Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy]

Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy]

Izohlar I «Layli va Majnun» haqidagi qissa arab xalqlari orasida keng tarqalgani va gʻoyat mashhur boʻlgani haqida akademik I. Yu, Krachkovskiy shunday yozgan edi: «Sharqda Layli va Majnun Gʻarbdagi Romeo va Julʼettaga nisbatan mashhurroqdir». Ibn Qutayba, Al-Johiz, Abu Bakr al-Volibiy va boshqa arab olimlarining asarlarida Layli va Majnun haqidagi turligtuman rivoyatlar beriladi. Badiiy adabiyotga kelganda Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Jomiy, Amir Shayxim Suhayliy qalamiga mansub dostonlar yaratildi. Turkiy tilda esa Gulshahriy, Oshiq Posho, Shahidiy kabi shoirlar Layli va Majnun orasidagi ishq sarguzashtlari haqida oʻz dostonlarida ayrim parchalar berdilarki, «bu parchalar Layli va Majnun afsonasining turkiy tildagi dastlabki kurtaklari sifatida ahamiyatlidir» (T. Ahmedov. Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni. T, «Fan», 1970, 29-6). «Layli va Majnun» Alisher Navoiy «Xamsa»sining uchinchi dostoni boʻlib, 1484 yilda yozilgan. Dostonning kirish boblaridan birida Navoiy anʼanani davom ettirib, bu mavzuda asar yozgan salaflarini chuqur hurmat va ehtirom bilan tilga oladi. Ulardan farqli oʻlaroq asarini turkiyda yozganini alohida taʼkidlaydi. Navoiy Nizomiyning dostonini «qalʼa»ga, Dehlaviynikini yaxshi bezakli «qasr»ga oʻxshatib, oʻzining dostonini esa «qalʼa» va «qasr» atrofidagi shahar va bogʻlarga qiyos etadi. Shoir oʻz asarini «Firoqnoma», «Nomai dard» deb ham ataydi[1]. «Bu dostonning asosiy gʻoyasi ham, qahramonlari ham, syujeti ham Nizomiyda qanday boʻlsa, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va boshqalarda ham shundaydir. Shunga qaramay, bu avtorlarning hammasi original asar yozgan. Chunki bu qissani har qaysi sanʼatkor oʻzi yashagan tarixiy sharoitdan kelib chiqib, oʻz individual stili va shoirlik temperamenti bilan kuylagan» (Qarang: A. Hayitmetov. Navoiyning ijodiy metodi masalalari, T., 1963, 117-6.). «Layli va Majnun»ning boshlapish qismi bir necha anʼanaviy boblar bilan boshlanadi. 1. Sharq mumtoz adabiyotida aniq anʼana mavjuddir. Unga koʻra har qanday asar Xudoning madhi— hamd, undan iltijo - munojot, Muhammad laygʻambar taʼrifi - naʼt kabi maxsus boblar bilan boshlanadi. Navoiyning «Layli va Majnun» dostonining I bobi ham xuddi shu anʼanaga muvofiq Xudo madhiga bagʻishlangandir. Unda shoir davrning buyuk soʻz ustasi va faylasuf olimi sifatida olamning yaratilishi, tun, kun, oy, quyosh, yulduzlarning, bahor, kuz, qish fasllari va ulardagi tabiatning oʻznga xos jilolari, insonning tabiat ichida yaratilishi, yoʻqdan bor, bordan yoʻq boʻlishi - bular hammasi Xudoning beqiyos qudrati va ulugʻligining ifodasi ekapini taʼkidlab, unga hamdu sanolar oʻqiydi. U oʻzining tajallisn bilan hammaning diliga zavq bagʻishlaydi. Navoiy yaratuvchnnmng «har ssridagi tajallisi jahonda Layli boʻlib koʻrinadi, jilva qiladi, uning bu xususiyatn esa yaratilganlarni Majnun qilmokdir»,- deb yozadi: Ey har sorikim, qilib tajalli, Ul mazhar oʻlub jahonda Layli. Ey oniki Layli aylab otin, Majnun qilmoq qilib sifotin. Navoiy oʻz davrining mukammal bilimli farzandi. Uni iloh ilmidan chetlab tasavvur qilish mumkin emas, albatta. Hozirgi yangicha fikrlash jarayonida shoir asarlarini uning ilohga, tasavvufga oid qarashlari bilan bogʻliq holda oʻrganishga eʼtibor berilmoqda. (Qarang: N. Komilov va B. Eraliev. «Ishq otashining samapdari», Sharq yulduzi. 1991, 11). Jumladan, «Layli va Majnun» dostoni sof ilohiy sevgi asari sifatida tahlil etiladi. Vaholanki, Navoiyning buyukligi va mutafakkirligi shundaki, «Layli va Majnun»da garchi tasavvufga oid talqinlar boʻlsa-da, voqealar zamirida kishi qalbini larzaga soluvchi fojiaviy-majoziy ishq qismati, ijtimoiy adolatsizlik tasviri shu qadar hayotiy tasvirlanganki, bundan shoirning oʻzi ham qattiq iztirobga tushadi va «Yigʻlay-yigʻlay tugatdim oxir» deb qissaga yakun yasaydi. «Layli va Majnun» dostoni dunyoviy adabiyotning eng goʻzal namunalaridan biri sanaladi. Majnun - telba, devona, jinni demakdir. «Sharqdagi eng mashhur qahramonlardan. Qadimiy arab manbalarining shahodat berishicha, Majnun tarixiy shaxs boʻlib, Arabistondagi Bani Omir qabilasiga mansub boʻlgan. Majnunning oshiqlik qismati haqida Sharkda juda koʻp rivoyatlar toʻqilgan. U Nizomiy, Dehlaviy, Navoiy kabi ulugʻ sanʼatkorlarning ijodida fojiaviy qahramon sifatida oʻrin egallagan». (Alisher Navoiy, mukammal asarlar toʻplami. VII tom, 359-6). Xuddi shu fikrlar Layliga ham taalluqlidir. Layli arab manbalarida kichik epizod obraz - koʻrinishga ega boʻlgan. Ibn Qutayba oʻzining «Kitob ush-sheʼr vash-shuaro» nomli asarida Layli haqida soʻzlash Majnunni gapirtirish uchun asosiy kalit edi, degan muhim fikr bildiradi. Nizomiydan boshlab, bu fikr mahorat bilan rivojlantirildi va Layli dostonda mukammal, etuk, barkamol ayol obraziga - sevgi va vafo ramziga aylantirildi. Ayni vaqtda dostonda Navoiy Layli va Majnunlar obrazi orqali majozni oshiq-maʼshuqlar timsolini gavdalantirgan. 2. Ushbu bayt «Xamsaning 1960 yil nashrida tushib qolgan. Biz uni «Layli va Majnun»ning tanqidiy matni asosida tikladik. 3.Jallat alouhu ea shaʼnuh—fabcha: uning ezguliklari va shaʼni ulugʻ demakdir. II 1. Mazkur bobda shoir xudoga munojot qilib. uni borliqni yaratgan yagona va oliy zot deb qaraydi va oʻz gunohlarini, xatolarini kechirishni iltijo qiladi. Shoir dostonni yozishga kirishar ekan, xudodan oʻziga madad va koʻmak soʻraydi. Bunda Navoiyning ilohga ishonchi, yuksak eʼtiqodi, diniy qarashlari oʻz ifodasini topgandir. Navoiyning umri oxirlarida yozilgan va shoir tavalludining 550 yilligi munosabati bilan turli (oʻzbek, rus, ingliz, nemis, fors) tillarida chop etilgan «Munojot» asarida esa uning dostonlari tarkibidagi avvalgi boblaridagi munojot yaxlit, keng koʻlamda yoritilib, adibning bu xususdagi gʻoyaviy niyati bayon etiladi. (Qarang: Alisher Navoiy. Munojot. T., 1991. Nashrga tayyorlovchi va soʻzboshi muallifi S. Gʻanieva). Munojotlarda ruhiy, maʼnaviy poklik, imon va eʼtiqod sofligi inson kamoloti uchun hayotiy zarurat ekani taʼkidlanadi. Navoiy Ollohdan iltijo qilib yozadi: Har necha emas manga bu oson, Lekin sanga bordur asru oson. Boq dardu malolatimgʻa, yorab, Rahm ayla bu holatimgʻa, yorab, Lutf ayla oʻzum sori noʻlum chek, Chekting chu yoʻlum tutub qoʻlum chek... Chun olima qoʻymading yovuz yoʻl. Sayr ichra nasibim ayla tuz yoʻl. Shukrunggʻa tilimni qoyil ayla, Sajdanggʻa boshimni moyil ayla. Oʻksutma hidoyatingni mendin, Kam qilma inoyatingni mendin... Har qissada shukr sol tilimgʻa, Hargʻussadasabrberilimgʻa... 2. Shayanlshloh - arabcha: xudo yoʻlida biror narsa (ber!) demakdir. 3. Moarafnok - arabcha: seni etarli tanimadik, maʼnosini bildiradi. 4. Ana afsah— arabcha: men soʻzga chechanman, demakdir. 5. Louxsi — arabcha: son-sanoqsiz, sanay olmayman, degan mazmunni anglatadi. III 1. Ushbu bobda Navoiy Muhammad paygʻambar madhiga oʻtadi. Shoir Muhammad paygʻambar islom dinining asoschisi, xudoning erdagi rasuli hamda anbiyolarning oxirgisi, uning barcha yaxshi xislatlari, kalomi el uchun oʻrnak va tabarruk ekapligini taʼriflaydi. Muhammad paygʻambarning har bir soʻzi musulmonlarga ham qarz, ham farz deb taʼkidlanadi: Buyrugʻlaring elga qarz yangligʻ, Sunnatlaring elga farz yanglig... Ruxsoriki keldi qursi xurshed, Ul mehr qamarvash oʻldi jovid. 2. Kashshamsi nisfunnahr— arabcha: kun oʻrtasidagi (jazirama) quyoshga oʻxshaydi, degan maʼnoni anglatadi. 3. Kuntu nabiyyan - arabcha: «Men paygʻambarman», deb boshlanadigan hadisga ishora. 4. Jibril— Jabrail soʻzining qisqargan shakli. Xudo bilan paygʻambar oʻrtasida vositachi, vahiy keltiruvchi farishta nomi. 5. Sulaymon - islomda paygʻambar va shan - shavkatli podshoh hamdir. Rivoyatlarga koʻra, unga eru osmon, shamol, devu pari, barcha hayvonot olami boʻysungan. Unish taxtini devlar koʻtarib shamol uchirib, qushlar esa boshiga soyabon boʻlpshar ekan. Bir Kun Hudhud Sulaimonga Sabo shahri va uning malikasi Bilqis haqida xabar keltiradp. Bu ikki baytda shunga ishora qilib talmeh orqali Jabrailning Muhammad paygʻambarga payk - xabar etkazib turishini Hudhudning Sulaymonga xabar etkazishiga qiyos etilmoqda. IV 1. Diniy manbalarga koʻra, Muhammad paygʻambarning Makkadan Quddusga borishi va u erdan Buroq otiga minib koʻkka chiqishi va xudo bilan muloqotda boʻlib qaytgan tuni - Meʼroj tuni deb ataladi. Mazkur bobda Navoiy anʼanani davom ettirib, shu voqeani zoʻr mahorat bilan tasvirlaydi. Bunda Muhammad paygʻambarning sayyoralar, yulduzlar, oʻn ikki burj aro koʻkka koʻtarilishi tasviri ajoyib manzara kasb etadi. Navoiy ilmi nujumdan yaxshi maʼlumotga ega boʻlganligi sababli sayyora, yulduzlarning nomlarinigina amas, ularning xususiyatlarini ham koʻzda tutadi na tashxis sanʼatidan foydalanib, koinotdagi jonsiz narsalarni insoniy sifatlarda jonlantiradi va Meʼroj tunining moʻʼjizaviy holatini tasvirlaydi: «Gardun koʻzini uning- paygʻambarning yuziga ochadi, anjum esa diramin yuziga sochadi»; hammayokda uni hurramlik bilan kutib oladilar: ...Bahromkoʻribbiyikjanobin, Tashlab qilichin, oʻpub rikobin. Birjisqa chun etib rikobi, Ish angʻa saodat iktisobi. Soyisligʻiga Zuhal urub fol. Gaz dastasi bila qoʻlida girbol. Savru Hamal aylabon figʻonlar, Qurboni aning qilurga jonlar... Bahromni Mirrix ham deydilar; Forslarda Bahrom, yunonlarda Mars sayyorasi. Uni urush homiysi hisoblaganlar. Qadimgi ilmi nujumga koʻra Bahrom beshinchi falak sayyorasi boʻlib, erdan kichik, toʻrtinchi oʻrinda turadi. Bu baytda shoir Muhammad paygʻambar Meʼrojga koʻtarilganda, uni koʻrgan Bahrom qoʻlidan qilichini tashlab, otining rikobi - uzangisini oʻpadi, deya taʼriflaydi. Shoir bu voqeaning mushohidlari sayyoralar edi, demoqchi boʻladi. Birjis - Mushtariy (Yupiter) sayyorasining forscha nomi. Ilmi nujumda bu sayyorani «Saʼdi akbar» va «Falak qozisi» ham deb yuritiladi, joyi beshinchi falakda deydilar. Shoir bu baytda Muhammad paygʻambar otining uzangisini Bahrom oʻpdi, keyin Birjisga rikobi etishti va bundan u gʻoyat saodatmand boʻldi, deydi. Zuhal - Saturnning arabcha nomi, Kayvon ham deyiladi. Joyi oltinchi falakda ekan. Shoir bu baytda Zuhal sayyorasi Muhammad paygʻambarga otboqar boʻlishni orzu qilganini taʼriflaydi. Savr - eski astrologiyada osmondagi oʻn ikki burjning ikkinchisi. Quyosh yili hisobida aprelʼoyigatoʻgʻrikeladi. Hamal - oʻn ikki burjning birinchisi, unga quyosh mart oyida kiradi. Quyosh yili hisobida birinchi oy nomi mart oyiga toʻgʻri keladi 2. Val-Layli izo yagsho - arabcha: tun qorongʻusi bilan qasam ichaman. 3. Mozog— arabcha: Muhammad paygʻambar oʻzi va koʻzi madh etilgan oyatdagi soʻz. 4. Va motaga - arabcha: Muhammad paygʻambar madh etilgan oyatdagi soʻz. V 1. «Oldida gavhar bir qatra suvdek tuyuladigan soʻz gavhari vasfida bir necha soʻz demoq. «Besh xazina»si oldida Qorun xazinasi vayronadek koʻrinadigan Ganja hakimi taʼrifida ganj sochmoq: Kashmir jodulari uning oldida ip esholmaydigan Hind sehrgarini uning gavhari shodasiga tizmoq va oʻz nazmning churuk ipini va uzuq torini ham ularga ulamoq». Bu bobda Navoiy oʻzidan avvalgi salaflarining «soʻzdan qanday foydalanganlari haqida, soʻzning qimmati, uni hech qanday durru javohirlar bilan tenglashtirib boʻlmasligini, soʻz bir dengiz boʻlib uning tubida cheksiz maʼno olami yashirinib yotganini taʼkidlandi. (Qarang: Layli va Majnun, Oʻzbek adabiyoti tarixi, 2-jild, 1977, 259-6.). 2. Qorun - behisob boylikka ega boʻlgan diniy afsonaviy shaxs. Navoiy oʻzining «Tarixi anbiyo va hukamo» asarida Qorunni Muso paygʻambar qarindoshlaridan ekani, ilmu fazilatda oʻtkir, ayniqsa, kimyo fanida mohir, qobiliyatli kishi boʻlganini yozadi. Keyincha, u koʻp oltin toʻplab, katta boylikka ega boʻladi. Xazinasi bilan birga uning xasisligi, imonsizligi osha boradi. U xudoni ham tan olmay qoʻyadi. Musoning uni dinga, eʼtiqodga chaqirishiga ham parvo qilmaydi. Natijada Musoning duobadiga uchraydi, tamomi xazinasi, boyligi bilan uni er yutadi. (Qarang: Navoiy, Asarlar, XV jild, T., 1968, 215-6.) 3. «Panj ganj» («Besh xazina»)—Nizomiy Ganjaviy (1141-1204)ning yaratgan dostonlarn koʻzda tutilmokda. Ular «Maxzan-ul-asror» («Sirlar xazinasi»), «Xusrav va Shirin», «Layli va Majnun», «Haft paykar» («Yetti goʻzal») va «Iskandarnoma»dan iborat. Maʼlumki, Nizomiy birinchi boʻlib, besh dostonni yaratgan, bu bilan xamsachilikni boshlab berdi. Navoiy oʻzining «Xamsa»si tarkibidagi har bir dostonning kirish qismida Nizomiy va uning «Panj ganj»ini katta hurmat va samimiyat bilan tilga oladi. 4. «Hind soxiri»- xamsachilik anʼanasiga asos solgan Amir Xusrav Dehlaviy koʻzda tutiladi. Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Sharq sheʼriyatining ulkan sanʼatkorlaridan. U oʻzining otashin sheʼriy gʻazallari va «Xamsa»si bilan mashhur. Xusrav Nizomiy «Panj ganj»iga birinchi boʻlib nazira bitgan shoir, binobarin, xamsachilik anʼanasini boshlab berdi. Nizomiy dostoni «Layli va Majnun» deb nomlangan boʻlsa, u oʻz asarini «Majnun va Layli» deb atagan. 5. Qonallohu lamyakun maah shay - arabcha: Olloh taolo bilan birga hech kim yoʻq, yaʼni u yolgʻiz, demakdir. 6. «Seni dur deydilar. Bu - maʼqul gap emas. Sen ruh javharisan, dur quruq suvning oʻzi-ku!» 7. «Demak seni durga oʻxshatish, xuddi durni shudringga oʻxshatishdir». 8. «Til sening zikring bilan yuksaklik egasi, tishlar esa unga inju tasbehi boʻldi». 9. «Ganjada maskan tutgan zar sochuvchi nishidan oʻzga bir kishi— bu til bilan maqsadga erisholmadi». Bu baytda Nizomiy Ganjaviy va uning «Layli va Majnun» dostoni nazarda tutiladi. 10. «Uning yashirin xazinasi sharaf ayvoni, xazinachisi esa lutf mezonidir», demakdir. 11. «Maʼnoning xosxonasini egallagan ham, soʻz qizini turli taqinchoqlarga gʻarq etgan ham u». 12. Tur - Arabistondagi togʻ. Afsonalarga koʻra, Tur togʻida Muso paygʻambar xudoning jamolini koʻrishga chiqadi. Qof - butun er yuzini oʻrab olgan deb xayol qilingan afsonaviy togʻ. Anso — afsonaviy qush. Goʻyo qushlarning podshohi boʻlib, uning oshiyoni shu togʻda ekan. 13. Afsahul-kalomi - Eng fasih nutqlisi, ravshan bayon etguvchisi. 14. «U Ganjada xazinadek yashiringanu, lekin besh xazinaga belgi qoʻyib ketgan».- Bu erda gap Nizomiy va uning besh dostoni ustida bormoqda. 15. «Bu xazinada maʼni injulari boʻlib, soʻz va iboralari esa uning tilsimidir, lekin bu tilsim shunday mustahkamki, buni har bir temir qoʻrgʻonni egallovchi ham ochishdan ojizlik qiladi». 16. Kashmir - Osiyoda, Himalay va Tibetning oʻrtasida joylashgan tarixiy diyor. Kashmir toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar miloddan avvalgi 6 asrga oid manbalarda uchraydi. 17. «Undagi yozuvlar Bobil mamlakatining katta yoʻliday, qamish qalamining ichi esa Bobil chohidir». Bobil - Chohi Bobil - afsonaga koʻra Bobil atalgan shaharda bir quduq (choh) boʻlib, koʻkdan erga tushib gunoh ishlar qilgan ikki farishta chohda yotar ekan, bu chohni sehr manbai ham deydilar. Bu erda Xusrav Dehlaviy ijodini Bobilning katta yoʻliga, qalamining kavagini mazkur chohga oʻxshatiladi. 18. «Besh maxfiy xazinani oʻz bagʻriga olgan toshdan yaratilgan qalʼa roʻparasida besh qasr tiklandi». «Besh qalʼa»dan maqsad Xusrav Dehlaviyning «Xamsa»sini qayd etmoq. 19. «Moʻʼjiza bilan sehr orasidagi tafovut Kaʼba oldidagi butchalik kattadir». 20. Ashraf - XIV asrning II yarmb va XV asrning boshlarida yashab, ijod qilgan xamsanavis shoir. Uning toʻliq ismi Ashraf ibn Shayx ul-islom Abu al-Husayn ibn al-Hasan al-Marogʻiy at-Tabriziydir. Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois» tazkirasida Ashraf haqida shundan maʼlumotlar berilgan: «Mavlono Ashraf— darveshvash va nomurodsheva kishi erdi. Va kiyiz boʻrk ustiga qurchuq chirmar erdi. Va el bilan dogʻi omizishi oz erdi. Koʻprak avqot «Xamsa» tatabbuʼigʻa sarf qilur erdi, to ul kitobni tugotur tavfiqi topti, voqean oʻz xurdi xoligʻa koʻra yamon bormaydur. Afv fazilatida «Xamsa»sidan bu bayt yaxshi voqeʼ boʻlibturkim: Ba nazdi kase k-oʻ ba donesh meh ast, Zi muchrnm kushi churm baxshi beh ast... Mazmuni: Bilimda ilgʻor boʻlgan kishi qoshida gunohkorni oʻldirishdan gunohini kechish yaxshidir. (Alisher Navoiy, Asarlar, 12-tom, T., 1960, 14-bet). 21. Bu erda «uchinchi nomai dard» «Layli va Majnun» dostonidir. Biroq yaqin vaqtlargacha rus sharqshunosligida «Layli va Majnun» Navoiy «Xamsa»sining ikkinchi dostoni degan fikr olga surilgan. Hatto Ye. E. Bertels, A. Klimovich, Ye. M. Meletinskiylar ham shundan talqin qiladilar. Navoiyshunos olim T. Ahmedov esa oʻzining «Layli va Majnun» haqidagi monografiyasida mazkur bayt mazmuni va umuman Navoiyning dostonlarining qoʻlyozmalaridagi tartibi va boshqa maʼlumotlarga tayanib yuqoridagi qarashning xato ekanligini asoslagan. (T. Ahmedov, Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostonn. T., 1970, 35-36-betlar). VI 1. «Valiylik osmonining jahonga nur taratuvchi yulduzi toʻgʻri yoʻl koʻrsatish konining sof gavhari, sheʼriyat avji falagining hashamli quyoshi va maʼnolar jomining toza may ichuvchi rindi, yaʼni mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhida nukta surmoq va uning jomidagi durdani sindirmoq». 2. Abdurahmon Jomiy - (1414 yil Jom viloyatining Xargarda dahasida tugʻilib 1492 yili Hirotda vafot etgan) fors-tojik adabiyotining yirik namoyandasi genial shoir mutafakkir olim, Navoiyning yaqin doʻsti va ustozidir. U yaratgan turli mavzudagi asarlar sanogʻini 99 ga etkazadilar. Bunga falsafa, tarix, adabiyot, til, muzika, muammo, aruz, sheʼriyat va boshka sohalardagi ishlari mansubdir. Jomiy salaflari Nizomiy, Xusrav Dehlavinlarga tatabbuʼ qilib etti dostonni oʻz ichiga olgan «Haft avrang» asarini yaratdi. Undagi dostonlar «Tuhfat ul-ahror» («Himmatlilar tuhfasi»), «Silsilat uz-zihab» («Oltin zanjirlar»), «Solomon va Absol», «Sabhat ul-abror» («Yaxshi kishilar tasbehi»), «Yusuf va Zulayho», «Layli va Majnun», «Xiradnomayi Iskandar» («Iskandarning donishmandlik kitobi»). Navoiyning ilmiy-ijtimoiy faoliyatida Jomiy unga maslahatgoʻy va rahnamoyo qilgan. «1476-1477 yillar orasida Navoiy Jomiyni oʻziga pir sifatida tanlagan edi. Bu ularning dunyoqarashidagi yaqinlikni koʻrsatuvchi eng xarakterli holdir». (A. Hayitmetov, M. Mirzaahmedova. Alisher Navoiyning hayot yoʻli. Qarang: Oʻzbek adabiyoti tarixi. 2-jild. 63-bet). Navoiy «Xamsa»ga kirgan har bir doston muqaddimasida, «Majolis un-nafois»da Jomiyga maxsus oʻrin ajratadi. Navoiy Jomiyga bagʻishlab «Xamsat ul-mutahayyirin» asarini yozadi. Jomiy va Navoiy oʻzlarining «Layli va Majnun» dostonlarini bir yilda (1484) tugallaganlar. Shu sababli Navoiy ustozining mazkur asaridan bahramand boʻla olmagan. 3. «Bosh ogʻrigʻiga sandal yogʻochini maydalab peshonaga surkalgani kabi, farishta Jomiy kavshlari gardini yuziga surtadi». 4. «Bukilishdan xassasi boshida paydo boʻlgan tob, ikki jahonni tortmoq uchun ilmoqdir». 5. «Uchidagi nayzasi gʻazabga kirsa, dev bilan shaytonlarni koʻr qiladi». 6. Bu ikki bayt mazmuni: «Tasbehiga band qilingan yuz dona yuz fayz qushlarini ovlandi. Donalar belidagi torni jahon xalqi uchun mahkam ip deb bil». 7. «Uning yuvinadigan idishi falak dengizidir. Undan tomgan har qatra suv eng noyob dur boʻladi». 8. Kaʼb - oyoqning toʻpigʻi demakdir. Shoir bu erda azizlarning tovoni tekkan er—muridlar yigʻiladigan davrani nazarda tutadi. 9. «Laqabi ham jahonga nur taratadi. Zoti bilan ham nuran alo nurdir». Bu erda shoir «Nuriddin» soʻziga ishora qilib «nur ustiga nur» iborasini qoʻllamoqda. 10. Bu besh baytda soʻz Jomiy tomonidan yaratilgan asarlar («Tuhfat ul-ahror», «Silsilat uz-zihab», «Sabhat ul-abror», «Yusuf va Zulayho», «Devon»i) ustida bormoqda. VII Bu bob Sulton Husayn Boyqaro madhidadir. 1. Sulton Husayn Boyqaro Temur koʻragon naslidan boʻlib Mirzo Manmur binni Mirzo Boyqaroning oʻgʻlidir. U 1438 yili tugʻilgan, 1469 yili Hirot taxtiga oʻtirib, 37 yil hukmronlik qilgan. Navoiyning bolalikdagi doʻsti boʻlgan. U Husayniy taxallusi bilan sheʼrlar yozgan. Bizgacha uning dsvoni etib kelgan. Uning qalamiga nasriy «Risola» ham mansub. U 1506 yilda Hirotda vafot etdi. Husayn Boyqaro imkon boricha mamlakatda ilm-maʼrifatni, madaniyatni taraqqiy ettirishga intildi. Xondamir Sulton Husayn Boyqaroning viloyatlarini obod qilish, binokorlik va dehqonchilik ishlarini rivojlantirish yuzasidan tuzgan rejalari haqida soʻzlaydi. (Qarang: Xondamir, «Makorim ul-axloq», T. 1948. 61-6.) Bobur Husayn Boyqaroning zamoni haqida yozadi: «Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajib zamona edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hirot shahri mamlu edi. Har kishiningkim, bir ishga mashgʻullugʻi bor edi, himmati va gʻarazi ul erdikim, ul ishni kamolga tegurgay». Navoiy Husayn Boyqaro haqida deyarli hamma asarlarida yozadi, «Majolis un-nafois» tazkirasining sakkizinchi majlisini Husayniy sheʼriyati tahliliga bagʻishlaydi. Uning nasriy risolasiga javoban (1485 y.) oʻzining «Nazm ul-javohir» asarini yozadi va asar muqaddimasida buni eʼtirof etadi va Husayn Boyqaro shaʼniga madhiyalar oʻqiydi. Husayn Boyqaro Navoiyning davlat arbobi sifatidagi faoliyatini, ijodini qoʻllab-quvvatlagan. Ular samimiy doʻst boʻlganlar. 2. Junayd - Sayyid ut-toifa Junayd Bagʻdodiy. U haqda Alisher Navoiy «Nasoim ul-muhabbat» asarida shupday maʼlumotlar beradi: «Ikkinchi tabaqadindur va kuniyati Abulqosimdur va laqabi Qavoririy va Zajjoj va Xarroz Qavoririy va Zajjoj andin debturlarki, otasi shisha sotar ermish va Xarroz aning uchunki, xarz sanʼatin bilur ermish. Asli Nihovanddindur. Tavallud va manshai Bagʻdoddin va Abu-Savr mazhabida boʻlur ermishki, Imom Shofiyning ulugʻroq shogirdidur va baʼzi debturlarki, Sufyon Suriy mazhabida ermish... Junayd ikki yuz toʻqson ettida (909 y.) dunyodin oʻtubtur. «Tabaqot» kitobida Qashiriy risolasida bu navʼ bitibtur va Imom Yefiiy tarixida toʻqson sakkizda debtur va baʼzi toʻqson toʻqqizda debtur». Hijriy ikki yuz toʻqson etti deganda - hozirgi yil hisobimizda toʻqqiz yuz toʻqqizinchi yil anglashiladi, deb izohlaydi R. Komilov. (Alisher Navoiy, Asarlar, 15-tom, 1968. 79-80-betlar). Mazkur baytdagn «Junaydi Soni» yaʼni ikkinchi Junayd deyilganida Husayn Boyqaro koʻzda tutiladi. 3. Gʻoziy - Husayn Boyqaroping unvoni boʻlib «Shohi Gʻoziy» deb ham yuritiladi. 4. Bu baytda shoir Husayn Boyqaro shaʼnida muqaddas oyatlardagidek soʻzlarni aytish mumkin, uning odilligi esa shariatni himoya qila oladi, demoqchi boʻladi. 5. Bu baytlar umuman shu bobning oʻzi oʻta madhii mazmukda boʻlib Navoiy Husayn Boyqaroni koʻklarga koʻtaradi. Ayni choqda, Navoiy Husann Boyqaroning oʻtkir zehn egasi ekanini taʼkidlaydi. Uning davlat ishi bilan band boʻlib ilm bilan shugʻullana olmasa-da, lekin iqtidori har qanday masalani paygʻambar kabi hal qilishga qodir edi, deb qayd etadi. 6. Nabiyi mursal - yuborilgan, paygʻambar. 7. Fiqh - (arabcha bilish, tushunish demakdir) - musulmon dinining yoʻl-yoʻriqlari, qoidalari toʻgʻrisidagi huquq ilmi, yaʼni xuquqshunoslik. Fiqh —diniy huquqshunoslik sifatida ikki sohadan: shariat manbalarini ishlab chiqish va shariatni aniq sohalarga tatbiq qilishdan iborat boʻlgan. 8. Abu Hanifa - Imom Aʼzam Nuʼmon ibn Sobit (699-767) - mashhur imom, Hanafiya mazhabining asoschisi. Abu Hanifa Kufada tugʻilgan. Hammod Ibn Abu Sulaymondan hadis ilmini oʻrgangan. U birinchi boʻlib fiqh ilmini farz, sunnat va shart kabi boblarga ajratgan. 9. Jamshid - Eronning qadimgi podshohlaridan biri. Jamshid jomi - Jamshid yasattirgan tilsimli jom. (Navoiyning taʼrificha, Jamshid hakimlarga buyurib, ikkita jom yasattirgan, birining oti Jomi ishratfizoy - bu jomdagi may ichgan bilan tugamas, toʻliq turaverar va qiyshaytirilsa ham toʻkilmas ekan. Ikkinchisining oti Jomi gitiynamoy - bu jomda dunyoda yuz bergan hodisalar koʻrinib turar ekan. Bu jomni - Jomi jahonbin ham deydilar). VIII 1. Bu bob Sulton Badiuzzamon madhida yozilgan. 2. Sulton Badiuzzamon Mirzo - Husayn Boyqaroning katta oʻgʻli. Astrobod vnloyatining hokimi, otasi vafotidan soʻng ukasi Muzaffar Mirzo bilan birga mamlakatni boshqaradi. Navoiy «Majolis un-nafois»da u haqda shunday deydi: «Husni surat va husni sifat bila orasta va jamoli zohiriy va kamoli botiniy bila piqrosta yigitdur. Razm atvoridin otar-tutarda dilpisand va bazm asbobidan ichmak va bagʻishlamoqda bemonand. Tabʼi hach nazm uslubida muloyimdur». (Navoiy, Asarlar, 12-tom, 174-bet). Balxni talashib, Badiuzzamonning Husayn Boyqaroga qarshi chiqishi magʻlubiyatga uchraydi. Shu nizo oqibatida Badiuzzamonning oʻgʻli Moʻmin Mirzo qatl etiladi. 1497 yil oxirlarida yuz bergan bu dahshatli voqeadan soʻng Husayn Boyqaro va Badiuzzamon munosabatlari yanada keskinlashadi. Lekin 1506 yilda Shayboniyning Balxga yurishi ularni bir qadar birlashtiradi. Ular Murgʻob tomon otlanadilar. Ammo yoʻlda 1506 yil 5 mayda Husayn Boyqaro vafot etadi. Shayboniy Hirotni zabt qilgach, Badiuzzamon Eronga Ismoil Safaviy huzuriga qochadi. «Majolis ui-nafons»ning forscha tarjimoni Muhammad Qazviniy maʼlumotiga koʻra, turk sultoni Salimxon Tabrizni egallagandan soʻng Badiuzzamonni izzat-ikrom bilan Istanbulga olib ketadi. Badiuzzamon tez orada toup (vabo) kasalidan vafot etadi. Navoiy Badiuzzamon siymosida davlatni idora etish siyosatini puxta bilgan, ilmlardan xabardor, adolatga tayangan valiahdni koʻrar, undan dono pand-oʻgitlarini darigʻ tutmas edi. «Munshaot» tarkibida Badiuzzamonga yozilgan maktublar ana shulardan dalolat beradi. (Qarang: S. Gʻanieva «Munshaot». Oʻzbek adabiyoti tarixi. 11 tom. T., «Fan» 1977, shu muallif «Navoiy qomusi» sahifalarida. Badiuzzamon. Sanʼat. 1990. 10-son). Shoir dostonining bu bobi ham boshqa aksar asarlaridagi kabi Badiuzzamon Mirzo madhiga bagʻishlangandir. 3. Badiuzzamon - zamon ahlining ajoyib goʻzali, nodiri, demakdir. 4. Chavgon -«Goʻy va chavgon» oʻyinida ot ustida turib goʻy - toʻpni tutib, toʻxtatib olinadigan uchi egri uzun tayoq. 5.Savlajon — chjtoi. IX 1. «U tun dagʻdagasi taʼrifidaki, savdoyi ishq ajdahosining dami oʻtining tutuvi va yulduzlari olamin oʻrtaydigan oʻsha olovning yolqinlari edi: shunday tunda xayol sayyohi koʻrgiliklar otiga minib har tomon yoʻl olmogʻi va ishqning yuz ofatlik dashtiga etmogʻi; ofat yogʻinlaridan balo dovuliga qolmogʻi va balo yashinlari uning joniga shavq va muhabbat haroratini solmogʻi; ishq duri shamchirogʻini oʻsha kecha topmoq va u yoʻlchi yulduz bilan soʻz maydoni javloniga chopmoq; Layln xayoli bilan koʻrishmoq va Majnun dardiga tushmoq». 2. «Vujudim shu zulmatga asir boʻlib, koʻnglimga falak zulmati qoʻygan edi». 3. «Ishqning hidinn sezgan hamono u ot chopishdan ham qoldi». 4. Yasrib— Madina shahri shunday deb ham yuritilgan. 5. Rasuli Hoshimiykesh— Muhammad paygambar koʻzda tutiladi. 6. Halil - Ibrohim paygʻambarning laqabi. 7. Namrud - Bobil podshohlaridan birining nomi. Rpvoyatlarga koʻra, xudolik daʼvosini qilganda Ibrohim (Xalil) paygʻambar unga qarshi chiqqan. Namrud uni oʻtga tashlagan, lekin Ibrohim gunohsiz boʻlgani sababli yonmagan ekan. 8. «Shu yashin har lahzada Yaman tomondan koʻrinib, oʻzining oʻtlik sirtmogʻini tashlar, u -Suhayl yulduzi balqib, Yaman tunini yarqiratganidek edi. Yoʻq-yoʻq, balki Uvays qalbi yolqini qora tunni oydinlashtirmoqda». 9. Suhayl yulduzi - bir yorugʻ yulduz. Yamandan ravshanroq koʻringani uchun Suhayli Yamaniy, Suhayli Yaman deb ham ataganlar. 10. Uvays - Shayx Uvays Qaraniy, Alisher Navoiy «Nasoim ul-muhabbat» asarida Uvays Qaraniy toʻgʻrisida, jumladan shularni yozadi: «Goh-goh Xojai olam muborak yuzin Yaman sori qilib der edikim, men xudoning taxtini Yaman tomonidan topdim». Yuqoridagi talmih orqali ana shu haqiqatga ishorat qplingan. 11. Abukubays - Qubays togʻining nomi. 12. «Ayman anori oʻz shoxini yoritganidek, goho Izam vodiynsiga shuʼla sochardi». Izam - Arabistondagi togʻning nomi. 13. Nori ayman - Muso paygʻambarga koʻringan nurli bir daraxt. 14. Najd - Iroq va Hijoz oʻrtasidagi joy nomi. 15. Shom - Suriya va Damashqning sharq qoʻlyozmalarida uchraydigan nomi. 16. Hay - Arab qabilasi. Layli shu qabilaga mansub, qabila boshligʻining qizi. 17. «Bu suyaklar choʻldagi qurigan oʻt kabi toʻda-toʻda boʻlib yotardi». 18. «U buni hali anglab etmay, gʻoyibdan nido keldi». 19. «Bu ishq dashtida gʻavgʻo solayotgan yirtqich hayvonlar shu dashtining har tomonidagi qurt-qumursqalardan». 20. «Moziy dunyo bir kishidan boshqa hech kimning bu vodiyga qadam qoʻpganini bilmaydi». 21. «Jismini tashkil etgan unsurlar ham uning tuzilishini murakkab qilgan». 22. Ajam - Arab xalqlari va mamlakatlaridan boshqasi (koʻpincha Eron mamlakati va xalqiga aytiladi). 23. Suhayliy - Shayx Ahmad Suhayliy—XV asrning II yarmida yashab ijod etgan forsigoʻy shoir. 1465-1469 yillarda Navoiy Samarqanddalik vaqtlarida Shayximbek Suhayliy ham u bilan birga boʻlgan. 1469 yilda Navoiy bilan Hirotga kelgan va Sulton Husayn Boyqaro xizmatiga kirgan. Navoiy uni ardoqlab yori aziz der edi. 1470-1472 yillarda Navoiy tavsiyasi bilan Suhayliy muhrdorlik lavozimiga tayinlangan. «Suhayliy» taxallusi qilur uchun, Shayxim Suhayliy derlar erdi»,- deb yozadi Bobir. Suhayliy badiiy ijod bilan qizgʻin shugʻullangan. Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»da yozadi: «Xuroson mulkining mutayyin elidindur. Kichik yoshidan tabʼ osori va zihn namudori andin koʻp zohir va hamida axloq va pisandida maosh atvoridin bohir erdi... Avvaldin oxirgacha faqir bila iltifot va ittihodi koʻp uchun mundin ortuq taʼrifin qilinsa, oʻzumni taʼrif qilgʻondek boʻlurdin qoʻrqib ixtisor qilildi». (Alisher Navoiy, Asarlar, «Majolis un-nafois» 12-tom, 70-bet). Suhayliyning «Layli pa Majnun» dostoni oʻz davrida mashhur boʻlgan. X 1. Qaysning yoʻqlik majlisidan qutulib, vujud beshigiga tutilgani: qon yutmoqdan emish va ishq doyasidan parvarish topgani; ishq zoti bahrasidan el koʻziga shirin va azaliy dard haroratidan xaloyiq nazariga issiq koʻringani». Qays - Majnunning asl nomi. 2. «Hayot uskunasi eskirib, umri daraxti yiqilishga mayl etganda yonida goʻzalligi sanavbar guli kabi yangi koʻkorgan niholi (farzandi) boʻlishi kerak». 3. «Bilmaydiki, guliston qurisa, bulbul sayrashidan toʻxtaydi». 4. Bu Ikki baytning mazmuni: «Ishq mulkining shohi koʻkdan ergacha hukm qildikim, shodmonlik bilan osmon gumbazigacha ziynat berib bayram qilsunlar». 5. Gul yaprogʻi asalga tushgandek, uni beshikka bogʻlaydilar». 6. «Bodomning ichida magʻiz saqlaganidek, bu bola ham koʻz beshigida farogʻatda yashardi». 7. Baytning mazmuni: «Yuzida malohat shuʼlalari, nutqida fasohat nashʼalari bor. Bu baytda tarseʼ sanʼati qoʻllanilgan. 8. «Uni jon yoʻrgagiga oʻrab, koʻz qorachiqlarini isiriq qilardilar». XI 1. «Qaysning donolik maktabida ilmlar varaqlarini oʻgirgani: ishq izgʻirini etib, u varaqlarni sovurgani, yaʼni Layli husni gulshanidan xastalik xazoni chetlashib, salomatlik bahori elidan latofat gullari ochilib, maktabga yoʻl olgani va u gullardan Qays koʻngli oyogʻiga oshiqlik tikanlari sanchilgani». 2. «Uning karam dasturxoni oldida quyosh qora kulchadek qadrsiz». 3. Bu baytda shoir ruju (musalsal) sanʼatidan mohirlik bilan foydalanadi. Bu sanʼatga koʻra predmet, voqea-hodisa yoki shaxsga nisbatan oʻxshatishli mubolagʻa ishlatiladi. Lekin bu kamlik qilib yanada kuchli mubolaga ishlatib, tasvirni kuchaytiriladi, boʻrttiriladi. 4. Bu baytlarda tazod sanʼati qoʻllanilgan. Unga koʻra tasvirni boʻrttirish uchun bir-biriga zid tushunchalar qoʻllaniladi. 5. «Bularni hind lashkari dema, balki Chin dashtining kiyiklariga qoʻyilgan qator tuzoqlardir». 6. Bu baytda Navoiy talmeh sanʼatidan foydalapib, «ul dona» deganda, Odam Atoning jannatda egan bugʻdoy donasiga, «bu dona»da esa Layli xoliga ishora qilmoqda. «Ul dona» bir odamni sayd etgan boʻlsa, «bu dona» esa olam ahlini oʻziga tortadi. 7. «Ikki qizil labi jon boʻlsa, iyak ostidagi baqbaqalari «jon» soʻzining «nun» harfidir». 8. Uning pok gavhari hali ipga tizilmagap, laʼli esa zargar qoʻlidan zarar koʻrmagan». 9. Bu ikki baytning mazmuni: «Ikki qora sochining uzunligi intihosiz ikki qorongʻu kecha. Shuning uchun uning ismi barot (hijriy yil hisobida sakkizinchi oy boʻlgan shaʼbonning oʻrtasi, bayram kuni) va qadr (ramazon oyining «Laylat ul-qadr» (qadr kechasi) deb ataladigan 27-qutlugʻ tuni) kechasidagi toʻlin oydek jilvalapardi». 10. «Bu xildagi pokiza gavharni (Qaysni) topgach, dars (muallim) bu zavkdin shodlandi». 11. Oriza -kasallik. 12. «Tabʼidagi quyoshdek harorat achchiq azob solgan edi. 13. «Chirogʻi oʻcha yozgan bechora chirogʻiga yogʻ quyilsa, yana yonaveradi. 14. «Asal, may va oʻz issiq tabiati hamda havoning harorati - toʻrttalasi shuʼlalanib unga oʻt soldilar». 15. Ahibbo— arabcha: muhib soʻzining koʻpligi - doʻstlar, aishbbo—arabcha: tabib soʻzining koʻpligi—tabiblar. 16. «Uning mizojidan xastalik ketishiga yordam boʻlmasa, Isoning elga jon berishidan nima foyda?» Iso - Masih laqabi bilan mashhur paygʻambar. Diniy rivoyatlarga koʻra Iso paygʻambar oʻliklarga jon ato qila olgan, tiriltira olgan ekan. Badiiy asarda koʻpincha Masih nafasi -jonbaxsh etuvchi kuch timsoli sifatida keladi. Bu erda shunga ishora qilinayapti. 17. Bu baytda kitobat sanʼatidan foydalangan holda Layli zulfining yuzi yonogʻiga tegib turishi «had» soʻzidagi dolning turishiga, «fam» soʻzidagi nuqtani esa labi ustidagi xolga oʻxshatiladi. 18. «Uning sochlari ustidagi durrasi vasl shomidagi oydinlikka oʻxshardi». XII 1. «Bahor farroshi har nafas esgan shabadalarni puflamogʻi bilan lola chirogʻini yoritganda va bulut nayrangbozi lahza-lahza tushgan chaqin chuchkurmogʻidan togʻ dimogʻini quritganda, oʻsha koʻzini husn chirogʻi yoritgan va dimogʻini ishq savdosi quritgan odamning gulyuzlilar bilan bogʻ sayriga borgani va Layli husni gulining shabadasi dimogʻiga etib, bir yoʻla oʻzidan ketgani». 2. Qavsi suzah - bahor chogʻida osmonda koʻrinadigan kamalak. 3. «Agar falak toʻti boʻlishni orzu qilmas ekan, nega erni koʻk rangga boʻyadi?» 4. Yashil falak toʻti boʻlib, er kurrasini joʻja qilib ochganda «er yuzini tutgan maysalar uning aʼzosidagi yangi patlarga oʻxshar edi». 5. Yaraqon - sariqkasalligi. 6. «Yer yuzi sebarglardan sovut kiyarkan, savsan boshiga gurzi koʻtardi». 7. «Gʻuncha» boshida jez qalpoq koʻrgan chogʻ muz tigʻi chamanni tark etadi». 8. Farhod - Sharq xalqlari ogʻzaki ijodi na yozma adabiyotida keng tarqalgan obraz, Navoiyning «Farhod va Shnrin» dostonida asosiy qahramon. Baytda Navoiy Farhod qismatidagi hijronga ishora qilmoqda. 9. Parvez - Xusrav Parvez —Sharq xalqlari ogʻzaki ijodi va yozma adabiyotida keng tarqalgai obraz. Uning tarixiy ildizi sosoniy podshohlaridan Xusrav Parvez (VI asr oxiri) faoliyatiga borib taqaladi. Badiiy adabiyotda, chunonchi, Firdavsiyning «Shohnoma»si, Nizomiyning «Xusrav va Shirin»ida ideal shoh, Navoiyda esa Xusrav mutlaqo salbiy qahramon sifatida talqin etiladi. Navoiy «Tarixi muluki Ajam» asarida u haqda yozadi: «Parvez Madoyin taxtiga oʻlturub, koʻp mamolikni hiytai tasarrufiga qoʻpordi. Va mainat va shavkati bir erga ettikim, andin burungi salotinga muyassar boʻlmaydur erdi. Va baʼzi muarrixlar anga muyassar boʻlgon nimalarni (toji, taxti, kulohi ham shu jumladan) hayrat tariqi bila teʼdod qilibturlar». (Alisher Navoiy. «Tarixi muluki Ajam». (14-tom, 229-bet). Navoiy bu erda talmeh sanʼatidan mohirona foydalangan. Unga koʻra tasvirda. tarixiy shaxslar, voqealar, geografik nomlar, afsona va ayrim asarlarga ishora qilinadi. Baytda «sahrodagi lola yaproqlarining uchishi Parvez kulohini eslatadi», degani uning kulohi rangiga hamda uning shahid qoniga - oʻgʻli tomonidan oʻldirilganiga ishoradir. 10. «Lola gʻunchasi laʼl qutichasiga oʻxshaydi, ochilganlari esa alvon laʼldur». 11. «May shishalariga (balbala) tushgan gul barglari turna koʻziga, yoxud tustovuq qoniga oʻxshaydi». 12. «Nasriy bargi toʻkilgach koʻva yogʻini eslatar, zanbaq (xushboʻy) gulining bargiga toʻkilgan mushkning hidi uning dimogʻini quritardi». 13. «Chamanga yogʻilgan shudrnng koʻknor guli yaprogʻiga koʻknor donalaridek dogʻlar separdi». 14. Ul ikki— yaʼni Layli va Majnun. 15. «Bogʻ keng edi-yu xalq sayr etardi, daraxtlar zichligi elga parda edi. Chaman gul butalarpnpg bir-biriga yopishganligi ishq ahli uchun visol pardasi edi». 16. Naʼli bozguna urmots— asli maʼnosi teskari nagʻal qoqmoq boʻlib, oʻzini bilib-bilmaslikka solish, oʻzini axtaruvchilarni chalgʻitish maʼnolarida ishlatiladi. 17. Oʻzni aʼjamiy aylamots— joʻrttaga oʻzini bilmaslikka solmoq, mugʻombirlik koʻrsatmoq. XIII 1. «Qaysning ayriliq tunida shabnam gulobi yuziga sochilganidan koʻzi ochilgani; uyqusiz bulbul bilan ishq dostonlari ifodasida nola qilgani va bulbul soyasidek tuproqqa yiqilgani; otasi uning bulbuldek figʻonlarini eshitib, boshiga etgani va mahofa qafasiga solib olib ketgani». 2. Sug - gʻam, musibat, motam aza, oʻlim qaygʻusi. 3.Duxonin boʻtratmots—tutushsh burqiratmoq. 4. Bu baytping mazmuni: «Yoʻq-yoʻq, bu tutunlar uning ohi edi, somon kabi zaif jismi yonardi». 5. Kaxdud - somon tutatishidan hosil boʻladigan achchiq tutun. 6. «U sargʻaygan yuzini shunchalik shapatiladiki, bundan yuzlari koʻkarib ketdi». 7. Bu baytda tajnisdan foydalanilgan. Bu sanʼatga koʻra shaklan bir xil, mazmunan boshqa-boshqa soʻz (omonim)lar sheʼr qofiyalarida ishlatiladi. Birinchi—«alam»—gʻam, qaygʻu, ikkinchi - «alam»—rang, shuʼla maʼnosini anglatadi. 8. Koʻk gulshanining gullari toʻkilishi - yulduzlarning soʻnishi; gʻunchaning kulishi - tong otishi demakdir. 9. Bu ikki bayt mazmuni: «Goh bir lahza ham boshini koʻtarmasdan binafshaga mehrini bildirar va bu binafshaning atridan Laylining xushboʻy zulfini iskagandek murodi hosil boʻlardi». 10. «Xushxabar darakchining xabaridan soʻng, hammalarining ham koʻngillari joyiga tushdi». 11. Yusuf - Sharq xalqlari adabiyotida mashhur boʻlgan «Yusuf va Zulayxo» afsonasining bosh qahramoni. Yaʼqub paygʻambarning oʻgʻli, akalari tomonidap koʻp aziyat chekkan - chunonchi, choʻlda adashtirilib, quduqqa tashlangan, qul qilib sotilgan va hokazo. Bu erda Qaysning yoʻqolishi Yusuf bilan bogʻliq oʻsha voqealarga oʻxshatilmoqda. Shark adabiyotida Yusuf obrazi goʻzallik va poklik ramziga aylanib ketgan. 12. «Amora, mahmil»—otm tushadigan kajava. U tuya yoki filga ortilgan boʻladi. XIV 1. «Qaysning hajr shomida anduh guruhi uyidan chiqib visol qabilasi tomon yurgani; u qabila oʻti bilan tildoshlik va ish bilan hamdostonlik qilib, qabila yaqiniga etgani; Layli uning tovushidan uyidan chiqib, bir-birlarini koʻrgach u ham, bu ham hushidan keggani». 2. Infiol - xijolat,uyat. 3. «Xalq uni dev urgan deydi, bilmaydiki, unga pari tegib oʻtgan». 4. Bayt mazmuni: qorongʻulikdagi uchqunlar goʻyoki harakatdagi yulduzlar edi. 5. «Har tomonni qoplab olgap tun zulmatida shuʼla baxt yoʻlini koʻrsatadi». 6. «Rangi noriy (anorday qip-qizil), tabʼi ham noriy (oʻtli), bu laʼl butkul anor rang boʻlgan». 7. «Oy bilan kun ikkisi sep yopib turadigan, oʻcho— manqal; ud, sandal yogʻochlari senga tutantiriq boʻlsin». 8. «Ey mungli nolang jonimga xushxabarchi, en gʻamgin ovozing ruhimga oziq beruvchi!» 9. «Oʻ goh hushda, goh behush hap qabilasi qoʻrgʻoni atrofida aylanar edi». 10. Taloya - qoʻshin ilgʻorn, old saflardagi. 11. «Bu xildagi ishq oʻtida qizigan ikki shaxs (Layli va Qays)ning noladan ogʻizlari sadafdek ochiq edi». 12. «Oʻsha koʻtarishda qaddi bukik kampir falakday qaddini ham xam qildi». XV 1. «Qaysning gʻoyib boʻlganidan qabila ahli xabardor boʻlib, eldek togʻ va vodiyga etib, uning bir qum ichida behush yotganini koʻrib, el xashakni uchirganidek unga keltirganlari; Qaysning u pari ishqida aqlu hushini yoʻqotib, Majnunlik bilan shuhrat topgani. 2. «U iz Hay qabilasi chegarasiga etgach qabiladan yana ikki iz chiqib qoʻshilganligini koʻrdilar». 3. Bayt mazmuni: har tomondan unga qilinayotgan pand-pasihatlar qon toʻkuvchi xanjar kabi edi. 4. «Na uning ruhiga qiynalish malol kelar, na tabiatiga xursandchilik yoqardi». 5. «Har kecha uning shiori shu zaylda qochish, ota-onalarining ishi uni qidirish boʻlib qoldi». 6. «Devonaga esli kishining pand-nasihat qilishidan koʻra Majnunning soʻzi aqlliroqdir». 7. 1960 yilgi «Xamsa» nashrida bu baytlar oʻrni almashinib tushgan. 8. Shoir bu bayt mazmunida xalq orasida kasalni davolashda fusunchilar (duoxonlar)ning «kuf-suf»lab dam solishlarnni nazarda tutib: «el unga chora koʻrish uchun qancha fusun qilsa, dam solsa, uning u «puf»lari bilan shuncha tutashib ketar edi», degan. Bunda oʻtni qancha puflasa, shuncha avj olishi koʻzda tutiladi. XVI 1. Majnunning bexabar oshiqligidan Laylining otasi xabardor boʻlib, Majnunning otasiga til nayzasi, balki nayza tili bilan zaxmi zabon (tildan (gapdan) etgan ozor)lar yuborgani; bu halokatli zaharni ichib, singdirib Majnunning otasi oʻgʻlini kishanga solgani. 2. «Hammadan voz kechibdi deydilar, uning miyasiga futur etibdi, deydilar». 3. Somiʼ— Laylining otasi nazarda tutiladi. 4. «Bu qabila unga iffat goʻshangasi edi, bupga iffat nasimidan boʻlak narsa aralashmas edi». 5. «Uning (yaʼni goʻshanganing atrofiga pardalar tortilgan boʻlib, uning oʻrish va arqogʻi poklik va zuhddan edi». 6. «Nazmida har vaqt bir ismni zikr qiladi (Layliga ishora), u ismii aytmoqlik bizga mumkin emas». 7. Nol— qamish ichidagi ingichka tomir, qiltiriq. 8. Nauzu billoh - arabcha: xudo saqlasin, demakdir. 9. «Uning butun vujudi zanjirband etilgan, zanjir xalqalari ham oʻralgan va egilgan edilar». 10. «Jinnilik zanjirida band boʻlgan, bu zanjirlar ichida xursand boʻl! Kimki bu kishan bilan shod boʻlsa, yuz kushodlikka erishadi». XVII 1. «Majnunning firoq chohida tandir ichidagi oʻtdek oʻrtanishi; ayriliq bandida tuzoqqa tushgan qushdek iztirobi; tabib afsunidan telbaligining tugʻyoni va tabib parhezidan isitmasining gʻalayoni; oʻz baxtsizligiga toʻkkan achchiq koʻz yoshlarn va bu yoshlardan komida achchiq-achchiq xunobasi; koʻngil oʻtidan temir bandi suv boʻlgani va suvdek sahro tomon yurib koʻz yoshlaridan vodiylar toʻlgani». 2. Besh bayt mazmuni: «Majnunning Layli ishqi savdosi oʻtida charogʻi yonib, dudi esa dimogʻi (miyasiga) oʻrnashdi. Bu dud u uy ichida ortgan sari taqvo bilan aql yuzini qoraytirdi. Bu ikki (taqvo bilan aql) u uydan koʻchgach, u erda junun shohi oʻz taxtini qurdi. U dud savdo qoʻshini boʻlib, u qoʻshni har dam gʻavgʻo soldi. Mana bu xilda dimogʻi ichida toʻpolon yuz berib, koʻnglini junun oyogʻ osti qildi». 3. «Majnunga bahra olsin uchun berilgan ovqatlar unga zararli luqmalarday boʻlardi». 4. Bu 4 bayt mazmuni: «Majnun tanini ishq nayzalaridan xalos etaman, deb tabib uning jnsmini yana chok-chok etardi. Bu choklarni tikadigan mehribonlar, igna bilan emas, balki nayza bilan tikardilar. Oʻq uchlarnni topaman deb tabib bemor badanini yorgan boʻlsa bu kishilar uni tikmoq uchun oʻq keltirardilar. Bular oʻq axtarib ovora boʻlardilar, holbuki gʻam oʻtida oʻq erib suv boʻlgan edi». 5. Buxor udi - qopqora bugʻi - tutuni. 6. «Eng yaxshisi, meni gʻavgʻo boshlab oʻtga tashlab kuydirish edi». 7.Magok - choh,chuqur. 8. Ibtilo - baloga qolish, giriftor boʻlish. 9. Bu erda nkki koʻz nazarda tutiladi. 10. Lamʼa - yolqin, porloqlik, ravshanlik. 11. «U oʻt ichida quyosh bir patirdek, oyni aytib ham oʻtirmanman, chunki u kuygan kulchadek boʻlib qolardi». 12. Ravzan tutulsa - tuppuk bekitilsa. 13. «Jismini har xil gumonlar tinchitgan boʻlsa-da», uning ishi tolpinmoq edi». Bobning soʻnggi; Uzlukdin oʻzungni ayla ozod, To dashti fanega kirgasen shod-baytini tasavvuf tariqatining soʻnggi bosqichi fanoga Majnun intilishining mazmuni edi, deya talqin qiladilar dostondagi tasavvufiy yoʻnalishni kuzatgan tadqiqotchilar N. Komilov va B. Eralievlar. (Qarang: Sharqyulduzi, 1991, 11-son). XVIII 1. «Laylining xiromon sarvn gulshanidan uyi sariga yurganda Ibn Salom koʻngli qushi u sarv tomon parvoz qilgani, u parvozda bahor shabadasi gul yaprogʻin toʻkkandek tanga sochib, umid niholidan maqsad guli ochilgani va oʻsha shabada titrashidan gul yuzlari sarv soyadek shikast tuprogʻiga yiqilgani». 2. Ibn Salom - arablarning Bani Asad qabilasi boshligʻi, katta boylik egasi. 3.Xay-ter demakdir. 4. Bu ikki baytning mazmuni: «Arab elidagi bir badavlat navqiron yigit uni —Laylini yoʻlda koʻrib qoldi. Zotida hech qanday nuqsoni yoʻq bu sogʻlom kishini baxt Ibn Salom deb atagan edi». 5. Bani Asad - arab qabilasining nomi. 6. Posux tilamots— javob kutmoq. 7. «Lekin uning bir oz sabr qilishi ham kerak. Chunki gulimning (Laylining) shoxi siniqroq. Hali bu umid niholi yosh, yaʼni quyoshim hali hiloldir». 8. Hajr turktozi— hijron bosqinchisi, talonchisi. 9. «Bu mojaro uni ham hamisha mashgʻul qilar, sayr va tomoshada ekan, har qadamda maloli oshib ketar edi». 10. «Yosuman aqli past, bemaʼni, laqma bir kampir koʻngilsiz Laylining koʻnglini xush qilaman deb soʻzga tushdi». XIX 1. «U mushkni ohu oviga bani Asad ahlining qasdi maʼlum boʻlib quyoshning oltin jayroni garb avloq goʻshasida sargʻayib, titrab) shafaq toʻkkandek u ohuning xilvat uyda tuproq va qon iztirob chekkani falak zolidek onasi u ishdan voqif boʻlib, uning holiga dod-faryod solgani». 2. «Soʻz bulogʻini qazigan kishi, bu chashmadan chiqqan suvni shunday taradi». 3. «Oliy martabali sarv - Layli dard zoʻridan soyadek yotar edi». 4. «Chunki koʻnglum gʻamdan benihoya oʻksigan, gʻavgʻolardan ham juda bezgan». 5. Mehnat saygu - dard, azob-uqubat. 6. «Koʻksini urib jarohatlab, tirnoqlari bilan momataloq qilib tashladi». 7. Koʻz yosh qatralarini sochaverib, tanining tuprogʻiga gʻam urugʻlarini ekdi». 8. Jayhun - Amudaryoning qadimgi nomi. 9. Bu va keyingi baytlarda shoir toʻla izchillik bilan tanosub sanʼatini ishlatadi. Unga koʻra oʻzaro mutanosib yaʼni oʻzaro munosabatda boʻlgan ikki tushuncha bir-biriga uygʻun, bogʻlangan holda keladi. XX 1. «Majnunning otasi uni ishq biyobonidan keltirib, Kaʼba ziyoratiga olib borgani va u munojot bahonasi bilan koʻnglidagi yaralarni yorgani va duo qilmoq ohangi bilan koʻpglidagi mahfiy maqsadini tilidan chiqargani va Arofat aklidan arosat koʻtarilgani». 2. Arofat - Makka shahri atrofidagi togʻ nomi, ziyoratgoh. 3.Arosat - gʻavgʻo, toʻpolon. qiyomat. 4. Xush, xud, bexud, darxurd, sarxush, noxush kabi «vov» yokn «zamma» bilan yoziladigan soʻzlardagi «vov»pi «vovi maʼdula», yaʼni «oʻzgartirilgan vov» deyiladi. Shu soʻzlardagi bu harfni «alif»ga aylantirib, xash, xad, bexad, darxard, sarxash, noxash qabilida talaffuz qilish mumkin. Lekin yozuvda «vov» saqlanadi. Asosan bu hodisa qofiya taqozosi bilan sodnr boʻladi. 5. Kaʼba - musulmonlarning Makka shahridagi ziyoratgohi. Kaʼba musulmonlar uchun qibla hisoblanadi va u tomonga qarab namoz oʻqiladi. 6. Arshi aʼzam - osmonning eng yuksak arshi. Kaʼbaga shunday baho berilmoqda. 7. Bu va keyingi toʻrt baytning mazmuni: «Yer yuzining barcha ulugʻ va kichik odamlari bu manzilga kelib ziyorat qildilar. Yoki u Kaʼba koʻrinishda, koʻnglida tangridan boshqa hech kimi boʻlmagan soʻfiga oʻxshardi. Yoki oʻsha soʻfining chopon kiyib, erga choʻkkalab oʻtirganiga oʻxshardi. Oʻrnida qimirlamay turishi qutb yulduzi, atrofidagi mayda toshlar mayda yulduzlardir. Bu qutb yulduzi emas, bilki zoʻr avliyodirki, koʻp avliyolar kipriklari bilan uning eshigini supurganlar». 8. Xayli xuffosh - koʻrshapalaklar toʻdasi. 9. «Xamsa»ning 1960 yilgi nashrida bu bayt satrlari almashinib tushgan. 10. Bu uch bayt ishq - soʻzidagi harflar: «ayn» - «shin»- «qof»- va nuqtalariga asoslangan soʻz oʻyini ishlatilgan. Shoir «ishq» soʻzidagi «ayn» harfini yozuvdagi shaklini nazarda tutib uni boʻynimga tavq - bogʻich xalqa qilgin, «shin»ni esa shuʼlai shavq ayla, «qof» (bu erda harf nomi nazarda tutiladi)ni esa menga gʻam togʻiga, uch nuqtasini uchqunlarga va qolgan ikkisini toshlarga aylantir, deydi. 11, 12. Bu baytlarda tarseʼ sanʼati qoʻllanilgan, yaʼni birinchi misra soʻzlari bilan ikkinchi misra soʻzlari bir-biriga ohangdosh, vazndosh va qofiyadoshdir. XXI 1. «Majnunning vahshatli eldan ulfatlik ipini uzgani va biyobon vahshiy hayvonlari bilan doʻstlik yoʻlini tutgani, kiyiklar bilan Navfal ovi oraligʻida qolgani; Navfalning vosil vaʼdasi sirtmogʻini uning boʻyniga solgani va kiyiklarni ozod qilib, uni tutgani va koʻnglini ovlagani». 2. Navfal - Arab qabilalaridan birining boshligʻi, dostonda Majnunning holatini tushungan, uning xaloskori sifatida bayon etilgan. I. Yu. Krachkovskiyning fikriga koʻra Navfal ham tarixiy shaxsdir. Navfal garchi davlatmand boʻlsa-da, inson qadri-qimmatini, uning ichki kechinmalarini chin yurakdan tushunib, yuqori baholandi. Navfal Majnunning ishqini tushunib, yordamlashsa ham, lekin uning odamlardan uzoqlashib, togʻ-dashtlarda, yovvoyi hayvonlar orasida yurishini qoralaydi. (Qarang: T. Ahmedov. Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni, T., 1970, 88-6.) 3. Bu baytlarda gʻoyatda mohirlik bilan tarseʼ sanʼati qoʻllanilgan. 4. Baytlarning mazmuni; «olovli nazmi dimogʻidan tutun chiqarar edi». 5. «Majnun bir payt ovchilar qurshovida qoldi». 6. «Yuzida safo (soflik) quyoshi namoyon boʻladi; egnida vafo nuri barq uradi». 7. Soʻnggi uch bayt mazmuni: «Inson aql charogʻi, qolaversa butun koinot koʻzining nuridir. Odamlardan qochib, hayvonlar bilan ulfat boʻlishing aql oldida sababsiz koʻrindi; bu holat mengajudaqiziqtuyuldi». 8. Yurakka xorxor solishi - yurakka orzu, sevgi solish. 9. Aitsabning tuvogi - boʻz otning tuyogʻi. XXII 1. «Navfalning Layli gavharini Majnun shodasi tizimiga tizish uchun gavhardek soʻzlarni nazm ipiga tizib, Layli otasiga yuborgani; uning soʻz gavharini sindirib, aloqa ipini uzgani; Navfal lashkar tortib, u ham adovat qoʻshinini tuzgani va oʻch maydoniga ot surib dov tilashganlari; falak tadbiri bilan bir-biriga baravar kelmoqlari va xilvat joylarni istehkom qilib turganlari». 2. Futuvvat - saxovatlik, juvonmardlik, olijanoblik maʼnolarini anglatadi. Ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va diniy mafkuraga oid falsafiy taʼlimot boʻlib, hunarmandlar manfaatini ifoda qilgan. 3. Asru magʻmum-koʻptmgin. 4. Sipoqi jarror - katta qoʻrqmas jangchilar toʻdasi. Navfal shunday jangchilar bilan Laylining otasiga qarshi kurashga otlanadi. 5. «Otlar shamoli jang maydonini supurib, shafqat va marhamat giyohlarini sovurdi». Bu baytda gʻuluv sanʼati ishlatilgan. Unga koʻra aqlga sigʻmaydigan, imkoniyatdan tashqari kuchli mubolagʻa ishlatilgan. 6. «Nayzalarning dastasn oftob doirasidek egilib ketdi. Uchi boʻlsa, tol bargidek edi». 7. Harir parniyon - yupqa va pozik ipak kiyim. 8.Parxoshkuni—jang kuni. 9. Hizmu ozarm - fikr, andisha, kelishish. 10. Bu ikki baytning mazmuni: «Qorongʻulik qoʻshini soya solgach yulduzlar unga quzatuvchilik qildi, Xitoy shohi— quyosh oʻz taxtini tark etib, er yuzini esa qorongʻulik bosdi». XXIII 1. «Laylining otasi oʻz kishilarini Navfal lashkari qoshida kuchsiz koʻrib, dushmanga tortgan tigʻini oʻz jigariga urmoqchi boʻlgani; yaʼni Layli qonini oqizay degani; u quyoshni Majnun tushida koʻrib, botishdan saqlagani va motamzada tundek Navfal oldida koʻz yoshlari (yulduzlari)ni oqizgani va Navfalning oʻti pasayib qaytgani». 2. «Xudo koʻrsatmasin, odamlarimiz qochib». 3. Bu besh bayt rujuʼ sanʼati asosida yigʻilgan. Bu sanʼatga koʻra narsa va hodisa dastlab maʼlum obrazli ifoda orqali tasvirlanib, ayni zamonda yanada kuchliroq taʼsir oʻtkaziish maqsadida undan voz kechib, boshqa kuchli soʻz - obraz ishlatiladi. 4. «Navfal angladiki, bu voqea chindir: Majnunning tushi shubhasiz toʻgʻridir». 5. Bu ikki bayt tun chekinib, tong yoriy boshladi, degan mazmunni anglatadi. Shoir bu erda gʻoyat goʻzal tashbehlar ishlatgan: tun - arab musofirlariga, tong - oq uyga, osmon esa koʻk maysazorga oʻxshatiladi. XXIV 1. «Majnunning Navfaldan ayrilgani va eloyoq otini shamoldek soʻrib, biyobonga yoʻl olgani; Zaydga yoʻliqib, ahvolini maʼlum qilgani va unga etgan bedodlikdan buning ham koʻpgliga alam etgani; unga taskin bermoq uchun oʻzining hamma narsasini topshirib, Layli qabilasi koʻchgan erga ketgani». 2. Zayd - Laylining qabiladoshi. U ikki oshiq-maʼshuqqa hamdard» ularga xat etkazib turadi. Zayd Ye. E. Bertels fikriga koʻra, Nizomiy asarining dastlabki nusxasida boʻlmagan, dostonga nomaʼlum muharrirlar tomonidan keyincha kiritilgan. Zayd Nizomiyda kichik bir obraz boʻlib, asardagi diniy ruhni kuchaytirishga xizmat etadi, Navoiyda esa Layli va Majnun sevgisini, ular xarakterini toʻlaqonli chiqishida vositachi obraz sifatida oʻrni muhimligini qayd etadi (T. Ahmedov» Oʻsha kitob). 3. 1960 yilgi «Xamsa» nashrida bu bayt oʻrnida 403 sahifa, 1-ustundagi: Mannun meni tiyra roʻzmen bil, Tigʻ ol, neki xotiring tilar bil. - bayti yozilgan. 4. «Ulardan biror pana erga qochib qutulmoq menga qiyin edi. Xaltamda soʻlgan oziq-ovqatlarimni oldilar». 5.Toziyona - qamchilamoq. 6. Bu baytda Nanoiy uch sanʼatdan mohirona foydalangan, yaʼni bu. erda ham tanosub, ham tazod, ham tarseʼ sanʼatlari ishlatilgan: jon badan, bosh bilan oyoq bir-birlariga munosabatda boʻlganlari kabi bularning oraspda ziddiyat ham bor. Bunda tanosub ham tazod sanʼati kelib chiqadi. Jonim - boshim, badaning - qadaming, shifosi - fidosi soʻzlari ham, vazn, ham qofiya jihatidan bir-birlariga barobar va mos tushganlari sababli tarseʼ sanʼati yuzaga kelgan. 7. «Bu ishdan qoʻrqma: men xijolatdaman, har narsa qilsang ham roziman». 8. Bu toʻrt baytning mazmuni: «Dedi: Ey ishq oyatiga singib ketgan zamonaning yagonasi! U hajr gulining umid tonggi yoʻq, balki abadiy quyoshi, jamoli saodat osmonidan chiqadigan pokizalik; pardalari yuziga niqob boʻlgan Layli, sening gʻamingda shunday notavonki, soʻzi elga dostondir». 9. Najmi sotsib - yorugʻ yulduz. Bu erda Zaydning Majnundagi nomani olib Layli qabilasi tomon tez oyoq surishi falakning yorugʻ yulduziga qiyos etilmoqda. XXV 1. «Quyosh chashmasi saraton burjida makon topib, harorat zoʻrligidan havo hubob sardobalarida va oʻt tosh musomatida yashiringanida Majnunning oʻtdek iztirob va shamoldek shitob bilan Layli hashami oʻrniga kelib qoʻtir itnn koʻrgani va it oʻz oshnasiga yalinganidek, u itga yalingani; eldan hayratangiz xitob eshitib, vahshatomuz javob bergani; oʻsha it qoshidagi kiyiklar suhbatiga etgani; uning mushkin ohusidan mushk sochuvchi xabar etkazgani». 2. Hubob - suv pufagi, falak gumbazi. 3. Sardoba—karvon oʻtadigan yoʻllarda suv saqlaydigan chuqur ustiga qurilgan inshoat. 4. Musomot - badanda ter chiqaradigan mayda teshikchalar. 5. Soʻz sohatida - soʻz maydonida. 6. «Yoz faslining tush chogʻi boʻlib, javzo oyining eng jazirama vaqti kelgan edi». 7. Ushbu baytlar Navoiyning «Munshoat» asarida ham saraton haroratini tasvirlashda keltiriladi. (Navoiy. Asarlar, 13-tom, 89-bet). 8. «Haroratli tabiat sabza moʻylovni oqartirganidek, quyosh chizigʻi ekinlarni kovjiratib-oqartirib yuborgan edi». 9. Kishta aylamots - mevani qurutmoq. 10. Bunda Majnun nazarda tutilmoqda. 11. «Es-hushidan ayrilgan Majnun Layli qabilasi koʻchib ketgan manzilni – damanni aylandi». 12. Niyron - oʻtlar, olovlar. Bu erda Majnun koʻngliga oʻt tutashdi maʼnosida kelgan. 13. Bu ikki baytning mazmuni: «Xususan, koʻngil uyini bezaguvchi ishq uning koʻngliga bu daman er maqomidir, tuprogʻi esa jonga vatandir, degan bir roz soldi». 14. Qadimgi tabobatda yaraga kiyiz kuydirib bosish qoʻllanilgai. Bu baytdagi fikr mana shu haqida. 15. Tabʼing koʻrshapalak mijozini topgan hushyorligʻing qoʻychibonlarni koʻknori berganday rohatlaitirgan». 16. «Yoʻlbars oldingda xuddi chala tugʻilgan boladay». 17. «Kaftlaring tushgan erni karkasga oʻxshash ikki yulduz va izlaringni parvin—oltita kichik yulduz deb anglardilar». 18. Gavzi jayran - bugʻu, kiyik demak. 19. Qiloda solmots - boʻninbogʻ, tasma solmoq. 20. Samandar - afsonaga koʻra, goʻyo oʻtdan paydo boʻlib, oʻt ichida yashaydigan qush. Bu erda Zayd Majnunni samandarga qiyos etgan. 21. Baytning mazmuni: «Itning oyoq-qoʻlin oʻpib, Majnun dasht hayvoni tomoniga ketdi». 22. Maʼnus - oʻrgatilgan, oʻrgangan, ulfat. 23. Surush - xushxabar etkazuvchi farishta. Baytda Laylidan xabar keltirgan Zaydni Majnun farishtaga qiyos etadi. 24. «Tez boʻl, doʻst kutmoqda, bu ishda toʻxtab turish zararlidir». XXVI 1. «Majnun Laylining kecha toʻlin oydek oppoq sahifada laylatul qadrdek nomasini oʻqib, ogʻzi visol shahdidan shirin boʻlganda komiga zanbur nishi sanchilgani; qalam noʻgini ari nishidek tezlab, javobida kogaz tabaqini shira qilgani». 2. «Ayriliq balosiga giriftor boʻlganlarga vasl shifosini ham ato qildi». 3. «Ey junun zanjiri qoʻlingda boʻlgan, yirtqich hayvon quyrugʻidan belingda arqon boʻlgan odam». 4. «Koshki, nahs yulduzli osmon menga ham u neʼmatlarnn bersa edi». 5. Bu baytlarda: «Layli oʻzining visol orzularini bildirib, jahon ham, butun borliq ham nobud boʻlib, yolgʻiz ikkimiz qolsagu koʻngil istagancha, xavf-xatarsiz visol kunlarini kechirsak»,- deydi. XXVII 1. «Layli Majnunning koʻz qorachigʻi va kiprigi qalami bilan jon sahifasida yozgan koʻngli zaharli sharhini oʻqigani ishq hamdardligi taqozosi bilan Majnun koʻnglining jarohatidan muning ham koʻnglini ogʻritgani; uning ham qaygʻulanib, egan-ichgani zaharga aylangani». 2. Mashshota—soch oʻruvchi va kelinlarga pardoz beruvchi. 3.Yao/yus —paiarin,tuban. 4. «Vahshiy hayvonlar vahshatimdan hayratga tushadilar, qushlar ham kulfatimdan ranju alam topadilar». 5. «Voqea shunday edi: u lashkarboshi (Navfal) meni koʻrganda yirtqichlar mening qoʻshinim edi». 6. Qarang, XX bob 4-izoh. 7. «Navfal masalasini yozgan eding, lekin u jinnilik mendan voqeʼ boʻlmagan edi». 8. «Uning maʼnodor, oʻlchovli xatini Majnun tumor qilib, taqib olgandek, bu ham uning xatini tumor qilib taqdi». XXVIII 1. «Majnunning otasi dasht atrofini quyundek kezib, oʻz devona niholini sargashtalikda topmogʻi; junun dashti qaroqchilari har damda uning hushi karvoni odamlarini savdoyidin asir etganidan ajib holatga tushib qolgani; nasihatlar hush dorusi bilan uni bir lahza oʻziga keltirgani va oʻzi bilan uyiga olib borgani». 2. «Dod-figʻoniga pand-nasihatni ham qoʻshdi, shoyadki uni tiyiltirsa». 3. «Koʻnglini yaxshi umidlar bilan tinchitib, har tomonga tuyasini surardi». 4. «Goho shoshilib kesak tashish bilan mashgʻul boʻlar va u kesaklardan minora yasashga urinar edi». 5. Bu 6 baytda takror va tarseʼ sanʼati ishlatiladi. 6. Bu baytning mazmuni: «Birin-birin barcha ketganiga oʻxshagan, bevafo falakdan ota-onamga etishgan ish menga ham etib qolsa». 7. Bu baytda irsoli masal sanʼati ishlatilgan. Unga koʻra shoir oʻz fikrini tasdiqlash uchun hayotdan, tabiatdan yoki xalq maqollari, hikmatli soʻzlaridan foydalanadi. 8. «Xamsa»ning 1960 yilgi nashrida bu baytdagi misralar oʻrni almashgan. 9. «Javobda bunday soʻzlarni gapirdi». 10. «Yirtqich hayvon qay tomon ketsa, uning orqasidan ketish yaramaydi, odam yovvoyisini odam qilib boʻlmaydi». 11. Bu ikki baytning mazmuni: «Uzrini batamom aytib boʻlgach, tuya tomonga tez qadam tashladi, yukdagi arqonin chaqqon echib olib, uni oʻz boʻyniga bogʻladi». XXIX 1. «Navfalning Majnun qabilasi mehmonligidan qaytgach, Majnun otasiga mezbonlik qilgani; payvandlik ipi oralarida mahkam boʻlib, mehmon uyiga kelmasdan Majnun biyobonga azm qilib, Layli choʻponiga yoʻliqqani; u choʻpon itidek yalinib, choʻpon uni qoʻylar orasiga yashirgani; Laylini koʻrgach, qurbon qoʻyi (Majnun) bilan xoʻton jayroni (Laylining yiqilmogʻi, har qaysini bir vasila bilan oʻz qabilalariga eltganlari». 2. «Soʻz karvonining karvonboshisi». 3. «Quyosh Navfali oʻzini yashirganda, osmon Majnunning koʻz yoshini koʻpaytirdi». 4. «Yulduzlar yoʻl kulchalarini yoyib yubordilar. Navfal otlanib yoʻlga tushdi». 5. «Majnun uchun qaygʻurganda, uni oʻziga kuyov qilish masalasini ham aytgan». 6. Podosh - evaz, badal, mukofot. 7. «Surishi» - toʻi ishi. 8. Bu satr «Xamsa»ning 1960 yilgi nashrida «Ohu havola qilib taku dev» tarzida berilgan. U «Layli va Majnun»ning tanqidiy matnida «Oyini havolanib taku dav» shaklidadur. Biz ham satrni tanqidiy matndagi holda tikladik. 9. Bu toʻrt baytniig mazmunn: «Majnunning ohi, osmonkezar quyoshdek havoda elib-yugurar, uni yori mehri osmon mehri (quyoshi) bosh urgunga qadar eltmoqda edi. Falak kampiri echkisipi sotib olgach, tezdan sut qatralarini artib oldi (yaʼni sharqdan oqarib tong otdi). Kampir hunar ishlatib, u sut bilan darhol yumaloq pishloqni namoyon qildi (yaʼni quyosh chiqdi). 10. Xizr - Afsonaga koʻra «obi hayvon» (tiriklik suvi)ni izlab topgan va undan ichib doim tirik yurgan - bir paygʻambarning nomi. Kishilarga hamrohlik qilishi bilan mashhur. Baytda shunga ishora qilinadi. 11.Ganam — koʻy. 12. Ganju dalol - noz-karashma. 13. «Shu paytda ikki tevalik, tevalarini jadallatib etib kelishdi». 14.L<i$a —urgochntuya. 15. Vodiyi Ayman - Arabistondagi joyning nomi. XXX 1. «Majnunning otasi koʻp nasihatlar bilan Navfal hashamiga olib borgani; Navfal sur asbobini surur bilan chiqargani; nikoh ipi akdi tuzilib, u mahkam boʻlmasdan burun uzilgani; bbr oshiq maʼshuqi vaslidan kom topgani; yana bir oshiq maʼshuqi vaslini tilab etib kelgani». 2. Talofi—evʼz, badal maʼnosida. 3. Bu baytda toʻy oldidan Majnunni yasantirnb, unga tun va kunga oʻxshash, yaʼni qora va oq yungli poʻstin kiydirishgapi haqida gap boradi. 4. Jashn anjumani—toʻi majlisi. 5. Iysi iʼjoz—Shonʼmo moʻʼjiza koʻrsatuvchi. Bu erda nikoh qilish paytidagi imom va u tomonidan oʻqiladigan duolarga ishora. 6. «U atrofda koʻpchilik yoki biror aygʻoqchi, xullaski, biror maxluq yoʻq edi». 7. Garomat—nushshmon, qaygʻu-hasrat. 8. «El ichida meni yomon otliq qilmay». 9. «Men el ichida mazammatga (gap-soʻzga) qolmasam, sen shundan malomatlarga oʻzingni tutasan». 10.Dashna —xanjar. 11. Bu ikki baytning mazmuni: «Tong subh kelinining yuzida yorugʻlik koʻrguzgach, falak pardozchisi u kelin roʻparasiga quyosh chashmasidan koʻzgu tutdi». 12. Bu baytda irsoli masal sanʼati asosida «Taqdirini tadbir etib boʻlmas» maqoli mazmunida foydalangan. 13. «Dard-mashaqqatlar bergan bu sir, uning jismini kasallantirib koʻrpaga yotqizdi». XXXI 1. «Falak zoli nayrangining oʻzgarib turishi Majnunni Navfal qizi visoliga etkurmay turib ayirgandek, Laylini ham Ibni Salom malomatidan salomat ayirib, hajrning qaro tunida ikki nomurodni murodga etkurgani va badansiz ruhni ruhsiz badanga kiyurgani; ruh bilan badan vasli muyassar boʻlgach, firoq tigʻini surib, oʻsha suv bilan visol oʻtini oʻchirgani». 2. Bu ikki baytning mazmuni: «Ishi koʻproq hiyla va aldovdan iborat boʻlgan falak, bir necha kun Majnun bilan hazillashib, YOʻQ, balki, behayolik bilan uni uylanishga buyurdi». 3. «Nikoh tuzish soati kelib, bu toʻy tantanasini yana rivojlantirar edi». 4. «Bu kecha falak ikki yuzlamaligi bilan koʻp qiziq hodisalar yuz berdi. Birisi shuki, jonlari dardga toʻla u ikki shaxsni falak daryosi mavj urib, har ikkalasini ayrim-ayrim qovushtirmoqchi boʻlib, bularning har birini boshqa birov bilan juft qildiyu, lekin har ikki gavharni ham bejirim (pok) sakladi». 5. Bu ikki baytning mazmuni: «Goʻyoki pazar soluvchi munajjimi ediyu, har ikki ishga bir vaqtni belgilagan edi, lekin agar bu ishda munajjim ojiz qolgan boʻlsa, aslda «munajjim yolgʻonchidir», yaʼni haqiqatni oldindan belgilay olmaydi». 6. Bu ikki baytning mazmuni: «Alqissa kuyov holdan ketib, kuchsizlik uning tanini poymol qilganda, oʻsha kecha bugun el va ayol, kampir, qizlar uning boshiga toʻplangan edilar». 7. Bu baytdan boshlab, oshiq-maʼshuklarning visol ayyomida jahondagi barcha mavjudotlarning ularga xayrixohligini gʻoyat goʻzal va yoniq taʼrifini beradi: «Jahondagi barcha maxluqotlar, shu paytda har ikkalasining vaslini tilar edilar. Oʻrgamchi ham shuvoqqa oʻralib, iplari bilan oʻz tumshugʻini bogʻlab olgan edi. Koʻrshapalak ham qanoti bilan olamga parda solgan edi. Boʻrining esa quloklari yuziga tushib, koʻzining chirogʻi yopilgan edi. Ukki boʻlsa, nogoh ovoz chiqarib yubormaslik uchun, tumshugʻini parlari ichiga olgan edi. Qoʻychi itini uyqu devi har bir juniga kirib olgandek, bosib olgan edi. Bu anbar olud qorongʻu kecha, makr bilan tulkining uyasiga tutun solgan edi. Hayvonot va qushlar tinchlanib, gazanda va yirtqnchlar uyquga choʻmgan edilar. Bunday vaslning zoe ketmasligi uchun, tabiat ham madad koʻrsatardi. Ne gard uchib, ne el esar edi, suvlar ham jimgina oqib, hech qanday oʻtning yolqini koʻrinmas edi. Havo mizoji oʻt koʻrasining yuzini toʻsib olishga moyil edi. Sovuqlik sipohi tushmasin uchun, oʻgning pardasi toʻsqinlik qilardi. Toʻqqiz falak bir-birining yuzini toʻsgani singarn shu sovuqlik falak yuzini pok saqlar edi. Harakatsiz yulduzlar esa baxtsizlik keltiruvchi niyatlaridan voz kechib, saodat bagʻishlovchi yulduzlar orasidan oʻrin oldilar. Oyning kulchasida nur ham koʻrinmas edi, er uni quyosh koʻmachdoniga koʻmgan edi. Atorud (Merkuriy) tong otguncha hech koʻzini yummasdan, «koʻz tegmasin» oyatini yozar edi. Zuhra yulduzi ashula qilmay, chang chalolmay, parda ichiga yashirinayotgai edi. Quyosh shamʼi er tagiga botib, kecha xilvati oʻz shamʼini chiqargan edi. Bahrom (Mirrix) yulduzi gʻazab bilan payza oʻqtalib, har kim yomon koʻz bilap qarasa koʻr qilmoqchi boʻlib turar edi. Birjis (Mushtariy—Yupiter) esa shu ikki dilraboga fursat tilab, qoʻl ochib duo qilar edi. Zuhal yulduzn esa, baxtsizlik yogʻdirishdan nomus qilib, shunga oʻz yuzidan qora rang berar edi. Tun ham qoʻllarini qoraga bulgʻab, sahar yoʻlini toʻsar edi. Tong shabadasini urmas va tun kullarini ham sovutmas edi. Chin tong nafas olishga ham havas qilmas, yolgʻon tongga esa, bu kechadan oʻrin ham yoʻq edi. Falak gardishini tun dudlari tutib, tongning damini qaytargan edi. Eldagi aql charogʻida yorugʻ ham yoʻq, butun maxluqot chuqur uyquga tolgan edi. Ular ikkisi baxti uygʻoq kishilarday, bir-birlarnning diydoridan mast boʻlgan edilar. Falakning yillar boʻyi davom qilgan xilof odati, harakatlari bir kechada yoʻq boʻlgan edi». 8. Nofai tator—Toza va eng xushboʻy mushk (qora tusli va eng xush isli narsa). 9. «Yolgʻon kulishlarga rogʻib boʻlib, yolgʻon tong ham ota boshladi». XXXII 1. «Firoq toshi koʻksiga urilaverib, Majnunning Najd togʻini oromgoh qilgani; koʻzidan toʻkkan bagʻir qonidan u togʻda lolazor ochilgani; mushk boʻyli ohusi yodi bila soʻzga kirib, mushk sochuvchi nasim bilan navo koʻrgizgani». 2. Majnun Laylidan ayrilib shu Najd togʻ choʻqqisida vahshiy hayvonlar orasida kun oʻtkazadi. Bu erdan Layli qabilasining manzili koʻrinib turardi. 3. «Oy (Layli)ning chodiri boʻsh qolgan edi, bu chodirning oyi qaytib oʻz chodiriga kirdi». 4. «Subh kuyovdek berilib, jilva bilan namoyon boʻlgach, undagi diqqinafas sadbarg guli rangi bilan uni sargʻaytirdi», yaʼni tong otib, soʻngra quyosh chiqdi. 5. «Najddagi qoplondan osmon asadiga kulfat etardi, echkisi esa osmonning jaddi (koʻkdagi 12 burjdan biri - u kiyik shaklida tasavvur etilgan) bilan baravar yugurar edi». 6. «Uning surati lutf qalami bilan chizilgan edn, joni esa nofa mushkping xushboʻy hididan edi». 7. Bu ikki baytning mazmunn: «Silliq tanangga ipakli libos kiygaysan, ostingga ipak oʻrnida qoqum terisi toʻshalgan. Sagʻriningda esa, toza oʻrtik, yuzing ham, peshonangʻ ham ajoyib goʻzal». 8. Shoir maʼshuqa tishlarinp lola ustiga tushgan shudringlarga oʻxshatadi. 9. Pozahr - zaharni qaytaruvchi, zaharga qarshi. 10. Qalamshg shatsi— qamish qalamning yoriq qismi. 11. Dostonning boshqa boblari oxirida Navoiy oʻz shaxsi nomidan (man, mani, manga) lirik xotima yasaydi. Tanqidiy matnda ham, manga» yozilgan. 1960 yil nashrida esa «sanga» deb xato berilgan. XXXIII 1. «Majnunning ota-onasi uning muhlik firoqidan halok boʻlib, u bu holni koʻrgani; tuproqlariga eldek etib, ota goʻri boshida etimlik dardi bilan, ona qabri toshida asirlik mungi bilan figʻon tortgani». 2. «Kofurin (gʻoyatda oq va xushboʻy modda) sharbat kabi ichgan sari, badanidagi harorat battar koʻtarilar edi». 3. «Agar tabib kasalga tuxmiyona (dorivor oʻsimlik urugʻi, hab dori) bersa, uning donalaridan zaharli giyohlar oʻsadi». 4. «Tabibning taranjabin (ichni yumshatadigan) dorisi kasalning ichini qabziyat qilar, iskanjabin (safro moddasini yoʻqotadigan) dorisi boʻlsa, safroni koʻpaytirar edi». 5. Bu uch baytning mazmuni: «Kasal uchun qilingap butun tumor, jodugarlik va duoxonliklar kasalning azobini yana ham oshirishga sabab boʻlar, kasalligining azobi qoʻrqinchli boʻlganidan bu azoblarni toʻxtatishga iloj topilmas edi. Koʻkdan «Omonatni ber!» degan tovush kelganidan soʻng, oʻzidagi jon omonatini topshirdi». 6. Zol - keksa kampir; bu erda Majnunning onasi koʻzda tutiladi. 7. Abushqa - yoshi ulugʻ kishi, qari odam. Bu erda Majnunning otasi koʻzda tutiladi. 8. Javona chitsarmots - bola ochish. 9. Joʻyi matsom boʻlmaslik - oʻz joyiga qaytmaslik, oʻz erini qidirmaslik. 10. Hamomani sut silmots— kabutarni emoq, demakdir. 11. Qubur — arabcha: qabrning koʻpligi,- qabrlar, goʻrlar. 12. Munxasif— tutilgan, nuri toʻsilgʻan, xiralangan. 13. «Lekin qum ustida chekkan ohining alangasi oʻz jismini qovurgan baliqday qildi». 14. «Bu holat oʻtgach, xayoli yana ota-onasiga ketdi». XXXIV 1. «Majnunning yor hajri oʻtidan kuygʻan taniga ota-ona hasrati yana ikki oʻldiruvchi dogʻ qoʻyganidan mashaqqati qattiq boʻlganini Layli eshitib, u kuyganni kuydirgan oʻtlar tobidan isitib, dudidan oʻzining hayot roʻzgori qaro boʻlgani». 2. Iram, Bogi Iram— Afsonaviy jannatsimoi goʻzal va xushhavo bogʻ. Bu baytda Layli Iram bogʻidagi gulga oʻxshatiladi. 3. «U sarv sening nahs, jahonni xarob qiladigʻan zuzanobing (quyruqli yulduz, nahs yulduz) emasedi-ku!» 4. Bu ikki bayt mazmuni: «Bularga qanoatlanmay toshlar orasida talqon qnlmoqchisan. Bahroming bilan baravarlashib qonidan rang olgan emas edim». Bu erda ilmi nujumdagi Bahrom sayyorasining harbiy ishlar - qon toʻkishlar homiysi ekani nazarda tutilgan. 5. «Terlari gul yuziga tomib isitmasi bilan yuzi choʻgʻdek qizargan edi». 6. «Goh hushida gohi behud edi, nur yoʻq koʻzlarida, murda kabi edi». XXXV 1. «Xazon eli bogʻ zebolari hayoti shamʼini oʻchirganda Layli hayoti bahorining gullarini ajal xazoni sovuq shamoli koʻkka sovurib, Majnunning ruhi bulbuli badan qafasini gulbun uzra tashlab, u yaralangan gul bargi soʻlguncha uchib ketgani». 2. «Kuz faslining shamoli shunday etishdiki, barglar ham oʻz jonidan kechib yubordi». Bu baytning birinchi misradagi «mahrajon» soʻzi «mehrgon»ning arabchalashtirilgani boʻlib, «mezon» burji maʼnosidadir, ikkinchi misradagi «mehrjon» ikki soʻz boʻlib, «mehr» (muhabbat)ni jondan koʻtardi, demakdir», deb izohlaydi S. Ayniy. 3. Afshon - naqqoshlikda bir turli naqshning nomidir. Bu naqshda naqqosh rangni qilqalam bilan qogʻoz ustiga sepadi, bunday naqshni oʻzbekchaga ayni tarjimasi «sepma» boʻladi. Navoiy bu ikki misrada naqqoshlikdagi mana shu sanʼatdan foydalanib, suvni moviy varaqqa (qogʻozga), xazon barglarini uning ustidagi sepilgan «sepma» naqshga va el (shamol)ni naqqoshga oʻxshatadi. (S. Ayniy. Alisher Navoiy. Xamsa. Layli va Majnun. T., 1947. 236-bet.) 4. «Ogʻiz yumilgach, iyak chuqurchasi ochiq namoyon boʻlib qolgan» (chuqurchani chohga, uning yonidagi xolni kabutarga oʻxshatilgan). 5. Sakiroti mavt - jon talvasasi. 6. Bu bayt mazmunn marhumning ota-onasiga aytilgan tasalli soʻzlarni anglatadi. 7. Oʻz qolibini tihi aylamak - oʻz tanini ruhdan boʻshatadi, yaʼni joni badandan chiqadi. 8. Bayt mazmuni: «Oʻrilgan sochlaringni yozib, olamga xushboʻy hidlarni taratsam». 9. Ikki afʼi - ikki ilon, yaʼni ikki oʻram soch. Laylining onasi qizi oʻlgach, uning sifatlarini aytib yigʻlaydi. 10. «Yuzungga gultojixoʻroz donasi kabi qora xol qoʻyay». 11. Miʼjar - boshga oʻraladigan roʻmol. 12. «Kerak narsalarni hozirlab, oʻlikni odat boʻyicha yasantiradilar». 13. Mururi ayyom - kunlar oʻtishi. XXXVI 1. «Ishq taʼrifidaki, aynining nurli toblanishi tuproqni chashmadek oqizadi; shinining uchqunlari shuʼlasi koʻngullar qoʻshiniga nuqson etkazur; qofining vazmin toshli togʻi kimga yuklansa, nobud etar va nuqtalarining toza dogʻi har chok koʻpgilga tushsa lolaning besh bargidek qonga boʻyaydi». 2. «U oʻtda agar xushhol boʻlsa, shu bilan birga u oʻsha oʻtda erib ham ketdi». 3. Oyinai Iskandar - Iskandar oynasi. Iskandar tomonidan temirga sayqal berib yaratilgap oyina. Goʻyo unda Jamshidning jomidagidek, shu asnoda boʻlayotgan narsalarni koʻrsa boʻlar ekan. Iskandar (356-323) eramizdan avval yashagan makedoniyalik Filippning oʻgʻli. Yoshligidan harbiy salohiyat paydo qilib, Eron, Arabiston, Hindiston kabi mamlakatlarni ishgʻol qilgan. Badiiy adabiyotda Iskandarga bagʻishlangan asarlar juda koʻp. Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiylarning maxsus dostonlari shular jumlasidandir. Ularda Iskandar qudratli hukmdor timsoliga aylangan. (Qarang: Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami. T., 1991, 8-tom„ 500-bet). 4. Farang - Yevropani anglatadi. 5. Ishki majoziy - Haqiqiy boʻlmagan zohiriy ishq. 6. «Bu toʻrt baytning mazmuni: «Avvalgisida kishi tozalanib, ikkinchisiga oʻtsa, yoʻq-yoʻq, oʻtish emas, balki haqiqiy ishqni oʻziga tortib, koʻngliga visolning urugʻini eksa, ham uni butunlay toroj etib, uning ramziy shaklidan asar qolmasa, koʻrinadigan joydan koʻrinmasdan maqsadga singib ketsa». 7. Subhi kozib - yolgon subh. 8. Bu uch baytning mazmuni: «Har qanday rangi sariq kishini oshiq deb boʻlmaydi, chunki har bir sariq gul ham zaʼfaron boʻlolmaydi. Jazb etolmaydigan sariq yuz riyoli boʻladi, samgʻ (daraxt elimi) kahrabo oʻrniga oʻtmaydi. Sariqlikda qanchalik mashaqqatlar koʻrgan bilan zirnih (oltingugurt bilan margumush aralashmasi) oltin boʻlolmaydi. 9. Bariy-pok,chetda. 10. «Yaratilishidanoq uning qanotida dogʻ bor, ishq uni hech bir tark etgan emas». 11. «Ey kosagul, otashparastlar olovini yoqqin! Mening gʻamim obnus (qora tusli qattiq va xushboʻy daraxt) yogʻochiga oʻxshagan qora qaygʻudandir». XXXVII 1. «Falak ehtiromli, quyosh nisbatli osmon boʻlgai shahzoda, yaʼni Sulton Uvays bahodir madhida xotima: nasihatlar bisotida koʻp laʼl va yaxshi saqlangan dur va pandu nasihatlar dasturxonida mevalar va gunogun nozu neʼmatlarni ul hazratga quloqqa olmoq va ogʻizga solmoqning chaqirigʻi». 2. Bu uch baytning mazmuni: «Daryoning durri va konning laʼli kabi soʻzlarni topgach, ularni shahzodaga bagʻishlayin. U adolatli shahzodadir, uning etti otasigacha shoh boʻlgandir. Butun koinot, zamona sultoni shahzoda Uvays dargohining tuprogʻi hisoblanadi». 3. Shahzoda Uvays - Sulton Husayn Boyqaroning akasining oʻgʻli. 4. «Zotidagi hayo va odob, xuddi ammasi, xolasi, togʻasi va otasiga oʻxshashdir». 5. Oga-onaga bab-baravar qul boʻl, chunki xudo: «Ota-ona ehsondir» degan (yaʼni gʻanimat va ulugʻ neʼmatdir demak»). 6. Mustafo - Muhammad paygʻambarning sifati. 7. Zilli iloh— Xudo soyasi, podshoh. 8. Bu ikki baytning mazmuni: «Qassobning qora molini parvarish bilan semirtirishi uni oʻldirish - soʻyish uchundir. Parvarishdan hoʻkiz nima bahra olardi; u botmonlab semirsa boʻldi». 9. Bu ikki baytning mazmuni: «Shunisi qiziqki, oʻgʻridan qolgan narsa bilan jonni qutqarib, shaharga etganda tamgʻachi (savdogarlar molidan boj oluvchi) ham uning boshiga kelib, doʻq bilan zakot soʻraydi». 10. Lojurʼa sumurmoq - qultumlamasdan, toʻxtamay simirmoq. XXXVIII 1. «Bu dard yigʻisi tugashining tarannumi va bu hasratnomasi oxirining aytilishi va tartibi avzoyining afsonasnni tuzmoq, xato va kamchiliklari raqamlariga eʼtirof aytib, bu bobda haqdan avf soʻramoq». 2. «Sahifalarping yuzida dard jilvalanadi, mistar (chiziqsiz) qogʻozga chiziq tushirish uchun qalin qogʻozga iplar tortib yasalgan chizgich; transporant) chizigʻi hajrning katta yoʻlidir». 3.Surohi-may idish. 4. «Forsiy til bilai soʻzlar nazm etilganidan, faqat forscha biladiganlargina bahra topdilar». 5.Atrok — turklar. 6. «Agar modda kamroq ersa, yaʼni mazmun unchalik chuqur boʻlmasa, gʻam emaymiz, chunki bunda asli maqsad zavqdirki, bu kam emas». 7. Filotun (Aflotun) - qadimgi Yunon (grek) faylasuflaridan boʻlib, Suqrotning shogirdi va Arastuning ustozidir. Eramizdan ilgari 427 yilda tugʻilib, 347 yilda vafot etgan. AvvalgiIII- qism Keyingi ↑ Izohlarni tuzishda «Layli va Majnun» dostoni yuzasidan yaratilgan tadqiqotlardan, Alisher Navoiy «Asarlar»i oʻn besh jildligining sakkizinchi jildiga Porso Shamsiev tuzgan izohlardan, dostonning nasriy bayonidan (Amin Umariy va Husaynzodalar tuzgan nasriy bayonni tuzatish va toʻldirishlar bilan qayta nashrga tayyorlovchilar Vahob Rahmonov va Naim Norqulov. T., 1976) va shoirning oʻz asarlaridan foydalanildi.

Muallif: Alisher Navoiy