Noxush xayollar (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Noxush xayollar (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Yetmish yoshdan oshgan (aniqrogʻi, yetmish toʻrtga kirgan) qotma, boʻychan, siyrak sochlari oqargan, tishlarining yasamaligi sezilib turadigan, yurganda andak enkayib, ehtiyotkorlik bilan qadam tashlaydigan, nigohlari xiralashgan, koʻzoynagi ostidan sal anqayib qaraydigan, koʻrinishda sokin, xotirjam boʻlsa-da, salga asabiylashib, serzarda boʻladigan, kasalvand, jizzaki cholni koʻz oldingizga keltira olasizmi? Ana shu odam, menman. Vahob Kabirovich Kabirov, deyishadi kaminani. Mening yoshimdagilar, odatda, qachonlardir qilgan amallari bilan maqtanish, oʻzlarini minbar va hay’atga urish, hukumatga huda-behuda hamdu sano oʻqish, tobut boshida nutq soʻzlash; xotiralar, gohida she’r yozishga moyil boʻlishadi. Bular bari mening tabiatimga zid. Xudo saqlasin! Hatto gazetachilarning «baxtli keksalik», «nuroniy otaxonlar» singari iboralariga kinoya va pisxandlik bilan qarayman; nazarimda, bular bari juda shaldiroq, nosamimiy toʻqimalar boʻlib tuyuladi. Ilohim adashgan boʻlayin-u, yetmishdan keyin ruslarning «Starost ne radost» degan naqli mazmun, mohiyati bilan hammaning eshigini noxush taqillataveradi. Hatto bahor tarovatidan, musiqaning sehrli ohangidan, nozanin chehralardan lazzatlanishingga kasalliklar, noxush xotiralar, oʻlim haqidagi dilingni siyoh qiladigan nogahoniy fikrlar va boshqa ojizliklar xalaqit beraveradi. Bemorliklardan boshlaydigan boʻlsak, qariyb yigirma yildan beri xafaqon (gipertoniya, qon bosimi) bilan yakkama-yakka kurashib kelayotganimni, ammo koʻpga bormay boy berishimni aytib oʻtishim kerak. Bir bor yiqildim ham, ammo shifokorlar, ringdagi hakam: «engil nakaut», deganiga oʻxshab, mikroinfarkt boʻlganimni aytishdi va oʻrnimdan turgʻizib qoʻyishdi. Menga oʻxshash badbaxt, zahar cholga narigi dunyo ham zor emas ekan, degan toʻxtamga keldim oʻshanda. Dilozordan Xudo bezor, deganlari, ehtimol shu boʻlsa. Doktorlar, tabib-u ekstrasenslarni hurmat qilaman, albatta, ammo yigirma yildan beri ularning bari menga, shunchaki yon bosadigan muxlis yoki hangomatalab tomoshabin rolini bajarib kelishdi. Ringdagi bokschiga: «boʻshashma», «oʻng qoʻlingni ishga sol», «yiqit», deb baqirishadi-ku… Shunga oʻxshash. Har yili kardiologiya shifoxonasiga yotib ham chiqaman va doim man-man degan doktorlargina emas, fan ham kasallik sabablari, uni davolash usullaridan bexabar, degan toʻxtamga kelaman. Meni davolaydigan doktor shu mavzuda dissertatsiya yoqlagandi. Ammo rahmatlini aynan infarkt olib ketganligi bunga misol boʻlar, deb oʻylayman. Boshqa dardlarim ham bor va bunga tabiiy bir hol deb qarayman. Mening yoshimdagilarga tabiat ham, jamiyat ham nuqul chap qoʻlini choʻzishini bilaman. Ammo boshqa ogʻriqlarim haqida gapirishni istamayman! Odamlarga avval non kerak, keyin hangoma, deb eshitganman. «Zangori ekran» va «sariq matbuot»dan morgdagi murdalar, lablari boʻsaga tashna fohishalar, er degan narsani qoʻlqopday yangilab turadigan yulduzlar hayoti; haqiqat yoki afsonaligini farqlab boʻlmaydigan oʻydirmalarni koʻrib, oʻqib, oʻshalarga moyil boʻlib qolgan bugungi avlod uchun mening kasallig-u, hasratlarim begona va zerikarlidir. Biror yilga yetmay, bu yorugʻ olamni tark etaman, degan fikr shuurimga kanaday oʻrnashib olgan. Boringki, bir-ikki yil ortiqcha yashaganda ham vujudimdagi dardlar, ruhiyatimdagi dilgʻashliklar, vijdonim oldidagi ogʻriqlardan xoli boʻlmasligini bilaman. Madomiki shunday ekan, vaqtida ketgan ma’qul. Inson oʻlgandan keyin gul, daraxt, ruh sifatida namoyon boʻladi, degan gaplarga kinoya bilan qarayman. Lekin taqriban yuz yillardan keyin qayta koʻz ochib, bir bor boʻlsa ham hayotni juda-juda koʻrgim keladi. Bir tanishimning yupqagina kitobidan shunday naqlni oʻqigan edim va u xotiramda mixlanib qolgandi: «Oʻn - qoʻy, yigirma - boʻri, oʻttiz - arslon, qirq - qilich, ellik - paxta, oltmish - axta, yetmish - taxta». Ayrim davralarda bunga norozilik bildirishadi: «Axir, sakson, toʻqsonga kirganlar ancha-ku»! Shunda oʻzimdan andak qoʻshib qoʻyaman: «Ha mayli, yetmish - noʻxta, sakson - taxta». Saksonga kirmasligimni bilaman. Avlodimizdan faqat dadam mendan atigi bir necha oy koʻproq roʻzguzaronlik qildilar. Mening yoshimda u kishi texnikumda botanikadan dars berardilar. Biz yetmish besh yillik yubileylarini nishonlash tashvishiga tushdik oʻshanda. U paytlar obkomda boʻlim mudiri edim va oʻzimga yarasha mavqeim bor edi. Toʻyxona odamga toʻlib ketdi. Oʻrtani olib boruvchi takalluf bilan: «Endi muhtaram yubilyarimiz toʻrdan oʻz oʻrinlarini egallashlarini soʻraymiz», dedi. Kresloga bir necha qadam qolganda, dadam avval noxush tebrandilar, soʻng yuztuban yiqildilar. Shu yerga kelganda, qon bosimi oshib ketadi, deb hech kim oʻylamagandi. Bunday noxushlikni dushmanimga ham ravo koʻrmas edim. Hech gapdan bexabar mehmonlar hamon gul koʻtarib kelishardi. Bu gullarni keyin tobuti, qabri ustiga qoʻydik. Men oltmish va yetmish yoshga toʻlganimda yubiley oʻtkazishdan oʻzimni tiydim. Yoʻq, oʻsha lahzada bandachilikni bajo keltirib qoʻyishdan choʻchiganim yoʻq. Sen toʻrda soʻljayib oʻtirsang-u, odamlar chiqib, huda-behudaga sifatlayversa, yolgʻon-yashiqlarni qoʻshib maqtayversa, allanechuk boʻlib ketasan kishi. Shu oʻrinda, onamni ham infarkt olib ketganini aytib oʻtsam ortiqchalik qilmas. Tafsilotiga quloq tuting. Bir hafta burun qoʻshnining hovlisiga oʻt ketgan edi. Hech narsasi qolmay yondi oʻzi ham. Sababi: kelini dazmol bosib, simni tokdan uzmay, bozorga ketib qolgani boʻlgan. Darvoza qulflogʻligʻi sabab, oʻtni vaqtida oʻchirish qiyinlashgan. Oyim ham dazmol bosib boʻlgach, bozorga joʻnabdilar va yetib borgandan soʻng: «simni uzish yodimdan chiqdi» degan xayolga boribdilar. Bozor-oʻcharini keyinga qoldirib, taksi tutib, orqaga qaytibdilar. Uzoqdan qarab, tutun yoʻqligidan dillari ancha taskin topgan boʻlsada, uyga otilib kiribdilar. Qarasalar, simni tokdan uzib, dazmolni bir chekkaga olib qoʻygan ekanlar. Shunga qaramay, ostonada yiqilib… Kira haqini undirishga ulgurmagan taksichi ichkariga kirsa, onamiz bandalikni bajo keltirib qoʻygan ekanlar. Tabiiyki, odamlarni chaqiribdi… Yer bilan osmon oraligʻi boʻm-boʻsh boʻlmaydi. Mening ham hayotim faqat kasalliklar, ta’ziyalar, oʻlim haqidagi vos-voslardan iborat emas. Men rostgoʻy, chidamli, adolat tarafida boʻladigan kishiman. Oʻzbek tilida ravon gapiraman, yozaman. Shuningdek, ruslar, tojiklar bilan ona tillarida suhbat qurganimda oʻzbekligimdan shubhalanib qolishadi. Baynalmilalchiman. Xonadonimda yahudiylar, chukchilar yoki boshqa millat vakillari haqida latifa aytishga biror kishi jur’at etolmaydi. Katta kelinim - tojik, nabiram - Temur bilan ruscha gaplashaman. Yetmishdan oshgan boʻlishimga qaramay bekor turmayman: uncha-muncha yigitchalardan sifatli va koʻproq ish bajarib qoʻyaman. Har bir erkak oz-ozdan dehqon, duradgor, montyor, santexnik boʻlishi zarur, deb bilaman va uyimda bu yumushlarning barini oʻzim uddalayman. Oltmish yoshga kirgan kunimoq ( oʻshanda obkomda ishlardim) ariza yozib, nafaqaga chiqdim. Ammo hozirgacha chaqirib, tarjima, tahrir ishlarida yordam berishimni soʻrab qolishadi. Bir necha yildan beri gazetada ishlayman. Oʻshanda nuroniylar jamgʻarmasida ishlaydigan doʻstim: «Yoʻlingiz ustida gazeta idorasi bor - malol kelmasa, shu xatni berib qoʻysangiz», dedi. Aytgan kishisiga haligi omonatni tutqazgan edim, u ochib koʻrdi-yu, nadomat bilan — Bu ruscha ekan-ku, kim tarjima qiladi?- dedi yoqinqiramay. — Men tarjima qilaman,- dedim va zum oʻtmay oʻzbekchaga agʻdarib berdim. Yigitcha ajablanib koʻz tashlab chiqdi, ketmay turishimni soʻrab, boshliqning xonasiga kirib ketdi. Soʻng chiqib, xoʻjayin meni koʻrmoqchi boʻlayotganligini aytdi. — Biz tarjimon izlab yurgandik - hamkorlikda ishlasak nima qiladi,- dedi u salom-alikdan keyin. Men: «Bir oyogʻim goʻrning labida turgan cholman-ku», deyishim kerak edi. Ammo, asli gazetachi boʻlganim, bugungi matbuotning tomirini topib, yurak urishini bilishga boʻlgan qiziqishim monelik qilib qoldi. — Boʻpti,- dedim va hech qanday shartni oʻrtaga qoʻymay, ishni boshlab yubordim. Tarixning takrorlanishini qarangki, bundan naq ellik yil avval ham aynan shunday hol roʻy bergan edi. U paytlar tarix fakultetining kechki boʻlimida oʻqirdim. Dekan oʻrinbosari qoʻlimga konvert tutqazib, redaktsiyaga eltib berishimni tayinlab qoldi. Aytilgan kishiga topshirib, orqaga qaytaman, deganimda: — Bu ruscha ekan-ku, kim tarjima qiladi?- deb qoldi. — Men tarjima qilaman,- dedim va bir oz qiynalib boʻlsa hamki, oʻzbekchalashtirib berdim. Oʻrta maktabda ruscha oʻqiganim sabab, tilni yaxshi oʻzlashtirgandim. Ammo universitetga oʻzbek guruhiga ilinib qolgandim. Faqat bu emas: dadam bilan har xil hujjatlar, lektsiyalarni oʻzbekchalashtirib, koʻzim pishib qolgandi. Xullas, haligi amaki ajablanib turdi-yu, bosh muharrirning xonasiga kirib ketdi. Keyin meni taklif etdi. Bu odam qaerda oʻqishim, ishlashimni surishtirgach: — Biz tarjimon izlab yurgandik, birga ishlasak nima qiladi?- dedi. Faoliyatimni gazetachilikdan boshlab, shu kasb bilan yakunlayotganim gʻalati tasodif, albatta. Batafsilroq aytadigan boʻlsam, olti yil orasida tarjimonlikdan muharir oʻrinbosari vazifasigacha koʻtarilgandim. Keyin obkomga ishga olishdi. Oʻn bir yil davomida uchta sarkotib bilan ishladim. Toʻrtinchisiga unchalik yoqinqiramadim, shekilli, tagʻin oʻz oʻrnimga qaytarishdi. Beshinchisi tagʻin meni chaqirib oldi. Ana shu sarkotiblar, ulardan keyin kelgan hokimlar haqida kitob ham qoralagan edim, ammo uni nashriyotga olib borishga yuragim zirillaydi. Aksar sarkotiblarning xotinvozligi, qoʻshib yozishga moyilligi hokimlarning esa bunga qoʻshimcha: koʻchmas mulkni bosib qolishga, qavmlarini yogʻli ishga joylashtirishga zoʻr berishlarini e’lon qilib, baloga qolishdan choʻchishlari va menga turli bahonalarni roʻkach qilishlarini koʻz oʻngimga keltiraman. U yerda ham palagi pishmagan, gʻoʻrlar ishlashadi-da. Hozir ishlayotganim nodavlat nashr boʻlib, undagi yoshlarning aksari nabiram qatori. Ular sodda, begʻubor, ammo savodlari haminqadar. Biror muallif: «falon qishloqqa koinotdan mehmon kelibdi» desa, ishonishadi va darhol e’lon qilib yuborishadi. Bularning saviyasi ellik yil ilgarigi hamkasblaridan baland boʻlmaganligi dilimga oʻtirishmaydi. Madomiki, yoshlar saviyasida oʻzgarish boʻlmagan ekan, boshqa sohalardan taraqqiyot izlab oʻtirishning oʻzi ortiqchadir. * * * Bugungi matbuotdan koʻnglim toʻlmaydi. Odamlar «qizil» va «sariq»qa ajratadigan davlat hamda nodavlat matbuotni koʻzdan kechiradigan boʻlsak, birinchisida, boshdan-oyoq chuchmal hamdu sanoga, balandparvoz sarlavhalarga, nooʻrin chaqiriqlarga duch kelasiz. Davr muammolari, adolatli tanqid, inson iztiroblari, demokratik intilishlar ular uchun begonaday. Hamon shoʻrolar davridagidek, sud, prokuratura, militsiya xodimlari, turfa amaldorlarning fidoyiligi, halolligini madh etishadi va bunga ishonging kelmaydi. Shuningdek, yoʻllarning ravonligini, dehqonning farovon hayoti, yangi qurilishlarni maqtashadi va siz nimadandir qoniqmaysiz, nadomat chekasiz. Shuning uchun boʻlsa kerak, ularning tiraji juda oz. «Qizil» gazetalarga majburiy tarzda obuna qildirishlarini koʻrib, «yomonning bir qiligʻi ortiq» degan maqolni eslashdan boshqa ilojingiz qolmaydi. Bular ham yetmaganday, mazkur nashrlarda nopisandlik, kalondimogʻlik ohanglari manaman deb turadi. Televizordagi kanallar orasidan, koʻp hollarda, dengiz osti hayoti, hayvonot olamiga bagʻishlangan koʻrsatuvlarni, boks musobaqalarini topib olaman. Ularning hayot tarzida nosamimiylik, yasamalik yoʻq; tabiiylik, jur’at va jasorat bor! Chunki ana shu maroqli tomoshada stsenariy muallifi, rejissyor, aktyor qatnashmaydi. Aslini olganda, bu dunyoda hamma narsa nisbiy. «Davlat gazetalari» deganimiz turli partiyalar, vazirliklarga qarashli. Ammo oʻsha partiyalar, vazirliklar davlatga tobeligini hisobga oladigan boʻlsak, bu ibora mantiqli ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Nodavlat gazetalar ijtimoiy hayotga imkon qadar aralashmaydilar, oldi-qochdi gaplar bilan cheklanadilar, koʻchirmachilik qiladilar; bor kuch tirajni oshirish va koʻproq pul topishga safarbar etiladi. Ammo ular ham allaqanday pinhoniy kuchdan xavotir tortib turadilar. Davlatga qarashli matbuot rahbarlari oʻrindiqlaridan, nodavlatlari esa mablagʻlaridan judo boʻlib qolishdan oʻlguday qoʻrqishadi chamasi. Senzura yoʻqotilib, oʻrniga uch boshli ilon paydo boʻlganga oʻxshaydi. Bu - muassis, muharir va oddiy redaktor. Ayrim joylarda ekspert guruhi ham borki, u erkin soʻz, oshkoralikning ashaddiy dushmani rolini bajaradi. Shu gazetaga ishonib yashaydigan odamlarga achinib ketaman gohida. Juda oshirib yuborgan boʻlsam, uzr. Bular bari shaxsiy fikrlar, albatta. Shukrki, Konstitutsiya shaxsiy fikrimni aytish huquqini bergan. Matbuot, aynan Konstitutsiya va qonunlar talabi darajasida erkin boʻlishi tarafdoriman, xolos. Aynan ana shu narsa yetishmay qolayotganday boʻladi gohida. Gazetamizda bosilgan asalari haqidagi maqolada: «Asalarining podshosi oʻta qatiqqoʻl va zolim»… degan ibora oʻtgan ekan. Bosh xoʻjayin, ya’ni «generalniy direktor» deb ataladigan muassis (uni «katta» deyishadi, bu yerda amaldorlar koʻp: boshliq oʻrinbosarlari, katta muharrir, ijodiy guruh rahbari va hakozo) jamoani yigʻib, rosa urishdi; bu jumladan gʻarazli mazmun izlashlari mumkinligini uqdirdi. Ammo gapning tub mohiyatini koʻplar fahmlolmay qoldi. Bizning zamonamizda… Umuman, oʻtmishni ulugʻlab, bugundan qusur izlash yoki buning aksini qilish - mening tabiatimga zid. Oʻtmishning ham, bugunning ham oʻziga yarasha yutugʻ-u qusurlari boʻlgan va boʻlib turadi. Shunchalik taraqqiy etgan AQShda ham odamlar norozi boʻlib koʻchaga chiqishadi-ku. Chunki kishining talab va ehtiyojlari zamon taraqqiyotidan oldinlab ketadi va u nimalardandir qoniqmay qoladi. Bir hisobda shunisi ma’qul: batamom shukronaga oʻtib olgan kishi kurashmay qoʻyishi mumkin. Qusurlar uchun nuqul hukumatni ayblash ham bir yoqlamalikdir. Barining ildizini oʻzimizning choʻltoq dunyobinligimizdan izlashga toʻgʻri keladi. Yoshi oʻtgan sari kompromiss boʻlabormagan, xalq saylagan prezidentni, hukumatni hurmat qilmagan kishini normal odam deb hisoblamayman. Bu ham mening shaxsiy fikrim, albatta. Taraqqiyotni ham koʻrabilish kerak. Men yashaydigan mana shu joylar oʻtgan asrning oltmishinchi yillarida kolxozning yeri edi, pomidor ekishardi. Hozir - shahar: istagan joyingizga olib boradigan mashinalar, hohlagan matoingizni topib beradigan doʻkonlar, sport inshootlari…Ammo shularning bariga qaramay, yoʻllarning buzuqligi, qishda gaz bosimining pasayib ketishi, har qadamda uyulib yotgan chiqindilar asabingizni buzadi. Ayniqsa, chet mamlakatga borsangiz, bu tafovutlar yanada ravshanlashadi. Bugungi gazetachilarga qaytadigan boʻlsak, ularning kompyuterda chaqqon ishlashlariga, Internet orqali jahon bilan tillashishlariga tan bermoq kerak. Ammo umumiy saviya oqsoq. Ular oʻzbek tilini yaxshi bilishmaydi; izlanuvchanlik, kurashchanlik, bardosh, tagʻin allanimalar yetishmaydi, rus tilini oʻrganishga sa’y-harakat qilishmaydi. Redaktsiyani «tahririyat» deyishadi, ammo, masalan, bizning jamoada tahrir qiladigan biror kishi yoʻq. Bir sahifada «taassurot» soʻzi uch xilda yozilsa ham parvolariga kelmaydi. Baqamti oʻtirib, oʻrgatmoqchi boʻlsangiz, odob yuzasidan quloq tutib turishadi, ammo nigohlaridan: «Chol, boshimni qotirmay, ishingni qilaver», degan dashnomni uqib olasiz va xunobingiz oshadi. Matbuot ziyolilarning eng peshqadamlarini boy berib boʻldi: ularni allaqachon Rossiya ommaviy-axborot vositalari ilib ketdi. Bunday yoʻqotish, taassufki, jadal davom etayabdi. Bugungi matbuotda ishlaydigan yoshlarga, rosti gapki, achinib ketaman. Ish boshlaganida begʻubor, sodda, solih yigit-qizlar noxush muhit sabab boʻlib, qoʻrqoq, oʻz fikriga ega boʻlmagan pismiq, munofiq, gohida ta’magirga aylanib qoladi. Bu yoshlar, masalan, doktor, vetvrach, bogʻbon, asalarichiga oʻxshash kasbni tanlashganda, oʻzlari, oilalari va jamiyatga koʻproq foyda keltirishardi, degan daqqoq xulosaga kelib qoʻyganman. Tagʻin: jamiyatda qonunlarga qarab emas, boshliqlarning qosh-qovogʻiga qarab ish yuritishar ekan, taraqqiyot, ustivorlik, demokratiya haqida soʻz yuritish xomxayol boʻlur edi. Nodavlat televidenie direktori xonasida oʻtirgan edik. Telefon jiringladi. Suhbatdoshim oʻrnidan turib, quyuq soʻrashishidanoq, hokim bezovta qilayotganini sezdim. Uning boʻriga duch kelgan quyon holatiga tushishi meni iztirobga soldi. — Nega nonga navbatda turganlarni koʻrsatdilaring?- dagʻdagʻaga oʻtdi hokim. Direktor oʻzini oqlashga tushdi: muxbirni aybladi. – «Bu yoqqa keling»,- dedi hokim toʻnglik bilan va dastakni qoʻydi. Direktor zudlik bilan yoʻlga otlandi. Afsus: bu televidenie endi odamlarning nonga navbat kutib turganlarini sira koʻrsatmaydi. Eng avvallo hokim nodavlat televidenie unga hisobot bermasligini, mabodo qaerdadir non tanqis ekan, matbuot bong urishi zarurligini anglashi, qadrlashi kerak edi. U ham, direktor ham buni bilishadi, albatta. Ammo nachora: kishan boʻlsa, qul topilar ekan-da. Shoirning: «Kishan kiyma, boʻyin egma - ki sen ham hur toʻgilgʻonsen», degan misralari yodimga tushib, xunobim oshdi oʻshanda. Uyimda ham asabimni egovlab turadigan holatlar oz emas. Qon bosimim bot-bot oshib turishini aytgan edim. Doktorlar bundan tashqari osteoxandroz degan diagnoz ham qoʻyishgan. Suyaklarim qaqshaydi, uyqum kelmaydi. Ertalab yengil tortib turmayman, bar’aks, ogʻriqdan asabiy boʻlib uygʻonaman, oʻrnimdan turmay, lohas boʻlib yotaman. Xotinim kiradi. U gapni nimadan boshlab, nima bilan tugatishini taxminlayman va har gal aytganimday boʻlib chiqadi. Avval sogʻligim haqida qaygʻuradi, massajga bormay quyganim uchun dashnom beradi, allaqanday yangi dorilar chiqqanini gapirgach, ularning narxi qimmatligidan noligan boʻladi. Shuningdek, allaqanday soʻxtasi sovuqlar goʻsht bilan sariyogʻni qimmat sotishayotganini aytib, ularni la’natlaydi. Keyin muzlatgich boʻshab qolganligi, Klara (oʻgay qizim)bilan Mirzokarim(kichik oʻgʻlim)ga bir necha bor tayinlagan boʻlishiga qaramay, oʻzlarini karlikka solishayotganidan shikoyat qiladi. — Choyga chiqaqoling,- deydi oxirida eshik tomon ravona boʻlar ekan. Har kunim, deyarli shu tariqa boshlanadi. Avvallari oʻrnimdan turgach, badantarbiya qilardim, yugurardim va bundan yengil tortardim. Bora-bora: «Bundan ne foyda: koʻpga bormay oʻlaman-ku», degan xayol xalaqit beraboshladi. Nazarimda, inson har qanday yoshda ham noxush xotiralar, yurakni siquvchi oʻylarni yengishi, optimistik kayfiyatda yashashi kerak. «Baribir oʻlaman-ku» degan shumshuk xayol miyanggga joylashib oldimi - qoʻl-oyogʻing bogʻlanadi, oʻliming tezlashadi. Ana shundan shum fikr virusi yoshroq kishining miyasiga kirib olsa, Xudo urdi deyavering. Omadsizlik ustiga omadsizlik kelaveradi. Xullas, men avval tanometrni olib, uning tasmasini tirsagimdan yuqoriga oʻrayman, qon bosimimni oʻlchayman: agar uning yuqori shkalasi bir yuzu oltmishdan, pastkisi toʻqsondan baland boʻlmasa, jilla xotirjam boʻlaman va shunga qaramay, yangi chiqqan tabletkalardan bir-ikkitasini yutib yuboraman. Soʻng, karamshoʻrva, zira va boshqa ne’matlarning omuxta hidi oʻrnashib qolgan oshxonaga kirib, oʻz oʻrnimni egallayman. Dasturxonda sariyogʻ, tuxum, murabbo va boshqa yeguliklar boʻladi. Gohida men uchun qon bosimini oshirmaydigan guruchli, karamli yoki tvorogli yengil ovqat tayyorlab qoʻyishadi. Koʻp hollarda, tushlikda va kechqurun menga alohida qozon ilishadi. — Feride oʻqishiga ketdimi?- soʻrayman, garchand buni bilsam ham. Xotinim bosh tebratib, ma’qullaydi. - Yoʻlkira berdingizmi?- savolda davom etaman. — Ha. — Klara hali yotgan boʻlsa kerak… — Bilasiz-ku,- deydi unga boʻlgan noxush munosabatini yashirolmay va qoʻshib qoʻyadi: - Oʻgʻlingiz bilan keliningiz ham nonushta qilib ketishdi. Yoki shunga oʻxshash gaplarni aytadi. Ikkalamiz choy ichishga kirishamiz. * * * Bu - mening ikkinchi ayolim. Birinchisi, poleartrit kasalligiga uchrab, bundan chamasi oʻn besh yillar muqaddam bandachilikni bajo keltirgandi. Qoʻl va oyoq boʻgʻinlari shishib, barmoqlari qiyshayib qoldi, shoʻrlikning. Koʻp azob chekdi. Undan ikki oʻgʻil (Mirzoanvar, Mirzokarim) va bir qiz (Maysara) koʻrgandik. Ming taassufki, farzandlar rohatini koʻrmay ketdi, boyaqish. Vafotidan ikki yillar oʻtgach, qizim bilan uning qaynotasi shu ayolni topishdi. Eri jarroh stolida oʻlgan va bir qiz bilan qolgan ekan. Qizimizning nomi haqida gap ketganda, bizday taqlidchi xalq olamda yoʻqligini aytgisi keladi kishining. Ayolimiz televizorda «Choliqushi» seriali qahramoni Ferideni koʻrib, unga havasi kelgan va qiziga shu nomni tanlagan ekan. Feride chet tillar institutida oʻqiydi. Tirishqoq, koʻngli toza, odobli qiz. Uning xarajatlari uchun pul beraman, ijtimoiy fanlardan qiynalib qolganda, darslarini tayyorlashda koʻmaklashaman. Qiynalganini esa koʻzlari qizarganidan va menga allaqanday umidvorlik bilan koʻz tashlashidan fahmlab olaman. Ingliz tilini oʻrganayotgan qizaloqning nozik miyasiga falsafa, sotsiologiya singari fanlarni tiqishtirishlarining sababini bilolmay xunobim oshadi. Umuman bugungi studentga rahmi keladi kishining. Ularni oylab paxta terimiga olib chiqishadi, koʻcha tozalatishadi, va bularning barini, munofiqona tarzda vatanparvarlik deyishadi. Domlalar yozgan maza-matrasiz kitoblarni majburlab sotishlari, gohida pora talab qilishadi ablahlikning oʻzginasidir. Uyda faqat Feride hamda Klara bilan gaplashishni xush koʻraman. Ular nimasi bilandir bir-birlariga mushtarakday boʻlib tuyuladi. Xotinim, dastlab juda kamgap, tortinchoq edi. Hozir koʻp gapiradi, ayniqsa xarajatlar, qimmatchilik haqida soʻz ochilganda, uni toʻxtatish qiyin boʻladi. Har gal ish haqi, maoshlar miqdorining oshirish haqida farmon chiqqanda quvonmaydi, aksincha oʻksib ketadi. Endi goʻsht, sariyogʻ, tuxum necha pulga qimmat boʻlishini karomat qiladi. Va taassufki, u haq boʻlib chiqadi. Shunisi gʻalatiki, avvalgi xotinim ham bora-bora shunaqa boʻlib qolgandi. Ehtimol, bunga muhit, turmush tarzimizning oʻzi sababchidir?! Bunisiga chidasa boʻladi. Ammo bu ayolning Klarani, gohida oʻgʻillarim, qudalarimni gʻiybat qilishga moyilligi dilimga oʻtirishmaydi. Oʻgʻillarim va qizim xususida keyin, oʻrni kelganda, batafsil toʻxtalaman. Avval Klara haqida gapirgim kelayabdi. * * * Obkomda ishlaganimda, bolalar uyida tarbiyalangan hamkasb, doʻstim bor edi. Intizomli, vijdonli yigit edi. Rus qiziga uylandi, farzand koʻrdi. «Jiguli» mashinasi yangi chiqqan paytlar edi oʻshanda. U mashina xarid qildi va birinchi haftadayoq tajribasizlik oqibatida avtohalokatga duch keldi. Aniqrogʻi, togʻ yonbagʻrida boshqarishni yoʻqotib, mashina yoʻldan chiqib, agʻanab ketgandi. Xotini oʻsha yerda nobud boʻlgan ekan, shifoxonaga yetib borganimda oʻzi tirik edi. «Ichim ezilib ketgan,- dedi. - Qizimga ehtiyot boʻl». Ertasi uni tuproqqa topshirdik. Xayriyatki, qizaloq (Klara) jiddiy zarar koʻrmagan ekan. Hech gapdan bexabar norasidani shifoxonadan toʻgʻri uyimga olib keldim va qizim Maysara (Maya) ikkalasiga bir xonani ajratib berdim. U rus maktabining uchinchi sinfida oʻqirdi. Yolgʻizlanib qolmasin deb, Maysarani ham shu sinfga oʻtkazdik. Oʻrta maktabni (yaxshi va a’lo baholarda) bitirishgach, hujjatlarini meditsina institutiga topshirishdi. Rektorga kirib, bor gapni aytdim, iltimos qildim. Shu sabab boʻldimi yoki omadlari chopdimi - ikkalasini ham qabul qilishdi. * * * Nonushta qilib olganimdan keyin, choʻntagimdagi telefon muzika chalib qoladi. Bu - qizim Maysara ( uni Maya deyishga koʻnikib qolganman) ekanligini taxminlayman. U zohiriy xavotirlik bilan sogʻligimni surishtiradi, qon bosimim nechada ekanligi, yotishdan oldin qanaqa tabletkalar yutganim bilan qiziqadi. Bir qoʻshiqda: «Oʻgʻil kerakdir yigitga», deb xirgoyi qilishgani, haytovur qulogʻingizga chalingan boʻlsa kerak? Aslida, avval qiz kerak, degan xulosaga kelib qoʻyganman. Maya telefon qilish bilan qanoatlanmaydi: kunora kelib, xabar oladi. U ikki yuzimdan oʻpganda, pomada izlarini artaturib, dilimda: «bu dunyoda yolgʻiz emasman», degan umidbaxsh fikr oʻtadi. Maya bilan Klara eng ogʻir paytlarda yonimda boʻlganligini eslayman. Shulardan birini gapirib bermoqchiman. Nafaqaga chiqqandan keyin bir muddat universitetda ijtimoiy fanlardan dars berganman. Oʻshanda dam olish kunlari qizlarim, nabiralarimni muzqaymoqqa olib chiqadigan odatim bor edi. Istirohat bogʻining yoʻlagidan oʻtib borayotganimizda va hech kutilmaganda, kimdir orqamdan kelib buynim, yelkam aralash musht tushirdi. Qattiq zarbdan yuztuban boʻlib yiqildim. Bu ham yetmagandek, ikki kishi ayovsiz doʻpposlashdi: koʻzing, yuzing demay tepkilashdi, nokaslar. Qizlarim dod solguncha, yordamga kelishgandi, ularni ham tepib yuborishdi va koʻz ochib-yumguncha allaqayoqqa gumdon boʻlishdi. Odamlar toʻplanishdi va meni shifoxonaga olib ketishdi. Rentgen oyogʻimning boldir suyagi darz ketganini, buyin umurtqasi qattiq lat yeganini koʻrsatdi. Zudlik bilan gipslab, oyogʻimni koʻtarib qoʻyishdi. Ter, qon, yod va boshqa noxushliklarning hidi beton devorlariga singib ketgan; bemorlar tuni bilan ingrab, dod solib yotadigan palatada qariyb bir oy doʻzax azoblariga yuzma-yuz boʻldim. Ey, Xudo deyman, qizlarim, nabiralarim koʻz oʻngida meni shu kuyga solguncha jonimni olsang boʻlmasmidi? Umrim bino boʻlib, birovning xotiniga ola qaramagan, hech kimning haqiga xiyonat qilmagan, har qanday koribaddan uzoq yurgan boʻlsam, bu ne koʻrgilik, ne jazo? Kim boʻldi u iblis, olchoqlar? Oʻsha kuniyoq militsioner kelib kimdan gumonim borligini surishtirdi. Hech kimni koʻz oʻngimga keltirolmadim. Lekin bora-bora ayrim gumonlar paydo boʻldi. Men dars beradigan kursda, oʻqishga oʻz mashinasida keladigan, savodsiz, ammo nopisand boyvachchalar ham bor edi. Zero ularga bilim emas, diplom kerak edi. Aslida ular uchun diplomni sotib olish muammo emasdi, ammo, universitetda oʻqiyabdi yoki uni bitirdi, degan gapning ham ahamiyati bor ekan-da.. Ularning jigʻiga tegishni, imtihondan yiqitishni xush koʻrardim. Haligi yaramas bezorilarni shular yollagan boʻlishi mumkin, deb oʻyladim. Gumonimni hamkasb doʻstimga aytgandim, u qoʻshilmadi. — Birinchidan, siz baho qoʻymasangiz ham, ular oʻqishni bitirib, diplom olishlarini bilishadi. Chunki boyvachchalarning ortida dekan, rektor va kazo-kazolar turishibdi. Ikkinchidan, sizdan ham qatiqqoʻl domlalar anchagina: doʻpposlash zarur boʻlsa, avval oʻshalarga jazo berishardi, dedi. Ikkinchi gumonim. Oʻsha paytlarda (XX asrning saksoninchi-toʻqsoninchi yillari oraligʻi) oshkoralik jumraklari jilla ochilgandi va shahrimizda turli partiyalar, harakatlar guruhi paydo boʻlgandi. Ulardan birining yigʻilishlariga ishtirok etardim. Bu norasmiy uyushmaning ramzi vodoprovod jumragi edi. Jumrakni buraydigan halqa ustiga «qonunlar» deb yozilgandi. Buning ma’nosini keyin fahmlaganman. «Agar jumrak katta ochilsa, suv hammayoqni yuvib ketadi, batamom berkitilsa, quriydi,- deyishdi. Oshkoralik va demokratiya ham shunga oʻxshash. Uni faqat qonunlar bilan normaga solib turish talab etiladi». Bu yigitchalar siyosatdan, hayotdan olisroqda edilar. Soʻz talashib, demokratiyani talab qilishsa hamki, uning tub mohiyatiga yetishga quvvai hofizalari ojizlik qilardi. Yodimda: bir yigʻilishda soʻzga chiqqan oʻrta yoshdagi domla: «Bizning xalqimiz bir umr amirlar, xonlarga buysinib kelgan. Demak, biz hali koʻp yillar bir qoʻlida qamchi, ikkinchi qoʻlida qand tutgan rahbarga moyil boʻlib qolamiz», dedi. Zaldagilar baqirishdi: «Hov, biz ayiq emasmiz - yoʻqol minbardan! Shularning bariga qaramay bu yaxshi boshlanish edi. «Sen siyosat bilan shugʻullanmasang, siyosat sen bilan, albatta, shugʻullanadi», ta’kidlardi guruh rahbari har bir yigʻilishda, a’zolarini faollikka chorlarkan. Nazarimda, u haq edi: haqiqat, aynan ana shunday bahs-munozaralarda yuz koʻrsatardi, yoshlarning ongi charxlanardi. Ular gazeta chiqarmoqchi boʻlishdi: oʻzimni chetga olmay, gazetachi sifatida maslahatlar berdim. Nazarimda, ularning siyosiy raqiblari yoki idora meni guruh rahnamosi deb oʻylagan va jazolagan boʻlishi mumkinday edi. Ammo yaqinlarim bu fikrga ham qoʻshilishmadi: «Avvalosi, ular bunday pastkashlikka boradiganlardan emas, ikkinchidan, jazolash kerak boʻlsa, siznimas, guruh liderlarini doʻpposlashardi», deyishdi. Shunday qilib, biror toʻxtamga kelolmadim. Lekin, «siyosatning men bilan shugʻullangani shu emasmikin» deb oʻylab qolaman gohida. Yetmish toʻrt yil yashab, anglagan haqiqatim shu boʻldiki, yoshing oʻtgandan keyin oʻzing tobe boʻlgan hukumatning jigʻiga tegish botirlik emas, telbalik ekan. Oʻynashmagin arbob bilan, deyishadi. Hukumat esa katta nufuzga ega boʻlgan qoʻli uzun arboblar yigʻindisidir. Maslahat berganim uchungina meni shu kuyga solishgan ekan (taxminim toʻgʻri boʻlsa) insonni har baloga giriftor qilish ular uchun tirnoq olishdek joʻn ish. Oradan yillar oʻtgan boʻlishiga qaramay, oʻsha noxush voqeani eslasam, xoʻrligim keladi. Dushmaningni ham bola-chaqasi oldida bu kuyga solmasin, deyman. Havo sovusa, zarb yegan oyogʻim, boʻynim qaqshab, alamli koʻngilsizlikni yodimga solaveradi. Keksalikning alomatlari nimalarda koʻrinadi? Faqat kasalliklar, jismoniy ojizliklar, noxush xayollardagina emas, fikrni jamlab ololmaslik, bir gapni boshlab boshqa tomonga oʻtlab ketish, zarur paytda kerakli soʻzni unutish, xotiraning bot-bot pand berishi va hakozolarda. Ertalabki nonushta, qizlarim haqida soʻz boshlab, boshqa tafsilotlarga oʻtib ketganim uchun uzr soʻrayman. Oʻshanda, shifoxonada yotganimda, Maysara bilan Klara navbatchilik qilishardi. Ogʻriqdan aziyat cheksam, ovutishar, dalda berishardi, yeguligimni vaqtida patnisda olib kelishardi. «Hojatingizni mana bu idishga qiling», deb tashqariga chiqib turishardi. Toʻgʻri, oʻgʻillarim, boshqa qavmlar ham xabar olib turishdi, ammo qizlarimning eminligi, ashrafligi, mehribonligiga teng keladiganini koʻrmadim. Rahmatli xotinim: «Qizlarimizni yaqin joyga chiqarishimiz kerak: keksayganda xabar olib turishadi», deganda naqadar uzoqni koʻrganligini oʻylab qolaman gohida. Obkomda ishlaganimda, Abdujabbor degan fan kandidatini (marksistik ateizmdan dissertatsiya yoqlagan ekan) xodim qilib berishdi. Savodi haminqadar boʻlsa hamki, iltifot va tavozeni oʻrniga qoʻyadiganlardan edi. Keyin koʻtarilib ketdi va Mayaga sovchi yubordi. Oʻgʻli institutda oʻqirdi oʻshanda. Eng muhimi, qoʻshni mahallada turishardi. Biz rozi boʻldik. Klara ikkalasini bir kunda toʻy qilish niyatim bor edi - bu maqsadga ham erishdim. Shahar chekkasidagi qishloqda yashaydigan - militsioner yigitchaga koʻngil qoʻygan ekan, bunisiga ham fotiha berdik. Oʻshanda qizlarim oppoq libos kiyib, salomga kelishganda, oʻzimni yoʻqotib qoʻyganman, aniqrogʻi, koʻz yoshlarimni koʻrsatishdan choʻchiganman. Mayani quchoqlab peshonasidan oʻpganimda diydalarimni tiyoldim, ammo Klaraga kelganda… Sababi: bu magʻrur va hamiyati baland qiz birinchi bor: «dadajon» deb bagʻrimga tashlandi. U odatda, ota-onasi tirik paytidagidek, «Vahob Kabirovich», deb murojaat qilar, kamdan-kam hollardagina yuragini ochardi. Tan olaman: odamyoqmasman. Birov bilan valaqlab oʻtirgandan koʻra shirin xayollar surish, kitob varaqlash, avval aytganimdek, televizordan jonivorlar hayoti, boks musobaqalarini tomosha qilish maroqli deb bilaman. Ammo qudalar bilan boʻladigan munosabatda batamom oʻzgarib ketishimni tan olmogʻim kerak: birovga gap bermaydigan serjagʻ, hazilkash, gohida bachkana kishiga aylanib qolaman. Toʻydan keyin, qizlarimning ikkalasi ham bir xil xatoga yoʻl qoʻyadi, deb oʻylamagandim. Oʻzlari, erlariga tegishli kirni yuvib, qolganlarni nariga surib quyishgan ekan: oilada zohiriy norozilik paydo boʻlibdi. Roʻzgʻordagi arzimas ziddiyat katta jiddiyatlarga sabab boʻlishini bilganim sabab, ularni chaqirib, rosa urishdim. Bu orada, sobiq ateist qudamiz hajga borib keldi; soqol qoʻyib, salla oʻradi, «Hoji aka», deb murojaat qilishimizni istab qoldi. Bunday paytda, tabiiyki, oiladagilar ham xudojoʻlik tomon yuz oʻgirishi, koʻnikishi zarur boʻlib qoladi. Maya esa ruscha oʻqigan edi: xavotirim oshib, u bilan uchrashganda, musulmonchilik taomillarini bajarish zarurligi haqida gapiradigan boʻldim, va shukrki, sa’y-harakatlarim behuda ketmadi: qizim moslashdi. Klaraning hayotida esa boshqa - ancha jiddiy muammo yuzaga keldi. Garchand bu qudamiz uyida mol boqsa, qishda uylarida gaz boʻlmasa, hammom qurishmagan boʻlishsa-da, Klara zarracha nolimay, bariga chidadi. Ammo yil oʻtmay, militsioner boshqasi bilan yurarmish, degan gap chiqib qoldi, Qizim, garchand sir bermasa hamki, bu holdan iztirob chekayotganini parishonxotirligi, kamgap, odamovi boʻlib qolganidan sezardim. Masalani jilla boʻlsa ham taftish qilish oʻrniga, bu gaplar koʻtara tuhmatligini ta’kidlardim. Ikkinchi yili Klara qoʻlidagi oʻgʻilchasi bilan qaytib keldi. Tabiiyki, ularni yarashtirishga, qizimni qaytarib yuborishga harakat qildim. — Onaginam,- dedim,- bilsang, oilani tutib turadigan kuch muhabbat emas, toqat va koʻnikmadir. Odamlarning fisqu-fasodlariga ishonma! — Vahob Kabirovich, oʻynashining chaqalogʻini tugʻruqxonadan olib chiqqanini oʻz koʻzim bilan koʻrdim,- dedi va oʻpkasi toʻlib, yigʻlab yubordi. Ovutmoqchi boʻlgandim, alami chandon oshib ketdi - meni quchoqlab, anduhlarini toʻkib solaboshladi: — Dadajon! Nega oʻshanda men ham ular bilan oʻlib ketmadim?! Boyaqishning menga «dadajon» deb murojaat etishi, shu ogʻir daqiqalarda marhum otasi bilan oyisini eslab qolgani sabab oʻzimning ham shafqat tomirchalarim jadal tepib ketdi. U davom etardi: - Nima gunohim bor edi? Nima gunohim? Hammasiga chidadim, hammasiga! U betamiz svoloch uchun nimalar qilmadim?! Azoblarimni sizdan ham, odamlardan ham yashirib yurdim. Shumi oqibat?! U dilini darddan forigʻ etguncha yigʻlab oldi, soʻng meni vijdonim bilan yakkama-yakka qoldirib, chiqib ketdi. Bir bor uni dadasi avtohalokatga yoʻl qoʻygan yonbagʻirga olib borganim yodimda. Klara barini eslasa hamki, mudhish voqeani tilga olishga murgʻak tuygʻulari bardosh berolmasligidan xavotir tortib, atrofdagi giyohlar, jonivorlar haqida keraksiz savollar yogʻdirgan, meni ham, oʻzini ham chalgʻitgandi. Bu gal esa uning dardlari behudud ekanligini his etish qiyin emasdi. Bu gapga yigirma yildan oshdi. Uning oʻgʻli, ya’ni nabiram Temur hozir ekonomika fakultetida oʻqiydi. Iqtidorli bola. U bilan gaplashishni xush koʻraman. Dona-dona qilib, mantiqli gapiradi. Ammo yigirma yildan beri vijdonim eziladi: nega bunday qoʻpol xatoga yoʻl qoʻydim - shoʻrlik Klaraning oilasida noxush gaplar, gʻurbatlar boshlanganda bormadim, kuyovni urishib, yoʻldan qaytarmadim, qudalar bilan baqamti oʻtirib gaplashmadim. Doʻstim oʻlimi oldidan qizining taqdirini menga ishonib topshirgandi. Men noshud esa ota emas, tomoshabin rolini bajardim. Bu gunohimni kechirolmayman! Gunoh - kelajakda pistirmada turib, naq yuragingni moʻljallaydigan ovchiga aylanishini hisobga olmaganimdan oʻkinaman. Madomiki, qizlarim haqida anchayin batafsil gapirgan ekanman, oʻgʻillarim toʻgʻrisida muxtasarroq hikoya qilmasam, adolatdan boʻlmas. Xudo menga ikki oʻgʻil berganini aytgan edim. Kattasi Mirzoanvar - muallim. Xotini ham maktabda ishlaydi. Bir oʻgʻil, bir qizlari bor. Mikrorayonda, ikki xonali uyda yashashadi. Er-xotinning topgani roʻzgʻorga uchma-uch yetadi, ammo hech qachon nolishmaydi. Har gal maktabga aloqador kishilar bilan suhbatlashganimda, bugungi muallimning ahvoli xarob ekan, degan xulosaga kelaman. Pedagogning aksar vaqti bolalarga ta’lim berishdan koʻra, allaqanday xujjatlarni toʻldirish, bolalarni dala ishlari, maktab ta’miri, koʻcha supurtirishga sarflanishi noxushdir. Buning ustiga shoʻrliklarni «qizil matbuot»ga majburiy obuna qilishlari, allaqanday ta’magirlarga pora berishga vaziyat yaratishgani ayanchli holdir. Bunday paytda, beixtiyor hazrat Behbudiyning oʻlimdan oldin aytgani yodimga tushadi: «Maorif yoʻlida ishlaydurgon muallimlarning boshini silangizlar! Oʻrtadan nifoqni koʻtaringiz! Turkiston bolalarini ilmsiz qoʻymangizlar»! Buyuk ma’rifatparvar ana shu gapni oʻtgan asrning oʻn toʻqqizinchi yili aytgan edi. Shuncha yil oʻtib, bu borada siljish boʻlmaganligi xunobimni oshiradi. Ikkinchi oʻgʻlim militsioner edi. Xotini dashtdagi chekka qishloqdan. Ular Toshkentdan qaytishda, poezdda tanishib qolishgan. Farzandlari bor. Kelin allaqanday drama toʻgaragiga qatnashadi, monologlar aytadi, she’r yozadi, deb eshitganman, ammo koʻrganim yoʻq, zero, koʻrishga xushim ham yoʻq. Ikki yilcha muqaddam oʻgʻlimiz vazifasidan voz kechib, oʻzini ishbilarmonlikka urdi: shirin kulchalar, bulochkalar pishiradigan tsex ochdi. Qimmatbaho uskunalar xarid qildi, odamlarni ishga oldi. Bu holdan, zohiran quvondim, albatta. Ishi oʻngidan kelib, mashina oldi, xotinini tilla taqinchoqlarga koʻmdi. Koʻrmaganning koʻrgani qursin, deganlaridek, kelin talay koribadlar chiqardi. Avval Klara bilan janjallashdi, uni «oʻris» deb kamsitdi. Milliy gʻurur bilan milliy mahdudlik, millatchilikni bir-biridan atayin farqlamaydigan xunuk odat paydo qildi. Ehtimol, bu illat unda avvalroq boʻlgandir va endilikda tillo zanjirlar ogʻirlik qilayotgandir, deb oʻylab qolardim gohida. Bora-bora har zamonda bir keladigan onasini ham xushlamaydigan boʻldi, aniqrogʻi, ayolning katta roʻmoli, oyogʻidagi eski kalishidan or qiladigan qosirliklarga yoʻl qoʻydi. Ammo koʻp oʻtmay, Mirzokarim qanday tez boyigan boʻlsa, shu suratda kambagʻallashib bordi. Mashina, zebu-ziynatlar sotildi, qarzlar koʻpaydi. Ma’lum boʻlishicha, shahardagi non kombinati ham xuddi shunday kulcha, bulochkalar chiqarib, narxini hiyla arzon qilgan va oqibatda oʻgʻlim inqirozga uchragan, ya’ni bankrot boʻlgan ekan. Karl Marksning «Kapital»idan, biz bugun bozor iqtisodi, deb ataydigan kapitalistik tuzumni fosh qilib, katta korxonalar kichiklarini beshafqat «eb» yuborishini oʻqigan edim, ammo unga guvoh boʻlishni xayolimga keltirmagandim. Hozir oʻgʻlim xotini bilan Koreyaga ishga ketish tashvishida yuribdi. «Otam keksa, kasalvand; oʻlib qolsa ta’ziyaga yetib kelolmayman-ku», degan fikr kallasiga kelmayotganligi bir jihatdan, meni oʻkintirsa hamki, xonadonimda dilsiyoliklarga sabab boʻlgan kelinning basharasini koʻrmayman, degan yupanch quvontiradi. Oʻgʻillarim bilan oralik masofa saqlayman. Ularni yaxshi koʻrsam hamki, buni sezdirmaslik harakatida boʻlaman; zohiran nazorat qilaman, ammo oʻzimni loqayd, beparvo qilib koʻrsataman. Masalan qizlarim: «dadajon» deb murojaat etsa, ichki bir qoniqish sezaman, ammo oʻgʻillarim shunday desa, bu yaltoqlanish boʻlib tuyuladi. Ularni deyarli urushmayman, ammo allanimalarnidir kesatib, piching qilishdan oʻzimni tiyolmayman. Mirzokarim: «Koreyaga ketayabman: birinchi maoshimdan sizga nima yuboray», dedi, jilla soxtakorlik bilan. «Xotiningni aktyor deb eshitgan edim, sen ham yaxshi rol oʻynar ekansan», dedim javoban. Nonushtadan keyin Klaraning eshigini sekin taqillataman. U divanda yalpayib oʻtirganicha, Rossiya televideniesidan allaqanday koʻrsatuvni tomosha qilayotgan boʻladi. Meni koʻrib, quvonadi, oʻrnidan turadi. Atrofda tartibsizlik: sochilgan gazetalar, toʻkilgan shpilkalarni koʻraman, kallamga: bular bari ruhning tushkunligidan yoki koʻngilda allaqanday pinhoniy niyatlar paydo boʻlganidan dalolat, degan fikr keladi. Shunday boʻlsada, uni tergab qoʻyaman: — Uyoq-buyogʻingga qarab oʻtirsang boʻlmaydimi? U indamaydi. – «Nega choyga chiqmading»,- deyman buning sababini bilsam va qanday javob qaytarishini taxminlasam ham. — Oʻzingiz bilasiz: keliningiz bilan xotiningizni yoqtirmayman,- deydi u va qoʻshib qoʻyadi: - ularning ham meni koʻrishga koʻzlari yoʻq. Ayol zoti haqida oʻylab qolaman. Ularning biri ikkinchisidan topishi muqarrar boʻlgan xatolar va shu asosda avjiga chiqadigan gʻiybatlarning noxush oqibatlarini xayolimdan oʻtkazaman. Keyin keraksiz narsalar haqida gaplashamiz, nasihatlar qilgan boʻlaman va xayrlashib, chiqib ketaman. Ishga borishda Registon maydonidan oʻtaman. Esimni taniganimdan buyon bu obidalarni ta’mirlashadi, ammo oxiriga yetkazisholmaydi. Bir zamonlar ichkari tomonga ogʻib ketgan, filxartum simlar bilan bogʻlab qoʻyilgan minorani, uning tiklanganini eslayman, ammo na minora va na gumbaz dilimga zavq bermaydi. Ayniqsa, katta-kichik mehmonlar keladigan boʻlishsa, bu yerdagi yoʻllarni berkitishib, militsionerlar odamlarni yoʻlatmay qoʻyganini koʻrsam, qon bosimim muqarrar oshadi. Biror mamlakat sardori tashrif buyuradigan boʻlsa, avtomobil yoʻllarigina emas, tratuarlar ham bir kun oldin yopiladi. Bunday paytda koʻplar qatori aylanma yoʻldan oʻtaman va koʻp holarda charchab qolaman. Bahor payti edi. Ertalab borsam, yoʻllar tagʻin berk. — Klinton kelayabdi,- dedi tanish militsioner. Ammo oʻsha kuni AQSh prezidenti tashrif buyurmagani ayon boʻldi. Ertasi ham berkitishdi. «Klintonning oʻzi emas, xotini kelarmish», deyishdi bu gal. Faqat tushdan keyin Klintonning oʻynashi kelib ketgani ayon boʻldi. Shundan buyon yoʻlni toʻsishsa, militsionerga hazil aralash piching qilaman: «Klintonning oʻynashi kelayatimi»? U kulib qoʻyaqoladi. Yoʻl-yoʻlakay oʻzbek, rus, ingliz, tojik tillarida; kirillitsa va lotin imlosida yozilgan shiorlar, viveskalar, reklamalarga koʻz yugurtiraman. Bu yozuvlardagi imloviy xatolarni avval koʻrganman va ularni tuzatishgandir, degan ilinjim har gal oqlanmay qolaveradi. Shunda ovoz chiqarib, oʻzimni koyiyman: «Vahob, sen koʻzguga boqsang ham, avval undagi dogʻni koʻrasan!» «Xoʻsh, deyman javoban,- bu yozuvlar shahrimning koʻzgusi-ku - ular toza boʻlishi kerak emasmi?» Oʻz-oʻzimga gapirayotganimdan xijolat tortib, yon-atrofga koʻz tashlab qoʻyaman. Bu maydondan oʻtgandan keyin oʻtirib, nafasimni rostlab olaman. Uyogʻi - yaqin. Men idoraga yetib kelganimda, qorovul bilan farroshdan boshqa hech kim boʻlmaydi. Ular bilan yaxshi muomalada boʻlaman va xonamda oʻtirib, tahrir qilishni boshlayman; shu bilan birga xom-xatala tayyorlangan yoki shubhali materiallarni muharrirlarga qaytaraman. Ishxonada rahbarlardan choʻchishmasa hamki, mendan hayiqib turishadi. Bir necha kun davomida yozgan yoki tayyorlagan hikoya, maqolasining ustiga qizil ruchka bilan chizib, qaytarib berishim, ular uchun juda nooʻngʻay hol, albatta! Lekin nafsilambirini aytganda, ularning mendan choʻchib turishi dilimga zohiriy qoniqish, quvvat ato etadi. Aslida tarjimon boʻlib ish boshlaganimni aytgan edim. Bir kuni chopdan chiqqan gazetani hammalari koʻkka koʻtarib maqtashayotganda, gʻashim keldi: bittasini olib, duch kelgan sahifani ochsam, galstuk taqqan habashning surati teskari boʻlib ketgan ekan. Tagxatni oʻqisam, diktatura kuchaygan Afrikadagi bir mamlakatning shoiri boʻlib, oʻsha yurtning madhiyasini yozgan ekan. Qaerdadir bir nigilistik fikrni oʻqigan edim: «...madhiya oʻrtacha she’r boʻlib, uni iste’dodsiz yoki shu kuyga tushib qolgan maddoh shoirlar yozadi» deb. Zero «madhiya» bilan «maddoh» soʻzlarining oʻzagi ham bir. Xullas, sahifalarda imloviy xatolar, takror soʻzlar, mantiqsiz iboralar koʻp edi. Bir gapda «bilan» soʻzi uch bor takrorlangan, «nozima» «lozima» shaklida yozilgan, «yangi qoʻshnilar» iborasi «hangi qoʻshnilar» boʻlib ketgandi. Muhammad paygʻambarning tarjimai holida xatolar bor edi, Bertels bilan Bartold faoliyati chalkashtirib yuborilgandi. Qizil ruchka bilan barini tuzatib, «katta»ga olib kirdim. U sinchiklab oʻqidi-yu, tutaqib ketdi. Zudlik bilan muharirr-u- musahhihlarni chaqirib rosa tuzladi. Soʻng oldimga tushib iltimos qildi. — Vahob Kabirovich, rahmat sizga! Endi gazeta bosilishidan oldin oʻzingiz oʻqib bermasangiz boʻlmaydi. Bu joʻjaxoʻrozlarda savod yoʻq! Bir kunmas, bir kun sharmanda qilishadi. Xizmatingizni hisobga olamiz… Shundan buyon tahrir qilaman. Gohida tashqaridagilarning: «chol chizib tashlayabdi», degan dardli shikoyatlari qulogʻimga chalinsa hamki parvo qilmayman. Kattagina xonada bir oʻzim oʻtiraman. Dastlab bir tojik yigit bilan hamxona boʻlgandim. U kompyuter oldidan jilmas, kamgap edi. Ayrim yengil kinoyalarimni hisobga olmaganda, jumladan, «ga» bilan «da» qoʻshimchalarini aralashtirib yuborayotganini sha’ma qilganimni aytmaganda, u bilan yaxshi muomalada boʻldim. Ammo hafta oʻtmay, boshqa xonaga koʻchadigan, aniqrogʻi, Mutallibxon degan oʻrta yoshlardagi, xudojuy kishi bilan oʻrin almashtiradigan boʻldi. Nazarimda, ana shu yengil kinoyalarim koʻp oʻtmay achchiq kesatiqlarga, zaharli zardalarga aylanishini chamaladi u. Keyinroq menga ayon boʻlishicha, ikkalasi shartlashgan - avvalgi hamxonam: «chol bilan bir xonada ishlab boʻlmaydi» deganda, Mutallibxon: «kerak boʻlsa men shayton bilan ham til topishaman» deb garillagan ekan. Kompyuterchi qizlarni gapga solgam edim, ular boʻyab-bejab boʻlsa hamki, ancha batafsil gapirib berishdi. «Otaxon Xudoni tanimagani uchun shunaqa badbaxt, bagʻritosh boʻlib qolgan. Bunga uning oʻzi emas, shoʻrolar tuzumi aybdor. Bir oyda ipakdek yumshoq qilib qoʻyaman, kerak boʻlsa, machitga ham olib boraman», degan ekan, oʻpkavoy. Mutallibxon degan hamkasbimizga baho beradigan boʻlsak, Xudo unga husn, qomat, tavoze, ehtiromdan qarashganini tan olishimizga toʻgʻri keladi. Choʻqqi soqoli, boʻliq va silliq moʻylovi toʻladan kelgan, oppoq chehrasiga yarashiq; oq doʻppisi, yaktagi qomatiga monand. Mutallibxonning suhbati ham shirin: u boʻlgan joyda hamkasblar atrofida toʻplanishadi; latifalar, qiziq voqealarni aytib, ularni kuldirishni yoqtiradi. Oʻzi ham qah-qah otib, qattiq kuladi. U ishga «Neksiya»da keladi, rahbarlarni mindirib, allaqayoqlarga olib boradi. Birinchi kuniyoq menga ham shunday beminnat xizmatini taklif qilgani yodimda: — Otaxon, uyingizga olib borib qoʻyay. Biror kishidan ma’naviy yoki moddiy jihatdan qarzdor boʻlib yashash tabiatimga zidligi sabab rad etgandim. Mutallibxon imom-xatiblar, turli toifadagi mudarrislar, ulamolar bilan suhbatlar uyushtiradi; aziz joylar, avliyolar haqida maqola yozadi. Uni yaxshi koʻrishadi. Ammo men birinchi kundanoq uni xushlamay qoʻydim. Ishxonada namoz oʻqishi, bundan oldin esa tahorat uchun namoyishkorona oftoba koʻtarib oʻtishi, sulolasi Xoja Ahrori valiga borib taqalishini ta’kidlab turishi - kommunistik mafkura qon-qoniga singib ketgan mendek, sobiq ateist uchun yot va noxush edi, qonimni qaynatardi. Bunday toifalarning jigʻiga tegish, ishtahasini boʻgʻishni yaxshi koʻrardim va bu yumushni mahorat bilan uddalardim. Ammo, Mutallibxon ham meni tark etsa, boshqa hamxona kelmasligidan, badnom boʻlib qolishdan andishaga borardim. Lekin uning chala mulla va chala jurnalistligi sabru toqatimni junbushga keltirardi. Bir vaqtlar yosh demokratlar yigʻilishlarida ishtirok etganimni aytgan edim. Oʻshanda bir ashraf aspirant aytgan gap yodimda mixlanib qolgandi. «Jamiyatimiz uchun eng xavflisi chala mulla va chala olimlar. Savodlari haminqadar boʻlgani sabab ular yolgʻonni yozishadi. Har qanday oqim yoki gʻoyaga ergashib ketaverishadi, koribadlar qilishadi. Agar matbuot ularni tigʻ ostiga olmasa, bu bedavolar jurnalistlarni oyoq ostiga olishi aniq»! Mulla yoki xudojoʻy sifatida Mutallibxonning bilimi juda gʻoʻr. U islom dini va uning tarixini bilmaydi. Islom mazhablari, arkonlari haqida tasavvuri choʻltoq boʻlgani sabab, xato yozadi. Kichik kelinim milliy gʻurur bilan milliy mahdudlikni farqlamaganidek, bu din bilan xurofotni aralashtirib yuboradi. Ehtimol, ikkalasi ham atayin shunday qilar? Chunki sutsiz sigir suzagʻon keladi. Mutallibxonnning jurnalistlik mahorati ham xomakroq. U tinish belgilarni oʻrniga quyolmaydi, tahrir qoʻlidan kelmaydi, qaratqich kelishigi bilan tushum kelishigining farqiga bormaydi, yozgan narsalarining alangasi ham, tutuni ham boʻlmaydi. U dastlabki kunlardanoq xonaga hadislar, diniy kitoblar koʻtarib keldi va menga har gal, ularda unday deb yozilgan, bunday deb yozilgan, deydigan boʻldi. — Bu kitoblarga ishonmayman, chunki siyqasi chiqqan, varsoqi gaplari koʻp,- dedim bir kuni, betakalluflik, noshoistalik bilan. Ana shu javobim borib turgan shakkoklik boʻlib tuyuldi va kishi jallodga qanday qarasa, menga ham shunday tikilib, nasihat qilishga oʻtdi. Oʻrnimdan turib, iddao bilan: — Xato qilibmiz! Gumrohlik bizdan oʻtibdi,- dedim, ovozimni koʻtarib. Qoʻlimda qizil rangli ruchkam boʻlmaganda, muqarar: «Siz, xudobexabar bolsheviksiz»! degan boʻlardi. Ammo… Bir kuni ishdan qaytayotganimda, darvozaxonada tanish, notanish kishilarga gap berayotgan ekan. Oʻzini xoʻjalar avlodidan ekanligini takrorlayotganini eshitib, Mashrabning ikki qator she’rini oʻqib yubordim: Saidsan, xoʻjasan - zinhor magʻruri nasab oʻlma, Agar aslingni bilsang, qatrai obi haromdursan! Hamma jimib qoldi. Mutallibxonning avval peshonasi noxush tirishdi, soʻng labining bir chekkasi bilan kinoyali tirjaydi. Uning bu holatidan: «Chol, baribir sasib qoʻyding-da», degan nadomatli istehzoni uqib oldim. Keyin hech gap boʻlmaganday apoq-chapoq boʻlib ketdik. Oradan chamasi biror oy oʻtgandi. Xonaga uning odatdagi ulfatlari kirib kelishdi. Jamoa orasida qattiq kulish fazilat emas, odobsizlik ekanligini Mutallibxonga oldinroq yotigʻi bilan tushuntirgan boʻlishimga qaramay, chukchilar haqida latifa aytdi-yu, bor ovozi bilan qah-qaha otdi. Deraza oynalari sharaqlab ketdi. Boshqalar ham unga qoʻshilishdi. Men oʻrnimdan turdim, qoʻlimdagi ruchkani stolga urib, ularga shunday yovqarash qildim-ki, barining kayfi uchib, xonani tark etishdi. Kek saqlaydigan odatim yoʻq, Mutallibxon boʻlsa dili daryo odam: biz tez ahillashib ketamiz. Ammo oʻsha tanbehim ish bermagan ekan, shekilli bu hol tagʻin takrorlanib qoldi. Chidab turolmadim: «Padariga la’nat! Padariga la’nat! Mani ham padarimga la’nat!, deb baqirdim. Ensam qotib, boshimga ogʻriq kirdi, zudlik bilan sumkamdan bir juft adelfan olib, yutib yubordim. Shu-shu hamxonamning qattiq kulgusi eshitilmaydigan boʻldi. Bu gal u telefonda shangʻi ovozda koʻproq gapirib qoʻydi, unchalik zarur boʻlmagan tafsilotlarni ham hikoya qildi. Asabim buzilib, bir-ikki bor yovqarash qilsam ham guftigoʻni tugatmadi. Nihoyat, dastakni joyiga qoʻydi va uzr soʻragan boʻldi. — Kechirasiz, rayon bilan gaplashdim. Men stulni koʻtarib, deraza ostiga qoʻydim, romni shoshmay ochdim. — Akasi, ovozingiz baland ekan, shuni ustiga chiqib gapirsangiz ham eshitisharkan,- deb zaharxanda qildim. Oradan qancha vaqt oʻtganini eslolmayman. Oʻsha kuni hamxonamning qalamiga mansub «Muqaddas qadamjo» degan maqolasini qoʻliga qaytarib berishga majbur boʻldim. — Hazrati Dovud haqida yaxshi ma’lumotga ega emassiz. Bu odamning biz tomonga kelib, gʻorda yashashi, tosh ustida namoz oʻqishi va unda izlari qolganligi qumursqaga ham ozor bermaganligi haqidagi gaplar na tarixiy haqiqatga, na mantiqqa toʻgʻri kelmaydi. Dovud namoz oʻqimagan, chunki u yahudiy edi. Namoz oʻqigan kishining tizza izlari toshda qolmaydi. U podsho edi va bu yerdagi gʻorga kelib yotmasdi. Beozor boʻlishi ham mumkin emas: chunki eramizdan oldin oʻzi vujudga keltirgan Isroil-Iudey mamlakati atrofidagi yurtlarni bosib olgan, minglab odamlarni oʻldirgandi,- dedim. — Bu maqolani imom-xatibimizning maslahatlari bilan yozdim, asosiy faktlarni oʻsha kishidan olganman, «katta»ning ham xabari bor,- obroʻmandlar nomini qalqon qilmoqchi boʻldi va negadir, basharasiga sadaqa soʻragan gadoyday ayanchli tus berdi. — Sizni tergamoqchi emasman,- dedim,- ammo kasbu korimizga isnod keltirish yaxshi emas! Insof bilan aytganda, oʻsha imom-xatibingiz ham chalamulla. Chalamullalar esa qonga tashna oqimga ham, shaytonga ham ishonishi mumkin, ammo haqiqat ovoziga ishonishmaydi! U sukut saqladi. Bu dargohda jazolovchi ham, jabrdiyda ham oʻzim edim. Shuning uchun boʻlsa kerak, koʻp oʻtmay, Mutallibxon garovni boy berdi; boshqa xonaga koʻchdi. Oʻksib ketdim: biror yilga bormay, bu olamni tark etsam, oʻrnimga Mutallibxon kelib oʻtirishi va ulfatlarini yigʻib, koribadlarimni gapirishi, qiyofamga kirib, rol oʻynashini tasavvur qilish juda koʻngilsiz edi. * * * Yetmish toʻrtga toʻlgan kunim andak yasanib, ishga barvaqtroq keldim. Hamma bilan dilkash munosabatda boʻlishim kerakligni dilga tugib oldim. Tugʻilgan kunlar, bayramlarni munosib nishonlashardi. Ammo tushgacha xonamga it ham kirmadi. Odamlar men notavonning zahar soʻzlarim, achchiq kinoyalarim, nooʻrin pichinglarimdan bezib qolishganini his etib, nadomatlar chekib turganimda, eshik ochilib, avval bir dasta gul koʻrindi. Men choʻchib ketdim. — Yoʻqoting! Yoʻqoting, gulni!- deb baqirdim. Haligi kishi ichkariga ham kirmay, qoʻrquv aralash ajablanib chiqib ketdi. Meni esa nogahoniy aksa tutdi. Choʻntagimdan dori (diazolin) olib, yutib yubordim. Gap shundaki, besh yildan beri gul changidan allergiya paydo qilganman. Odamlar bahorni kutishadi, muattar gullarni toʻyib-toʻyib hidlashadi. Mening bu bedavo dardim naq bahorda boshlanadi: gulni koʻrsam, bombaga koʻzim tushganday, seskanib ketaman. Chunki oʻsha zahotiyoq aksirish, koʻzdan yosh oqishi boshlanadi va toʻxtovsiz davom etadi. Dori-darmon degani ham darhol kuchini koʻrsataqolmaydi. Shu barobarinda qon bosimim ham koʻtariladi va oʻlim vahimasida qolaman. Qachondir gul hidlab yoki gulzor yonidan oʻtayotib oʻlaman, degan xavotir yuragimni siqadi. Qon bosimim balandligi, bir bor infarkt boʻlganim, suyaklarimni osteoxandroz qaqshatishi, siyosiy bezorilar tomonidan zarb topgan oyoq va boʻynim sovuqda ogʻrishi, uyqusizligim va nihoyat noxush xayollar meni doim iskanjasiga olishini aytgan edim. Endi insof bilan aytingchi: gul changidan allergiya boʻlish kamina uchun ortiqcha emasmi?! Balki mendek dilozorga bu ham kamdir? Allergiya haqida gap ketganda, tagʻin bir gʻalati gapni aytgim keladi. Shoʻrlik Mutallib ham shu kasalikka chalinib qoldi. Yoʻq, gul changidan, chinordan, yoki boshqa matodan emas, mendan, ha mening basharamdan allergiya boʻldi. Yoʻlak-poʻlakda koʻzi tushib qolsa, nogahonda yoʻtali tutar va koʻzidan shashqator yosh oqardi; meni koʻrganda, koʻzini yumib oladigan yoki yuzini nochor oʻgiradigan odat chiqardi. Uning bu holatidan, hatto kompyuterchi qizlar ham kuladigan boʻlib qolishdi. Tabiiyki, idora boʻlgandan keyin yigʻilishlar ham oʻtkazilib turiladi. Boshliq avval sokin gap boshlasa hamki, keyin tutaqadi, urishadi. Gap orasida: «hamma maqola, hikoya, she’rlarni Vahob Kabirovich koʻrsinlar», deydi. Ammo, gohida mendan chetlatib chiqarib yuborishadi yoki charchaganimda, ularning bir qismini oʻqiyolmay qolaman. Yigʻilish oxirlab qolganda, «katta» tagʻin menga murojaat qiladi: — Vahob Kabirovich, soʻzga chiqasizmi? Men koʻp hollarda rad etaman, ammo gohida qoʻl koʻtarishga toʻgʻri keladi. Sokinlik bilan soʻz boshlayman: hazil aralash gaplar qilaman. — Men boshliqlarning shu gazetaga bogʻlab qoʻygan itiman; mazza qilib baliq yeyayotganingizda tomogʻingizga tiqiladigan qiltanoqman,- deyman. Yigʻilganlar xavotirona ishshayib qoʻyishadi. Keyin gazetaning soʻnggi sonini qoʻlga olib, davom etaman: - Bu sonning birinchi sahifasida ham, oxirgisida ham estrada artistining surati berilibdi. Ichkari sahifada shularning biri bilan suhbat yoritilibdi, kuyov bilan tushgan fotosi ham bor ekan. Ayon boʻlishicha, bu - beshinchi eri ekan… Ana shu oʻrinda, mushohada qilib koʻrishlari uchun chuqurroq pauza qilaman. Keyin davom ettiraman: - Bu gal oyimtilla bola-chaqali ishbilarmonga tegibdi. Gazetamiz oʻsha farzandlarning qoʻliga tegsa, qay ahvolga tushishlarini tasavvur qilasizlarmi? Bunisi sadqai sar! Hozir guldek qizlarimiz estrada xonandalaridan ibrat oladigan, ularga taqlid qiladigan boʻlibdi. Modomiki shunday ekan, bu bezbet, buzuq ayolning ( shu yerga kelganda, jahlga minib, ovozimni koʻtaraman) birovning oilasini vayron qilib, beshinchi erga tekkanini yozishdan muddao nima? Padariga la’nat! Padariga la’nat! Mening ham padarimga la’nat! Ana shu oʻrinda boshliq ham oʻzini idora etolmay qoladi. — Kim tayyorlagan? Menga dastlab hamxona boʻlgan tojik yigitcha qoʻrqa-pisa oʻrnidan turadi. - Majlisdan keyin qoling!- tahdid qiladi «katta». Men davom etaman: — «Yangi ziyoratgohlar» degan maqola bosilgan ekan. Muallifi yozilmagan. Bu yerda hikoya qilinishicha, tumanlarda yangidan-yangi avliyolarning qadamjolari topilib, ziyoratgohga aylantirilayotgan emish. Suratda odamlar ana shu mozorlarga qoʻy yetaklab kelayotgani koʻrsatilgan. «Bular bari mustaqillik sharofati», deyilibdi. Tagʻin, odamlarga qarab sukut saqlayman. - Birodarlar, ishonchim komilki, bular bari oʻsha yerdagi korchallon, hiylagarlarning tuzogʻidan boshqa narsa emas! Aytinglar: chalamullalar biz jurnalistlarni oyogʻi ostiga olgani shu emasmi?! Oʻz xalqini xurofot va bid’atga da’vat etadigan matbuot kelajakning dushmani emasmi?! Shu yerga kelganda tagʻin oʻzimni tutolmay qolaman. — Padariga la’nat! Padariga la’nat! Mening ham padarimga la’nat! Shu payt ensam qotib kelayotganini sezaman, boshim ogʻrib, qon bosimim birdan oshganidan dalolat beradi, qullarim qaltirab, choʻntagimidan bir juft adelfan olaman. Kimdir kichik chinni bokalchada suv beradi: men dorini yutib yuboraman. - Kechirasizlar,- deyman va oʻtiraman. — Material kimniki?- tagʻin tahdid bilan savol beradi boshliq. Bu gal Mutallibxon qoʻrqa-pisa oʻrnidan turadi. Koʻzi nogahonda menga tushgan chamasi, allergiyasi tutib, yoʻtalar, aksa urar, koʻzidan yosh oqar, yuzining rangi qochgandi. Moʻylovi shalvirab qolgan va lab-lunjini pastga tortib turganday xunuk edi. Avvalgi Mutallibxondan hech vaqo qolmaganini koʻrib, unga achinaman va zohiriy qoniqish tuyaman. Kaminani ipakdek yumshatishga bel bogʻlagan oʻpkavoyga bu ham kam deb hisoblayman! Meni bagʻritosh, desangiz ham ixtiyor oʻzingizda! Bir paytlar televizorda habash bilan oq tanli bokschining jangini tomosha qilgandim. Qora tanlisi chempion ekan va musobaqa boshlanishidan oldin boks uch-toʻrt raundda tugashini, raqibini zambilda koʻtarib ketishlarini karomat qildi: aniqrogʻi, garillab qoʻydi. Ikkinchi raunddayoq oʻzining qovogʻi yorildi. Uchinchisida esa uzala tushib yiqildi. Million-million tomoshabinlarning koʻz oʻngida choʻzilib yotganini koʻrib, san notavon, lakalovga bu ham kam, deganim yodimga tushdi. Kaminani ipakdek yumshatmoqchi boʻlganning aftoda ahvoli habash bilan oq tanli bokschilar jangini yodga soladi. Xullas, avvalgidek, minbad soʻzga chiqmaslikka ahd qilib, yigʻilganlarga koʻz yugurtiraman: ular nigohlarini olib qochishadi. «Oʻlib qolsam, bularning bari quvonsa kerak», deb oʻylayman oʻzimcha. Oradan ikki kun oʻtgandan keyingina tojik yigit bilan Mutallibxon ishdan ketganini eshitaman. Gunohlarim yana oshgani - pistirmada turib, naq yuragimni moʻljalga oladigan ovchi tagʻin koʻpayganini oʻylab, nadomat chekaman, tafsilotini soʻrashga esa yuragim betlamaydi. «Meni koʻrmasa, Mutallibxon allergiyadan tezroq qutiladi», degan yupanch gunohlarimni jilla yengillashtiradiganday boʻlib tuyuladi. Mabodo, ularning birortasi kelib: «sen yaramassan!» desa, «men aytganingdan ham battarroqman», deyishni koʻnglimga tugib qoʻyaman. Keyinroq esa, kompyuterchi qizlardan, haligilarning: «Yo biz ishlaylik yo Kabirov» degan shartni koʻndalang qilib qoʻygani, boshliq esa: «Yaxshi boringlar» devorganini eshitib, allanechuk boʻlib ketaman. * * * Gohida ishxonamga Klara kirib keladi. U odatdagidek, oq kofta va uzun yupka kiyib olgan boʻladi. Koʻksini adl koʻtarib, mayda qadamlar tashlab kelayotganini koʻrsam, koʻz oʻngimda suzib yurgan oqqush gavdalanadi va dilim hapriqadi. Qizim toʻgʻri xonamga kirib keladi, avval ikki yuzimdan oʻpadi. Albatta, sogʻligim bilan qiziqadi, qon bosimimning yuqori va pastki shkalasini soʻraydi. Xotirjam boʻlishi uchun andak pasaytirib aytaman. Keyin oʻtirib olib, gapga kirishib ketadi. U mushohadali, aqlli, emin, ammo menga boʻlgan munosabatda hamon bolaligicha qolgan: gaplarining biri bogʻdan boʻlsa, biri togʻdan boʻladi; bir-biriga bogʻlanmagan, qurama savollar beraveradi. Jilmayib quloq solib turaman — Bu yerga estrada yulduzlari ham kelib turadimi?- soʻraydi — Keladi, onaginam. — Yozuvchilar-chi? — Kelishadi,- deyman va tashqarida allakim bilan gaplashib turgan pakana yozuvchini koʻrsataman. U derazadan oʻsha tomonga qarab, hafsalasi pir boʻlib ketadi. — Boʻyi past-ku… — Past, onaginam,- javob beraman va yozuvchi bilan yaqinda sodir boʻlgan voqeani eslayman. Hikoyasini redaktor qaytargan ekan, norozi boʻlib, «katta»ga kiribdi. U esa masalaga ravshanlik kiritish uchun varaqning bir burchagiga: «tov Kabirovu!» deb yozib, menga joʻnatibdi. Hikoyada imloviy xatolardan tashqari, gʻaliz jumlalar, mantiqqa toʻgʻri kelmaydigan, hayotda hech qachon sodir boʻlmaydigan voqealar lak-lak edi. Qizil ruchka bilan tuzatdim, zarda bilan undov, soʻroq belgilari qoʻydim-u, oxirida jahl bilan: «Xudo qalamni ham boʻyga qarab berarkan-da», deb yozdim. U bir necha oygacha men bilan salomlashmay yurdi. Keyin yarashib oldik. Klara savolda davom etadi: — Generalniy direktorning puli juda koʻpmi? — Koʻp boʻlsa kerak. — Qaerdan olgan buncha pulni? — Bunisiga aqlim qosir, onaginam. Guftiguyimiz shu tariqa allamahalgacha davom etadi. Soʻng kompyuterchi qizlarning oldiga yoʻl oladi. Ular bilan rosa suhbat qurgach, tagʻin xonamga kiradi. — Mabodo, bu yerdagilarni xafa qilib qoʻymang,- ogohlantirgan boʻladi. Axir, siz ishlagan payt boshqa edi, hozir boshqa zamon. Kimdir mendan jilla noliganini sezaman va nadomat chekaman. Klara tagʻin oqqushga oʻxshab chiqib ketadi. Men, odatda, tushgacha ham ishlamayman. Gohida qudam (Maysaraning qaynotasi)ga telefon qilaman. Bunday paytda seriltifot, shirinzabon, soʻzamol boʻlib ketaman. — Hoji aka, yaxshimisiz, sizni sogʻindik,- deyman, tilyogʻlamalik bilan. U ham qudalarga xos mulozamatlar koʻrsatgan, kaminani sifatlagan boʻladi va tezroq yetib kelishimni soʻraydi. Koʻpincha taksiga minib joʻnayman. Qudam bilan juda quyuq koʻrishamiz: allamahalgacha toʻrni koʻrsatib, «qani oʻzlari, qani oʻzlari», deyaveramiz. Keyin, hech zarurati boʻlmagan holda, bir-birimizning kiyimimizdagi changlarni qoqqan, tugmalarni ushlab koʻrgan boʻlamiz. Uning yuziga qarab: «bu galvars xotini bilan yotganda, la’nati soqoli xalaqit bermasmikin», deb ( inson xayolidan koʻra erkinroq narsa bormi dunyoda) oʻylayman. Unga hech qanaqa qochirim, kesatishlar qilmayman: qizim, nabiralarimning xushu xursandligi, bir tomondan, shu xudojoʻyga bogʻliqligini yoddan chiqarmayman! Jigargoʻshalarimni koʻrib, dilimda iliq umidlar nish urganday boʻladi. Gohida qudam yoshim oʻtib ketayotganligini yodovar qiladi va bu bilan machitga qatnaydigan vaqtim kelganligiga sha’ma qiladi. Bu vaziyatda hazil va soʻz oʻyini bilan chiqib ketaman. — Machitga borardim, ammo doʻkonlardan oftoba topolmayapman. Kechki ovqatdan keyin xonamga, kutilmaganda Klara kirib keldi. Bu gal ortiqcha savollar bermagani, yuzidagi tashvish alomatlariga qarab, allaqanday jiddiy gapi borligini fahmlab oldim. Ikkalamiz ham jimib qoldik. — Vahob Kabirovich, kallangizdan haligi...( u oʻzbekcha ibora topolmay qoladi) nejelatelnыy fikrni chiqarib tashlasangiz, bir muhim gap aytardim. «Bir yilga yetmay oʻlaman», degan fikrimni nazarda tutayotganligini fahmlab, ma’qul ma’nosida bosh silkib qoʻydim. - Bitta she’r bor edi-ya: Rossiya haqida; bolaligimizda yoddan aytib berardingiz,- davom etdi u. Hech narsani eslolmaganimni bildirish uchun yelka qisdim. Klara yodimga soldi: Rossiya, Rossiya azamat oʻlka. Ey osmon singari bepoyon vatan… Bu bilan nima demoqchi ekanligini fahmlolmay, angrayib turaverdim. — Bilasizmi, men sizni Rossiyaga olib ketaman! Joyni gaplashib qoʻydim, oʻzim bilan Timurchikka ish topib beradigan boʻlishdi. Tabiiyki, tomdan tarasha tushganday bu taklif dilimga sira oʻtirishmadi. Bir oyogʻi goʻrning labida turgan mendek aftodaholning koʻnishi, oʻta nodonlik boʻlur edi, ammo nogahonda eng yaqin kishimdan ajralib qolish vahimasi dilimni oʻrtantirdi. — Bu fikringdan qayt,- dedim, shunga qaramay iltijo ohangida. — Menga qarang, menga qarang, nima qilasiz bu yerda? Sizni yaxshi koʻrishmaydi: uyingizda ham, ishxonangizda ham. Chunki bular intellegent emas! Men sizni kaftimda koʻtarib yuraman… Yoʻq demang, yoʻq demang,- koʻndirishga astoydil undardi u. Allamahalgacha jimib qoldik, soʻng nigohlarimiz toʻqnashganda, men uning qarori qat’iyligini, oʻz navbatida Klara ham meni koʻndirib boʻlmasligini babbaravar fahmladik. Biror haftadan keyin qavmlar bilan Klara hamda Temurni kuzatgani aeroportga chiqdik. U dilimga dalda berar, har kuni telefon qilib turishini takrorlar, ammo bular huvillab qolayotgan dilimga darmon boʻlolmasdi. «Oʻlimim oldidan uni koʻrolmay qolaman», deb oʻkinardim; keyin kelib, sochlarini yoygancha, oʻpkasi toʻlib yigʻlashi koʻz oʻngimga gavdalanar, ayni paytda unga shakarguftorliklar qilgim kelayotgan boʻlsada, nima deyishni bilmay talmovsirardim. Xayrlashuv oldidan, u negadir, avval Ferideni quchoqladi va diydalarini tiyolmay undan iltimos qildi. — Sen dadamga ehtiyot boʻl! Bu kishi juda yaxshi odam! Shu tobda undan: «dadamga» degan kalomni eshitib, nimadandir taskin topganday, qoniqqanday boʻldim. Qizim (ehtimol, soʻnggi bordir) meni bagʻriga bosdi. Hademay, u oʻgʻli bilan, xuddi oqqushga oʻxshab, samolyot tomon yurib ketdi. Samolyot koʻzdan gʻoyib boʻlguncha, uning ortidan koʻz tikib qoldim.

Muallif: Nusrat Rahmat