgʻon toʻrt rukni takmil topqandin soʻngra hajdurki, soyir xaloyiqqa sharti istitoat va amni tariqdur. Va bu toifaga amni tariq, Haq taolo mulkidadur, ya’ni har yerki, Haq s. t. mul-kidur, onda asragʻuchi oʻzidur. Va istitoat oning xizonai karamidurki, ul yoʻlgʻa bovujudi ul toʻrt ruknning mazkur boʻlgʻon rioyati bu nav’ amni tariq va istitoat bila qadam urarlar va tavakkul bila ul yoʻlni qat’ qilurlar. Yana bovujudi shariat rioyati va tariqat odobidurki, bu toifa mar’iy tutarlar. Ul adabdurki, yaxshiyu yomongʻa va ulugʻu kichikka bajo keltirurlar. Andoqki, borcha xaloyiqdin oʻzlarin kichik va kamroq tutorlar va barchagʻa xizmat huzurida boʻlurlar. Hattoki, oʻz farzandlarigʻa va xodimu mamluklarigʻaki, har necha alardin beqoidaligʻ koʻrsalar, xushunat birla alargʻa soʻz demaslar, balki nasihatni yumshogʻ va chuchuk til bila qilurlar, hattoki oʻgʻrigʻacha. Manquldurki, Hazrat Xoja Abulvafoyi Xorazmiy q. r.bir ravzan yorugʻligʻida oʻlturub, mutolaa qilurlar ermish. Bir oʻgʻri angdib, alarning dastorlarin sirmabdur. Alar oʻzlari tarafidin tutubdurlar va oʻgʻri iztirob bila tortor ermish. Alar der ermishlarki, he valloh, eski va yirtiqdur. Sizning hech ishingizga yaramas. Bu soʻzni muqarrar qilibdurlar. Oʻgʻrigʻa asar qilmay tortor ermish. Xoja ojiz boʻlgʻondin soʻngra dastorni qoʻyaberib, demishlarki, sizga har necha ayttuq, inonmadingiz, ochqaningizda koʻrgunguzdur. Oʻgʻri nariroq borgʻach, ochib koʻrsa, Xoja degondek, bagʻoyt eski va pora-pora koʻrub, toshlabdur. Xoja bilibdurki, koʻrgach tashlagʻusidur, keynicha borib, dastorni olmishlar va boshlarigʻa chirmarda oʻz-oʻzlari birla der ermishlarki, har necha ayttuqki, yaramas, inonmaslar, oʻzlari koʻrmaguncha tashlamadilar. Yana bovujudi bu nav’ adab saxoye mufritdurki, oni bu toifa bazli mavjud derlarki, hech nimalarin hech kishidin ayamaslar. Manquldurki, Xoja Abunasr Porso q. r.ning Balxda bir yaxshi otlari bor ermish. Va hokimning xotiri koʻp ul ot sori moyil ermish. Ammo tilamas ermishki, shoyadki, Xojaning muborak xotirlari ham anga vobasta erkin. Bir kecha ikki oʻgʻri ittifoq qilibdur. Tavilani teshib, ul otni chiqarib eltibdurlar. Tong erta ma’lum qilgʻoch, muridlar va mulozimlar iztirob birla kelib, Xojagʻa arz qilibdurdar. Xoja debdurlarki, biz oz minar erdik, eltgan kishilarga bizdin darboyistroq erkandur. Ashob hokimgʻa arz qilurlar. Hokim ul tama’igʻaki, bu vasila bila shoyad Xojadin tilasa boʻlgʻay. Tush-tushdogʻi yoʻllorgʻa kishilar choptirib, oʻgʻrilarni tutub, bir ulugʻ navkaridin Xoja xizmatigʻa yuborur, ikki koʻhistoniy oʻgʻri bila. Ashob aydurlarki, hokim oʻgʻrini tutub, otni falon ulugʻ navkaridin yiboribdur, toshqoridur. Xoja derlarki, kirsun! Ul navkar kirgach, Xoja ta’zim uchum qoʻporlar va oni oʻlturdurlar. Ul ikki mulozimlargʻa ishorat qilurkim, oʻgʻrilarni kiyururlar. Iliklari bogligʻ. Alar ham kirgoch, Xoja hamul dastur bilan qoʻporlar va alarni oʻlturdurlar va iliklarnn yeshtirurlar va soʻrarlarki, Qaydaligʻsiz?- Derlarki, koʻhistonligʻ. Soʻrarlarki, holo, ul yon ozim erdingiz? Derlarki, bale. Derlarki, magar yoyogʻ erdingiz? Derlarki, bale. Derlarki, qoʻnung, ul ot sizga darboyistroqdur, oling va boring! Hokim navkaridin hokimgʻa minnatdorligʻ bila uzr qoʻlub yiborurlar. Yana hilm va burdborligʻdurki, bu toifagʻa har kimdin har shiddat yetishsa, alar lutfu madoro bila oʻtkorurlar va muqobalada minnatdorligʻ bila uzr qoʻlarlar. Ul jumladin azize erdi, bu toifaning mukammalidin va Hazrat Mavlono Muhammad Tabodgoniy q. s. ning kibor ashobidin erdi va faqirning alar xizmatida koʻp irodatim bor erdi. Va alar yaxshi un samoi’gʻa mash’uf erdilar. Mugʻanniyi bor erdi xush ovoz, ammo kichik yoshligʻ va devonasoru shoʻx erdi. Majlisda oʻlturaturgʻoch sekrib, ul azizning boʻynigʻa minib, ayogʻin depsar erdi. Alar rifqu madoro bila aytur erdilar: Hordingiz erkin, tushsangiz ham siz bilursiz. El malomat qildilar. Ersa, alar man’ qildilarki, ul ajab karamu ehson qiladurki, aytmaydurki, qoʻp, toshqori bozorgʻa ushbu dastur bila mani elt! Agar desa erdi, eltmoqdin oʻzga ne chora bor erdi? Yana rizodurki, har ne haqdin kelsa, va har kim sabab boʻlsa, musabbibdin oʻzga kishini orada koʻrmagaylar. Va rizo izhoridin oʻzga alar tili va koʻngliga kirmagay. Ham ushbu mazkur boʻlgʻon azizning bir oʻgʻli bor erdi. Bagʻoyat qobil, husni xulqi bagʻoyat kamolda va bir yolgʻuz oʻgʻil erdi. Qazoro bemor boʻldi va necha kundin soʻngra Tengri hukmin butkardi. Bir shahr xalqi shohdin gadogʻacha ul sababdin motame erdilar. Ul azizning holigʻa va libosigʻa tagʻyir boʻlmadi. Motamelargʻa koʻngul berib, haq rizosigʻa targʻib qilur erdilar. To koʻtardilar va madfangʻa elttilar, oʻzi qabr ichiga kirib aziz farzandin shar’ vajhi bila qabrda qoʻyub, magʻfirat duosi qilib chiqti va soʻzi bu erdikim, [Allohning hukmiga bizni rozi qildi.)8. Va shahr xalqi, akobiru ashrof barcha lol erdilar. Yana sabrdurkim, har ne haqdin, yuzlansa, tahammul pesha qilgʻay va har balo kelsa, sabr qilgʻay. Ul jumladin Shayx Sahl bin Abdulloh Tustariy q. r. a.din manquldurkim, alar yillar bavosir marazigʻa mubtalo erdilar. Va hol ulkim, alar ul zamonning mashoyixi arosida mustajab ud-da’vo erdilar. Har kishiga bir, su’ubatu baloye voqe’ boʻlsa, alardin duo istid’o qilur erdilar. Alar duo qilgʻoch, mustajob boʻlub, ul tashvishdin qutulur erdi. Yillar ul sa’b marazigʻa sabr qilib, duo qilmadilarki, har ne Tengridin kelsa, xushdur. Biz oni nechuk rad qilali? Yana sidqdurki, gʻayri voqe’ soʻz tilga mutlaqo joriy boʻlmagʻoy. Manquldurki, Hajoj b. Yusuf qatlidin imomzodalardin biri qochib erdi va keynicha jami’i qavub kelur erdilar. Bu toifadin birovki, ul imomzodagʻa ixlosu xizmatkorligʻi bor erdi, yoʻluqti. Alar iztirob yuzidin dedilarki, bir yer topsang, biznn yoshurki. Bu jamoat bizning qatlimizgʻa keladurlar. Va iynak yetishtilar. Ul darvesh dediki, bu vayronagʻa kiring! Anda bir buzuq erdi. Imomzoda onda jon havlidin kirdi. Kirgoch, qavib keladurgʻonlar ul darveshgʻa yettilar. Soʻrdilarki, bu boradurgʻon kishi qayon bordi? Ul darvesh dediki, bu buzuqqa kirdi. Alar bir necha yigʻoch va qamchi urub, dedilarki, oni uzasun deb, bizni hayalgʻa solursan, deb oʻttilar. Alar ketgandin soʻngra imomzoda chiqib, koʻngul qolish qildikim, ravo boʻlgʻoykim, oʻzung vayronada bizni yoshurub, oʻzung dushmangʻa soʻrogʻ berursen? Ul darvesh ayttikim, ey maxdumzoda, maning rostliqim barakatidin xalos boʻldung. Endi oʻz fikringni qil, dedi. Va aning maxlasigʻa tadbir qildikim, ul xalos boʻldi. Va bu nav’ hamida axloq va pisandida sifotki, bu toifadin voqe’dur, koʻpdurki, agar sharhin qilsa, yana bir kitob yasamoq kerak. Va yana azim riyozatlarki, shariat ani mutaayyin qilmaydur. Ham toifadin mutanavvi’ voqe’ boʻlibdurki, oning ham sharhining tuli bor. Ul jumladin, biri niyat bila bir oyda bir iftor qilmoq va bir oida bir vuzu’ bila namoz qilmoqki, ba’zi mashoyix r. a. a.din voqe’ boʻlubdur. Va Sultonn tariqat Shayx Abu Said Abulxayr q. s.kim avoyili sulukda alar har kecha bir chohdin bosh toʻban oʻzlarin osar ermishlar va tonggʻacha zikr aytur ermishlar. Va andoq boʻlur ermishki, muborak koʻzlaridin qon kelur ermish va Hazrat Shayx ul-islom q. r. durkim, Hirida sakkiz botmon non bir tansugʻa ermish va alar yoz giyohi birla kun kechurur ermishlar. Va Shayx ul-islom Shayx Ahmad Jom q. s.kim, oʻn sakkiz yil Yazd togʻigʻa chiqib, xalqdin i’roz qilib, ul togʻda toat qilibdurlar. El yuzin koʻrmaydurlar va onda yemak ma’lum emas erkondurki, qaydin va qishda kiymak qaydin? Har oyinakim, bu buzurgvorlargʻa haq subhonahu va taolo bu suluku riyozatlari muqobalasida oʻz fazlu karami birla oncha mavhibat nasib qilibdurki, olam salotini yuzlarin alarning ostonalarigʻa surtubdurlar va roʻzgorlarining sharafi koʻrubdurlar alardin bir nazar istid’osigʻa va alarning muborak nazarlarin ba’zigʻa solibdurlar, ba’zigʻa yoʻq. Avliyoullohgʻa voqe’ boʻlgʻon xavoriqi odotu karomot bayoni Va ul koʻpdur avliyoullohning marotibidek. Ul jumladin bir nechasi bulardurlar: Ma’dum ijodi va mavjud i’domi va mastur amr izhori va zohir amr istori va duo istijobati va oz muddatda ba’ida masofat qat’i va hisdin gʻoyib ishlarga ittilo’ va andin xabar etmoq va vohid zamonda muta’addid va muxtalif makonga hozir boʻlmoq va mavto ihyosi va ihyo imotasi va jamodot va nabotot va hayvonot kalomining samo’i va maoniysigʻa vuquf topmoq, tasbihdin va gʻayridin va at’imayu ashriba izhori hojat vaqti besabab zohir boʻlmoq va suv ustida yurumoqdek va havoda sayr qilmoqdek va yemak ul nimaniki, odatan ul gʻizo boʻlmagʻay va hayvonot tasxiri va badanda mufrit quvvat izhori andoqki, daraxtni tubidin qoʻngʻormoq, samo’ vaqtida. Va devorni barmoq ishorati bila shaq qilmoq va ilik ishorati birla muxolifning boshin uchurmoq va daryolarda gʻarq boʻladurgʻon kemani tutub, qiroqgʻa chiqarmoq va olam hayulosida har ne nav’ tasarrufiki, har ne tilasa qilmoq, misli yomgʻur yogʻdurmoq va yel esturmoq va sel kelturmoq va daf’ qilmoq va chuvurtka ofatini daf’ qilmoq va har surat bila mutamassil boʻlmoq. Biyobonda sargashta va ovora boʻlgʻonlargʻa rahnamoyiliq qilmoq va dastgir boʻlmoq. Va Haq s. t.gʻa andoq muqarrab bandalar va doʻstlar ham borki, bu borcha mazkur boʻlgʻon holatdin ijtinob qilurlar, balki or qilurlar, nevchunki, bir turfatulayn Haq s. t. shuhudu istigʻroqidin gʻofil boʻla olmaslar. To ul saodatdin gʻofil boʻlmogʻuncha bu nimalarga maylu iltifot qilsa boʻlmas. Har oyinaki, ul maqsudi asliydin har amrki, bu buzurkvorlarni bir lahza gʻofil qilgʻay agar barcha behishti jovidondurki, alargʻa doʻzaxcha bor, andin ijtinob yo or qilsalar, muhiq boʻlgʻaylar. Umid uldurki, bu zalolat vodiysida gumrohdek mahrumlar bu hidoyat olamida rahnamoylarning oyogʻi tufrogʻi bila tiyra boʻlgʻon botin soʻzlarin yorutmoqqa bahramand boʻlgʻaylar. Va xokisor boshin ul ayogʻlargʻa tufroq qilmrq bila sarbaland. Emdi alar zikriga shuru’ qilali. Mutolaa ahligʻa ma’lum boʻlsunki, «Nafahot» dasturi bila bu kitobda «shayx ul-islom» har yerdakim mazkur boʻlur, ondin maqsud Hazrat Xoja Abdulloh Ansoriy q.s. dur va «Hazrat Maxdumiy» har yerdakim marqum boʻlur, Janobi Maxdumiy Nuvvira marqaduhu nurandur. 1. Shayx Uvays Qaraniy q. r.[3] [Ollohning paygʻambari aytgan: Uvays Qaraniy ehson va mehribonligi bilan tobiinlarning yaxshisidir](1). Goh-goh Xojai olam s. a. v. muborak yuzin Yaman sori qilib der erdikim, [Men xudoning nafasini Yaman tomonidan tuymoqdaman](2). Birovning vasfikim, oning vassoffi Xojai koinot boʻlgʻay va nafasi nafasi rahmon boʻlgʻay, vasf qilmoq bagʻoyat beodoblnq boʻlgʻay. Ham Xojai Koinot s. a. v. buyurubdurkim, tongla qiyomat kuni Haq s. t. yetmish ming farishta Uvays surati bila yaratqoy. To ul alarning orasida arosotgʻa kirib, behishtga borgʻay. To hech kim ma’lum qilmagʻay. Tengridin oʻzgaki, ul qaysi biridurki, ul dunyoda barcha xalq koʻzidin yoshurun Tengri taologʻa qulluq qilur erdi. Qiyomatda dogʻi Tengri taolo ani barcha nomahram koʻzidin mahfuz tutqay. Naqldurki, Hazrat Risolat s. a. v. olamdin oʻtarda, ashob r. t. a. soʻrubdurlarkim, sizning muraqqa’ kimga havoladur? Debdurlarki, Uvays Qaraniygʻa bersunlar va desunlarki, maning ummatimni duo qilsun! Hazratdin soʻngra Foruq va Murtazo r.t.a. Koʻfagʻa borib, Yaman elidin soʻrub, Qaranda Uvaysni topdilarkim, teva kutub yurur erdi. Muraqqa’ni topshurub, ummat uchun duo istid’o qildilar va bu ma’nida soʻz koʻpdur. Sharhi bila bilayin degan kishi «Tazkirat ul-avliyo»ni oʻqisun. Oning holotini tamom bitisa, yana bir boshqa kitob bitimak kerak. Uhud urushida Paygʻambar s. a. v.ning muborak tishi shahid boʻlgʻonin eshitib, mutobaat uchun oʻttiz ikki tishin ushotti. Har birinki, ushotur erdi, der erdiki, shoyad bu tish emas erdi ekin. Yana birii ushotur erdi. To mundoq qilib, barcha tishlarin ushotti. Va Hazrat Risolat s. a. v.ni koʻrmabdur erdi va ul Hazrat ham oni zohir koʻzi bila koʻrmabdur erdilar. Ma’noyu ruhopiyat yuzidin tarbiyat qilib erdilar. Bu jihatdin har kishiningki, bu toifadin zohir yuzidin piri ma’lum boʻlmasa va mashoyixdin birining ruhi oni tarbiyat qilgʻon boʻlsa, oni Uvaysiy derlar. 2. Habib A’jamiy q. r. Komil riyozati va vofiy muomaloti bor erdi. Avoyilda gʻaniy erdi, elga yormoq sudgʻa berur erdi. Har kun muddailargʻa yormoq tilay borur erdi. Agar vajh ado qildilar, yaxshi, yoʻq ersa, ayogʻining muzdin olur erdi va andin qut qilur erdi va xalq tiliga bu sifat bila mazkur boʻlur erdi. Va tavbasigʻa sabab bu erdiki, bir kun bu nav’ vajhin taom pishurub erdi. Soyil «Shay’anilloh [Olloh uchun biror narsa ber!]1 dedi. Ul achchigʻlanib, soyilni qavdiki, taom ozdur, sanga yetmaz. Xotuni chun taomni chiqarugʻa qozonning boshini ochdi. koʻrdiki, ul taom tamom qon boʻlubdur. Ani tilab koʻrguzdiki, soyilgʻa shiddat qilgʻaning shumlugʻidin bu hol voqe’ boʻlubdur. U bu holni koʻrgach, holi mutagʻayyir boʻlub, Shayx Hasan Basriy xizmatigʻa yetib, har nedinki bor erdi, chiqib, inobat yuzidin tavba qildi va har kimda har nesiki bor erdi, anga musallam tutti va mashgʻul boʻldi. Va Shayx Hasan Basriy q. s. qoshida kunduz ilm oʻrganur erdi va kecha tong otguncha toat qilur erdi. Va ani «A’jamiy» aning uchun derlar erdiki, Qur’onni durust oʻquy olmas erdi, ammo sohibkamollar aning qoshida tifli maktab erdilar. Bir xuniyni dorgʻa osib erdilar: Habib andin oʻtarda koʻzi anga tushti. Qecha ul xuniyni voqeada koʻrdilar, behishtgʻa jilva qilur. Soʻrdilarki, sen ul fe’ling bila bu martabagʻa nechuk yetting? Dediki, meni u yerdaki qatl qildilar, Habib A’jamiy oʻtub borur ekandur, koʻzi manga tushubdur, bu manzilat aning bir nazari barakatidin toptim. 3. Abu Xozim Makkiy q. t. s. Hasan Basriyning shogirdidur va koʻp mashoyix suhbatigʻa yetibdur va uzun umr topibdur. Va mashoyixiing aning ta’rifida mubolagʻalari bor ermish. Hisham b. Abdulmalikki, xalifa erdi, andin soʻradiki, nedurki, aning sababidin najot topqanbiz? Dedi: uldurki, har ne olsang, bir yerdin olgʻaysenki, halol boʻlgʻay va bir yerga borgʻaysenki, haq boʻlgʻay. Hisham dedi: muni kim qila olgʻay? Dedi: ulki doʻzaxdin mutavahhim boʻlgʻay va behishtka tolib va maqsudi – Haq rizosi. 4. Ataba b. Gʻulom r. t. Ajab raveshi bor erdi va nafsni doim taabda tutar erdi. Hasan Basriyning shogirdidur. Tavbasining sababn buni debdurlarki, bir zaifaga oshiq boʻlubdur. Ma’shuqigʻa xabar qilibdurlarkim, falon senga oshiqdur. Ma’shuqa e’lom qilibdurki, mening qaysi uzvum sanga maqbul tushubdur? U debdurki: Koʻzlaring. Ul zaifa ikki koʻzini oʻyub, bir tabaqqa solib, aning qoshigʻa yiboribdurki, onak mahbubinggʻa nazzora qil. Anga gʻarib holat dast berib, tavba qilib, Tengri yoʻligʻa kiribdur. 5. Molik Dinor q. t. s. Bu toifaning akobiridindur. Otasining oti Dinor ermish. Va ul bandazoda ermish, ammo ikki olamdin ozoda ermish. Ba’zi debdurlarki, ul kemaga kiribdur va sohilga yetganda, kemachilar muzd tilabdurlar va aning muzd berguncha vajhi yoʻq erkandur. Kemachi anga qatigʻ izo qila boshlabdur. Daryodin chandin hazor baliq har biri bir dinor ogʻizlarigʻa tutub, suvdin bosh chiqaribdurlar. Birining ogʻzidin olib, kemachigʻa beribdur va aning muzdi bir dinor-oʻq ekandur. Bu sababdin ani Molik Dinor debdurlar. Va ul Shayx Hasan Basriy q. s. suhbatigʻa yetibdur. Ul debdurki, «Kalomullohada oʻqubmenki, Tengri taolo bandasigʻa ikki inoyat qilibdurki, maloikai muqarrabindin Jabroil va Mikoilgʻa qilmaydur. Biri buki, debdurki: [Bas, meni eslangiz, men ham sizlarni eslayman, menga shukr qilingiz va meni inkor qilmaygiz!1 Yana biri buki, debdur [Duolaringizni mustajob qilurman2]. Aning vafotidin soʻngra buzurg ani voqeada koʻrub soʻrdikim, Tengri sanga ne qildi? Ul dediki, Tengrini koʻrdum, muncha gunohimki bor erdi, barisini yaxshi gumonim jihatidinki, Tengriga bor erdi, mahv qildi va bagʻishladi. Yana bir buzurg ani va Shayx Muhammad Vosi’ q. r. voqeada koʻrubdurki, ikkisi behishtqa borur erdilar. Molik Dinor Muhammad Vosi’din ilgarirak erdi. Debdurki, Muhammad Vosi’ Molikdin olimroq va komilroq erdi, bu nechuk andin ilgarirak behishtka boradur? Debdurlarki, dunyoda aning ikki koʻnglaki bor erdi va Molikning bir. 6. Muhammad Vosi’ r. t. Oʻz zamonining benaziri erdi va tobiindin koʻpga xizmat qilibdur va suhbatigʻa yetibdur va koʻp mashoyix bila suhbat tutubdur, ul jumladin, Shayx Hasan Basriy q. r.dur. Ul debdurki, xush ul kishikim, oqshom och yotqay va tong erta och qoʻpqay va bu hol bila Tengridin xushnud boʻlgʻay. Birav andin vasiyat talabi qildi. Ul dedi: sanga bir vasiyat qilaykim, ham bu dunyoda podshoh boʻlgʻaysen va ham ul dunyoda. Ul kishi ayttiki, ayt. Dediki: bu dunyoda zohid boʻl va hech kishidin tama’ qilma, to barcha xalq sanga muhtoj boʻlgʻaylar, mundoq boʻlgʻandin soʻngra lojaram sen gʻaniy va podshoh boʻlgʻaysen va dunyoda mundoq boʻlgʻon oxiratda ham shodshohdur. 7. Abdulloh Muborak q. t. s. Ani ulamoning shahanshohi der ermishlar va judu shijoatda zamonining yagonasi ermish. Va tariqat ashobining muhtashami. Va bu qavmning mashoyixining koʻpining suhbatigʻa musharraf boʻlubdur. Va mashhur tasonifi bor. Bir kun ul kelur erdi va Sufyon Savriy va Fuzayl Ayoz q. s. hozir erdilar. Sufyon dedi: kel ey mashriq ahlida er! Fuzayl dedi: va magʻrib ahlida va ikkisining orasida. Aning tavbasining ibtidosi bu erdiki, bir kanizak ishqigʻa giriftor boʻldi. Bir qish kecha tong otquncha ma’shuq devori tubida turub erdi va ustiga qor yogʻadur erdi va ul xabarsiz. Sahar namozin ayturda ul xuftan sogʻindi. Kunduz boʻlgʻondin soʻngra ul holgʻa voqif boʻldi, oʻziga dediki, ey Muborakning nomuborak oʻgʻli, uyot sanga bu avqotingdinki, agar imom namozda bir surani uzunroq qiroat qilsa, toriqib, telbararsen va munungdek kecha nafsing havosigʻa tong otquncha mundoq azob tortarsanki, suubatidin xabaring yoʻqtur. Koʻngli bu darddin buzuldi va bori ishdin tavba qildi va sulukka mashgʻul boʻldi. Ishi ul yerga yettiki, Makkadin Madinagʻa degincha mahofasin ashrof eginlarigʻa koʻtarib elturlar erdi. Naz’ holatida har ne boru yoʻqin darveshlarga ulashib erdi. Muridlaridin biri dediki, ey Shayx, uch qizing qoldilar va hech nima qolmadi, alar fikrini ne qilding? Dediki, men alar hadisin debmen: [u solih bandalarga yor boʻlur1]. Saloh ahli korsozi uldur. Har kimki, aning korsozi ul boʻlsa, yaxshiroqki, Abdulloh Muborak boʻlgʻay. Va borur zamonda koʻz ochib, kulub aytur erdi: [amal qiluvchilar mana shunday (mangu baxt-saodat uchun) amal qilsinlar].2 va dunyodin oʻtdi. Aning manoqibi zikrin tilagan kishi Hazrat Shayx Fariduddin Attor q. s.ning «Tazkirat ul-avliyo»sida tilasunki, vofiy bitibdur. 8. Abuhoshim Soʻfiy q. s. Avval kishikim, soʻfiy dedilar ul erdi. Kufiyulasldur, Shomda Shayx erdi va Sufyon Savriy q. s. bila muosir erdi. Va Sufyon soʻzidurkim, [Agar Abuhoshim Soʻfiy boʻlmaganda edi, riyoning nozik ma’nolarini tushunib yetmagan boʻlar edim1]. Avval xonaqohkim, soʻfiylar uchun bino qildilar, Shomning Ramlasida erdi. Va ul bu nav’ erdikim, tarsolar ulugʻi ovga boradur erdi, koʻrdikim, ikki darvesh bir-biriga yetib, muhabbat yuzidin koʻrushtilar va muvofaqat bila oʻlturub, ulcha yeguliklari bor erdi, yedilar, tavozu’ bila bir-biridin ayrilishtilar. Koʻradurgʻan kishiga alarning bu ulfat bila muomalalari xush kelib, birin tilab soʻrdikim, ul biring sanga ne boʻlur? Dedikim, hech nima. Dedikim, ne kishi erdi? Dedikim: tanimasmen. Dedikim, qaydindur? Dedikim, bilmasmen. Dedikim, bas, sizing orangizda bu nav’ ulfat qaydin erdi. Dedikim, bizning tariqimiz budur. Soʻrdikim, bir yerki siz jamoat anda yigʻilgaysiz, bormu? Dedikim, yoʻq. Dedikim, men sizing uchun bir yer yasaykim, anda yigʻilishgʻaysiz. Va Ramlada ul xonaqoh yasadi. Va Shayx ul-islom q. s. soʻzidurkim, [yaxshi insonlar tashrif buyurgan manzil xonadon – eng yaxshi joylardir1. Va qadimdan Alloh yaxshilarni yaxshilar bilan kelishtirib qoʻygan]2. Va Hoshim soʻzidurkim, igna bila togʻni qozmoq takabburni koʻngullardin chiqarmoqdin osonroqdur. Abuhoshim, Qozi Shuraykni koʻrdikim, Yahyo Xolid uyidin chiqdi, yigʻladi va dedikim, [Allohdan manfaatsiz ilmdan panoh tilayman(3)] Mansur Ammor Damashqiy debdurkim, Abuhoshim bemor edi, oʻlum bemorligʻi. Dedimkim, oʻzungni nechuk koʻrasen? Dedi: azim baloda koʻradurmen, ammo havo, ya’ni mehru sevukluk balodin ortuqdur, ya’ni balo azimdur, ammo mehr ollida haqirdur. Shayx ul-islom q. s. dedikim, agar balo havo chogʻliq boʻlsa erdi, havo boʻlmagʻay erdi. 9. Zunnun Misriy q. t. s. Avvalgʻi tabaqadindur. Oti Savbon b. Ibrohim, kuniyati Abulfayz va laqabi Zunnun. Ul Misrning Ixmim degan mavzeida boʻlur erdikim, imom Shofe’i r. a.ning qabri andadur va Zunnun Molik Anasning shogirdidur va oning mazhabidadur va «Muvatto»ni andin eshitib erdi va fiqh oʻqub erdi va aning piri Shayx Isrofil erdi, Magʻribda. Va Shayx ul-islom debdurki, Zunnun ul kishi emaski, oni karomat bila sitoyish qilgʻaylar va maqomot bila oroyish bergaylarkim, maqomu hol oning ilgida suxra erdi va darmonda. Vaqtning imomi va roʻzgorning yagonasi va bu toifaning boshidur va barchaning nisbati va izofati angadur. Avval kishikim, ishoratni iboratqa kelturdi va bu tariyqdin soʻz aytti, ul erdi. Chun yana bu tabaqada Junayd q. s. paydo boʻldi. Bu ilmga tartib berib, bast qilib, kutub bitidi. Chun Shibliy q. s: arogʻa kirdi. Bu ilmni minbar ustiga aytib, oshkoro qildi. Junayd soʻzidurkim, biz bu asrorni yoshurun uylarda va sardobalarda mahramlargʻa aytur erdik. Shibliy minbar ustiga aytib, elga oshkor qildi. Zunnundin soʻrdilarkim, murid kimdur va murod kim? Ul ayttikim, [Murid talab qiladi va murod qochadi1]. Shayx ul-islom dedikim, murid tilar va andin yuz ming niyozu murod qochar va andin yuz ming noz. Va Zunnun sayyoh ermish. Debdurki, bir kun borur erdim, bir yigit koʻrdumki, anda shoʻre bor erdi. Dedim: qaydinsan, ey gʻarib? Dedi: Gʻaribmu boʻlur ulki, oning bila muvonasati boʻlgʻay? Bu soʻzdin qichqirib, behush yiqildim. Hushumgʻa kelgandin soʻngra dedikim, senga ne boʻldi? Dedimki, doru dardgʻa muvofiq tushti. Shayx ul-islom q. s. dedikim, oning xastasi paydodur. Ulki oni koʻrmish boʻlgʻan, jon oning tanida shaydodur. Har qayda orom tutsa, dushman orom boʻlgʻaykim, ul gʻariblarniig vatanidur va muflislarning moyasidur va begonalarning hamrohi. Harqachon birovni topsangki, bizoating aning ilkida boʻlgʻay va dardinggʻa oning dorusi muvofiq. Zinhor etokin ilikdin berma va berk tut! Zunnun debdurkim, [Allohu taolo bandasining nafsini unga xor qilib koʻrsatishi, uni ulugʻ qiladigan har qanday narsadan koʻra azizroq va muhimroqdir2]. Va ham ul debdurkim, [maxfiyroq va qattiqroq parda – nafsni koʻrish va unga tadbir qilish, ya’ni jilovlashdir3]. Va ham Zunnun debdurkim, [Alloh zotini tafakkur qilish nodonlik va unga ishorat qilish shirkdir. Ma’rifatning haqiqati hayratdur(4)]. Shayx ul-islom q. s. debdurki, hayrat ikkidur: biri om hayrati va ul ilhodu zalolat hayratidur va yana biri xos hayratidur va ul hayrat ayondadur va topmoqdur va ham oning soʻzidur: avval uzulmak va qoʻshulmoq va oxir ne uzulmak va ne qoʻshulmoq. Zunnun Magʻribga bordi, azizedin kim mutaqaddimin mashoyixdin erdi, bir mas’ala soʻrgʻali. Ul dedikim, ne uchun kelibsen? Agar kelibsenki, avvalin va oxirin ilmin oʻrgangaysen, munung yuzi yoʻqturkim, bu barchani ul biluru bas va agar kelibsenkim, oni tilagaysen. Avval gomkim, bu sori koʻtarding, ul anda hozir erdi. Shayx ul-islom q. s. debdurkim, ul oʻz tilaguchisining yoʻldoshidur. Oning ilkin tutub, oʻz talabida yugurtur. Zunnun q. s. dedikim, uch safar qildim va uch ilm keturdum. Avvalqi safarda ilme keturdumkim, xos qabul qildi va om ham qabul qildi. Ikkinchi safarda ilme keturdumkim, xos qabul qildi va om qabul qilmadi. Va uchunchi safarda ilme keturdumkim, ne xos qabul qildi va ne om [qochoq, quvgʻin va yolgʻiz boʻlib qoldim(5)]. Shayx ul-islom q. s. dedikim, avval tavba ilmi erdikim, oni xosu om qabul qildilar. Ikkinchi, tavakkul va muomalat va muhabbat ilmi edikim, xos qabul qildilar va om yoʻq. Uchunchi, haqiqat ilmidurkim elning ilmu aqli toqatidin tashqari erdi. Xaloyiq anglamadilar va ani inkorgʻa qoʻptilar. Ul vaqtgʻacha kim, ta’rix ikki yuz qirq beshda Zunnun q. s. olamdin oʻtti. Janozasin elturda benihoyat yashil qushlar jinozasigʻa soya qilib erdilar. Andoqkim, borgʻon xaloyiq alarning koʻlakasida erdi. Andin soʻngra Zunnungʻa xalq koʻnglida qabul voqe’ boʻldi. Soʻngqi kun aning qabri boshida bitilgon toptilarkim, [Zunnun Allohning suyukli bandasi va shavqi tufayli Alloh yoʻlida jonini fido qilguvchidir](6). Va ul bir xat erdikim, odamilar xatigʻa oʻxshamas erdi va oni har necha yusalar yana bitilgan koʻrunur erdi. Shayx ul-islom dedikim, ul soʻnggʻi safar qadam bila emas erdiki, oni qadam bila bormaslar va himam bila borurlar va oning jinozasigʻa koʻlaka solgʻon qushlardek. Qushlar muddatdin soʻngra Shofe’iy r. a. shogirdi Mu’azziniyning jinozasigʻa koʻrdilarkim, soya soldilar, vallohu taolo a’lam. 10. Imom A’zam q. t. s. Alarkim, Islom ahlining imomidurlar, el ta’rifidin mustagʻniydurlar. Anasi Molik r. a. rivoyat qilurkim, Rasul s. a. v. dedikim, [Ummatimdan birining nomini Nu’mon b. Sobit, kuniyasini Abu Hanifa deb ataydilar. Va oʻsha kishi ummatimning chirogʻidir]1. Imom Ja’far Sodiq bila suhbat tutubdur va koʻp mashoyixii koʻrubdur. Va Fuzayl Iyoz va Ibrohim Adham va Bishri Hofiy va Dovud Toiy r. a. aning ustozidur. Naqldurki Mustafo s. a. v.ning mutahhar ravzasi boshigʻa borib aytti: [As-salomu alayka, yo sayyid al-mursalin]2. Ravzadin javob keldi: [Vaalayk as-salom, yo imom al-muslimin]3. Derlarki, avoyildakim, yuz qiblai haqiqiygʻa kelturdi va xalqdin yuz evurdi va pashmina kiyib, riyozatqa mashgʻul boʻldi, bir necha voqeada koʻrdikim, Mustafo s. a. v. muborak: soʻngaklarin lahadda yigʻib, ba’zini ba’zidin ayiradur. Va voqeaning haybatidin uygʻondi va Ibn Sirinning ashobidin biriga aytti. Ul mundoq ta’bir qildikim, sen Rasul s. a; v.ning ilmi va sunnati hifzida biyik darajaga yetkaysan, andoqki, ahodisda mutasarrif boʻlgʻaysen. va sahihni saqimdin ayirgʻaysen. Yana bir qatla Rasul s. a. v.ni voqeada koʻrdiki, ul Hazrat anga dedikim: «yo Abo Hanifa, seni mening sunnatlarimni tirguzmak uchun zohir qilibdurlar, uzlat qasdi qilma. Debdurlarkim, zamon xalifasi Malak ul-mavtni tush koʻrdi va soʻrdikim: mening umrumdin necha qolibdur? Ul besh barmogʻiga ishorat qildi. Uygʻonib, koʻp kamol ahlidin bu tush ta’birin soʻrdi, hech kim javob bera olmadi. Abu Hanifa a. r. dediki, bu ishorat besh ilmgadurki, bu oyatda voqe’dur: [Darhaqiqat, yolgʻiz Allohning huzuridagina (qiyomat) soati (qachon boʻlishi toʻgʻrisidagi) bilim bordir. U (oʻzi xohlagan vaqtda, oʻzi xohlagan joyga) yomgʻir yogʻdirur va onalarning bachadonlaridagi homilalarini (oʻgʻilmi-qizmi, rasomi-nuqsonlimi, baxtlimi-baxtsizmi ekanini) bilur. Biron jon ertaga nima qilishini bila olmas. Biron jon qayerda oʻlishini ham bila olmas. Faqat Allohgina bilguvchi va ogohdur]4. Mashhurki, Yahyo Mu’oz Rasul s. a. v.ni voqeada koʻrub soʻrdikim, yo Rasululloh, seni qayda tilayin? Javob buyurdikim, Abu Hanifaning ilmi yaqinida. Alarning manoqibi behaddur va mahomidi beadad, muncha bila xatm qilildi. 11. Imom Shofe’iy r. a. Aning fazlu kamoli va sutuda xisoli sharhida qalam ojiz va qalamzan mutahayyirdur. Ul nimalar manquldurki, bani odam jinsidin aql muhol tutar. Un uch yoshida dediki, [mendan istaganingizni soʻrang]1, oʻn besh yoshida fatvo javob qildi. Imom Ahmad Hanbalki, jahonning imomidur va uch yuz ming hadis yodida erdi, aning shogirdligʻigʻa keldi va aning gʻoshiyasin egniga koʻtardi. Jam’i anga e’tiroz qildilarki, bu manzilat va bu buzurgluk bila bir goʻdakka muncha ta’zim qiladur va mashoyixu ustodlar suhbatini tark qilibdur. Ul dediki, har neki bizing yodimizdadur, ul ma’nosin bilur. Agar biz aning suhbatigʻa yetmasak erdi, eshikda qolib erdik. Shofe’iy debdurki, Rasul s. a. v. voqeada muborak ogʻzi sunimi mening ogʻzimgʻa soldi, andoqki, ogʻzimgʻa va tilimgʻa yetishti. Va dedi: borki Tengri sanga barakot bersun va ham ul soat Amir ul-moʻ’minin Ali k. v. uzugin chiqorib, mening barmogʻimgʻa soldi, to nabiyu valilarning ilmi manga siroyat qildi. 12. Imom Ahmad Hanbal r. t. Sunnat va jamoatning shayxi va dinu davlatning, imomi erdi. Futuvvati ul gʻoyatda erdiki, oʻgʻli bir kun bu hadis ma’nosini ayturdaki [odam tiynatini (tuprogʻini) qoʻllarim bilan qordim], iligin yengidin chiqarib erdi. Ahmad man’ qildikim, Yadulloh soʻzin ayturda oʻz iliging bila ishorat qilma! Ul kibori mashoyix bila suhbat tutub erdi, ul jumladin, Zunnun Misriy erdi va Sari Saqatiy va Bishr Hofiy va Ma’ruf Karxiy erdi. Bagʻdodda Mu’tazila gʻalaba qilgʻanda, anga taklif qildilarkim, Qur’onni maxluq degay, demadi. Va qari boʻlub erdi va zaif ham, iqobiga torttilar va ming qamchi urdilar, hech foyda qilmadi va ham ul ozor bila olamdin oʻtti. Bu ish odamzoddin kelur ish emaski, din taqviyotida ul buzurgvordin zohir boʻldi. 13. Imom Molik q. t. s. Aning ta’rifi muncha basdurkim, bu mazkur boʻlgʻan, uch Imom muqobalasida mazhab tuzatibdur va masoil ijtihod qilibdur. Va bu ummatning toʻrt ulushidin bir ulushi aning mazhabidin ixtiyor qilibdurlarki, bular orasida oliyqadr mashoyixu ulamo bor ekandurlar va holo ham bordurlar va olamda bu mazhab shoye’dur. 14. Muhammad Aslam Tusiy q. t. s. Yagonai mutlaq va muqtadoyi barhaq erdi. Ani «Lisoni Rasul» debdurlar va «Shahnai Xuroson» bitibdurlar. Va Hazrati Imom Ali Muso Rizo r. a. bila kajavada bir tevada Nishoburga kirdi va Ishoq b. Rohavayh teva mahorin tortar erdi: Va Abdulloh Tohirki, vaqt xalifasi erdi, aning xizmatigʻa bordi. Anga bor bermadi va koʻrmadi. Va ul eshikdin qoʻnmadi. Va juma kuni erdi, dedi: namozgʻa chiqsa qoʻrayin. Namozgʻa chiqqach, Abdullohning koʻzi anga tushgach, betoqat boʻlub ayogʻiga tushdi va tufroqqa yuzin qoʻydi va dedi: Ilohi, sening jihatingdin manga iltifot qilmadiki, men yomon bandamen va meni dushman tutti va men ham sening jihatingdinkim, yaxshi bandangdur, ani doʻst tuttum, chun ikkalasi sening uchundur, bu yomonni ul yaxshi ishga qil! Bir un eshittiki, aning doʻstlugʻi jihatidin maqsudinggʻa yetting! Dunyodin oʻtganda, eski kiyizki, oldigʻa solur erdi, ostigʻa soldilar va xirqasini jinozasi ustiga yoptilar. Ikki qari xotun tom ustida erdilar va dedilarki, Muhammad Aslam bordi va dunyoda har nesi bor edi, olib bordi. 15. Ahmad Harb q. s. Tengri zikri anga andoq gʻolib erdiki, Muzayyin irni tukini olurda ogʻzida Tengri oti erdi. Muzayyni dedikim, bir zamon irningni tebratma! Ul dedikim, sen oʻz ishingga mashgʻul boʻlki, bizing bu ishdin farogʻatimiz yoʻqdur, irni necha yerda kesildi, Yahyo Mu’oz-Roziy r. t. dunyodin oʻtarda vasiyat qildiki, boshimni Ahmad Harb ayogʻi sari qoʻyung! 16. Isrofil Magʻribiy r, t. Shayx ul-islom q. s. dedikim, ul Zunnunning pirlaridandur. Magʻribdin erdi va Misrda peshvo erdi. Zuhdu tavakkulu muamalatda yaxshi soʻzlari bor. Fathi Shahraf olti yuz yigʻoch yoʻl bir savol uchun Misrga borib, andin soʻrdikim, [yomonlarga gunoh qilishlaridan oldin azob qilishadimi?1]. Ul uch kun sabr tiladi. Uch kundin soʻngra dedikim, manga javob ayttilarki, agar amaldin burun savob ravo boʻlsa, zalaldin ham burun azob ravo boʻlgʻay. Muni dedi va za’qa urdi va shurgʻa tushdi va andin soʻngra uch kundin ortuq tirilmadi va bordi. Shayx ul-islom q. s. dedikim: ul uch kunlik hayot savoldin soʻngra uch kun javob uchun sabr tilagandin erdi, agar filhol javob bersa erdi, filhol borur erdi. 17. Abulasvad Makkiy r. t. Azizening ziyofatigʻa bordi va salom qildi va dedikim: sening doʻstingmen, Abulasvad. Azize sakrab koʻpti va dedi: alaykassalom, nechuksen? Va filhol oʻzidin gʻoyib boʻldi. Uch qatlagacha bu hol erdi. Abulasvad bildikim, Azize tufroq va suv iligidin va insoniyat rusumidin tashqari chiqibdur, aning diydorin gʻanimat tutti va qaytti. 18. Abulasvad Ro’iy q. s. Bodiyada bir kun oʻz ahligʻa aytikim, bidrud boʻlki, men bordim. Qiz qardoshi mitharasin sut bila toʻldirdi, tahorat vaqti mitharasidin sut quyildi. Dedikim, anga sutdin suv muhimroqdur. Qaytti, dagʻi mitharasin sutdin xoli qildi, dagʻi suv bila toʻldirdi. Tahorat vaqti mitharadin sut toʻkilur erdi. Va ochlik va suvsizlik vaqti – sut. 19. Abu Ya’qub Hoshimiy r. t. Ul debdurkim, hargiz unutmon anikim, bayram kuni Zunnun bila kelur erdim. Xaloyiq iydgohdin shodmon qaytib erdilar. Zunnun dedikim, bu xalq shodmondurlarki, amonatlarin ado qilibdurlar, ya’ni Ramazon toatin. Ammo bilmaslarki, alardin qabul qilibdurlar, yo yoʻq. Kel, bir yon borali va bulargʻa yigʻlali! 20. Valid b. Abdulloh Saqqo r. t. Kuniyati Abulishoqdur. Zunnunning ashobidindur. Ul debdurki, Zunnun dedikim, bodiyada bir qaro zange koʻrdumki, har qachon «Alloh» desa erdi, rangi oqarur erdi. Ham Zunnun dedikim, har kim Allohni yod qilsa, haqiqatda ondin sifate ayrilgʻoy. Abu Abdulloh Roziy dedikim, Valid Saqqo qoshigʻa bordim, tiladimkim, faqrda andin savole qilgʻoymen. Bosh koʻtardi va dedikim, faqr anga musallamdurkim, aning xotirigʻa hargiz Haqdin oʻzga kirmaydur va qiyomatda bu soʻzumning uhdasidin chiqa olurmen. Zunnun q. s. dogʻi Haq yodida anga muvofiq soʻz aytibdur. 21. Fuzayl b. Iyoz q. t. r. Avvalgʻi tabaqadindur va kuniyati Abu Alidur. Aning ne yerlik erkanida ixtilof bor. Kufaliq debdurlar. Marv va Bovard navohiysidin ham shuhrati bor. Ul debdurkim: men Haqni doʻstluk va sevukluk yuzidin parastish qilurmen. Va shikeboligʻim yoʻqturni, qilmagʻaymen. Mahmud Varroq debdurki, she’r: [Allohga muhabbat izhor qilasanda, unga osiylik ham qilasan va yana muhabbatdan lof urasan.. Bu ishing ajabdur. Agar sen muhabbatda sodiq boʻlsang, Allohga itoat qilasan. Chunki muhib (sevuvchi) mahbubiga, albatta, itoatkor boʻladi1]. Shayx ul-islom q. s. dedikim, har kim ani biym yuzidin parastish qilur, oʻzin parastish qilur va oʻz najoti tama’igʻa tepranur, yoʻq muhabbatu farmon itoatigʻa. Va har kim ani umid yuzidin parastish qilur, ul ham oʻzin parastish qilur va oʻz tana’umu rohati tavaqqu’igʻa tepranur, yoʻqki, muhabbatu itoatqa. Men ani biymu umid bila parastish qilmasmen muzdvorlardek, aning muhabbati da’vosigʻa dagʻi parastish qilmasmenkim, parastishkim, aning sazosi boʻlgʻay, ojiz qolurmen, balki ani aning farmoni bila parastni qilurmenki, debdurki, qil, qilurmen va Rasulning sunnatining muhabbati uchun va oʻz taqsirimgʻa mu’tarifmen. Bir darveshdin soʻrdilarkim, sifla kimdur? Dedi: ulkim, Haqni biymu umid ila parastish qilgʻay. Dedilar: sen ne nav’ bila parastish qilursen? Dedi: aning mehru sevuklugʻi meni ibodatu toatigʻa tutar. Fuzayl Iyoz q. s.ning bir oʻgʻli bor erdi. Debdurlarki, andin martabada ulugʻroq erdi, oti Ali. Bir kun Masjidi Haramda Zamzam yaqinida bir xonanda oʻqudikim, [gunohkorlarni koʻrasan2]. Ul eshitti va za’qai urdi va jon berdi. Shayx ul-islom debdurkim, doʻstdin nishon va orifdin jon [kimki ishq bilan oʻlsa, shunday oʻlgani ma’qul. Oʻlim bilan tugamagan ishqda xayr yoʻqdur3]. Va Fuzayl q. s. ning vafoti Muharram oyi, yuz sakson yettida erdi. 22. Ma’ruf Karxiy q. s. Avvalgʻi tabaqadindur va Sariy Saqatiyning ustozidur va Dovud Toyi q. s. bila suhbat tutgandur. Va Dovud yuz yetmish beshda oʻtubdur va Ma’ruf q. s. ikki yuzda. Ul debdurki, sufiy munda mehmondir. Mehmon taqozosi mezbongʻa jafodur. Mehmonki, adabliq boʻlgʻay, muntazir boʻlgʻay, yoʻqki mutaqoziy. Birov andin vasiyat talab qildi. Ul dedikim, [ehtiyot boʻl Allohu taolo seni miskin suratidin boshqa suratda koʻrmasin1]. Shayx ul-islom dedikim, Ma’ruf bir kun xoharzodasigʻa dedikim, chun anga hojating boʻlsa, mendin ont ber! Mustafo s. a. v. duoda ayttikim, [ey bor xudoyo, senga iltijo qilib soʻrovchilar haqqi, senga ragʻbat qiluvchilar haqqi va sen tomon tashlaydigan qadamlarim haqqi hurmati (sendan) soʻrayman2], mening bu gʻamlarim haqqi sening sari. [Ma’rufdin muhabbat haqida soʻrashganda, aytdi: Muhabbat – xalq oʻrgatadigan narsa emas, balki u Haqning in’omi va fazlidir3]. Aning qabri Bagʻdoddadur va xaloyiq qiblai duosidurki, derlar – anda duo mustajob boʻlur. 23. Abu Sulaymon Doroniy q. r. Avvalgi tabaqadindur. Oti Abdurahmondur. Shom mashoyixidin. Doron degan yerdinki, Damashqning kentlaridindur, qabri ham anda-oʻqdur. Ahmad b. Abulhavoriyning ustodidur, Rayhonat ush-Shom. Va ta’rix ikki yuz oʻn beshda oʻtubdur. Andin soʻrdilarkim, ma’rifati haqiqiy nedur? Dedi uldurki, ikki dunyoda murod birdin oʻzga boʻlmagʻay. Va ham ul debdurki, bir kitobda oʻqubmenki, Haq s. t. debdurki, [tun kirishi bilan meni unutib, uyquga ketgan kishining menga muhabbat da’vo qilishi yolgʻondir]1 Va ham ul debdurki, vaqtiki, Iroqda erdim, obid erdim va Shomda orifmen. Bu toifadin ba’zi debdurlarki, Shomda aning uchun orif erdiki, Iroqda obid erdi, agar anda obidroq boʻlsa, munda orifroq boʻlgʻay erdi. Va ham Abu Sulaymon debdurki, [koʻpincha haqiqat (kashfu asror) qalbimda qirq kunlab uloqib yuradi. Ularni faqat ikki guvoh: oyat va hadis asosidagina qalbimdan joy olishiga ruxsat beraman]2. Va ham ul debdurki, [qalb matlubni topolmay gʻamgin boʻlganida, ruh uni topganidan shod boʻladi]3. Ahmad b. Abulhavoriy debdurki, Abu Sulaymongʻa dedimkim, xilvatda namoz qildim, andin lazzat toptim. Soʻrdikim, lazzatingning sababi ne erdi? Dedim, meni hech (kim) koʻrmadi. Dediki, [qalbingda xalq yodi oʻtgan payt sen, albatta, zaifsen]4. Ham ul debdurkim, [Har bir narsaning zangi boʻladi, qalb nurining zangi esa, toʻyib ovqatlanishdir]5. Ham ul debdurkim, [kimki, hamma narsadan uzilib, Allohga bogʻliqligini bildirmoqchi boʻlsa, Allohdan boshqa narsalarni yelkasidan uloqtirib tashlashi vojibdir]6. Ham ul debdurkim, [Bandani tezroq Haqqa yetkaruvchi narsa muhosabadir](7). 24. Dovud b. Ahmad Doroniy r. t. Abu Sulaymon Doroniyning qardoshidur. Qardoshi bila suhbat tutub edi. Ahmad b. Abulhavoriy debdurkim, Dovuddin soʻrdumki: ne dersan ul koʻngulnikim, anga yaxshi un asar qilgʻay? Dedi: ul koʻngul za’fu ranjurligʻidin boʻlgʻay, anga iloj qilmoq kerak. 25. Ibrohim Adham q. t. r. Avvalgʻi tabaqadindur. Kuniyati Abu Ishoq va oti va nasabi Ibrohim Adham binni Sulaymon, binni Mansur al-Balxiy. Mulukdin erkani xud mashhurdur. yigitlikda tavba tavfiqi topti. Bir kun ovgʻa boradur erdi. Hotife nido qildiki, ey Ibrohim, sani bu ish uchun yaratmaydurlar. Bu soʻzdin anga ogohligʻ yuzlandi va mulk tarkin qilib, bu toifa tariqin ixtiyor qildi va Makkaga bordi va anda Sufyon Savriy va Fuzayl Ayoz va Abu Yusuf Gʻasuliy suhbatigʻa yetishti va Shomda halol roʻzi uchun nozirbonligʻ, ya’ni dashtbonligʻ qilur erdi va anga hadisdur: biyik karomotu maqomot ahlidin boʻldi va ta’rix yuz oltmish bir yo ikkida Shomda rihlat qildi. Birov Ibrohim Adham bila yoʻldosh boʻldi va hamrohligʻi kechga tortti. Ayrilurda ul kishi uzr qoʻldiki, shoyad mendin beadabligʻlar voqe’ boʻldi erkin va sen mendin ranja boʻldung erkin? Javob berdikim, men senga doʻst erdim. Boʻ doʻstlugʻ aybingni menga yopti, doʻstlugʻung jihatidin bilmadim: yaxshi qilarsen yo yomon. Bayt: [U ishni boshqalar bajarsa, xunuk koʻrinadi, Men uchun agar sen bajarsang chiroylidur](1). Ibrohim Adham va Ali Begor va Huzayfa Maroshiy va Salim Xavvos bir-birining yoronlari erdilar. Bir-biri bila bay’at qildilarkim, nima yemagaylar to hilliyati alargʻa sobit boʻlmagʻay. Chun shubhasiz halol luqma topmoqdin ojiz boʻldilar, yemaklari oz miqdorga keldi. Dedilar, on miqdor yeyaliki, ondin guriz boʻlmagʻay, bori shubha ozroq boʻlgʻay. Ibrohim Adhamning holoti bagʻoyat koʻptur. Bir kitob bitisa boʻlur. Ammo bu muxtasarda muncha zikre bila iktifo qilindi. 26. Ybrohim b. Sa’d Alaviy q. s. Kuniyati Abu Ishoqdur. Sharifdur va Hasaniy va Bagʻdod ahlidin. Shomga bordi va mutavattin boʻldi. «Nafahot ul-uns»da Ibrohim Adham nozirlaridin bitibdurlar. Shayx ul-islom debdurki, ming ikki yuzdin ortuq mashoyixii tanirmen, alardin ikkisi alaviy erdi, biri Ibrohim b. Sa’d, yana biri Hamzai Alaviy. Ibrohim b. Sa’d Abulhoris Avlosiyning ustodi erdi. Abulhoris irodatining ibtidosida oʻz uyida xoygʻina yeb erdi, yoronlaridin ayru. Ibrohim Sa’d xidmatigʻa bordi va Ibrohim yoʻlda erdi. Ulugʻ suvgʻa yetgach Ibrohim ayogʻ suvgʻa qoʻydi va qadam urdi va Abulhorisgʻa ilig uzattikim, oʻtkargay, Abulhorisning ayogʻi suvgʻa botti. Ibrohim dedikim, sening ayogʻing xoygʻinadin osilibdur. Bu soʻz bila anga mutolaba va muohaza qildi ul ishgʻa. Bas dedikim, sen bu ish tolibi emassen, bor va xalqdin uzlat tut va koʻngul farogʻati tilab, qilur ish tegrasigʻa evrul! 27. Abulhoris Avlosiy r. t. Oti Fayz b. Xizrdur. Ibrohim b. Sa’d Alaviyning shogirdidur. Ul debdurkim, avval koʻrmakim Ibrohim b. Sa’d Alaviyni mundoq erdikim, Avlosdin gʻayri mavsumda Makka azimati qildim. yoʻlda uch kishigʻa uchradim. Alardin ikkisi ayrildilar va biri qoldi va ul Ibrohim b. Sa’d Alaviy erdi. Soʻrdikim, sen qayon borursen? Dedim: Shom tarafi. Dedikim, men Lugʻom togʻigʻa borurman, dagʻi ayrilishtuk, ammo doim maktubi manga kelur erdi. Va ham ul debdurkim, bu kun Ibrohim b. Sa’d bila erdim, bir cherigchi bir zaifaning eshagin tutub erdi. Ul zaifa bizga istigʻosa qildi. Ibrohim Sa’d ul cherigchi bila soʻzlashdi, soʻzin qabul qilmadi. Ibrohim duo qildi, ul cherigchi yiqildi va qoʻpmadi. Men dedim: sendin ayrilurmenkim, shoyad mendin beadabligʻe voqe’ boʻlgʻay va sen mustajobud-da’vo ermishsen, meni yomon duo qilgʻaysen: Dedi: yomon emassen? Dedim: yoʻq. Bas, vasiyat qildikim, qila olgʻancha dunyoliqdin oz nimaga qoni’ boʻl! Va ham ul debdurki, daryo qirgʻogʻida ogʻzin tebratti, nihoyatda koʻp baligʻlar saf tortib anga yuzlandilar. Xayolimgʻa sayyodlar kechti, baligʻlar filhol tarqadilar. Ibrohim Sa’d dedikim, sen bu ish kishisi emassen, bu vodiy qumida ancha riyozat tortkim, ajal boshingʻa yetkay. Ham ul debdurkim, bir necha masala halli uchun xidmatigʻa Misr azimati qildim. Men Misrgʻa yetgan kunning burungʻikuni Zunnun olamdin oʻtub erdi. Qabri boshigʻa borib, anga namoz qildim, meni uyqu eltti, Zunnunni voqeada koʻrdum, mushkil boʻlgʻan masalalarimni soʻrdum, barchasigʻa javob toptim. 28. Ibrohim b. Sitanbah Hiraviy q. s. Kuniyati Abu Ishoqdur. [Ibrohim b. Adham bilan suhbatlashgan, Abu Yazidning yaqinlaridan edi]1. Ul aslan Kirmondin ermish. Hirida sokin boʻlgʻon uchun Hiraviy debdurlar. Qabri Qazvindadur. Ul debdurkim, Ibrohim Adham suhbatigʻa yettim, meni dalolat tajridgʻa qildi dunyodin, soʻngra dalolat kasbgʻa qildi. Kasb qilur erdim va fuqarogʻa nafaqa qilur erdim. Soʻngra dedikim, kasbni tark qil va tavakkulingni Tengrigʻa durust et, to soʻngra sidqu yaqin hosil boʻlgʻay. Har ne dedi, andoq qildim. Soʻngra bodiyagʻa kirmak amr qildi. Bodiyagʻakim kirdim, manga sidqu yaqinu tavakkul muyassar boʻldi. Anga azim chohe bor ermish Hirotda. Necha haj qildi tavakkul bila. Duosi bu erdikim, [Allohim, Hirot ahlining mollaridan mening rizqimni qiy va ularni mendan yuz oʻgirtir]-duosi chun mustajob boʻldi. Debdurkim, necha kunlar och qolur erdim, bozordan oʻtsam erdi, el bir-biriga aytishurlar erdikim, bu ul kishidurkim, har kun muncha va ancha mustahiqlargʻa nafaqa qilur erdi. Va ham aning soʻzidurkim, [kimki eng oliy sharafga erishmoqchi boʻlsa, yetti narsadan yetti narsani ixtiyor qilsin: gʻaniylikda faqirlikni, toʻqlikda ochlikni, baland darajada siniqlikni, ulugʻlikda xorlikni, manmanlikda tavozu’ni, shodlikda gʻurbatni, hayotda oʻlimni]3. 29. Ibrohim Rabotiy r. t. Ibrohim Sitanbahning murididur va qabri Daray Zangiy rabotida va mavlidi Hirot. Bir qatla piri bir safargʻa borur erdi. Pir andin soʻrdikim: sening bila hech ma’lum bor? Dedi: Yoʻq. Yana bir necha qadam borgʻondin soʻngra yana soʻrdikim, sening bila hech ma’lum bor? Dedi: Yoʻq. Yana bir pora yoʻl borgʻondin soʻngra pir oʻlturdi va aytti: yaxshi ehtiyot qil, senda zodaye toʻshadek, yo hech, jins ma’lumdin nima borkim, ayogʻim ogʻirlik qiladur, bora olmon. Ul ehtiyot qilgʻandin soʻngra dedikim, bir necha na’layn shiroki bor. Piri aytti, holo xud anga ehtiyojing yoʻqdur. Dedi: Yoʻq. Dedi: tashlakim, ma’lumdur. Ul tashladi, karh yuzidin va muntazir erdikim, na’laynining shiroki uzulgʻay, to anga sarzanish qilay. Emdiki, uzuldi, ilik uzattikim, ani suvurub tashlagʻay. Koʻrdikim, bir yangi shiroki na’layni yoninda turubdur. Barcha yoʻl bu nav’ erdi. Pir dedikim, [Allohga sidqu sadoqat koʻrsatganning ahvoli shunday boʻladi]1. 30. Ibrohim Utrush r. t. Shayx ul-islom q. s. debdurkim, ul mutaxxirlaridindur. Ul debdurki, sufiyning rikvasi ovuchidir va yostugʻi qoʻli va xazinasi uldur, ya’ni Haq subhonahu taolo. Shayx ul-islom q. s. dedikim, har kishi munga nima orttursa, ishi oʻz ilayigʻa qoʻygʻaykim, aning bila darmonda boʻlgʻay. Va Ibrohim Xavvos q. s. dedi. She’r: [Shubhasiz, Senga olib boradigan yoʻl oshkor boʻldi. Bu yoʻlga oʻzingdan boshqa biror kishi dalolat qilmaydi. Agar qish kelsa, sen boshpana, yoz kelsa soyabonsen]1. 31. Ibrohim Sayyod Bagʻdodiy r. t. Kuniyati Abu Ishoqdur. Ma’ruf Karxiy bila suhbat tutubdur. Ma’ruf q. s. anga degandurki, faqirni lozim tut va qoʻrqma bu jihatdin. Aning mazhabi tajridu inqito’ erkandur. Junayd q. s. debdurki, ul bir kun Sariy Saqatiy qoshigʻa keldi, bir pora hasirni oʻziga izor qilib erdi. Sariy ashobidin biriga dedikim, oʻn diramgʻa aning uchun bozordin bir jubba olgʻay. Dagʻi dedikim, Ey Abu Ishoq, kelgilki, menda oʻn diram bor erdikim, sening uchun bu jubbani sotqin olildi. Ibrohim dedikim, faqr ahli bila oʻlturursen va oʻn diram zaxira qilursen va ani kiymadi. 32. Ibrohim Ajuriy Sagʻir r. t. Aning dagʻi kuniyati Abu Ishoqdur. Jaririy va Abu Ahmad Magʻoziliy dedilarkim, yahudiy aning qoshigʻa keldi va dedikim, agar manga bir nima koʻrsatsangkim, andin Islom dini sharafin oʻz millatimgʻa bilsam, musulmon boʻlayin. Ibrohim dedikim, chin aytasen? Ul dedi: chin aytadurmen. Dedi: ridongni menga ber! Aning ridosin oʻz ridosigʻa chirmab doshliq oʻtgʻa tashladi va aning keynicha doshqa kirib, olib chiqdi. Aning ridosigʻa oʻtdin osib tegmaydur erdi va yahudiyning ridosi aning ichinda kuyub erdi. Yahud bu ishni koʻrgach, musulmon boʻldi. 33. Ibrohim Ajuriy Kabir r. t. Junayd q. s. dedikim, Abdun Zajjojdin eshittimkim, Ibrohim dedikim, bayt:[Aziz va ulugʻ boʻlgan Allohga bir soat astoydil tavajjuh qilishing, quyosh nuri tushadigan barcha narsadan yaxshiroqdir]1. 34. Fath b. Ali Mavsiliy q. r. Mavsil mutaqaddim va buzurg mashoyixidindur. Bishri Hofiy q. s. aning nozirlaridindur. Bishri Hofiydin yetti yil burunroq ikki yuz yigirmada dunyodin oʻtubdur. Bu nav’kim, Qurbon bayramida koʻrdikim, xaloyiq qurbonlar qiladurlar. Dedi: Ilohiy, bilursenki, oncha nimam yoʻqdurki, sening uchun qurbon qalgʻaymen, jonimni sanga qurbon qilayin, deb barmogʻin boʻgʻzigʻa tortti va yiqildi. Chun boshigʻa keldilar, oxir boʻlub erdi va boʻgʻzida yashil xat. Bir kun Bishri Hofiy uyiga bordi va dedikim, yegulik boʻlsa keltur! Yegulik kelturdilar, onchaki matlubi edi, yedi, qolganini chirmab koʻtardi. Birov koʻrub dedikim, Fathni derlarki, mutavakkillarning imomidur, onak zalla bogʻladi. Bishr q. s. dedikim, ul sizga oʻrgatadurkim, tavakkul durust boʻlgʻondin soʻngra hech ziyoni yoʻqdur. Shayx ul-islom q. s. debdurkim, tajrid durust boʻlsa, mulki Sulaymon ma’lum emas va tajrid durust boʻlmagʻon boʻlsa, yengning ilikdin ortuqligʻi ma’lumdur. 35. Fath b. Shaxraf Marvaziy q. s. Kuniyati Abu Nasrdur. Qapton kiyar erdi, sipohiylardek. Ahmad Hanbal debdurki, Xurosondin Fathdek chiqmadi. Oʻn uch yil Bagʻdodda erdi. Bagʻdoddin qut yemadi, Antokiyadin aning uchun keltururlar erdi. Naz’ holatida oʻz-oʻzi bila soʻz der erdi. Quloq soldilar, bu soʻzni der erdikim, [Allohim, (senga nisbatan) zavqu shavqim nihoyatda kuchaydi, meni tezroq oʻzingga yetkazgil!]1. Ani yuvurda yashil xat bila ba’zi uzvida «bitilgan koʻrdilarkim, [«Fath olloh uchun»](2). Shayx ul-islom q. s. dedikim, Ibrohim Harbiy dedikim, men ul vaqt hozir erdim, ul xatni koʻrdum, oʻttuz uch qatla anga namoz qildilar, har qatla jamoat oʻttuz ming chogʻligʻ kishi. 36. Bishr b. Horis b. Abdurahmon q. s. Avvalgʻi tabaqadindur. Aning ham kuniyati Abu Nasr. Derlarki, Marv viloyatidindur. Bagʻdodda sokin boʻldi, anda dunyodin oʻtti, ta’rix ikki yuz yigirma, chahorshanba kuni muharram oyining oʻn ikkisida. Ul vaqtki «Qur’on»ni maxluq demakning fitnasi boʻldi, ul uyidin chiqmadi. Va Ahmad Hanbal ayoq ilgari qoʻydi. Anga dedilarki, din nusrati uchun va ahli sunnat taqviyati uchun nechuk chiqib soʻz aytmassiz? Ul dedi: Xayhot! Ahmad Hanbal paygʻambarlar maqominda tururdur, kim aningdek ayta olgʻay, manga ul toqat yoʻqdur: Ul debdurkim, [Alloh azza va jalla kimdan oʻzini pinhon tutgan boʻlsa, unga naqadar ulugʻ musibatdur]1. 37. Shaqiq b. Ibrohim Balxiy q. s. Avvalgʻi tabaqadindur va kuniyati Abu Alidur, ul: sohibroy ekandur, soʻngra sohibi hadis boʻlubdur. Hotami Asamm aning piri va ustodidur. Va Ibrohim Adham q. s. bila suhbat tutubdur. Ul debdurkim, men qilgʻan gunohdin esa, qilmagʻan gunohdin koʻprak qoʻrqarmenki, qilgʻan gunohin bilurmenki, ne qilibmen va qilmagʻan gunohni bilmonki ne qilgʻumdur? Va ham: ul debdurkim, [odamlar bilan olovga muomala qilgandek munosabatda boʻl! Foydalaridan bahramand boʻlginu kuydirishlaridan ehtiyot boʻl!]1. Va ham aning soʻzidurkim, tavakkul uldurkim, koʻnglung orom tutqay aning bilakim, Haq sening bila va’da qilibdur. Qabri Balxdadur. Ba’zi debdurlarkim, ani Xuttalonda shahid qildilar, yuz yetmish toʻrtta va qabri anda-oʻqdur. 38. Dovud Balxiy q. t. s. Xurosonning mutaqaddimin mashoyixidindur. Ibrohim Adham q. s. debdurkim, Koʻfa bila Makka orasida birov bila yoʻldosh boʻldim. Shom namozin qilgʻondin soʻngra oʻng qoʻli saridin bir koʻza suv va bir ayogʻ osh zohir boʻldi, oʻzi ham ichti, manga ham berdi. Bu soʻzni sohibi oyotu karomot mashoyixdin biriga ayttim. Aytti: ey farzand, ul mening qardoshim Dovuddur va aning vasfida soʻzlar ayttikim, majlis ahli yigʻladilar. Andin soʻngra mendin soʻrdikim, sanga ne oʻrgatti? Dedim: Ismi a’zam. Dediki: mazkur qil. Dedim: ul mening koʻnglumda andin azimroqdurki, tilga keltura olgʻaymen. 39. Bishr Tabaroniy q. t. s. Tabariya mashoyixidindur, bagʻoyat ulugʻ va sohibi karomot. Anga debdurlarkim, to Bishr Tabaristondadur, bizning xotirimiz Rum soridin emindur. Aning qullari bor erdi, barin ozod qildi. Oʻgʻli dedikim, Ey ota, bizni muflis qilding! Dedi: bu shukronagʻa mundoq qildimki, Tengri taolo oʻz doʻstlari koʻngliga meni mundoq solibdur. 40. Qosim Harbiy q. s. [Uning ahvoli Allohga bogʻliq boʻlib, dunyoviy narsalardan xoli edi]1. Bishr Hofiy q. s. aning ziyoratigʻa borur erdi. Bir kun ul bemor boʻldi. Bishr Hofiy iyodatigʻa bordi. Boshi ostida bir kirpich erdi va yoni ostida bir pora buriyo. Chiqqandin soʻngra hamsoyalar ayttilarkim, oʻttiz yildurkim hamsoyamizdur, hargiz bizga izhori ehtiyoj qilmadi. 41. Horis b. Asad Muhosibiy q. s. Avvalgʻi tabaqadindur, Kuniyati Abu Abdullohdur. Mashoyix ulamosidindur. Zohir ulumi va botin ulumigʻa jome’. Va anga tasnif bor. Asli basraliqdir va bagʻdodligʻlarning piridur. Va Bagʻdodda dunyodin boribdur, ta’rix ikki yuz qirq uchda. Ul debdurki, [Kimki muroqaba va ixlos bilan botinini tuzatsa, Allohu taolo mujohada va sunnatga tobe’ qilish bilan uning zohirini goʻzal qiladi]1. Va ham ul debdurkim, [kimki nafsini riyozat bila poklamasa, unga maqomot odoblarining yoʻli ochilmaydi]2. 42. Abu Turob Naxshabiy q. t. s. Avvalgʻi tabaqadindur. Oti Askar b. Hasin. Xuroson mashoyixining ajillasidindur. Futuvvatu zuhdu tavakkulda Abu Hotam Attor Basriy va Hotam Asamm Balxiy bila suhbat tutubdur. Abu Abdulloh Jallo va Abu Ubayd Busriyning ustodi va piridur. Abu Turob q. s. uch yuz rikvador bila bodiyagʻa kirdi. Abu Abdulloh Jallo va Abu Ubayd Busriy ikkav aning bila qoldilar, oʻzga barcha qayttilar. Ul debdurkim, [qachonki, sizlardan biringizga ketma-ket ne’matlar yetsa, oʻz holiga yigʻlasin. Shubhasiz, u solihlar yoʻlidan emas, oʻzga yoʻldan yuribdi1. Va Abu Turob q. s. bodiyada namozgʻa tufgʻanda, samum yeli ani kuydurdi, ikki yuz qirq beshda, ul yilki, Zunnun q. s. dunyodin oʻtti. 43. Abu Hotam Attor q. t. s. Abu Turob Naxshabiyning aqronidindur, Abu, Sa’id Xarrozning ustodi. Debdurlarkim, [Abu Hotam Attorning zohiri savdogarlarning zohiriga, botini esa, abror (yaxshilar, sufiy)lar botiniga oʻxshab ketardi]1. Va debdurlarki, avval kishikim, ishorat ilmidin soʻz aytti, ul erdi. Ul debdurki, [sayohat qalblar bilandir]2. 44. Sariy b. Mugʻallis Saqatiy q. r. Kuniyati Abulhusayndur. Sayyid ut-toifa Junayd. q. s.ning ustodidur va bagʻdodliklarning shayxi va piri. Horis Muhosibiy va Bishr Hofin aqronidindur va Ma’ruf Karxiy shogirdidur. Alarkim, bu toyifadin ikkinchi tabaqadindurlar, aksar nisbatni anga durust qilurlar. Junayd q. s. debdurkim, [Sariydan obidroq kishini uchratmadim. Yetmishga kiribdiki, biror marta uni yotgan holda koʻrmadim, faqat oʻlim tufayligina koʻrdim]1. Va ham Junayd debdurkim: bir kun Sariy uyiga kirdim, uyin oʻlturub supurar erdi va bu baytni oʻqub yigʻlar erdikim, [Nazm: Ham kecha va ham kunduz erurman mahzun, Xohi qisqa mening tunum, xoh uzun]2.

Muallif: Alisher Navoiy