Fojia (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Fojia (hikoya) [Nusrat Rahmat]

1 Siz ayrim ayollarning bor zahri-zaqqumi, nafrat va gʻazabi mujassamlashgan, gohida tesha tegmagan qargʻishlariga e’tibor bergan, aniqrogʻi, magʻzini chaqqan, picha tahlil qilganmisiz? Tadqiqotchilar aholi orasida yurib, xalq qoʻshiq, lapar, udumlarini yozib olishganidek, qargʻishlarni ham toʻplashsa, yomon boʻlmasdi, deb oʻylayman gohida. Buvim (oyimning onasi) dadamni bot-bot, har gal yangi ibora, tashbehlar bilan qilgan duoyibadlarini eshitib, shunday xulosaga kelganman. Ularning aksari yodimda mixlanib qolgan. «Ha, ogʻzi-burningdan qon kelsin, lahatga koʻndalang boʻlgur - san tagi past, koʻrnamak!» «Uyingga oʻt tushsin-u, til tortmay oʻl: murdashoʻ oʻligingni yuvishdan hazar qilsin, tobutingni koʻtaradigan odam boʻlmasin!» Ba’zan zamonga moslashtirib qoʻyadigan odatlari ham yoʻq emas: «Aparasta paytida joning uzilsin! Morgdagilar adashib, qavmlaringga ayolning jasadini berib yuborsin!» Dadamni, ilk bor, maktabga borgan yilim taniganman. Darsdan chiqqanimizda, eshik oldida bir amaki barimizga sinchiklab tikilayotganligi, aniqrogʻi, kimnidir izlayotganini sezib qoldik. Uning nimadandir hadiksiragancha, jovdiragan, ammo, bitmas-tuganmas mehrga toʻlgan nigohlari, boʻychan qomati, juda tanishdek edi. Bir mahal u kishi toʻgʻri mening oldimga keldi. — San, Sunnatullomisan?- soʻradi xavotir aralash tabassum qilib.. Andak choʻchib, ma’qul ma’nosida bosh silkishim bilan meni bagʻriga bosdi: yuzlarim, boʻynim aralash oʻpa ketdi. — Men - dadang boʻlaman!- dedi, hayajonlarini jilla bosib olgach. Soʻng atrofga olazarak nazar tashlab, sogʻligim, oʻqishim haqida pala-partish savollar berdi, allanimalarni gapirdi. - Otingni oʻzim qoʻyganman - sunnat boʻlib tugʻilganding… Keyin jimib qoldi, yuzimga otalarcha mehr bilan uzoq tikilib turdi, allaqanday halovat, qoniqishdan boshini sarak-sarak tebratdi. Oxirida, uchrashuvimiz haqida uydagilar bilmasligi zarurligini uqdirdi. Undan soʻng bot-bot uchrashadigan boʻldik. Anglashimcha, opam ikkalamiz hali bogʻchaga qatnaydigan paytlarda ular ajralishgan ekan. Bunga koʻproq buvim sabab boʻlganlar. Buvim - bizning mehribonimiz. U kishining chollari (rahmatli) shoʻrolar davrida miroblik qilganlar. Shunchaki mirob emas, tumanlar, xoʻjaliklarga suv taqsimlaydigan kichik amaldor. Ayniqsa, suv tanqis boʻlgan yillari yaxshi daromad qilgan deyishadi. (Buning boisini a’lofahm oʻquvchiga tushuntirish shart emasdir). Buvim shu daromad-u, toʻkinlikka koʻnikib qolganlar; faqat maosh hisobiga roʻzgʻor tebratadigan dadamdan noroziliklari oshib boravergan. Buvim tabiatan tez lovullab ketadigan, anchayin qasoskor, oʻzlarini hamisha haq hisoblaydigan, boshqalar menga yoʻl boʻshatishi zarur, deb biladigan, zamon va vaziyat oʻzgarganda ham digargun boʻlmaydiganlardan. Ammo oyim bilan dadamning ajralishlariga faqat u kishini ayblash insofdan emasdir. Oʻzlaridan ham oʻtgan boʻlsa kerak. «Oila uchun kurashish kerak», deb oʻqigandim allaqaerda. Oyim buning oʻrniga dadamdan koʻproq shikoyat qilgan va buvimning koʻrsatmasi bilan ish tutgan boʻlsa ajab emas. Oiladagi doimiy noxushliklardan toʻyib ketib, shu yoʻlni tanlashgan ular. Dadam keyinroq boshqa ayolga uylangan, undan bir oʻgʻil, bir qizi bor. 2 Dadam qishlogʻimizdan biror chaqirim naridagi, shaharga tutash internat-maktabda oʻqituvchi boʻlganlar oʻshanda. Bu yerda tarbiyasiga putur yetgan, bir kori-hol qilib qoʻygan, shumtakalar yashab-oʻqishadi. U kishi hozir mazkur maktabda direktor oʻrinbosari. Toʻqqizinchi sinfni bitirishim arafasida hujjatlarimni qaerga topshirish masalasi oilaviy bahsu munozaraga aylanib ketdi. Buvim togʻamning yoʻlidan borib, dorishunos boʻlishimni istagan boʻlsa, oyim kelajakda jarrohlikni tanlashim tarafdori edi. Bir toʻxtamga kelisholmay, tajanglashganlari boisimi yoki shu oʻrinda otaning oʻrni ayon boʻlganligi sababmi, buvim tagʻin dadamni qargʻashga tushdilar. — Itga bersang oshingni, itlar gʻajir boshingni. Ha, boʻyniginang uzilsin, san ipirisqi itni! — Qani oʻzing gapir, qaerda oʻqimoqchisan?- jim oʻtirmadi opam ham. — Shu qurilish-hunarmandchilik kollejiga borib qoʻyaqolaman,- dedim, ancha sukutdan keyin, oʻzim ham ikkilanib. Bunday deyishimning bir talay sabablari bor edi. Bu kollej uyimizga yaqin, piyoda borib kelish - yoʻl kirani tejash mumkin. Bugina emas, maktabda rasm chizishga andak qiziqish paydo qilgandim: devoriy gazetalarni bezash, gohida shiorlar yozishga koʻmaklashardim. Mazkur kollejda buyoqchilik, uylarga gul chizishni oʻrgatishlarini eshitgan edim. Xullas, avval koʻnishmagan boʻlishsa hamki, keyin injilib rozi boʻlishdi. Maktabda ruscha oʻqiganim sabab, oʻzbekchada qiynalib qolaman, deb xavotir tortgandim. Ammo bu yerdagi muallimlar mehribon kishilar ekanlar: moslashib olishimga astoydil koʻmaklashishdi, doʻstlarim ham koʻpayib qoldi. Buni qarangki, kollejda, birinchi yiliyoq rassom sifatida tanildim. Aksar shiorlar yozish, devoriy gazetalarni bezash zimmamga tushdi. Soʻnggi kursda binolarni boʻyash, naqsh chiqarish haqida darslar oʻtgan boʻlishsa-da, amalda yaxshi oʻrgatishmadi. Boisi: mazkur hunarga sohib boʻlgan muallimning oʻzi yoʻq edi. Oʻqishni tugatishim arafasida esa, uydagilar (bu gal bahs-munozarasiz) ishni togʻamning korxonasida davom ettirishimni aytishdi. U kishi bilan ham kelishib qoʻyishgan ekan. Togʻam, aniqrogʻi, mullatogʻam… 3 U kishini Hoji Arabboy deyishadi. Lekin arabga oʻxshamaydi ham, aloqasi ham yoʻq. Men u kishini koʻproq Stalinning rasmlari yoki kinolardagi qiyofasiga oʻxshataman. Chehrasiga yarashiq boʻliq moʻylovi(hajdan kelib, soqol ham qoʻygandi, ammo keyin qirdirib tashladi)ni ulugʻvorlik bilan silab qoʻyishi, qop-qora sochlarini orqaga silliq tarashi, sokin harakati, dona-dona qilib gapirishlari va yana allanimalari sobiq dohiyni yodimga solaveradi. Shu bilan birga, toʻyib uxlagan, tuyib ovqat yegan, anchayin xotirjam, oʻychan kishini ham eslatadi u. Togʻam haj safaridan keyin ancha xudojuy boʻlib qolgandi: namozu roʻzani kanda qilmas, odamlarga maslahat-u nasihat berishni xush koʻrardi. Hozir unaqamas: machitga faqat juma kunlari BMV markali mashinasida, ancha namoyishkorona borib keladi. Qolgan farzlarga, ehtimol, vaqti yoʻqdir. U kishi meni erkalab, «erkak» deb murojaat qiladi. Oʻzim ham shunga koʻnikib qolganman va togʻamni allaqanday hadiksirash aralash hurmat qilaman. Shahrimizda u kishining bir emas, ikkita dorixonasi bor. Mikrorayonda toʻrt xonali kvartirasi, qishloqda katta hovlisi boʻlishiga qaramay, daryovot tomondan dala hovli ham sotib oldi. Avval mahalla sarkori edi, ammo ariza berib, qutildi. Lekin shunga qaramay, u kishi bilan maslahatlashib turishadi. Bilishimcha, dadam tashlab ketgandan keyin asosiy takyagohimiz togʻam boʻlib qolgan. Xullas, men ana shunday obroʻli kishining dorixonasida ishlaydigan boʻldim. Koʻraylikchi… Oyim bilan buvim ertalabgacha nasihat qilib chiqishdi. Togʻam hammani ham ishga qabul qilavermasligi, yaxshi ishlasam, u kishiday boy-badavlat boʻlishimni qayta-qayta takrorlashdi. Shahar markazidagi asosiy dorixonada katta togʻam( u kishi vos-vos kasaliga uchrab, oʻtgan yil oʻzlarini osib qoʻygandilar)ning oʻgʻli, tagʻin ikki qarindoshimiz sotuvchilik qilishardi. Hafta davomida u yerga shunchaki, kirib-chiqib turdim. Bu maskandan dorini koʻtara xarid qiladiganlar anchagina edi; ularning yuklarini mashinaga ortishda koʻmaklashdim. Biror haftadan keyin, togʻam meni ichkariga - dori tayyorlanadigan xonaga olib kirdi. Eshigiga: «Begona kishilarning kirishi man etiladi» deb yozilgan katta va qorongʻuroq xonada koʻpchilik shunchaki, «Opa» deb ataydigan ayol qizi bilan va oʻzbekchani buzibroq gapiradigan Murshid degan oʻsmir ishlardi. Garchand bu orada ular bilan bir necha bor uchrashgan boʻlsak-da, togʻam bizni tagʻin tanishtirishni lozim topdi. — Bu erkak - mening jiyanim,- dedi, - sizlar bilan ishlasin, oʻrgatinglar. Opa, xabardor boʻlib turing! Intizom masalasini hamma qatori talab qiling! Soʻng men tomon oʻgirilib, Murshidni ulugʻlab qoʻydi. — Bu - juda qobil-moʻmin bola. Haqiqiy musulmon. Ikkalang birga boʻl! Shu tariqa ish boshlab yubordim. Bu yerdagi yumushlar bir xil, joʻn edi: sigʻimi yuz, ellik grammlik shisha idishlarni obdon yuvib, artib, quritib, yuziga «Albendazol» deb yozilgan bir litrli idishdagi oq rangli, quyuq doridan ularga quyardik, soʻng ogʻzini berkitib, yorliq yopishtirardik. Bu yorliq nemis tilida bitilgani sabab, tushunish qiyin edi. Ammo ular joylanadigan karton qutidagi varaqda rus, oʻzbek tillarida mazkur dori Berlinda ishlab chiqarilgani, inson organizmida yashaydigan gelmintlarga qarshi noyob ekanligi, shuningdek, qoʻllash usullari batafsil bitilgandi. Opa jon kuydirib ishlar, bizga yoʻl-yoʻriq koʻrsatar, shu bilan birga, ishimiz asrorlaridan hech kim voqif boʻlmasligi zarurligini tayinlardi. Biror oydan keyin esa boshqa doriga talab oshganligini aytishdi. Biz qoplardagi unsimon, badboʻy doriga upa aralashtirib, plastmass idishchalarga soladigan boʻldik. Uning reklama qogʻozlarida soch biti, burgasiga qarshi samarali vosita ekanligi, shuningdek, kanalarni ham nest qilishi targʻib etilgandi. Murshid bilan juda inoqlashib ketdik. Togʻam aytganday, u juda qobil-moʻmin edi. Keyinroq menga ayon boʻlishicha, Murshidning otasi (rahmatli) oʻzbek, onasi turklardan ekan. Bundan chamasi oʻn besh yillar muqaddam, ya’ni talotup kunlarda, qonga tashna allaqanday gʻalamislar turklarga qarshi chiqishibdi. Oʻshalar bir kuni Murshidlarning uyiga ham xat tashlab ketishibdi va agar hafta davomida koʻchib ketishmasa… Aslida, bu - dagʻdagʻadan boshqa narsa boʻlmasa hamki, oila tahlikada qolibdi. Murshidning dadasi elektr payvandchi boʻlib, oʻshanda togʻamning hovlisida issiqxona yasayotgan ekan. Ustaning dardidan voqif boʻlgach, togʻam madadini ayamabdi. — Agar juda xavotirlanayotgan boʻlsangiz, mening shahardagi uyimga koʻchib keling: uch-turt oyda bu betayinlar tinchib ketadi, hukumat oldini oladi,- debdi. Murshidning otasi hovlisini sotib, togʻamning uyiga koʻchib kelibdi. Keyin shahardan hovli olishibdi. Togʻamning bu yaxshiliklarini Murshid bot-bot e’tirof etganda, faxrlanib qoʻyaman va shuning barobarida doʻstimga mehrim oshganday boʻladi. Garchand takror boʻlsa ham, uning beozor, ishchan, sertavoze ekanligini ta’kidlab oʻtishim kerak. Ammo shu yoshda bunchalik xudojuyligi, irim-sirimga mukkasidan ketishi, jinlar va arvohlar haqida oʻzi afsonalar toʻqib, oʻzi chippa-chin ishonishidan kulgim kelardi. — Sen ruscha oʻqigansan-da, bularning fahmiga bormaysan,- derdi, e’tirozlarimga javoban. Murshid, negadir, Xudo yagonaligini takrorlashdan charchamasdi, gohida qoʻynida injil boʻlardi va atrofga alanglab,( u opani, aygʻoqchi, deb bilardi) Iso Masehni ulugʻlab qoʻyardi. Bu hol dastlab menga gʻalati, notabiiy boʻlib tuyulsa-da, keyinchalik e’tibor bermay qoʻydim. U, masalan, kino, kontsertga borishni xushlamas, ishdan keyin ibodatga shoshilayotganligini ta’kidlardi. Bora-bora meni ham da’vat etadigan, qalbida Yaratuvchini e’zozlagan banda oʻzgacha olamga kirib qolishi, poklanishini uqtiradigan boʻldi. 4 Bir kuni ishdan keyin unga ergashgim keldi. Shifoxonaning ortidagi torroq koʻchaga kirishimiz bilan, oʻng tomonda «Ibodatxona» degan yozuv koʻzga tashlandi. Ichkarida tumonat odam; ularning aksari biz tengi yoshlar ( oʻzbek va tojiklar) edi. Zalga kirib joylashdik: ibodat boshlandi. Yoʻgʻon boʻyni boshi bilan birlashib ketgan amaki va’z aytishga kirishdi. Har birimizning qalbimizda Xudo boʻlishi zarurligini ta’kidlagach, qoʻlga Injilni olib, falon oyatni oʻqishni buyurdi. Toʻplanganlar joʻr boʻlishdi. «Rabbim Iso! Men senga muhtojman, xochdagi oʻliming va toʻlagan tovoning uchun sendan minnatdorman! Qalbimni senga ochaman va seni najotkorim deb qabul qilaman! Hayotimni oʻzing boshqar va meni oʻzing xohlagandek qilib oʻzgartir! Abadiy hayotda sen bilan birga boʻlishni istayman! Omin». Shundan keyin Xudo yoʻliga ehson qilishimiz zarurligi ta’kidlandi va biz tomon baxmaldan tikilgan xaltani uzatib yuborishdi. Va’z aytuvchi amaki Xudo qanchadan ehson qilayotganimizni koʻrib turganligini ta’kidladi. Men avval ikki yuz soʻm bermoqchi boʻlgandim, ammo allaqanday ta’ma dilimni gʻash qildi va yuz soʻm tashladim. Keyin oʻzbek tiliga tarjima qilingan injil va Iso Maseh hayoti aks ettirilgan DVD disklarini sotib olishimiz zarurligini uqdirgan boʻlishdi. Haligi boʻyni yoʻgʻon amaki tagʻin mikrofonni qoʻliga olib, shangʻi ovozda, ikki soat davomida Iso Masehni ulugʻladi. — Dilida e’tiqodi, gʻoyasi boʻlmagan kishining robotdan zarracha farqi yoʻq,- deb nutqini yakunladi u. Rosti gapki, zerikib ketdim va doʻstimga qaytib kelmasligimni aytdim. U bunday raftorimni kutmagani sabab, ajablandi. Oʻsha kuni endi ish boshlaymiz, deb turganda ishxonamizga togʻam kirib keldi va Murshid ikkalamizga dori olib kelishni tayinladi. — Telefonlashib qoʻyganman - moshin tashqarida turibdi: gijja doridan oʻn pachka, bit doridan ikki qop olinglar,- dedi. Mashinamiz qishloq xoʻjalik instituti yonidagi peshtoqiga «Veterinariya dorixonasi» deb yozilgan doʻkon qarshisida toʻxtadi. Ichkari kirishim bilan burnimga gup etib, badboʻy hid urildi. Dunyoda hamma dorixonalarning hidi bir xil boʻladi, deb eshitgan edim. Ammo bunisiniki boshqacha - sassiqroq edi. Zero chorva mollari, parrandalar uchun dorilar, ularning zararkunandalariga qarshi zaharli kimyoviy moddalar sotiladigan doʻkonda shunday boʻlishi tabiiy holdir. Bu yerda e’tiborimni tortgan ikkinchi holat - ot, qoramol va parrandalarning juda jonli qilib chizilgan va devorlarga ilingan plakatlari boʻldi. Rassom bu jonivorlarni yam-yashil oʻtloq fonida mehr bilan chizganligi, ishining ustasi ekanligidan dalolat berardi. Murshidning tanishi bizni omborxonaga olib kirdi. Bu yerdagi devorda choʻchqalar, kalamushlarning besoʻnaqayroq rasmlari yopishtirilgan boʻlib, ular kishida anchayin noxush his oʻygʻotardi. Murshid haligi kishiga muddaoni tushuntirgach, u qiya ochiq eshik tomon oʻgirildi va tashqaridagi sheriklaridan tojikchalab soʻradi: — Hoji aka pul oʻtkazganmi? — Stalinmi?- soʻradi tashqaridagi sherigi va darhol javob berdi: - Oʻtkazgan! Jilla sukunatdan keyin davom etdi: - Unisi odamlarni otib oʻldirgandi, bunisi zaharlab… Ular kulishdi. Uchinchi ovoz ( bunisi ham tojikchalab) qoʻshib qoʻydi. — Balki Stalinmas, Gitler qilayotgandir - dori Germaniyada yasalayabdi-ku! Ular qah-qah otib kulishdi. Bu odamlar togʻamni nazarda tutishdimi, boshqanimi yaxshi anglolmay qoldim. Dilimda esa noxush bir kayfiyat uygʻondi. Yukni olib kelganimizdan keyin Opa norozi ohangda soʻradi. — Etiketka qani? — Bizga aytishgani yoʻq,- toʻgʻrisini gapirdi Murshid. Opa togʻamga telefon qilib soʻragandi, u kishi bosmaxonadagilar ulgurishmaganini ma’lum qildi va ertaga ikkalamizni yuborishni tayinladi. Ammo ertasi… Murshid kirib kelishi zahotiyoq, uning kayfiyati buzuqligini angladim. — Ha, tinchlikmi?- soʻradim xavotirlanib. — Chatoq,- dedi u xomushgina,- ertalab botinkamning ichidan kalamush chiqib qochdi - qoʻrqib ketdim. — Xoʻsh, nima boʻbdi? — Nazarimla u kalamush emas - yovuz kuch, qora sharpa! Gunohlarim evaziga Xudo yuborgan jazo. Bu yerga kelib, uvolga qoʻl urdim. Keyin iltijo qilishga oʻtdi: — Rabbim Iso! Men gumrohni muqaddas qoning bilan yuv! Sen muqaddassan, meni ham muqaddas qil! Kechir! Kechir! Kechir! - Koʻrasan-u,- dedi bir oz sukutdan keyin,- bir falokat yuz beradi - koʻnglim sezib turibdi. — Qoʻysangchi… — Sen ishonmaysan, uyimizga xat tashlangandan oldinroq ham oyim tushida kalamushlarni koʻrgan. Shunday qilib, biz odatdagidek ish boshlab yubordik. Opa yorliqlarni olib kelishimizni qistayvergach, yoʻlga otlanayotganimizda, togʻam kirib keldi. Uning vajohatini koʻrib, choʻchib ketdik. — Sen mana bu yerga oʻtir!- buyurdi u Murshidga stulni koʻrsatib, toʻnglik bilap. - Kecha ishdan keyin qaerga bording? U ibodatga borganini, ammo buni pinhon tutishini bilardim. Bu gal esa yashirmadi. — Ibodatga,- dedi, ranggi-quti uchib. — Qanaqa ibodatga?- zarda aralash ovozini koʻtardi togʻam. - Oʻris machitgami? — Hoji bovo, Xudo bitta-ku,- dedi u, boshini koʻtarib. Bu javobdan togʻam tutaqib ketdi, yuzi tanib boʻlmas darajada oʻzgardi, moʻylovi shalvirab qolganday boʻldi. — Yaramas! San musulmonning bolasi-ku! Cherkovda p… bormi sanga?! Diyonat qani? Uvol-ku! Gʻalamis, buni ham olib boribsan!- dedi, men tomon imlab. - Gunohdan qoʻrqmadingmi? Gunohdan? Tahqirlangan Murshidning sabr-kosasi toʻlib ketdi: — Men Xudo oldida bitta gunohimdan qoʻrqaman, - dedi u,- odamlarga choʻchqa dori yegizayotganimdan. Togʻam bunday javobni kutmagan edi: oʻzini tutolmay: «Koʻrnamak!» dedi va Murshidning chakkasiga tarsaki tortib yubordi. Uning koʻzidan yosh tirqirab ketdi. Meni zohiriy vahima bosdi. Murshid vazminlik bilan andak sukut saqlab turdi-yu, keyin sekin tashqariga yoʻl oldi va toʻxtab, orqasiga oʻgirildi. — Siz meni urdingiz, sizni Xudo uradi!- dedi-yu, zarda bilan chiqib ketdi. Togʻam jahl ustida oshirib yuborganini fahmladimi yoki Murshid pinhoniy ishlarimizni valdirab qoʻyishidan choʻchidimi, ancha yumshoq ohangda dedi: — Hali xatolaringni tushunasan! Kimning ummati ekanligingni unutib quyibsan, san gumroh, goʻsala! Ammo bu gaplarni Murshid eshitmadi - u ketib qolgan edi. Ana shu noxush mashmashalar kutilmaganda, koʻz ochib-yumguncha sodir boʻldi; keyin barimiz asta-sekin tarqaldik. Ertasi ishga borgim kelmadi. Rosti gapki, bu noxushliklardan soʻng togʻamning koʻziga qarashga yuzim chidolmasligini sezdim. Indini ham, buvim bilan oyimga bahona toʻqidim. 5 Shu-shu boʻldi-yu, goʻyoki, poyafzalimning ichida kalamush qaqqayib turganday, poygakka qarashdan choʻchiydigan, qachonlardir ana shunday koʻngilsiz uchrashuv men bilan ham roʻy beradiganday dilgir xayoldan xavotirlanadigan boʻlib qoldim. Biror haftadan keyin uyimizga togʻamning dorixonada hisobchi boʻlib ishlaydigan oʻgʻli kirib keldi. Barimiz unga ehtiromlar koʻrsatdik. — Dadam yubordilar,- dedi mehmon,- Murshidni topib, ikkoving ertadanoq ishga chiqarkansan; uni kechiribdilar. Ammo Murshid u yerga qaytib bormasligiga ishonchim komil edi. Keyinroq oʻzim ham uydagilarga boshqa yumush topishimni aytdim. Bu holatdan ular tashvishga tushishdi, buvim, odatdagidek, otamni qargʻashga kirishdi. — Buni oʻsha juvonmarg, shumqadam yoʻldan urgan! Ilohim, xuligan bolalar pichoqlab ketsin sani! Ikki-uch haftalik bekorchilikdan keyin zerikib, dadamning oldiga bordim. U kishi xonasida edi, men bilan bosh silkib salomlashib qoʻydi-yu, qarshisida qoʻrqa-pisa oʻtirgan oʻsmirga dagʻdagʻasini davom ettirdi: — Hay, hoʻkizvoy, nega unday qilding? Gapir, badbaxt! Bizni sharmanda qilding-ku. San gardanshikastadan umid shumidi?! Bola boshini xam qilganicha sukut saqlab oʻtiravergach, dadam oʻzgacha ohangda davom etdi. - Oʻsha shoir bizning mehmonimiz edi, oʻzimiz taklif etgandik, sizlarga she’r oʻqib bergani kelgandi. Senga oʻxshaganlarni odam qilish niyatida…. Gap ohangidan shu narsa ayon boʻldiki, shoir vatan haqida berilib she’r oʻqiyotganda, bu shatrama peshonasini moʻljalga olib, pomidor bilan tushiribdi. Boladan sado chiqavermagach, dadam unga javob berib yubordi. Men boʻlib oʻtgan voqealar tafsilotini andak yumshatib gapirib bergan edim, dadam nadomat chekdi.. — Mayli, boʻlgan ish boʻlibdi,- dedi, ashraflik bilan, ammo endi bekor yurish yaxshi emas. Sani boʻyoqchilikka, rasm chizishga layoqating bor edi. Bir ustamiz bor: istasang, shunga shogird qilib qoʻyardim. — Bu yerga kelib-ketolmaymanku,- e’tiroz bildirdim, koʻz oʻngimga badjahl buvimni keltirib. — Xavotirlanma, usta boshqa joyda ishlaydi,- tinchlantirdi u. Men koʻndim, ammo kechqurun vaziyat tagʻin oʻzgarib qoldi. Uydagilar pochcham (u qurilish fakultetida aspirant), opamni chaqirishgan ekan. Taqdirimni esa mensiz hal qilib qoʻyaqolishibdi. — Bekor yurishingiz yaxshi emas,- nasihatomuz gap boshladi pochcham,- biror joyda oʻqish yoki ishlash kerak. Atrofidagilar uni qoʻllab-quvvatlagach, davom etdi. - Agar bizning fakultetda oʻqish niyatingiz boʻlsa, kanallar izlab koʻraman. Harholda, yomon boʻlmaydi - oliy ma’lumot olasiz. Buning ustiga, oʻzingizda ham shu sohaga ishtiyoq bor. Mening oʻrnimga oyim bilan buvim javob berishdi, aniqrogʻi, oʻqish zarur ekanligini ta’kidlashdi. Men ikkilanib qoldim. Pochchamning ozgina darsi ham bor, studentlardan pul oladimi, yoʻqmi - bilmayman, ammo dissertatsiyasini yoqlolmay yurganidan xabardorman. Men esa oʻqiyman, deb oyimning arzimas maoshi yoki buvimning nafaqa puliga koʻz tikib qolishdan xavotir tortardim. Koʻnglimning allaqaerida esa bu oliygohda buyoqchilik, rassomchilikni oʻrganarman, degan ilinj ham yoʻq emasdi. Shunday qilib, kirish imtihonlariga tayyorgarlikni boshlab yubordim. Niyatimni eshitib, dadam ham quvondi. — Mana bu betayinlarni koʻrib, sening taqdiringdan xavotir tortaman,- dedi u.- oʻqisang, zarar qilmaydi. Ammo imtihon arafasida bilimimni sinab koʻrgan pochcham, ikkilanib qoldi: boshqa kanal izlash kerak, degan xulosaga keldi. Oyim shifoxonadagilar (u ishini, jamoasini juda qadrlardi) bilan gashtak oʻynar, ya’ni har oʻn besh kunda yigʻilishar va oʻrtaga pul tashlashardi. Bilishimcha, u bir yillik jamgʻarmasini pochchamga choʻzdi. Kirish imtihonida esa menga dangal koʻmaklashishdi. — Test savollarini belgilamay turing,- tayinladi pochcham kirish oldidan. Men ularni oʻqib turganimda, bir kishi chaqqonlik bilan keldi-yu, bir necha kishining, shu jumladan mening ham biletimni olib ketdi. Bir necha daqiqadan soʻng esa javobi belgilangan biletlarni oʻsha tezkorlik bilan taqsimlab chiqdi. Kamina shu tariqa student boʻlib qoldim. Qani, «oltin davr»ni ham bir boshdan kechirib koʻraylik-chi… Dastlab chizmachilik, tarix, huquqshunoslik, matematika fanlarini oʻtadigan boʻldik. Domlalar bizga bilim berishga astoydil harakat qilishar, tartib intizom, talabchanlik me’yorida edi; hamkurslar bilan ham tez inoqlashib ketdim. Uch oydan keyin birinchi imtihonlar (bu yerda oraliq, deyisharkan) boshlandi va koʻpchiligimizni zohiriy xavotir bosdi. Falon domlaning stavkasi falon soʻm ekanligi haqida gaplar oralab qoldi. Ammo men puxta tayyorlandim va bari imtihonlardan oʻtib oldim. Gap shundaki, guruhimizda pul berib, baho olishga ishtiyoqmandlar anchagina edi va ular boshlarini qotirmay shu oʻngʻay yoʻlni tanlashdi. Keyin adabiyot hamda sotsiologiya degan fanlar qoʻshildi. Maktabda adabiyotdan «besh» olardim, talay badiiy kitoblarni oʻqiganman. Shuning uchun bu fandan qiynalmadim. Ammo sotsiologiya deganlarini harchand qilsam: astoydil tinglasam, oʻqisam ham hech vaqoni tushunolmay qolaverdim. — Dilida e’tiqodi, gʻoyasi boʻlmagan kishining robotdan zarracha farqi yoʻq,- dedi bir kuni mazkur fandan dars beradigan domla. Men zoʻr berib, bu kalomni avval qaerda eshitganimni xotirlayboshladim va nihoyat, ibodatxona yodimga tushdi. Domla davom etardi: — Yurtimizdagi ayrim yoshlarning fojiasi shundaki, ularda aynan, e’tiqod va gʻoyalar sust. Shuning uchun ham ayrimlar oʻz vataniga xizmat qilish, uni gullatish oʻrniga oʻzga yurtlarga borib ishlashadi. Bunisi ham mayli: e’tiqodsizlik, gʻoyasizlik oqibatida giyohvandlik, ichkilik, fahsh va boshqa noxush yoʻllarga kirishadi, hatto qonga tashna oqimlarga ham, hech ikkilanmay qoʻshilishadi. Shundan keyin esa shoʻrolar zamonidagi puch gʻoyalarni rosa tanqid qildi. Dars oxirida kursdoshlarimdan biri koʻnglimdagi savolni berib qoldi: — Biz qanaqa e’tiqod va gʻoyalarga ega boʻlishimiz kerak? — Bu haqda kelgusi darslarimizda soʻz yuritamiz,- muxtasar qildi domla. Ammo shu orada tagʻin imtihonlar boshlanib ketdi. Sotsiologiya fanidan dars bergan domlaning soqqasi oyimning bir oylik maoshiga teng ekanligni eshitib, oʻksib ketdim. Kimlarningdir yarasini yuvishi, iflosliklarini tozalashi evaziga topadigan pulni shu jipiriq gʻoyapurushga bergim kelmadi. Bundan tashqari, kursdoshlarimdan eshitgan ayrim ma’lumotlar meni oʻylantirib qoʻygandi. Oʻtgan yil fakultetimizni bitirgan ellik kishidan atigi sakkiz nafari oʻz sohasi boʻyicha ishga ilinibdi. Ular ham qurilishda hisobchi, tabelchi ekan. Qizlarning aksari uy bekasi boʻlib, faqat ikkitasi savdo-sotiq bilan band ekan. Yigitlardan oʻn besh kishi Rossiya, Qozogʻistonga ishga ketganligini aytishdi, ammo nima yumush bilan bandligini hech kim bilmasdi. Noxush statistika. Shunday emasmi? Bularning bari kayfiyatimni juda buzgandi, uyga borib ham dilim oʻrtanaverdi, uyqum uchib ketdi: toʻlgʻanib yotdim. Tunda tashqariga chiqayotganimda esa, kutilmagan, gʻalati va juda koʻngilsiz hol roʻy berdi: poygakdagi poyafzalimning ichida kattagina kalamush menga tikilib turganini koʻrib qoldim va seskanib tushdim. Atrofga alanglab, koʻzim soch yuvadigan shampunga tushdi va uni olib, iblisga qarata uloqtirdim. Kalamush yoʻqoldi. Ammo dilimdagi behudud gʻashlik chandon oshganicha qolaverdi. Beixtiyor, Murshidni esladim va bu hol qanaqa dilsiyolikni olib kelishi mumkinligini oʻylab qoldim. — Xoʻsh, pul nima boʻldi?- soʻradi guruh sardori meni uchratishi bilanoq. - Yo choʻzish kerak, yo kursda tagʻin bir yil qolish… — Men uchinchisini tanladim,- uning soʻzini boʻldim, qat’iy qilib,- institutdan ketaman! 6 Uydagi dilsiyoliklar koʻlami kutganimdan ham oshib ketdi. Oyim rosa koʻz yoshi qildi, buvim otamni yangidan-yangi iboralar bilan qargʻadi, pochcham yalindi va hokazo. Oʻn besh kunlar chamasi bekor yurgach, uyimizni ta’mirlashga kirishdim: ganch, ohak, boʻyoq olib keldim; qulagan, yemirilgan joylarni yamadim; eshik, romlarning rangini qirtishlab, qaytadan boʻyashga kirishdim. Devor va shiftni loklab chiqqach, gul chiqardim. Buni koʻrib, uydagilar quvonishdi. Dadamning oldiga borganimda, bu xaqda gapirgandim, u kishi ham xursand boʻldi. — Qoʻli gul, bir usta birodarim bor: u bilan ming yillik doʻstmiz - shunga ozgina shogird tushsang, tuzuk bulardi,- dedi. Bu taklifni oʻqishga kirishdan oldin ham aytganini eslab, rozi boʻldim. Biz ertasi ustaning oldiga boradigan boʻldik. Shahar chekkasidagi bu yangi hovli kattagina maydonni egallagan boʻlib, u koʻproq omborni eslatardi. Ayvonda, hovli yuzasida qutilar, tsellofon qoplar - ularning ichida turli liboslar, poyafzallar borligini esa rasmlar, yorliqlaridan bilish qiyin emasdi. Keyinroq menga ayon boʻlishicha, bularning bari bir beva ayolga tegishli ekan. U koʻproq Xitoy, Eron davlatlarida boʻlib, oʻsha yoqdan tovar joʻnatarkan. Bu yerdagi qavmlari ularni doʻkonlarga tarqatisharkan. Boʻychan, koʻrinishdan emin va xushfe’l usta ayvon devoriga kashta naqshini chizayotgandi. Unga daf’atan koʻzi tushgan kishi devorga yangi kashtalar tarang tortilib qoqilgan, deb oʻylardi. Men bunday naqshni birinchi bor koʻrayotgandim, shuning uchun, juda hayratlandim. Usta men bilan dadamni koʻrdi-yu, qoʻlini, negadir inkor ma’nosida tebrataboshladi: — Kerak emas! Kerak emas! Men ajablandim. Yaqinlashib borgach, dadam kulib gap boshladi. — Usta Baqo, «berdi»sini aytmay, odamni urib oʻldirmang-da! Bu - oʻzimning oʻgʻlim, — Shundaymi?- dedi u, ancha xotirjamlik bilan,- men tagʻin anovulardan olib kelyabsizmi, deb qoʻrqibman. Ular kulishdi. — Yoʻq, unaqalardanmas, buning shu kasbga mehri bor,- dedi dadam. — Bu bola avvalgi ayolingizdanmi? Mening uchun noxush savolga javoban, dadam bosh silkib qoʻyaqoldi. Ertasi jomakorimni xaltaga solib, toʻgʻri shu yerga keldim. Usta katta ayvonning baland devoriga Registonning rasmini chizishimizni aytdi. Buning uchun esa devorni tayyorlashimiz, ustalar tili bilan aytganda, «gruntovka» qilishimiz kerak edi. Bu yumushni zimmamga olib, ishni boshlab yubordim. Ustaning mendan tashqari ham bir shogirdi bor edi, u ganchdan chorchoʻp yasab berdi-yu, qayoqqadir ketib qoldi. Menga dastlab anchayin badqovoq boʻlib tuyulgan usta, tushdan keyin ochilib ketdi. — Kecha dadangga «kerak emas» deganimning boisini tushuntirib beray sanga,- soʻzamollik bilan davom ettirdi u. - Bir kuni oʻsha bezori bolalardan ikkitasini ergashtirib keldi. «Usta Baqo, - dedi, - siz bilan ming yillik doʻstmiz, birga oʻqiganmiz. Shu ikkovining qoʻlini oʻnglab berasiz». Rozi boʻldim. Tushgacha aytganimni qilib turdi. Keyin qarasam, bittasi burchakda soʻljayib yotibdi. Bir kori-hol boʻldimi, deb oldiga borsam, nokasning qoʻlida shishacha - benzin hidlarkan. Voy, bachchagʻar, dedim, shu ham ish boʻldimi? Ikkinchisi desang, nogahonda yoʻqolib qoldi. Soʻng bilsak, shogird ikkalamizning choʻntagimizni tozalab, juftakni rostlab qolibdi. Dadangni koʻrib, Navoiy bobomizning she’rlarini yodiga soldim: Gar kuchuk birla xoʻtukka qancha qilsang tarbiyat, It boʻlur, eshak boʻlur, boʻlmaski aslo odami… Dadang bu aqidaga koʻnsa-chi, endi. Tajang boʻlib, bularning orasidan chiqqan kandidatlar, prokurorlarni sanashdan charchamaydi. Oʻsha betayinlarni yaxshi koʻradi, ishonadi. Ikki oylardan keyin tagʻin ikkitasini ergashtirib keldi. «Ikkovi ham qishloqdan chiqqan bolalar, shular biror hunar oʻrgansin, deyman. Ularga ishonaman! Siz bilan bir oy yursa, ishingizni oʻrganib oladi, ammo biror yoqqa chiqib ketishmasin», dedi. Koʻndim. Haligilar tushgacha ishlashdi-yu: «Qishloqda akamizning toʻyi bor edi - sizni ham xabar qilgan» deyishdi. Ilojsizligimni aytgach, «Unday boʻlsa, ruxsat bersangiz, borib-kelsak», deb qolishdi, boʻyinlarini xam qilib. Bunisiga ham rozi boʻldim. Shu ketishda uch kungacha darak boʻlmadi. Keyin kelasolib, tovba-tazarru qilishdi, menga toʻn kiygizishdi. «Bu sizning haqqingiz ekan» deyishdi. Dilimga oʻt tushib, dadangni oldiga bordim. Bari gapni aytgan edim, kayfi uchib, oʻzimni koyib berdi: «Ular hech yoqqa ketmasin, degandim-ku: ikkalasi ham uchiga chiqqan kissavur! Kimlarnidir qon qaqshatib kelibdi-da, dayuslar! Toʻnni ham shuning uchidan olishgan». Oraga jimlik choʻkadi. Bir ozdan keyin usta Baqo davom etadi: — Bular mehnat qilib non topishga koʻnikmagan baxtiqarolar. Koʻpining tagi past, palagi toza emas: surishtirib borsang, buzilgan oilaning farzandi boʻlib chiqadi yoki allaqapday nopok ayoldan, alkashdan dunyoga kelganligi bilinadi. Biror hunar oʻrganay, halol non topay, beminnat kun koʻray, degan fikr kallasida yoʻq! Shuning uchun Sa’diy hazratlari yozadilar: Oʻz mehnatila non yegan kishi, Hotam minnatidan ozod yoz-qishi. Bu gaplarni eshitib, dadam ikkita shogirdini hunar oʻrganish uchun tanish sartaroshga bergani yodimga tushdi. Huvorilar kechgacha turibdi-yu, ha yoʻq, be yoʻq, sartaroshni doʻpposlashibdi. Keyin biror tiyinini ham olmay, qochib qolishibdi. Dadamni rosa olib-borib olib kelishgandi. Xullas, biz Registon majmuasini chizishni boshladik. Bu juda katta hajmdagi, mas’uliyatli ish edi. Nuqul mumtoz shoirlardan she’r oʻqiydigan, mazmunini chaqib berishdan charchamaydigan soʻzamol ustaning nogahonda kamgap boʻlib qolganligi ham shu mas’uliyat yukidan boʻlsa ajab emasdi. U kishining ixtiyorida eskiz oʻrniga salobatli Registonning turli holat-u masofadan aks ettirilgan, bir necha plakatlari, fotolari bor edi. — Sunnatullo,- dedi qalam bilan tarh chizayotgan usta,- san uzoqroqqa borib, sinchiklab qara, biror joyini buzib qoʻysam - ayt, ayniqsa, simmetriyaga e’tibor ber. Ertasi esa usta menga koshinlarni boʻyashni buyurdi. — Gumbazlarni oʻzim boʻyayman,- dedi, u juda nozik ish. Boʻyoqlar chet eldan keltirilgan boʻlib, suv va quyosh ta’sir etmaydigan xilidan edi. Qadimiy ustalar Registonni boʻyashda oʻttiz xil rangdan foydalanishgan, deyishardi. Biz boʻlsak, yetti xil rang topoldik, xolos. Bu yerda juda katta aniqlik talab qilinar va uni buzib qoʻyishimiz mumkin emasdi. Ikkalamiz ham ishga shunchalik berilib ketgan edik-ki, gohida tushlikka chiqishni unutib yuborardik yoki qorongʻu tushgach, lampochka yoqib ishimizni davom ettirardik. — Bizning Buxoroda «Roʻzata furoʻsh-u, roʻshnoyi xar», degan naql bor - qani kattaroq lampochka topib kelinglar,- deb qolardi usta bunday paytlarda. Garchand Registon hovlisining sahni toshfarch boʻlsa-da, usta yam-yashil oʻtloq rasmini chizdi va soʻramasimdanoq buning boisini tushuntirdi. — Fon masalasiga ijodiy yondashish kerak. Shunday qilsang, ayrim qusurlar ham xaspoʻshlanadi. Ishni tugatgandan keyin esa daf’atan yengil tortdik. Hovlining turli burchaklariga borib, birgalikda yaratgan, oʻz iboramiz bilan aytganda, monumental Registonni tomosha qilishdan toʻymasdik. — Bu kasbni qaerdan, qanday qilib oʻrgangansiz?- soʻradim, hayratim oshib, hamda uning kayfiyati chogʻligʻidan foydalanib. Usta Baqo sarosimalanmay, solihlik bilan batafsil hikoya qilishga kirishdi. — Aslida, Buxorodan Samarqandga oʻqishga kirgani kelgandim, ammo boʻlmadi. Pulim tugagani sabab, mardikor bozoriga chiqdim. Bir ganchkor usta meni olib ketdi; qorishma tayyorlab berardim, u kishi naqsh chiqarardi. Keyin naqshlarning ustini boʻyashni, bora-bora gul chiqarishni menga buyuradigan boʻldi. Ustozning kasbini oʻrganishim zarurligini oʻzim ham his etdim. Tangri kushoyish berdi: yil oʻtmay, u kishiga kuyov boʻldim. Nachora, nasibamiz shu tomonlarga sochilgan ekan… Ertasi xoʻjayin kelib, ishimizni koʻrishini aytishdi. Biz yengilgina xavotir tortib, tayyorgarlik koʻraboshladik: atroflarni tozaladik, har yer-har yerga tegib, qotib qolgan ranglar, ganchlarni qirtishladik. Opaning tashrifiga ertalabdanoq taraddud boshlab yuborishdi: hovlini piyozdogʻ, sixkabob hidi tutib ketdi. Bizga notanish kishilar paydo boʻlishdi. Bu juvonga ta’rif beradigan boʻlsak, uning bagʻoyat suluvligini, chet elning noyob liboslari toʻladan kelgan qomatiga chippa yopishib turganligini ta’kidab oʻtishga toʻgʻri keladi. U avval poyafzal qutilari oldida toʻxtab, atrofidagilardan allanimalarni surishtirdi va biz tomon oʻgirildi hamda Oʻzbekistonning yetti mu’jizasidan birinchisining aksini koʻrib, nimtabassum qildi. Usta ikkalamiz yengil tortganday boʻldik. Xonim yaqinlashgach, yengilgina ta’zim bajo keltirib, salom berdik. U rasmga uzoq tikilib turdi. — Nimadir yetishmayotganday,- dedi, dudmal qilib. Uning malohatidan lol boʻlib turgan usta, garchand, tuygʻular pinhon tutiladigan vaziyat boʻlsa-da, lutf va tabassum bilan izoh berdi. — Xonim, quyoshga, goʻzal ayolga va san’at asariga sal uzoqroqdan nazar tashlash kerak - toʻrt-besh qadam orqaga tislanib, tomosha qilishingizni soʻrardim. Ayol shirin kuldi, xiyol orqaroqqa tislandi va rasmga qarab tagʻin jilmaydi. Lekin u nimadir deyishi, oʻzini bu sohadan xabardor qilib koʻrsatishi kerak edi. — Rangi sal pastroq emasmi? — Didingizga qoyilman,- ilib ketdi usta,- biz atayin shunday qildik - asl nusxaga oʻxshasin, dedik. Istasangiz, boʻyoqlarini quyuqroq qilamiz… — Yoʻq, qoʻyaqolinglar,- dedi u va ketaturib, yonidagilardan soʻradi. - Bular tushlikka chiqishganmi? — Endi chiqishadi. — Yaxshi ziyofat qilinglar, ularni! Kiftini keltirishibdi! Xonim tagʻin biz tomon oʻgirildi, ustaga kulgichlarini namoyon etib, shoirona lutfini ham ayamadi. - Yashillikka maskan Registon… Usta bu sohibjamol bilan andak hamsuhbat boʻlgisi, xushomadlar qilgisi kelayotganini fahmlash qiyin emasdi. Ammo juvon gapni muxtasar qilib, xayrlashdi. Hamma chiqib ketgach, usta Baqo ehtiroslariga erk berdi. — Hazrat Navoiy yozadilar:     Meni men istaganlar oʻz suhbatiga arjumand etmas,     Meni istar kishilar suhbatin koʻnglim pisand etmas. Jilla tanaffusdan keyin davom etdi: - Fuzuliy hazratlari yozadilar:     Ul parivashkim, malohat mulkining sultonidur,     Hukm oning hukmidur, farmon oning farmonidur. Yuvin, endi ziyofat quyuq boʻladi. Ustaning qancha haq olgani menga qorongʻu boʻlib qoldi, zero bunga qiziqishimning oʻzi odobdan emasdi. Mening ham qoʻlim picha pul koʻrdi. Birovning choʻntagi bilan qiziqmasligingizni bilaman, shuning uchun, qanchaligini aytishim shart emas. — Endi Urgutga boramiz,- dedi usta, - bir boy tanishimiz yangi imorat solib, boʻyatgan ham. Shunga naqsh chiqarishimiz kerak. Tagʻin yodingda tut: qiladigan boʻlsang, boyning ishini qil! Orada bir kun dam oldik va ertalab Urgutga otlandik. Bizni ehtirom bilan kutib olishdi hamda faqat mehmonxona bilan ayvonga naqsh chiqarish kerakligini aytishdi. Bu orada menga shu narsa ayon boʻldiki, usta Baqo koʻp yillar davomida qadimiy kitoblar muqovasidan, maydamixcha deb ataladigan sandiqlar yuzasidan, turli viloyatlarga xos kashtalardan nusxalar koʻchirib, qolip ( bizning ibora bilan aytganda, trafaret) tayyorlagan ekan. — Bu juda qiyin ish edi, ammo erinmadim. Bunday qolip faqat manda bor. Bir-ikki hamkasblar nusxa soʻradi - bermadim. — Nega bermadingiz?- soʻrayman. – Shartmas,- dudmal qildi u. - Ana shunaqa nusxalarni Toshkent, Moskvada ham juda qadrlashadi. Bultur Moskvada bir biznesmenning dachasiga sandiq naqshlarini chizib bergandim, buyurtma koʻpayib ketdi. Ammo sovuq tushdi, kelib qoʻydim. Bu yil borishga va’da berganman. Hali bunaqa naqshlarning qadri oʻzimizda ham oshib ketadi. Hozircha mohiyatiga yetishmayabdi… Usta asosan, Shahrisabz, Kitob kashtalari nusxasini tanladi va biz ish boshlab yubordik. Bu ancha oson va oʻngʻay edi. Qolipni devorga mixlib, ustidan boʻyardik, xolos. Ammo usta xoʻjayinni koʻrganda, negadir, ish juda qiyin kechayotganligidan shikoyat qilar, goʻyoki tuni bilan uxlamay mehnat qilganimizni gapirib qolardi. Bu orada, ish sanjobligidan, (u kishining ruxsati bilan, albatta), ayrim qoliplardan nusxa koʻchirib olishga ham ulgurdim. – Ishni tugatsak, Moskvaga birga boramiz,- deb qoldi usta, picha pul ishlab kelaylik - oʻgʻilni uylantirish kerak. Men ma’qul ishorasini qilib, bosh silkib qoʻydim. 7 «Bizni aeroportda Husanvoy morboz kutib oladi», degandi usta, telefonda kelishib qoʻyganini aytib. Men «morboz» iborasini yaxshi tushunmagan boʻlsam-da, soʻrashga andisha qildim. Istiqbolimizga bashang kiyingan ozarbayjon yigit chiqdi. Uning nomi Guseyn ekanligini, usta boya shuni nazarda tutganligini keyin fahmladim. Bu odam ish buyuruvchi emas, shunchaki vositachilik qilishini ham soʻngroq angladim. U bizga ehtiromlar koʻrsatdi, mashinasiga taklif etdi. Moskva. Bolaligimdayoq kitoblarda oʻqigan, televizor, kinolarda bot-bot koʻrib, havasim kelgan, kecha-yu kunduz guvillab yotgan, sarosar olomonga toʻla, ulkan shahar. Beshinchi sinfda oʻqiganimda, Lermontovning «Borodino» she’rini yodlaganimni eslayman: alanga orasida qolgan Moskva va angrayib turgan Napaleonning mavhum qiyofasi koʻz oʻngimga keladi. Mashinamiz shaharning keng, serqatnov koʻchalari boʻylab shiddat bilan oldinlar ekan, qaerdadir: «Katta shaharlar - makrning koni, ular qulogʻingga allanimalarni shivirlagani-shivirlagan», deb oʻqiganimni xotirlayman. Yoʻl-yoʻlakay shaharni tomosha qilish asnosida usta bilan Guseynning suhbatlariga quloq tutaman. — Buyurtma juda koʻp: bulturgiday ketishga shoshilmaysiz… — Aytgandim-ku, tuy bor, deb, kenjasini uylantirganimiz yoʻq. — Ikkita juda zarur ish bor,- davom etdi u va bu buyurtmalarni uzoqdan-uzoq tushuntirdi. Asosiy diqqat-e’tiborim shahar manzaralarida boʻlgani, buning ustiga ozarbayjonchani unchalik ilgʻab ololmaganim bois talay gaplarini anglolmay qoldim. Uzuq-yuluq tushunishimcha, allakimning mehmonxonasiga tarixiy obidan rasmini chizishimiz, qaergadir borib, kitob muqova naqshlarini aks ettirishimiz kerak ekan. Yaxshi haq toʻlar ekan. Koʻp qavatli uylardan birining pod’ezdi oldida toʻxtadik va yuklarimizni koʻtarib, ikkinchi qavatga chiqdik. Xonalar keng, balandday edi. Kvartira sohiblari dala-hovliga koʻchishgani ayon boʻldi. Biz esa, mehmonxona devoriga Boku shahridagi «Qiz qal’asi» deb nomlangan me’moriy yodgorlik rasmini chizishimiz kerak ekan. Vositachimiz tinimsiz gapirish, ishning mohiyatini tushuntirish bilan birga, binoning toʻrt tomonidan suratga olingan katta-katta fotolar, plakatlarni ham oldimizga yoyib qoʻydi. Oʻrta asrlarga taalluqli bu bino katta-katta tosh bloklardan tiklangan boʻlib, sirti koshinlanmagan edi va har xil rang talab qilmasdi. Yodgorlik haqiqatan ham kichikroq qal’aga oʻxshar, sinchiklab qaralgandagina, geometrik jihatdan ancha murakkabligiga ishonch hosil qilish mumkin edi. Mezana asosiy korpusdan biror metr chamasi tashqari chiqqan va karniz gʻishtdan zinapoyador qilib yasalgandi. Tom labida esa Xitoy devoridek, soqchilarga moʻljallangan kolonnalar tiklangandi. Buni chizishda simmetriya jilla buzilsa ham tabiiylik yoʻqolardi. Ammo shularning bariga qaramay, binoning Registonga nisbatan joʻnligi dilimdagi ishonchni mustahkamladi. Ish haqi masalasida ham sal tortishuv boʻldi va usta bir yarim ming dollarga koʻndi. Shu uyda yotib-turishimizni, zarur ashyolar, yeguliklarni yetkazib berishlarini aytishdi. Ustani devorning holati qoniqtirmadi. Shuning uchun qumqogʻoz bilan tozalab, qaytadan boʻyaydigan boʻldik. Keyin ikkovlashib, ganchdan chorchoʻp tayyorladik, uni quritish, oʻrnatish, boʻyash uchun oʻn kunlar vaqt oʻtdi. Vaholanki, men bu yumushni hafta ichida yakunlaymiz, deb oʻylagandim. Guseyn ham koʻpincha shu yerda boʻlar, ishimizni kuzatar, garchand usta va’da bermagan boʻlsa-da, Boku shahridagi buyurtmani bajarishga olib ketishini takrorlardi. Usta Baqo esa gapni boshqa tomonga burish payida boʻlardi. — Qani Husanvoy, Fuzuliydan birorta gʻazal oʻqichi,- deb qoldi u bir kuni. U she’riyatdan uzoqlgini tan oldi, usta bundan yengilgina ranjib, oʻzi boshlab yubordi: Gʻamzasin sevding koʻngil, joning kerakmasmu sango? Tegʻa urding, jismi uryoning kerakmasmu sango? Usta devorga tarhni tushirgandan keyin sinchkovlik bilan qayta-qayta kuzatdik va boʻyashni boshlab yubordik. Foto- suratlardagidan farqli oʻlaroq, usta fonda gullab yotgan daraxtlarni aks ettirgani ayni muddao boʻldi. Har kuni kechga borib, ishimizni qayta kuzatar, xatolarini tuzatgan boʻlardik va koʻz oʻngimizda bunyod boʻlayotgan durdonani koʻrib, yengilgina hayajonlanardik. Ish yakuniga yetgach, xoʻjayin kelib koʻradigan, hisob-kitob qiladigan boʻldi. Bu odam ham ozarbayjon millatiga mansub boʻlib, koʻp jihatdan Guseynga oʻxshar ekan. Usta ikkalamiz zohiran xavotirlanib turganimizda, u devorga boqdi-yu, qah-qaha otib yubordi. Keyin biz bilan koʻrishdi. Guseynga allanimalar dedi, ammo gapini yaxshi ilgʻayolmay qoldim. — Rubl olasizlarmi, dollarmi,- soʻradi u ustadan. Usta dollarni tilga oldi. Xoʻjayin koʻz oʻngimizda uch yarim ming AQSh dollarini sanab, Guseynga uzatdi va shoshganicha, xayrlashib joʻnadi. Vositachi ustaga bir yarim ming sanab berdi va sovuqqina qilib qoʻshib qoʻydi: — Shartnomada shunga kelishgandik. Bu odamning jon kuydirmay, bizdan koʻp daromad qilishi dilimga yoqmadi. — Endi sizlarni Bokuga olib boraman,- takrorladi Guseyn, shahardagi katta kutubxonaga kitob muqovalari naqshini tushirasizlar. Musulmonlar kitoblarni qanchalik mahorat bilan bezashganini jahon koʻrib, qoyil qolishi kerak! Yaxshi haq toʻlashadi. — Borolmayman, Husanvoy,- uning hafsalasini pir qildi usta. Guseyn yaltoqlanib, iltimosini takrorladi, ammo usta rozi boʻlmadi. — Unday boʻlsa, buni olib boraqolay,- dedi men tomon imlab. — Uning qoʻlidan kelmaydi,- uzib javob berdli usta. Aslida bu yumush qoʻlimdan kelardi. Qolibni devorga mixlab, turli ranglar bilan boʻyab chiqish qiyin emasdi. Ikkalamiz yolgʻiz qolgach, usta izoh berdi. — Men uch yil shaharma-shahar yurib, kitoblardan nusxa koʻchirdim. Ular bu mulki mumtozning hidini olganga oʻxshashadi. Lekin oʻz qadriyatimizni arzimas pul uchun boshqalarga berib yuborishimiz gumrohlik boʻlur edi. Uni Samarqanddagi katta kutubxonaning oʻquv zaliga naqshlashni chamalab yuribman. Ammo biznikilar buni qadriga yetarmikin, deb choʻchiyabman... Ertasi u kishi bilan xayrlashadigan boʻldik. — Men ketaman,- dedi, ammo sen qol: pul, obroʻ top! — Balki toʻydan keyin kelarsiz,- dedim ilinj bilan, u kishisiz qiynalib qolishimni oʻylab. — Bu yil topganim yetadi. Ustamni kuzataturib, xizmat haqim uchun olgan ulushimdan yuz dollarini qaytarib uzatdim. — Yoʻlini topib, shuni oyimga yetkazsangiz, qoʻl telefoni olsalar: bogʻlanib tursam… 8 Men vositachi xizmatidan voz kechishga qaror qilgandim. Shuning uchun, usta aytganday, gazetalardan najot izlashga, aniqrogʻi, e’lonlarni sinchiklab oʻqishga kirishdim. Ularda esa, aksiga olib, nuqul suvoqchi, boʻyoqchi kerakligi yozilardi. Keyin oʻzim e’lon berdim: binolarga naqsh va bezakli rasmlar chizishimni ma’lum qildim. Bunisi ish berdi: gazeta chiqqan kuniyoq telefonim jiringladi. Notanish kimsa qoʻlimdan nima ish kelishi bilan qiziqdi. Javobimni eshitgach, biz uchrashadigan boʻldik. Xonamga (men hamon rasm chizilgan oʻsha uyda yashayotgandim) oʻttiz-oʻttiz besh yoshlardagi, sipo va koʻrinishdan ancha jiddiy yigit kirib keldi. — Oʻzbekka oʻxshaysiz-ku,- dedi va javobimni kutmay davom etdi,- ruscha gaplashib oʻtiribmiz. U oʻzini Ernafas deb tanishtirdi. Asli qashqadaryolik boʻlib, Toshkentda yasharkan. Aytganiga ishonadigan boʻlsak, fan kandidati degan unvoni ham bor ekan. — Buni qarang-ki, Moskvadagi oʻzbekistonliklar roʻyxatini tuzayotgandim. Sizni ham yozib qoʻyaman. Ammo avval ish haqida gaplashsak. Bu jiddiy masala, lekin birorta ishingizni koʻrishim kerak. — Mana shu rasmni biz chizganmiz,- dedim devor tomon imlab. U Qiz qal’asini sinchiklab, uzoq tomosha qildi va mamnun jilmaydi. — Bir joydan katta ish topganman… — Siz ham vositachimi?- yoqinqiramay, uning gapini boʻldim. — Ammo insofsizlaridan emasman, xoʻjayin bilan oʻzingiz shartlashasiz: menga oʻndan birini bersangiz, boʻladi. Diliga oʻtirishadigan ish qilsangiz, yaxshi haq toʻlaydigan odam. — Qanaqa ish?- qiziqib qoldim oʻzim ham. — Bir biznesmen bor, oʻzi deputat, xobbisi - ot,- dedi u,- shularning rasmini chizish kerak. Ertasi yoʻlga tushdik. Yangi tanishimning gapiga qaraganda, oʻsha ishbilarmonning yettita oti boʻlib, otxona oldiga oʻshalarning rasmlarini chizishni Ernafasning oʻzi taklif etgan emish. Uning vatanparvar, millatparvar, niyatlari ustivor ekanligini esa keyinroq his etdim va mavrudi kelganda bu xususda toʻxtalarman. Biz shahardan ancha tashqariga chiqdik. Sherigim yoʻl-yoʻlakay bu yerdagi hamyurtlarimiz haqida gapirdi. Qoʻlida biror hunari borlari tuzuk topayotgan boʻlsa-da, aksariyati chuqur qazish, zambil koʻtarishdan boshqasiga yaramayotganini aytib achindi. — Eng yomoni: bolalar ruschani bilmaydi. Respublikamiz maorifi rahbarlariga xat yoʻlladik; yuz kishiga imzo chekdirib chiqdim. Maktablarda rus tili darslarini koʻpaytirishni taklif qildik; buning sabab, mohiyatlarini ochib berdik. Javob kutayabmiz. Tagʻin: bolalarda hunar yoʻq. Kollejni bitirgan ayrim anqovlarning qoʻlidan rastvor tayyorlash ham kelmaydi. Yangi tanishim millat, e’tiqod, qadriyatlar haqida ashraflik bilan olimona mulohazalar, tashvishli fikrlar bildirdi. Bu emin odam bilan doimiy aloqada boʻlishim zarurligini his etdim. — Hamma gap - onang seni tarixiy taraqqiyotning qay pallasida tugʻishida,- falsafiy fikrlarini davom ettirardi u,- biz hayotga andak ertaroq kelib qolganmiz. Taxminan oʻttiz-qirq yillardan keyin yer yuzi jannatga aylanib ketadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, har qanday davrda ham odamni odam qiladigan bosh omil - uning oʻzi yashaydigan muhitga koʻrsatadigan qarshiligidir. Oʻrmonga tutash joyda, saroyga oʻxshagan bino qarshisida toʻxtadik. Bu - otxona boʻlib, zamonaviy uslubda qurilgan, usti toʻlasincha yopilgan, orqa tarafda katta sayisxonasi bor edi. Otlar zotli va qimmatbaho edi. Har birining qarshisida laqabi, yoshi, zoti qayd etilgandi. Shu paytgacha ot degan jonivorning zotini bir-biridan farqlolmasligimdan nadomat chekdim. Asosan, yuk tortishga moʻljallangan Vladimir zotli otni birinchi bor koʻrayotgandim: uning oyoqlari yoʻgʻon, yollari qalin, gavdasi yirik boʻlsa; salt minishga moʻljallangan arab otining oyoqlari, beli ingichka, oʻzi xushqomat edi. Rus va ingliz yoʻrgʻasi ( xoʻjayin ularni poygaga qoʻyar ekan), shuningdek Osiyo aygʻirlarini harchand qilsam ham bir-biridan farqlolmadim. Otlar yotadigan joyning old qismiga qalin fanerdan devor yasalgandi. Ammo uni rasm chizishga tayyorlash talab etilar: ayrim taxtalarni yangilash, barini bir xil hajmga solish, qumqogʻoz bilan pardozlash, boʻyash kerak edi. Bu yerda qorovul, otboqardan tashqari oʻzbek yo tojikka oʻxshash toʻrt kishi ham ariq qazishardi. — Bular - oʻzimizning qoqvoshlar,- dedi Ernafas, - ishlating - koʻzi ochilsin! U xoʻjayinga telefon qildi va uzoq gaplashdi. Ularning ayrim gaplarini eshitib qoldim. — Shartnoma kerak emas! Chizaversin! Fantaziyasini ishga solsin,- dedi u. Oʻsha kuni otboqar bu duldullarning fotolarini ham topib berdi. Xatoga yoʻl qoʻymaslik uchun karton qogʻoz topib, ot rasmini kattaroq hajmda chizishni mashq qilaboshladim. Ish boshlashdan oldin shu yerga koʻchib keldim. Ernafas telefon qilib turar, nima zarurligini surishtirar va zarur buyoq, qotishmalarni zum oʻtmay muhayyo qilardi. Men «oʻzimizning qoqvoshlarga» aksar taxtalarni buzib, oʻrniga boshqasini qoqishni buyurdim. Rasm chizish jarayonida ular bilan suhbatlardan shu narsa ayon boʻldiki, bu azamatlarni Ernafas topib kelgan, otxonaga quvur tortishni buyurgan ekan. Bular Samarqand, Xorazmning chekkaroq qishloqlaridan boʻlib, oyiga besh yuz dollar hisobidan haq olisharkan. Shuning ellik dollarini Ernafasga berishlarini aytgach, yangi tanishim haqidagi fikrim oʻzgarganday boʻldi. Bu hol xudbinlik, nosamimiylik boʻlib tuyuldi; vatan, millat haqida balandparvoz gaplar qaerda-yu, yurtdoshlarni shilish qayoqda, deb oʻyladim. Tagʻin shu narsalar ayon boʻldi-ki, bularni avval bir vositachi uch yuz dollar haq toʻlash sharti bilan tsement ortishga olib ketgan ekan. Bu haqda kuyinib gapirishdi. — U yerda juda qiynaldik: yelkalarimiz yara boʻlib ketdi: tsement qaynoq boʻlardi. Bu ham yetmagandek, allaqanday begonalar shoʻrliklarga soliq solishibdi: oyida yuz dollardan berishmasa, soʻyib ketishlarini aytishibdi. Ernafas bundan xabar topib, shu yerga olib kelgan ekan. Zero bu yerda ham ishlari oson emasdi: otboqar, qorovul istagan yumushini buyurar, rus tilini yaxshi bilishmagani sabab mazax qilishardi. — Menga qarang,- dedim bir kuni Ernafasga,- siz e’tiqodlar, gʻoyalar haqida gapirasiz-u, tagʻin qoqvoshlardan soliq undirasiz. — Bu afandilar,- dedi u,- avvalgi joylarida bir kunda oʻn ikki soat tsement tushirishar yoki ortishardi. Uch yuz olishardi. Buning ustiga ikkita kavkazlik poʻpisa qilib, oyiga falon soʻmdan soliq undirarkan. Ha, bunday toʻrttovi birlashsa-ku, haligilarni dodini beradi. Ammo, hamma illat shunda-ki, biz birlasholmaymiz. Bu borada boshqa millatlardan ibrat olishimiz kerak. Bir oy ilgari ikki viloyatimizning bolalari bir-biri bilan janjalashibdi: bir oʻsmirni pichoqlashibdi ham. A, hoʻkizvoylar, baring bir yurt farzandisan, oʻzbeksan! Loaqal musofir yurtda birlash! Haligi oʻlgan bolaning jasadini yonimizdan pul toʻlab joʻnatdik. Oʻlikni joʻnatish - tirikka nisbatan oʻn baravar qimmatligini hamma ham bilavermasligi mumkin. Suhbat asnosida tagʻin shu narsa ayon boʻldiki, ular uch-toʻrt kishidan iborat norasmiy shtab tuzishgan va madadga muhtoj boʻlib qolgan yurtdoshlarga yordam berisharkan. — Biz faqat chuqur qaziyotgan, tsement tushirayotgan hamyurtlarni koʻrib, noxush fikrlarga kelishimiz, or qilishimiz nojoʻya. Bundan uch yil avval bozorda aravacha haydab yurgan bolaning bugun xususiy korxonasi bor. Demak, kalla ishlaydi. Faqat ularni muhofaza qilish, boshini qovushtirish kerak! Faranglarda: «Yigitlar bir kun qaytib kelish uchun ketishadi», degan naql bor. Biz bu yerlarda qolib ketmaymiz! U yurtga, millatga mehr haqida gapirayotganda, fikrim chalgʻib ketdi; boisi: bu gaplarni televidenieda koʻp eshitib, dilgir boʻlgandim. Suhbatdoshim bu kayfiyatni ziyraklik bilan ilgʻab oldi. — Gap shundaki, bizning matbuot eng ezgu tuygʻular haqida shaldiroq gaplarni oʻrinli-oʻrinsiz gapiraverib, uning siyqasini chiqarib yubordi. Aslida, vatanning muqaddasligini tan olmaslik, nonkoʻrlikdan oʻzga narsa emas. Hozir bu yurtda minglab yoshlarimiz mehnat qilishayabdi, topganlarini uylariga yuborishayabdi. Bizda tugʻilish koʻp, odam bisyor: hammani ish bilan ta’minlash mushkul. Lekin bu yerda malaka oshirib borsak yoki bolalarimizni shu yerda oʻqitib, yurtga yuborsak, unga xizmat qilgan boʻlamiz. Ruslar bagʻri keng xalq! Biz ular bilan birga boʻlishimiz shart! Bugungi siyosat, vaziyat, hatto ruslarning oʻzi ham kechagisidan batamom farq qiladi! — Balki, sizlar tuzgan shtabni kengaytirib, qandaydir, qonuniy uyushma yoki jamgʻarmaga aylantirish kerakdir? — Biz bu ishni ham boshladik. Rossiyaning har bir yirik shahri yoki guberniyasida bittadan jamiyat tuzamiz. Oʻsha hududdagi vatandoshlarni birlashtirish, muhofaza qilish ana shu uyushma zimmasida boʻladi. Eng yomoni, ayrim bolalarimiz texnika xavfsizligi, avtohalokat, kasalliklar sabab boʻlib oʻlayabdi ham. Gohida ularni oʻldirishayabdi…Bu – yurt fojiasi, Oʻzbekiston fojiasidir! Ernafas bu xususda uzoq gapirdi. Men zerika boshladim. Buni sezib, gap ohangini oʻzgartirdi. — Mana siz: bir yumalab usta boʻlib olgansiz. Bugun pichogʻingiz yogʻ ustida. Lekin bu yerga kelayotgan lakalovlar, avval aytganimday, oddiygina hunarga ega emas. Rossiyaga juda koʻp svarkachilar, sartaroshlar, haydovchilar, boʻyoqchilar kerak. Siz ham insof qilib, loaqal ikkita shogird oling… Men rozi boʻldim. Ishni Vladimir otidan boshladim. Uning rasmini erinmay chizdim va qarshisida jonivorga maysa tutib turgan qip yalangʻoch (Odam Ato va Momo Havo kiygizib yuborgan libosdagi) oʻgʻil bolani aks ettirdim. Bolakayning koʻzida otga, otning nigohlarida esa bolakayga mehr barq etib turardi, Osiyo otining ( menimcha, qorabayir) esa keyingi ikki oyogʻida turib osmonga sakrayotganini aks ettirdim, arab otini sarhadsiz sahro fonida tasvirlashga toʻgʻri keldi. Poygada chopayotgan rus va ingliz yoʻrgʻalari oʻylaganimdan ham jonli chiqdi. Ishni bitirgandan keyin Ernafas xujayinga sim qoqib taklif etdi. Deputat tushdan keyin oilasi bilan keldi. Ular babbaravariga quvonishdi va mendan oldin Ernafasni alqashdi. Bu holdan ranjimadim, bar’aks quvondim. — Menga qara, oʻzbekning bolasi,- dedi xoʻjayin,- necha pul beray? — Ixtiyoringiz,- dedim. — Har biriga besh yuz dollardan bersam rozimisan? U javobimni ham kutmay, hisob-kitob qildi. Oʻsha yerning uzida Ernafasga besh yuz dollar uzatdim. Ertasi onamga telefon qilib, pul yuborayotganimni xabar berdim. Ernafas bu gal ham gapni muhojirlarimiz tashvishidan boshladi. — Haligi deputat juda quvondi. Shundan foydalanib, dardimni aytdim. — Qanaqa dard?-qiziqdim. — Biznikilar bu yerda yillab mehnat qilishadi-yu, nafaqaga chiqayotganda, stajlari hisobga olinmaydi. Shu masalani hal qilishda koʻmaklashadigan boʻldi. Keyinchalik shunday xulosaga keldimki, dadam haligi betayin bolalarni, oyim oʻz bemorlarini qanchalik e’zozlasa, ularga umid bilan qarasa, Ernafas muhojirlarimizni shunchalik yaqin tutar ekan. Uning bu gal daraklagan ishi ham oson emasdi: gubernator kabinetining toʻriga ignabargli qalin daraxtzorni aks ettirish kerak edi. Buning murakkabligi shundaki, millionlab barglarni bittalab chizib chiqishga toʻgʻri kelardi. — Nima boʻlsa ham shu ishni qilish kerak: u yuzlab yurtdoshlarimizni ishga joylashtirishi mumkin, bu odam bilan aloqani mustahkamlash zarur: ayrim muttahamlar bolalarimizni ishlatib, haqini bermayabdi,- meni koʻndirishga undardi Ernafas. Rozi boʻldim. Boshliq yordamchisi bizni keng kabinetga olib kirdi. Gubernator telefonda gaplashardi, bizga e’tibor ham bermadi. Men devorlarni sinchiklab kuzatdim va toʻrga daraxtzorni, yon tomonlarga esa Samarqand, Buxoro kashtalarini chizishni taklif qildim; shunday ish tutganda, makammal kompozitsiya yaratilishini aytdim. Gapimni eshitib qolgan gubernator bu fikrni darhol rad etdi, ammo kashtalarning fotolarini koʻrsatishni soʻradi. Ertasi uning aytganini yetkazib, oʻzim sanobarzor oʻrmonning turfa manzaralarini kuzatish, oʻrganishga kirishdim. Bir haftadan keyin shogirdlar (haligi bolalardan ikkitasini ishga olgandim) bilan borib, chizishni boshlaymiz, deb turganda, vaziyat oʻzgarib qoldi. — Sizlar yon tomonga kashta chizishni boshlanglar,- dedi bu gal yordamchi,- toʻrga oʻrmonning kattalashtirilgan fotosini yopishtiradigan boʻldik. Biz ishga kirishdik. 9 Taqdirimni digargun qilib yuboradigan yumush oldinda turganidan esa bexabar edim. Ernafas, avtomobil savdosi bilan shugʻullanadigan savdogar hovlisidagi suv basseyni devoriga yakka-yu yagona qizining rasmini chizdirmoqchi ekanligini aytdi. Men bunaqa rasm chizmagan edim, shuning uchun ham ikkilanib, ham qiziqib qoldim. Va’da berishdan avval devorning sathi, nechogʻlik tayyorligi, qizning husni, holatini koʻrishim kerak edi. Ertasiyoq yoʻlga tushdik. Bir yogʻi oʻrmonga tutash joyda yakkam-dukkam, ammo juda hashamli uylar ( ehtimol, dala hovlidir) koʻzga tashlandi. Biz ulardan birining darvozasi qarshisida toʻxtadik. Suv basseyni kattagina boʻlib, uning devori ham baland edi. Ammo uni bir bor qirtishlab, qayta loklab chiqish talab etilardi. — Kerak boʻlsa, mardikor olib kelaman: devorni tayyorlab berishadi,- dedi Ernafas,- boshida tursangiz boʻlgani. — Oʻzimizdan qolar ish yoʻq,- men uchun javob berdi yangi shogirdim. — Pul masalasida shartlashish zarur emas - ogʻzingizga siqqanicha soʻrayverasiz. Menga ham insof bilan berasiz! Rasmni devor baravarida chizsa, u ancha besoʻnaqay boʻlardi. Shuning uchun qizning gavdasiga teng qilib yaratish ma’qul edi. Ammo bunday qilganda, ikki tomonda qariyb uch kvadrat metrdan joy ochiq qolardi. Bu boʻshlikni Fargʻona vodiysi kashtalari naqshi bilan toʻldirish lozim, deb hisobladim. Ernafas telefon qilib, xoʻjayinning roziligini oldi. Naqsh chizishni tez va koʻngildagiday tugatdik. Qizning rasmi aks ettiriladigan oʻrindagi ganchdan yasalgan chorchoʻp ham tayyor boʻldi. Shundan keyingina qiz (Svetlana)ning fotolari va oʻzini koʻrishim kerakligini aytdim U taqriban oʻn yetti yoshlarda boʻlib, oppoq va noziknihol edi. Hamma unga siz-sizlab murojaat etgani sabab, men ham shunday yoʻl tutdim. Qiz menga turli holatlarda tushgan suratlarini taqdim etib, shulardan foydalanishimni uqdirdi. Uning dengiz sohilida, choʻmilish libosida, chalkashtirilgan chiroyli oyoqlarini suvga solganicha, yonbosh turgan qiyofasi dilimga oʻtirishdi. Usta Baqoning nasihati yodimga tushib, dengizni jonli qilib chizish, jumladan, chagʻalaylarni ham aks ettirish, qizning esa ana shu fonda sanamday yoki suv parisidan boʻlib turishini xayolan tasavvur qila boshladim. Ammo ish boshlaguncha rosa mashq qilishim zarur edi. — Tabiiy chiqishi uchun oʻzingizdan ham andoza olishga toʻgʻri keladi,- dedim lutf bilan. — Siz ruschani yaxshi gapirarkansiz-ku, qaerdan oʻrgangansiz,- soʻradi u javoban. Maktabda ruscha oʻqiganimni aytdim. U qarshimda oʻtirdi. Qoʻl telefonda koʻp gapirishi, dilimga oʻtirishmagan boʻlsa-da, e’tiroz bildirmay, ish boshlab yubordim. Ertasi men bilan gaplashishga moyilligin sezdim va beixtiyor suhbatlashib qoldik. — Osiyoda erkaklar hali ham xotinlarini urishadimi?- savol beradi u. — Urishadi, xonim,- javob beraman xotirjamlik bilan,- gapga quloq solishmagandan keyin, nima ham qilishsin… — Jaholat!- noroziligini yashirmaydi u. — Erkaklar koʻp xotin olishadimi? — Istagancha, xonim,- atayin oshirib yuborgim keladi. U boshini sarak-sarak tebratadi. — Moskvada nega ular buncha koʻp, sizlarda hayot ogʻirmi?- davom etadi u. Mening esa javob bergim kelmaydi, aniqrogʻi, nima deyishni bilmayman. Oʻrniga oʻzim savol yogʻdiraman. Shu tariqa uning Londonda oʻqigani, muzika, umuman, san’atni sevishini anglab olaman. Qizning begʻuborligi, soddaligi, samimiyligiga zohiriy havasim keladi. Uni Tolstoy, Turgenev asarlaridagi grafinya qizlarga taqqoslayman, xuddi oʻshalarday ozod fikrlilikni qoʻllashini, inson huquqlarining mu’tabarligini ta’kidlashini yoqtiraman. Shu tariqa suhbatimiz tobora avj olaveradi. — Nega meni muzqaymoqqa yoki kofe ichishga taklif etmaysiz?- soʻrab qoldi bir kuni Sveta. — Mendan boʻyoq hidi keladi, liboslarim ham osiyocha,- dedim. — Aynan shuning uchun taklif qilishingiz kerak-da,- dedi navozish bilan. Men yuvinib, koʻylak va shimimning gʻijimlangan ayrim joylarini shosha-pisha tekislagan boʻldim. Biz restoranga kirdik. Ofitsiant ichimlik taklif etganda, bir-birimizga savol nazari bilan qarab qoldik. Qizdagi moyillikni sezib: — Eng yaxshi vinolardan olib keling,- buyurdim unga. — Sizlarda ichishmaydi, deb eshitgandim. — Bunday vaziyatda ichmaslik uvol,- javob berdim. Boshqa gap boʻlmadi. Men uni kuzatib qoʻydim. Keyin yangi liboslar xarid qildim va biz kontsertlar, koʻngilochar kechalarga birga boradigan boʻldik. U menga kun sayin koʻproq yoqardi. Bora-bora dilimda muhabbatga oʻxshash mavhum, ammo bezovta tuygʻu uygʻongandi, lekin oramizdagi farq ja’mi ehtiroslarni jilovlab yurishni taqozo etardi. — Sen nega mening qoʻlimni soʻramayabsan?- dedi u nogahonda, vals kechasidan qaytayotganimizda. — Sen badavlat kishining qizisan, men boʻlsam, oddiy boʻyoqchiman. — Axir, meni yaxshi koʻrasan-ku… — Buning oʻzi kifoya emas-da… Uch kundan keyin oila meni mehmondorchilikka taklif etdi. Ularning muddaosi - kaminani koʻrish, tanishish ekanligini his etdim. Mehmonxonadagi qimmatbaho mebellar, katta fortepyano, beqiyos qandillar va boshqa jihozlar sening qashshoqligingni, xoru-xasdan beqadr ekanligingni tinmay shivirlayotganday boʻlardi. Svetaning ota-onasi ham hali juda yoshday koʻrinishardi. Ular kaminani imtihon qilsa kerak, deb uylagandim, ammo unday boʻlmadi. Kasbu korimni qaerdan oʻrganganim, Svetaga boʻlgan munosabatim, rejalarimni soʻrashdi xalos. Ustam bot-bot ta’kidlaganday, tangri kushoyish berdi, shekilli, toʻy kuni ham belgilandi. Bor tashvish xarajatlarni ular oʻz zimmalariga olishdi. Men ungacha rasmni chizib tugatishga zoʻr berdim. Toʻydan oldinroq ishimni yakunladim, yuvinib, yangi liboslarimni kiydim va Svetaning ota-onasini taklif etdim. Rasmni mehr bilan chizganim sabab, u oʻzimga juda yoqib tushgandi. Ular koʻp boʻlib kelishdi va shukrki, san’atimga bir ovozdan tahsinlar aytishdi. Cherkovda nikoh oʻqitishayotganda, atrofda juft-juft boʻlib turgan bashang erkaklar, brilliant taqinchoqlarga burkangan, serlutf xonimlarga qarayman va bularning bari tushimda sodir boʻlayotganday tuyuladi. Mehmonlar orasida men tomondan faqat Ernafas xotini (ehtimol, oʻynashidir) bilan kelgandi, xolos. Beqiyos dabdabani kuzata turib, beixtiyor ota-onamni esladim. Axir, mening toʻyimda ular yonma-yon turishlari kerak emasmidi? Toʻgʻri, ularni taklif etganim yoʻq, ammo shunday qilganimda ham kelisholmasdi. Boringki, kelganda ham, yonma-yon turishga ma’nan haqlari yoʻq edi. «Chumchuqning ham ini buzilmasin», derdilar usta Baqo. Ular esa oʻz oilalarini vayron qilishdi, opam ikkalamizni bir umrga oʻksitishdi. Otam bezori bolalarga, oyim oʻz bemorlariga gʻamxoʻrlik qilishdi-yu bizning taqdirimizni oʻylashmadi. Sveta bilan juda mehribon, inoq kun kechirishimiz, oila uchun kurashishimiz, farzandlar koʻrib, ularni voyaga yetkazishimiz zarurdan zarur, deb oʻylardim. Hali bu tantiq qizning anchayin injiqliklari yuzaga kelishi tabiiy hol deb bilardim va ularni bardosh bilan yengishim zururligiga oʻzimni ruhan tayyorlardim. Asal oyi (Samarqandda shakarmoh deyishadi) ning asosiy qismini Sochida oʻtkazadigan boʻldik. Shaharga tutash joydagi bu dala hovli kimga tegishli ekanligini anglolmay qoldim. U juda hashamatli boʻlib, dengiz shundoqqina koʻrinib turardi. Zalda ulkan ekranli televizor, qimmatbaho mebellar… — Fortepyano yoʻq ekan-ku,- e’tiroz bildirdi Sveta. Biror soat oʻtmay, yongʻoq daraxti yogʻochidan yasalgan ulkan fortepyano ham olib kelishdi. Biz har kuni tushlikdan keyin dengizda choʻmilib kelardik va ma’shuqam fortepyano qarshisida oʻtirib, dilkash ohanglar chalardi. Uning klavishlar ustida koʻz ilgʻamas darajada chaqqon harakat qilayotgan oppoq barmoqlarini kuzatib, ana shu sehrli mahbuba menga tegishli ekanligini oʻylardim, borligʻim behudud zavq, gʻururga toʻlardi. Bu mumtoz ohanglarni tinglab, dilimda yangidan-yangi orzular nish urar, koinotda parvoz qilayotganday boʻlardim. «Oila zanjiri» degan monumental kartinani yaratish fikri ham shu musiqa ta’sirida uygʻondi, shakllandi. Unda yonma-yon tik turgan ayol bilan erkak va oralarida oʻtirib olib, ularning oyoqlarini quchoqlaganicha, kulayotgan qiz bola aks etishi kerak edi. Bu ishni moyboʻyoq bilan emas, bino devoriga mozaika qilish, ya’ni shisha yoki sopol parchalaridan bunyod etishni koʻnglimga tugdim. Keyinchalik esa ular oʻrniga dengizning oppoq chigʻanoqlarini zich qilib terishni, soch va liboslarni aks ettirishda esa qoʻngʻir chigʻanoqlardan foydalanishni moʻljalladim. Soʻng bu loyihani qogʻozga tushirish payida boʻldim. — Bu ayol menga oʻxshab ketibdi-ku,- qah-qah otib kuldi Sveta eskizga koʻz yugurtirarkan. - Erkakni ham oʻzingga oʻxshatibsan; demak, birinchi farzandimiz qiz boʻlishini istaysan… — U oilamiz zanjiri boʻlsin, deyman. — Ammo, men hali farzandli boʻlmoqchi emasman, keyinroq… Ustam bilan Ernafasdan vatanparvarlik tuygʻusi yuqqan ekan, shekilli, bu ishni Moskvada emas, oʻz yurtimda, salobatli zags binosiga yaratishni oʻylardim. Bu orada kema bilan Qora dengizdan oʻtib, Turkiyaga borib keldik. Qaytib kelgach, Afon gʻori, Stalin dachasini tomosha qildik. Xullas, hayotimning shohona kunlari davom etardi. Shunday kunlardan birida oyim telefon qilib qoldi. Uning ovozidagi mung, zohiriy dardni darhol ilgʻab oldim. — Buving olamdan oʻtdilar,- dedi oyim,- bel bogʻlab turishing kerak. Seni katta qilganlar… Ammo shunday vaziyatda, yosh qalligʻimni yolgʻiz qoldirib ketishni tasavvur ham qilolmasdim. — Oyijon, keliningiz bilan Sochida shakarmohni oʻtkazayabman,- dedim. - Meni kechiring. Keyin vijdonim bilan yakkama-yakka qolib, shoʻrlik buvimga achindim. Shunga qaramay, Svetaga buvim olamdan oʻtganini ma’lum qildim. — Keksamidi?- soʻradi u. Men ma’qul ishorasida bosh silkidim. Aslida, shu tobda u bilan buvim haqida, uning oʻziga xos fe’li xususida baqamti gaplashgim kelgandi. Ammo qalligʻimda bunday xohishni ilgʻamadim. Shunda yodimga Chexovning bir hikoyasi tushdi. Xotinidan judo boʻlgan izvoshchi kimgadir hasratlarini toʻkkisi keladi, lekin uning dardini tinglaydigan banda topilmaydi. Shunda u otining boʻynini quchoqlab, gʻussalarini birma-bir toʻkib soladi. Yaqindagina rasmlarini chizgan otlardan birortasi yonimda boʻlishini, unga buvim haqida toʻyib-toʻyib gapirib berishni istab qoldim shu tobda. Moskvaga qaytganimizdan keyin ham yashashimiz, shu tariqa - bayramona davom etdi. Pul deganning hisobi yoʻq edi: tortmamizning birida rus rubli, ikkinchisida AQSh dollari boʻlar, biz undan istagancha foydalanardik. Ishga esa qoʻlim bormay qolgandi - shu shodiyonaliklardan voz kechib, sevgilimni yolgʻiz qoldirib, boʻyoqqa bulgʻanib yurishni istamay qoʻygandim. Bu gal bazmda bir armani yigit Svetani valsga taklif qilib qoldi. Ular davra aylanayotib, haligi yaramas qalligʻimning qulogʻiga allanima deb pichirlaganini sezib qoldim; rashkim keldi. Javoban Sveta rozilik alomatini qilib, bosh silkidi. Armani uning yalangʻoch yelkasidan oʻpib oldi. — Begona erkakka yalangʻoch yelkadan boʻsa berish odobga kirmasa kerak,- dedim uyga qaytaturib. — Men uchun, eng muhimi, ozodlik dedi u,- qolgan barchasi ikkinchi darajali. — Oilaviy burch deganlari ham bor. Bu gapimdan u qattiq qahrga mindi va gaplashmay qoʻydi. Keyin oʻzim vaziyatni yumshatib, tagʻin koʻnglini topdim. Hayotimiz shu tariqa shod-xurram davom etardi. Kuzga kelib, Svetaning buyida boʻldi va shundan keyin haddan tashqari badjahl, serzarda, injiq boʻlib qoldi. Men bilan munosabati yomonlashdi; onasi, doktorlarni ham jerkiydigan boʻldi. Buning sababi - homiladorlikni ogʻir kechirayotganligi, deb bilardik barimiz. Chunki yeganini qayd qilar, jismoniy, ruhiy jihatdan azob chekardi. — Sening avlodingdan biror kishi ruhiy kasalikka chalinganmi?- soʻrab qoldi u bir kuni jiddiy turib. — Nega bunday deb soʻrayabsan?- qiziqdim. — Shunchaki,- deb qoʻyaqoldi u. Shunaqa kasalikka uchrab, oʻzini osgan katta togʻamni esladim, ammo bu haqda gapirishni lozim topmadim. Nega bunday savol berganini esa bir necha kungacha oʻylab yurdim. Xarxashalar kun sayin avjga chiqar, erkalashlarim, iltijolarimga terslik bilan javob qaytarardi u. Oilani saqlab qolish uchun bularning bariga sabot bilan chidashim kerak, deb oʻylardim. — Bolani oldirib tashlayman,- dedi u bir kuni duppa-durustdan. — Azizim, pushaymon boʻlasan.. — Sendan farzandli boʻlishni istamayman! — Nega unday deysan? — Sen ruhiy kasalsan… — Nimalar deyabsan?- jahl aralash uning soʻzini kesaman. — Men bunga ishonch hosil qilganman: kechalari kimlar bilandir gaplashib chiqasan, oʻzbekchalab allakimlarni haydaysan; poygakka, poyafzalga qarashga, Azroilni koʻrganday qoʻrqasan. Koʻzlaring ham avvalgidek tiniq emas, atrofga savdoyilarcha, darveshona boqadigan boʻlgan! Aytganini qildi: bolani oldirib tashladi va uyga qaytib kelmadi. Hayhotday uyda yolgʻiz qolib ketdim. Oʻta zerikarli, maqsadsiz kunlar boshlandi. Kun boʻyi viski ichib, televizor koʻrardim; kechalari esa noxush xayollardan uyqum qochar, dilimga zohiriy vahima tushardi. Qachon, qaerda hayotning oʻgay oʻgʻliga aylanib qolganimni, uning gʻam-gʻussasi oʻzidan ham ogʻirligini oʻylaganim-oʻylagan edi. Bu gal gʻussa chekib oʻtirganimda, uni koʻrib qoldim. Tuflimning ichida tik turganicha, mendan koʻzini uzmasdi. Bu gal choʻchimadim va qora maxluqni kuzatdim. Koʻz oʻngimda yiriklashib, maymunga aylandi, koʻzlari esa chaqchaygan edi. — Mudaongni ayt,- dedim zarda bilan. U indamadi. Urishga shaylangandim, yoʻqolib qoldi. Shundan keyin yurtga borib-kelishga qaror qildim. Qora koʻlankadan qutulish, oyimni, qavmlarni koʻrib kelish uchun shu yoʻlni tanlagandim. 10 Uyimizda bayram boʻlib ketdi. Ayniqsa, oyimning quvonchi cheksiz edi. U ertasi buvimning qabrini ziyorat qilishga olib bordi. — Koʻzlari yoʻlingga tikilib, jon berdilar,- dedi, diydalarini tiyolmay. Keyin dadam, ustam, jiyanlarimni borib koʻrdim. Olib kelgan sovgʻa-salomlarimni ulashdim. Biror haftadan keyin esa zerika boshladim. Zero shovqun-suronga toʻla shahar, shohona hayotdan diqqinafas qishloqqa kelib qolgan kishining holatini tasavvur qilish qiyin emas. Toʻgʻri, Moskvada ham meni hech kim kutmayotgandi. Buning ustiga, sovuq kunlar boshlangandi, ayniqsa tashqarida ishlash oson emasdi. Bu yerda gaz boʻlmaganligi, elektr tokidagi uzilishlar sababli, oyim darvozaxonadagi uychaga koʻchib oʻtgandi. Avval buvim turgan bu xonada sandal bor edi. Shunda men fikrimni band qilib yurgan «Oila zanjiri» loyihasini amalga oshirmoqchi boʻldim. Shahrimizdagi yangidan qurilgan salobatli «Baxt uyi»ga kirib, uning rahbari bilan kelishishdan oldin, mozaikabop oʻrinni rosa chamaladim. Chap tomonda derazasiz, yaxlit devor buning uchun ayni muddao edi. Xushbichim, xushsuxan opaxon meni mamnungina qabul qildi. Muddaomni bayon etgach, qoʻlimdagi eskizni tomosha qilib, quvondi, savollar bergan boʻldi. — Buning uchun devor suvogʻini buzish kerakmi?- soʻradi. — Faqat rasm ishlanadigan joyini.- javob berdim. — Buning ixtiyori faqat menda emas, hokimiyat bilan kelishib olay, natijasini aytaman,- dedi va telefonim nomerini yozib oldi. Ammo oradan haftalar oʻtsa hamki, undan sado boʻlmadi va men battar tang boʻlaboshladim. Zerikishim oqibati boʻlsa kerak, uyqusizlik ham boshlandi. Koʻzim ilinay deganda, poygakda haligi mal’un koʻzlarini chaqchaytirib turganday boʻlar va choʻchib ketardim. — Bugun ishim - ikkinchi smenada,- dedi oyim, paltosini kiyar ekan,- ehtiyot boʻl: sandalga koʻmirning choʻgʻini solma: lohas qilib tashlaydi; svet oʻchib qolsa, shamni yoq… Yolgʻiz qolib, xayolimga tagʻin noxush fikrlar kezaboshladi, allanimadan xavotirlanishim kuchaydi. Dilgʻashlikdan xalos boʻlish uchun ertaroq oʻringa kirdim. Ammo, qani-ku, jilla mizgʻisam. «Qariyb bir haftadan beri uxlaganim yoʻq, oʻylayman oʻzimcha, lekin tabiat adolatni xush koʻradi - u bir haftalik uyqumni qaytarib beradi. Hozir uxlayman-u, bir haftadan keyin uygʻonaman». — Aytganing kelsin! Men ovozni tanidim: bu - oʻsha iblisning tovushi edi. Ammo oʻgirilib qaramadim. Yoʻq, qoʻrqqanimdan emas, badbaxtga nopisandligimni namoyish qilish, gapiga e’tibor bermaganim, gʻururimni koʻrsatish uchun shu yoʻlni tutdim. «Nima u: arvohmi, alvastimi, yoki mening xayolimmi» oʻylab qoldim bir zum. — Bor narsa yoʻq boʻlmagani singari, yoʻqdan bor ham boʻlmaydi. Nima boʻlganda ham, men borman, mavjudman! — Sendan xalos boʻladigan kun bormi?- dedim, javoban zarda bilan. - Oʻlsam qutulamanmi? Bejizga bunday demagandim: shu mudhish sharpani qayta koʻrmaslik uchun, men baxtiqaro oʻlimimga ham rozi boʻlardim gohida. — Hech kim senga oʻlim tilagani yoʻq: toʻyib uxlashing tarafdoriman, xolos. Juda shirin uyqu... — Qanday qilib?- qiziqdim astoydil. — Sandaldagi choʻgʻ ustiga bir xokandoz koʻmir solsang kifoya. — Oʻladigan axmoq yoʻq!- keskin javob qaytardim, oyimning sandalga faqat yogʻoch choʻgʻini solishni tayinlaganini eslab. — Hayot - oʻzga yurtda, birovning uyida vaqtincha yashashday gap,- davom etdi u. - Bu uyda inson xor-u xasday beqadr: bevafoliklar, aldam-qaldamlar, ruhiy, jismoniy azoblar. Shunga qaramay, odamlar oʻzlarining tinch uylariga qaytishga shoshilmasliklari gʻalati… Men bu gapni yaqindagina, qaybiram yozuvchining kitobida oʻqigan edim. «Demak, u shaytoni layin ham oʻqigan ekan-da», oʻylayman oʻzimcha. — Katta togʻang nodon ekan,- davom etadi u,- oʻzini osib oʻldirdi - beadad ogʻriqlarni boshdan kechirdi. Koʻmirning dudi esa elitadi, uxlatadi… — Va oʻldiradi-ku,- ilib ketaman. — U oʻlim emas, uyqu, abadiy uyqu. Farqiga borish kerak. Tagʻin koʻz oʻngim qorongʻulashdi, katta-katta qoʻllarim shalvirab qolganday, noumidlikning tubsiz ummoniga choʻkib ketayotganday boʻldim. Soʻng, istar-istamas, oʻrnimdan turib, bir xokandoz koʻmir olib keldim, sandaldagi choʻgʻ ustiga boʻshatdim. Ammo bu juda kamday bulib tuyuldi. Keyin tagʻin olib keldim. Eshikni ichkaridan berkitib, oʻrnimga choʻzildim. Hademay koʻmirning badboʻy hidi dimogʻimga urildi. Koʻp oʻtmay bu is borligʻimga halovat bagʻishlayotganday boʻldi, xuddi viski simirganday, kayf qilaboshladim. Bu hol qancha davom etganini eslolmayman; nogahonda, qaltis xatoga yoʻl qoʻyganimni fahmlab qoldim: sochlarini yulib yigʻlayotgan jafokash onam, mehribon opam, diydalarini tiyolmayotgan dadam, iztirob chekkan Svetlana koʻz oʻngimda namoyon boʻlishdi. Ilkis oʻrnimdan turib, oʻzimni tashqariga olishga urindim, lekin, afsuslarki, vaqt oʻtgan, aniqrogʻi, yuragim, miyam tuppa-tuzuk ishlayotgan boʻlsa hamki, vujudim batamom falajlangandi. Bu alamli edi; men jon-jahdim bilan oʻng tomonga agʻanamoqchi, shu tariqa eshikka yaqinlashmoqchi boʻldim, taassufki, qoʻlimdan kelmadi; soʻng, boʻgʻzigacha botqoqqa botgan notavonday, dilim behudud gʻussaga toʻlib ketdi, qusgim keldi, ammo buni ham uddalolmadim. — Loaqal, alvido, degin,- soʻradi u oʻtinch va ginaomoʻzlik bilan. — Alvido!- dedim, men dardligina qilib.

Muallif: Nusrat Rahmat