«Xonai gʻaribon» (hikoya) [Nusrat Rahmat]

«Xonai gʻaribon» (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Old oynasining oʻng chekkasidagi oq kartonga «Bozor - Xonai gʻaribon» deb yozilgan mashinaning soʻnggi bekatiga tushsangiz, toʻgʻrida katta qabristonni koʻrasiz. Xoʻja Abdu , deyishadi uni. Qadimiyligi jihatidan Shohi Zindaga tengdosh deyishadi. XU asrda jangda shahid boʻlgan sarboz bilan kechagina avtomobil halokatida jon bergan oʻsmir bu yerda yonma-yon yotishadi; ularni asrlar ham, e’tiqodlar ham ajratolmaydi. Ammo gap qabriston haqidamas. Bekatning oʻng tomonidagi bino darvozasi peshtoqiga «Onkologik dispanser» deb yozilgan. Bu yerdagilar: «rak balnisa» deyishadi, mazkur maskanni va u ham xuddi qabristondek dilingizda zohiriy noxush hislarni uygʻotadi. Mazkur dargohda qanchadan-qancha bemorlar shifo topayotganligiga shubha va xavotir bilan qarashadi. Lekin gap shifoxona haqida hammas. Chap tomondagi yangi darvoza ustuniga «Saxovat uyi» deb yozilgan. Avallari bu dargohga pastak va koʻrimsiz temir eshikdan kirilardi; ruschalab «Dom prestarelыx» deb bitilgan boʻlardi. Hikoyamiz qoʻshni respublikadagi shu dargoh, aniqrogʻi, undagi odamlar haqida. Ammo oldin «Damas» peshoynasidagi yozuv toʻgʻrisida batafsilroq toʻxtalib oʻtsak. Agar haydovchiga: «Nega bunday yozding, «Saxovat uyi» deb qoʻy», desangiz, sizga yovqarash qiladi-yu, yonidagi yoʻlovchiga izoh berishga kirishadi. — Avval «Bozor - Qabriston» deb yozgandim. Odamlar xarxasha qilishdi: «Unday deb yozma! Nima biz oʻlikmidikki - goʻristonga eltasan?» deyishdi. Keyin «Onkologik dispanser» deb yozdim, ammo endi buni tushunishsachi - qayta-qayta: «Rak balnisaga boradimi?» deb soʻrashadi. Keyin «Xonai gʻaribon» deb qoʻydim. Chunki aqlimni taniganimdan beri bu joylarning nomi shunaqa. Oʻsha yerda bir shoir bor. Oʻzi bir tiyin chiqarmaydi-yu, poʻpisasi osmon qadar. «Hey bola, - dedi bir kuni juda nopisand, - «Saxovat uyi» deb yoz». Qarasam, andak kayfi bor. Indamadim. Tushayotganda: «Amaki, dedim, pulni choʻzing - moshinni oʻzi yurmaydi». Birdan popugi pasayib: «Bolam, qoʻy, men bir gʻarib odamman», - dedi. «Tan olasizmi gʻaribligingizni? - dedim, - unday boʻlsa oʻpkangizni bosib yuring!» Xohishingiz boʻlsa, yuring endi, ichkariga kiramiz. Qorovulxonada, koʻp hollarda, militsionerlikdan iste’foga chiqqan gʻoʻlabir, miqti kishiga koʻzingiz tushadi. U intizomni yaxshi koʻradi: hujjatlaringizni erinmay, sinchiklab koʻzdan kechiradi: shubhali yoki maxfiy daftarida nomi borlarni kiritmaydi; hatto direktorni ham qoʻrqoqlikda ayblaydi. Qoʻrqsa, hurmat qiladi, degan naqlni takrorlab turishni xush koʻradi; boks boʻyicha razryadi borligini ham gap orasiga qisdirib oʻtishni unutmaydi. Bu yerda uni Boksyor, deyishadi. Bu laqabda zohiriy kinoya ham borki, buni keyin fahmlab olarsiz. Umuman, mardumlari tinglashdan koʻra gapirishni xush koʻradigan qariyalar goʻshasida xotiralari susayganidanmi yoki boshqa sababmi, haytovur, bir-birlarining ism-shariflarini tilga olishdan koʻra laqab qoʻyish yoki kasbu kori bilan atashni oʻngʻay deb hisoblashadi. Endi, soʻzamolliklarini ham tushunish mumkin: ular koʻz yoshi va peshona teri ta’mini rosa tatigan odamlar; koʻrgan-kechirganlarini oʻzlari bilan olib ketishni istashmaydi… * * * Afsuski, bu - hammasi emas. Munosabatlar, hatto tavozelar ham risoladagiday boʻlib koʻrinsa-da, aslida bir-birlarini gʻiybat qilishni xush koʻrishadi. Hamshira-yu farroshlar bir joyga toʻplanishsa, bu yerdagi chol-kampirlardan nolishadi: Xudoning qahriga uchraganlari uchun shu yerga kelib qolishganini ta’na qilishadi; ogʻzi shalaq, befahm, beandisha sanitar ayol bor. Gapga borib qolguday boʻlsa, ularni oʻzi boqayotganday: « Itga bersang oshingni, itlar gʻajir boshingni» deydi. Voy, jipiriq-ey! Chol-kampirlar bu masalada ulardan ham oshib tushadiki, ana shu tafsilotlar haqida gapirib oʻtirishning oʻzi ham gʻiybatchilik boʻlur edi. Ikki qavatli bosh bino devoriga ilingan katta pannoda bir necha otaxon-onaxonlarning tabassum ila choy ichib oʻtirishgani aks ettirilgan. Rasmning ostiga «Baxtiyor keksalik» deb yozilgan. Aytishlaricha, bu bino oʻttizinchi yillarda bunyod etilgan ekan. Bunga ishonsa boʻladi: imorat qadimiy boʻlishiga qaramay, salobati, jozibasini saqlab qolgan. Bagʻoyat sifatli pishiq gʻishtlar bilan tiklangan; xonalari keng, shipti baland; shu purviqorlikka monand qomatli eshik, derazalar davr me’morchiligini darajasidan dalolat berib turadi. Gotik usulidagi tomlar, old qismdagi yoysimon ayvon, uning baland ustunlari purviqor, sirli. Hamma san’atlar tin olganda, arxitektura san’ati tilga kiradi, deb shuni aytishsa kerak-da! Bino atrofidagi chinor, sanovbar, akas daraxtlari ham oʻsha paytlar oʻtqazilgan, shekilli - tanalari quchoqqa sigʻmaydi. Soʻnggi yillarda atrofda yangi gulzorlar, sayilgohlar ham barpo etilgan. Yosh samshid va atirgul nihollari girdida qurilgan usti chodirli suhbatgohlarning (bu yerda gapxona yoki besedka, deyishadi) yangiligini fahmlash qiyin emas. Bahor paytlari gullar yuz koʻrsatganda, mazkur manzilgohlarda oʻtirib suhbatlashayotgan kishilarni koʻrsangiz, beixtiyor soʻlim sanatoriyalar yodingizga tushadi. Ammo ichkariga kirib borishingiz bilan hovlining har yerida yagona arxitektura loyihasiga zid tarzda, didsizlik bilan, anchayin pala-partish qurilishlarni koʻrasiz va hafsalangiz pir boʻladi. Xom gʻishtdan tiklangan mazkur yordamchi binolar turli paytlarda bu yerga direktor yoki bosh vrach boʻlib kelganlarning didi, aniqrogʻi, didsizligini namoyon etadi. Hovlining shimoli-sharqiy burchagida toʻrtta xona va yoʻlak bor. Biz sayohatimizni shu binodan boshlaymiz. Boisi: bu yerdagi taomil shunaqa - komissiya yoki muxbir kelsa, avval shu yerga olib kelishadi. Bu qanotdagi ozoda chol, kampirlar kimga nima deyishning kiftini keltiradiganlardan; oʻzgalardan farqli oʻlaroq, ularning xonalaridan tamaki, kirlangan koʻrpa-toʻshak, terning achimsiq hidi anqimaydi. Muxbirlarga esa, eng avvalo, yettinchi xonada istiqomat qiladigan shoirni ( boya shofer hikoya qilgan) roʻpara qilishadi. U koʻrsatilayotgan gʻamxoʻrliklarni birma-bir sanab oʻtadi: avval turfa toifadagi arboblarga hamdu sano oʻqiydi, keyin sanitardan tortib, direktorgacha bagʻoyat halol, fidoyi kishilar ekanligini ta’kidlab oʻtadi. Oxirida qoʻynidan oʻquvchilar daftaridek yupqagina kitobchani chiqarib, she’r ham oʻqiydi va nihoyat, mehmonlarni bir piyola choyga taklif etishni unutmaydi. Buni mehmonga ehtirom yuzasidan bajaradimi yoki hamxonasi Behbudxon akaga taqlid qiladimi - Xudo biladi. Shoir yettinchi xonada Behbudxon aka hamda saksondan oshgan tatar chol bilan yashaydi. Bu kishilar haqida keyinroq toʻxtalamiz. Shoir haqidagi suhbatimizni davom ettiradigan boʻlsak, uning kamtarin, soʻzamol ekanligini ta’kidlab oʻtishimiz lozim. Ammo faqat…hushyorligida. Padariga ming la’nat araqni! Uni barcha kulfatlarga yuzma-yuz qilgan narsa - oʻsha zahri qotil. Shoir koʻp joylarda ishlagan: jumladan, televidenie, sugʻurta idorasi, xususiy reklama agentligida. Bularning baridan ichkilik sababli haydalgan. Shunisi ayanchliki, u nafaqat ishni, xotinni ham qoʻlqopday yangilab turgan: gohida ayolidan oʻzi voz kechgan boʻlsa, ba’zida buning aksi boʻlgan. Soʻnggi idorada bir tatar ayol bilan topishgan; u shoirning bor-budini tortib olgan-u, ketiga shunday zarb bilan tepganki, shoʻrlik, beixtiyor keksalar uyiga kelib tushgan. Uni hozir ichmaydi, deyishadi. Ammo bu dunyoda hamma narsa nisbiy. Bu yerda choʻntak taqozo etmagani ustiga Behbudxon akadan andisha qiladi. — Oʻz hovlim boʻlsa deyman,- orzularini izhor qilib qoladi gohida u,- asalari boqishni, gullar oʻtqazishni orzu qilaman… — Madomiki, jamiyatda qamoqxonalar, jinnixonalar, keksalar uyi bor ekan, demak ularning oʻz goʻshashinlari ham boʻladi,- uning soʻzini boʻladi Behbudxon aka,- va biz oʻz ostonamizdan hatlaganda, shunday noxush manzillarning ham ostonasi borligini unutmasligimiz zarur ekan. * * * Behbudxon aka haqida andak ma’lumot beradigan boʻlsak, u kishining oltmish yoshdan andak oshganligini; ozgʻin, ozoda, boʻychanligini; nigohlari orif va ma’rufligidan dalolat berib turishini ta’kidlab oʻtishga toʻgʻri keladi. Bu yerga kelganiga ikki oylar chamasi boʻlgan. Buning tafsiloti esa quyidagicha. Otaxonning ayoli koʻz yumgach, yagona oʻgʻli, dastavval rus qizini sevib qoladi. Ammo ota bu nikohga rozi boʻlmaydi. Oʻgʻil baribir zagsdan oʻtadi. Behbudxon aka qarasa, rus kelin farishtaday ayol: til oʻrgangan, odob joyida. Otaxon xato qilganini tan oladi, uzr soʻragan boʻladi hamda ular bilan yaxshigina hayot kechira boshlaydi. Ammo, aynan, ana shu hayot deganlari tasodif-u algʻov-dalgʻovlar, kutilmagan bigizvozliklarga toʻla. Bu orada nabira koʻradi, oʻgʻil amal kursisiga minadi va nadomatlar boʻlgʻaykim, shayton vasvasasiga uchib, qoʻl ostida ishlaydigan ayol (oʻzbek yoki tojik) bilan don olishib qoladi: koʻp oʻtmay unga uylanadi hamda yangi ma’shuqanikiga ketib qoladi. Toʻgʻri, otadan qayta-qayta kechirim soʻrab, uni ham taklif etadi, ammo Behbudxon aka koʻnmaydi. Shu bilan birga, avvalgi kelini bilan ham yashashni hamiyati koʻtarolmay, saxovat uyidan panoh topadi. Oʻsha rus kelini deyarli har yakshanba otaxonni koʻrgani keladi yoki katta qizini yuboradi. Har gal noz-ne’matlar koʻtarib keladi va Behbudxon amakining karavoti yonida oʻtirib, yum-yum yigʻlaydi. «Boʻldi endi: uyga yuring, men farzandingiz boʻlolmadimmi», deydi nadomat ila. Otaxonning oʻgʻli ham keladi, ammo Behbudxon aka uni qabul qilmaydi. Shoirning aytishiga qaraganda, bir boyvachcha, tadbirkor jiyani ham kelib ketgan ekan. «Gagarin koʻchasidagi ikki xonali uyni nomingizga oʻtkazib beraman; avlodimiz nomiga dogʻ tegizmang, amakjon», deb zorlangan emish. Ammo Behbudxon aka «gʻing» demabdi. Yettinchi xonada bulardan tashqari tatar muysafid yotishini aytgan edik. U juda koʻp uxlaydi, suhbatlarga ham qoʻshilavermaydi. Oʻzi nogiron ham: hassa bilan zoʻrgʻa yuradi. Hamshira yoki Behbudxon amaki uni goh-gohida nogironlar aravachasi bilan sayrga olib chiqishini inobatga olmaganda, xonasidan kam chiqadi; kechqurunlari «Kuzlarima yash kila» degan xazin ashulani xirgoyi qiladi. Oʻgʻli oʻtgan yil Ufaga ketgan va imkon boʻlishi bilan otasini olib ketishga soʻz bergan ekan. Muysafid har kuni xat yoki telegramma daraklaydi. Oʻgʻliga qanchalik intizor boʻlsa, Azroilni ham shunchalik vahima aralash kutadi. Ularning qaybiri oldin kelishini esa faqat Xudoning oʻzi biladi. Xullas, yettinchi xona haqida gap ketganda, bir donishmandning: «Keksalik ulugʻvor, bachkana va gʻarib boʻladi» degan iborasi yodga tushadi. Yettinchi xonaning chap tomonida Chuchukxon aya degan (bu yerda allaqanday kesatish bilan Dezdemona deyishadi) oltmish yoshning nari-berisidagi tarovatligina ayol bilan tetya Flora degan, saksondan oshganiga qaramay anchayin tetik, chechan kampir turadi. Chuchukxon aya xushtakalluf, serharakat, har narsaga qiziquvchan, lekin shu bilan birga bolalardek ishonuvchan, soddadil, gʻamzada ayol. Flora xola buning teskarisi. U Ikkinchi Jahon urushi ishtirokchisi ekanligini yodga solib qoʻyishni xush koʻradi. Garchand fashistlarning dodini bergani bilan maqtansa hamki, bu yerdagi farroshdan oʻlguday qoʻrqadi. Chunki xonada sigaret chekkanini koʻrib qolsa, u betavqif sharm-hayoni yigʻishtirib qoʻyib, erkakchasiga soʻkaveradi. Bundan biror oy ilgari kampirning koʻrpasi ostidagi puli ham yoʻqolib qoldi. U buni farroshdan koʻrsa-da, davo qilishga yuragi dov bermadi. Chuchukxon aya yoshligida teatrda ishlagan. Bu haqda oʻzi nadomat va hayajon ila gapiradi. «Spektakldan keyin butun zal bitta odamga aylanib qarsak chalardi. Men qoniqish va sarafrozlik ila bosh egib tursam ham davom ettiraverishardi. Odamlar biletni qoʻldan uch-toʻrt baravar qimmatga xarid qilishardi u paytlarda. Shu orada meni nima jin urdi-yu, erimni bir raqqosadan rashk qilib, undan ajraldim. Qoʻlimda oʻgʻilcham bor edi. Gastrolga noiloj uni ham olib ketdim. Bola yoʻlda qattiq shamolladi, spektakl arafasida esa oʻlib qoldi. (Gap shu yerga kelganda, u hamisha koʻziga yosh olib, andak sukut saqlaydi). Keyin men bolamning ustiga oq choyshab yopib qoʻydim-u, rolimni boplab ijro etdim. Bu haqda gazetalarga yozishdi, meni «Jasorat» ordeni bilan taqdirlashdi.» Flora xola har gal shu gapni eshitganda, sovuqqina qilib: «Dura tы», deb jerkib beradi. — Flora xola, ta’na qilavermang,- injiladi ayol,- buni hayot debdilar - boshqalar saboq chiqarishi uchun menga oʻxshagan baxtiqarolarning boʻlgani ham yaxshi. Chuchukxon ayaning oʻsha xatosini bu yerdagilar hozirgacha gap qilishadi. Xuddi oʻzlari begunohday, qismatini bot-bot yuziga solishadi. Keyingi paytlarda bu ayol zerikkanda, dili gʻussaga toʻlganda, Behbudxon amakining eshigini sekin taqillatadigan, uning krovati oldiga borib, mushukday jimgina oʻtiradigan boʻlgan. Bu qilmishi gʻiybatlar alangasiga tagʻin moy sepishini bilsa-da, parvo qilmaydi. Ikki dilshikasta nima haqda gaplashishayotganligini bilish uchun shoir qulogʻini ding qilib turadi, lekin ular juda kam gapirishadi. Chuchukxon ayaning onda-sondagi gaplari sherigiga nogahoniy gʻamxoʻrlik, allaqanday tashvish, hadiksirashlardan nariga oʻtmaydi. «Oʻgʻlingiz bilan yarashishingiz kerak. Bu yer sizning joyingiz emas!» deydi. Televizorda koʻrgan seriallarini gapirib, aktyorlar ijrosidagi sun’iylik, rejisser yechimidagi mantiqsizliklarni tanqid qiladi. Gohida falsafa, adabiyot masalalarida fikrlarini aytib, sherigini bahsga chorlaydi. Boyaqish ayol ana shunday uchrashuvdan yengil tortadi va xonasiga qaytishi hamonoq kampir qoʻpol ohangda savol beraboshlaydi. Bunday paytda uning tergagani yoxud gʻamxoʻrlik qilganini anglash qiyin boʻlib qoladi. «Anavu sipoyining xonasidamiding? Ikkalang ham lakalov. Shuncha qavmlari boʻlaturib, shu yerga namoqul qiladimi, noshud. Sen, Dezdemona, shu erkakka tegib ol. Bu azoblardan xoli boʻlasan…». Gohida Chuchukxon aya yettinchi xonaga kirib, biroz oʻtirishi bilan shoir ularni yolgʻiz qoldirib, qoʻshni - toʻqqizinchi xonadagi sheriklari oldiga boradi. Bu yerda urgutlik Togʻoshar amaki va bulungʻurlik «joʻqchi» bobo karta oʻynab oʻtirgan boʻladilar. Shoir oshiq-ma’shuqlarni yolgʻiz qoldirganini aytib, askiyalar, sha’malar qiladi. — Meni aytdi, dersizlar-u, bizning hamxonamiz oxir-oqibat shu Dezdemonani oladi, chunki yoshi ham, yulduzi ham toʻgʻri keladi,- deb qoʻshib qoʻyadi. - Lekin oʻqi tugagan boʻlsa kerag-ov… Nihoyat, chekkadagi - oʻninchi xonada Afgʻon laqabli bir nogiron koʻzlari ojiz xotini bilan turadi. Afgʻonning oʻzi ham sogʻlom emas: Hirot yaqinida yaralangan. Buning ustiga asabiy, jizzaki boʻlib qolgan: boʻlar-boʻlmasga barmoqlari qaltirab, gʻazabga minaveradi. Momaqaldiroq guldiraganda, boshini koʻrpaga oʻrab olib, gʻujanak boʻlib yotadi. Avval u yolgʻiz yashardi; oʻtgan yil direktor shu ayolga uylantirib, xonalarini alohida qildi. Ilgarilari bu ayolni yetaklash sanitarlar zimmasida boʻlardi, endi erining oʻzi ergashtirib yuradi. Afgʻon - oʻzbek, xotinining millati esa no’ma’lum - ular ruscha gaplashishadi. * * * Taqdir degan soʻqir haqiqatning qaltis hazili yoki nogahoniy zarbasi bilan bu goʻshaga kelib qolgan yuzga yaqin ana shunday chol, kampirlar kimnidir zoriqib, kimnidir qoʻrqib kutish bilan vaqt oʻtkazishadi. Boshqalardan farqli oʻlaroq, ular ertalabdanoq suyaklari yanada ogʻirlashib, vujudlari zirqirab oʻygʻonishadi. Kimningdir ovqati hazm boʻlmagan boʻlsa, boshqa birovning yurak xuruji, eski bodi, astmasi, qandli diabeti, qon bosimi, yoʻtali (Ey falak, inson bolasiga atagan dardlaring buncha koʻp boʻlmasa!) xuruj qilgan boʻladi. Ayrimlarda esa bularning aksari birlashadi, faollashadi. Zero oltmish, yetmish, sakson yoshda faqat jamiyat emas, tabiat ham chap qoʻlini choʻzishi tabiiy hol. Shuning uchun ham ular aynan ertalablari ruslarning: «Starost ne radost» degan maqolini bot-bot tilga olishadi, arzimas narsadan asabiylashishadi; bir-birlariga gapirib berayotgan tushlari ham noxush, koʻngilsiz boʻladi. Bu yoshda va holatda kishi bot-bot oʻlimni oʻylashi tabiiy bir holki, u ham, shak-shubhasiz, dilni xufton qiladi. Direktor (uni bu yerda «Demak» deyishadi; boisi: u ana shu kalomni keragidan koʻproq ishlatadi) har ertalab qorovul yoki navbatchi hamshiraga sim qoqib, hol-ahvolni soʻraydi. Uning «Nima gap», degan savolidan: « Birortasi narigi dunyoga ravona boʻlmadimi?» degan mazmunni uqib olishadi. Chunki boshliq uchun ta’ziya - koʻtara tashvish. Avvalo, marhumning odamlarini ( agar ular boʻlsa) daraklashga toʻgʻri keladi. Buning ustiga kutilmagan xarajat. Toʻgʻri, ayrimlarining yostigʻi, qoʻrpasi ostidan «qora kun» uchun toʻrt-besh soʻm yashirib qoʻygani boʻladi, ammo u urvoq ham boʻlmaydi. Hatto zormonda goʻrkovga ham Xudoning zorini qilib yalinishga toʻgʻri keladi. Mahalladagilar koʻp pul berib, yomon oʻrgatishgan, padarqusurni. Direktor u aytganning yarmini beradi-yu, qolganiga buyuklarning ruhini bezovta qiladi - xadisda undoq deyilgani, falon buyuk zot bundoq deganini qatorlashtiradi. Duo-yu fotihalarni, hatto janozani ham Togʻoshar amaki oʻqiydigan boʻlgan. Avallari bu ham bir chiqim edi. Nasroniy oʻlib qolsa, grob topish oson boʻlmaydi: keyingi yillarda ustalari kamayib, uning narxi oshganligi dard ustiga chipqon boʻldi. Qabriston yaqin boʻlishiga qaramay, tobutni oxirgi manzilgacha koʻtarib borish ham muammo. Tobutkashlar oʻn kishiga ham yetmaydi. «Yoʻlida zoʻrgʻa yuradigan bu qaltiroq chollarga ishonib boʻlmaydi, deydi direktor, Xudo koʻrsatmasin birortasi…». Oʻzi ham orqadan ergashadi va shoferlar, doʻkonchilar yugurib kelib yelka tutishganda, andak yengil tortganday boʻladi. * * * Nonushtaga non, sariyog, gohida tuxum berishadi. Harholda, ertalab ular bir-birlarini koʻrib quvonishadi, yuzlariga iliqliq yuguradi. Shunga qaramay, sogʻliklaridan, suvaraklardan, kalamushlardan, sanitarlardan shikoyat qilib qolishadi. Undan keyin kimdir vrach qabuliga shoshadi, boshqa birov shaharga ravona boʻladi. Hamma oddiygina qilib, «duxtur» deb ataydigan vrach bu odamlarning dardlarini yaxshi biladi, ular bilan qay yoʻsinda gaplashishning kiftini keltiradi. Qon bosimi, yurak urishi, gohida haroratini oʻlchagach, uch-toʻrtta odatdagi savollarni beradi va rasmiyat uchun boʻlsa kerak, kasallik tarixini ham koʻzdan kechiradi. Gohida oʻrinli-oʻrinsiz hazil-mutoyibalar qiladi va oxirida uch-toʻrt xil doriga retsept yozib beradi. «Sizga adelfan yozdim, jiyaningiz (oʻgʻlingiz)ga ayting: xitoynikinimas, nemislarnikini bersin», deydi biroviga. «Shpritslaringiz tugadimi? - soʻraydi ikkinchisidan, - yotish oldidan bakalashkaga qaynoq suv solib belingizga qoʻying, degandim… Ha, ha, tagʻin ukol olishga toʻgʻri keladi. Aptekaga chet elniki kelgan…». Bemorlar orasida silga duchor boʻlganlari ham bor - doktor ularga yoʻtal, grippga qarshi dorilar yozib beradi. Doktor besh-olti kishini koʻzdan kechirib, ularning aksarini darvoza oldidagi aptekasiga joʻnatgach, choʻntagidan uyali telefonini chiqarib, uning soatiga qaraydi. Naq oʻn ikkida onkodispanserdagi hamkurs doʻsti kutib turgan boʻladi. Xalatini yechib, oʻsha yoqqa yoʻl oladi. — Hukumat bekorga dom ( Saxovat uyini u shunday deb ataydi) bilan onkodispanserni qabriston qarshisiga qurmagan,- deydi doʻstini koʻrishi bilan kulib. Sigaretini hamisha labining oʻng tomoniga qisdirib, oʻng koʻzini yarim yumib ishlaydigan hamkursi ogʻzini ochmay kuladi va davom etadi. -Boboy, kampirlaringiz pulni qaerga olib ketadi? Olib qolish kerak,- doripurushligiga sha’ma qiladi doʻsti. — Biz-ku ancha halollab olayabmiz, sizlarchi sizlar. Hukumat barini bepul qilib qoʻyganiga qaramay, bemorlarni shilganlaring shilgan — Ey, hukumat berayotgani urvoq ham boʻlmay ketadi…Uning ham yarmini yoʻlda kalamushlar urib qolishadi… Ular tagʻin begʻubor kulishadi va bemorlarning sogʻligi uchun tomoq hoʻllashadi. Doktor keksalar uyiga ishga kelgan dastlabki yillar chin dildan berilib, fidoyilik bilan mehnat qildi; gohida tuni bilan qolib ketar, yonidan dori xarid qilib, bemorlarni davolash payida boʻlardi. Keyin-keyin nimadandir qoniqmaydigan, loqayd va andak behafsala boʻlib qoldi. U bugun besh kishini davolasa, ertaga ularning oltita boʻlib navbatda turishi badiga uraboshladi. Onkodispanserda yoshgina yigit-qizlar dorulbaqoga ravona boʻlishayotganda, yoshini yashab-oshini oshagan chol-kampirlarga xalaqit berish chikora. Axir, oʻlim ham dialektika qonuni-ku. Bu - noxush falsafa, albatta. Ayniqsa doktor uchun zararli, nafaqat zararli, balki gʻayriaxloqiy boʻlgan ana shu shum fikrni uning diliga solgan shaytonga la’natlar boʻlsin! * * * Tushlikda goʻshtli taom pishirishadi; choy, tuzlangan karam berishadi; ovqatdan keyin darvoza oldidagi gapxonalarda maroqli suhbatlar boʻladi. Ulfatlar aksar hollarda Behbudxon amakining yonidan joy olishadi. — Ulfati chor - anda maza bor,- mutoyibadan boshlaydi Shoir. — Ulfati panj-chi,- soʻrashadi undan. — Anda suhbat lanj, hozirjavoblik qiladi u. - Ammo men shu Bokserni koʻrgim kelmaydi: unga orqa qilib oʻtirmoqchiman. Bu jallod doʻstimni oʻldirdi. Mels tillo yigit edi… Gap shundaki, qoʻshni binoda shoirning Mels Abdulovich degan shishadosh ulfati boʻlgan. Ular birgalikda… Ammo ulfachilik uchun ham savil qolgur pul kerak-ku. Aslida pul ham xuddi omaddek, davlatmandlarning eshigini qoqishni xush koʻradi. Saxovat uyidagilarni taqdir bu sohadan ham qisgan: ularga loaqal nafaqa ham berishmaydi - xarajatlar hisobiga chegirib qolishadi. Gohida dori-darmon uchun sadaqa qilinadigan pul urvoq ham boʻlmay ketadi. Shuning uchun boʻlsa kerak, ular ikkovlashib tuy boʻlayotgan restoranlarga toʻgʻridan-toʻgʻri kirib borishni odat qilishadi. «Kechirasizlar, sal kechikdik», deydi shoir qoʻl qovushtirib turgan mezbonlarga tirjayib. Albatta, ularni stolga taklif etishadi. Nafaqat tavozelar, noz-ne’matlar, ichkiliklar… Qonni qizdirib olgach, u oʻzini shoir Aroʻziy deb tanishtiradi va iltifot ila atrofdagilarga, kelin-kuyovga dastxat yozib berishni unutmaydi. Bunday toʻkinlik va saxovatdan iyigan bu ikki ochofat, tabiiyki, tezda mast boʻlib qolishadi. Atrofdagilar koʻzlariga mayda-chuyda boʻlib koʻrinadi, shekilli, kalondimogʻlik, nopisandlik boshlanadi. Shularning bariga qaramay, bakovullar anchagacha toqat qilishadi. Axir oʻzbekchilik…. Juda boʻlavermagandan keyin toʻyxonadan suyab chiqarib, adreslarini soʻrashadi: taksi tutishadi. «Yoʻl kirani kim beradi», oʻdagʻaylaydi shoir. Bir necha kishi birvarakayiga choʻntagiga qoʻl suqadi. Bir kuni ana shunday toʻyxoʻrlikdan kech qaytishganda, qorovul ularning yoʻllarini toʻsib, avval ham ogohlantirganini pesh qilaboshlaydi. Sarmast Mels Abdulovich ha yoʻq, be yoʻq uning giribonidan oladi (Sabilgina qolsin araq). Qorovul avval vazminlik qiladi, lekin ajali yetgan sichqon mushukka tashlanganidek, Mels qorovulning yoqasini yirtadi. Boksyor uni uychasiga olib kiradi, shoir esa tashqarida qoladi. Xullas, navbatchi sanitarlar aralashadilar va ularni kiritishadi. Ertalab qarashsa, shoʻrlik Mels bandachilikni bajo keltirib qoʻyibdi. Shoir barini Bokserdan koʻradi: oʻsha oʻldirganini direktorga ham aytadi. «Qorovul urib oʻldirganini hech kim koʻrgani yoʻq, ammo u kim bilan birga ichganini…Demak…», - chaynaladi tullak sardor. Marhumga zudlik bilan grob topadilar va uning qopqogʻi qayta ochilmaydigan qilib mixlanadi. Xuddi shu payt kimdir: «Uni tobutga solish kerak edi - musulmonning farzandi…» deb qoladi. « Tilni bilmasdi-ku-, qahrga minadi boshliq - qanday qilib musulmon boʻlsin! Kalla bormi?» Belida dardi borning oyogʻi qaltiraydi, deyishadi. Direktorning haligi tahdididan keyin shoir ham tilini tishlaydi, ammo dilidagi dard uni bot-bot bezovta qilib turadi. Shoir buni anchayin toʻn kiygizib gapiradi: oʻzini jasur qilib koʻrsatish payida boʻladi; Boksyorni bu yerdan quritmaguncha tinchimasligini aytib, garillaydi. Shu tariqa boshqalar ham dardu-hasratlarini dasturxon qilib yoyaboshlaydilar. Flora xola tabiiyki, bor pulini farrosh ayol oʻgʻirlab qoʻyganini oʻkinch bilan takrorlaydi. Negadir Ukrainada oʻgʻrilar yoʻqligini (umrida u yerda boʻlmagan) ta’kidlab qoʻyadi. — Ovollari oʻris koʻp boʻlaydi, jigʻilishlarda chigʻib tanqid qilaydi…, - deydi bulungʻurlik amaki jim turishni ep koʻrmay. Darvoqe, yigʻilishlar… Bu yerda yilda ikki-uch bor jiddiy majlislar boʻlib turadi. Unda koʻpincha yuqori tashkilotdan ham ma’sul kishilar ishtirok etadilar. Mazkur anjumanda Saxovat uyining kazo-kazolari gʻamxoʻrlikni tobora oshirayotganday, bu yerdagi bandalar bundan behad minnatdorday qilib koʻrsatishga, aniqrogʻi rol oʻynashga toʻgʻri keladi. Va negadir ana shu yasamalik har gal juda tabiiy chiqadi. Faqat bagʻoyat isde’dodli aktyorlargina rollarini ana shunday qoyilmaqom qilib bajarishlari mumkin! Oʻsha kuni tushlikka osh pishirishadi, dasturxonga har xil ne’matlar qoʻyiladi. Tuzlangan karam, piyozdogʻning achimsiq hidi anqib turadigan oshxonada anchagina odam toʻplanadi. Ana shu yigʻilishda eng zerikarlisi direktorning - Behbudxon akaning ta’biri bilan aytganda - « alangasiz va tutunsiz» ma’ruzasi boʻladi. U yuqori tashkilotlarning gʻamxoʻrliklari haqida keragidan ortiq gapirgach, oʻzi bajargan yumushlardan boshlaydi. Hech uyalmay, oʻzini maqtaydi - men kelguncha undoq edi, bundoq edi degan gaplardan oʻzini tiymaydi va ma’ruzasini koʻp hollarda: «Demak, hali koʻp ishlashimiz kerak» deb yakunlaydi.. Shularning bariga qaramay, sardorni har ikki-uch yilda yangilashadi. Yaxshi ishlasa ham, yomon ishlasa ham tartib-taomil shu. Uzunquloq gaplarga qaraganda, uning oʻrni falon dollar turarmish. Birgina homiylardan falon soʻm tusharmish va yarmini yuqoridagilarga berganda ham, oʻziga falon soʻm qolarmish. Mayli, mavzudan chiqib ketmaylik. Yigʻilishda yuqoridan kelgan mehmon ham soʻz olib, allanimalar deydi, direktorga zardali gaplar qiladi va: «Bizdan nima talablar bor?» deya odamlarga yuzlanadi. Odatdagidek, bir necha lahzalik sukunat choʻkadi va labbaygoʻy bosh oshpaz qoʻrqa-pisa qoʻl koʻtaradi: «Bu… osh lanj boʻlib ketdi; nima qilamiz?» deydi, negadir, oʻzini bechorahollikka solib. Odamlar gur-r etib kuladilar. Hay’atdagilar ham lablarining bir chekkasi bilan tirjaygan, yuzlariga tabassum surtgan boʻladilar. Ammo shunga qaramay, talablar aytilmay qolmaydi – axir, tartib-taomil degan gaplar, kimlargadir hisobotlar, rasmiyatchiliklar, qolaversa, oʻzini adolatpesha qilib koʻrsatish... Kalamush haqida gapirishmaydi-yu, suvaraklar andak bezovta qilayotganligini, qishda xonalar muzlab ketishini xaspoʻshlashadi-yu, gaz bosimi sal pasayganligini aytishadi. Axir, umr boʻyi boshlari devorga tegaverib, zada boʻlaverib, shu dargohga kelib qolgan bandalardan qanaqa jasorat kutish mumkin?! Faqat tirik vujudlarigina emas, jismu jasadlari ham shu badnafs, badbinlarning qoʻlida ekanligini bir zum boʻlsa ham yoddan chiqarish kaltafahmlik-ku! Zero, yoddan chiqarganlarning qora qismati ular uchun besh panjadek ravshan. Boshliqlar yozib olishadi barini. Bu yerda qishda gaz boʻlmasligi, elektr energiyasidan qarzdorlikni vaj qilib, tokni istagan paytda uzib qoʻyishlari; sanitarlar, oshpazlar, qoʻlga ilingan narsani oʻmarishlari; ajratilgan mablagʻning salmoqli ulushi yer yutkur amaldorlarga choʻzilishi yuqoridan kelgan odamga ayon ekanligini va bu qusurlarni gapirish boshga balo orttirishdan oʻzga narsa emasligini ich-ichdan his qilib turishadi. Axir, yaqin-yaqingacha shu direktorning oʻzi yuqori idorada ishlardi; komissiya bilan tekshirishga kelar, arz-dodlarni yozib olgan boʻlar va oʻshanda ham soʻzini: «Demak, hali koʻp ishlashimiz kerak», deb yakunlardi. Majlis poyoniga yetmayoq oshni suzishadi…va ehtimol, toʻgʻri qilishar. Bu yerdagilar, goh-gohida bir vaqtlar ozroq muddat direktor boʻlgan koreys yigitni ehtirom bilan eslashadi. Uni sifatlashlariga qaraganda, ishni har qanday majlis, komissiyavozlikka chek qoʻyishdan boshlagan ekan. Oʻzi juda xokisor, halol ekan: kechalari chol kampirlar xonasiga kirib, ular bilan suhbatlashib oʻtirishni xush koʻrarkan. Oshxodagi ovqatlar tuyimli, dasturxonlar barakali; choyshablar, sochiqlar ohori toʻkilmagan boʻlibdi. Biror kishi oʻlib qolsa, shoʻrlik koreysning oʻzi dilxun boʻlib yigʻlarkan, koʻmish marosimini imkon qadar munosib qilib oʻtkazarkan. Nopok oshpazlar, andishasiz sanitarlar ishdan chetlatilibdi. — Qishdi chillasi iydi,- gap boshlaydi dashtlik amaki bu haqda gap ketganda.- kechasi deng qor burab jovdi. Bir mahal svet oʻchib qoldi. Gaz joʻq. Ajalimiz jettimi, deb barimiz qoʻrqib turippiz. Bir mahal ovozi chigʻib qoldi: «Men sherdaman!!» dedi oʻrischalab. Barimiz jengil tortdik. Jujurga aytdi: «darrov sham tovasan, bari uyga qoʻyib chigʻasan». Kechasi deng zapxosdi tovib keldi. «Skladda qancha koʻrpa, odiyal boʻsa ob chigʻib, bulardi ustiga jovasan», dedi. Ettalabgacha ketmadi - uyma-uy jurib hazillashadi, deng, ukkoordi bolasi. Menga aytadiki: «Sizdi uliiz boʻlaman: monikay ikkovimizdiyam qoʻzimiz qisiq». U gapini tugatib, miriqib kuladi va yoshli koʻzlari tagʻin ham qisilganday boʻladi. Oʻsha koreys yigit, gohida kechasi ham kelib, atrofni aylanib chiqarkan. Bir kuni, aniqrogi tunda u Boksyorni oʻgʻrilik ustida qoʻlga tushiribdi va ertasi ishdan haydab yuboribdi. Yashamagur Boksyor direktorning ustidan yozaverib, ishdan oldiribdi. Shoir esa bu fikrga e’tiroz bildiradi — Sud qorovulni ishga tiklagandan keyin, oʻzi ariza yozib ketib qoldi. * * * Mayli, tagʻin gapxonaga qaytaylik. Behbudxon amaki devordagi «Baxtiyor keksalik» degan pannoga ishora qilib: Buning oʻrniga, Behbudiy hazratlarining: «Oila uchun kurashmoq kerak, baraks u qasos oladi» degan gapini yozmoq lozim, zero, bu yerga aksar shu toifadagilar kelib qolishadi,- deydi. Flora xola: «Men boʻlsam, bir donishmandning: «Ey, baxtli odam! Bu dunyoda baxtiqarolar ham borligini sira yoddan chiqarma» degan gapini yozdirardim,» deydi ruschalab. — «Sen rahbar boʻlsang, qoʻl ostingdagi odamlarning taqdiri uchun Xudo va vijdon oldida javob berishing kerak» degan ekan bir donishmand, - suhbatga qoʻshiladi Chuchuk aya. - Shu gapni yozib qoʻyish kerak - toki bizning katta-kichik amaldorlarimiz uni oʻqib, hushyor tortishsin. — Garchand rahbar bilan amaldor oʻzga-oʻzga tushuncha boʻlsada,- deydi Behbudxon amaki, - ularning etagi hamisha gunohga botib turadi. Oʻzim ham boshliq boʻlganman… Biz ishlagan paytlarda: hukumat bilan oʻliklar haqida faqat yaxshi gapir, degan temir qonun amal qilardi. Ungacha tarjimonlik qilardim: nemis, ingliz faylasuflari, tanqidchilari asarlarini oʻzbekchaga, ruschaga agʻdarganman. Hozir hamxonamdan tatarcha gaplashishni ham oʻrganayabman. Hayotimda yul qoʻygan xatoim - amaldor boʻlishga koʻnganim. Tarjimonlik meni ma’nan boyitgan boʻlsa, rahbarlik qashshoqlashtirdi. Katta yigʻilishda hokim bir amaldorni oʻrnidan turgʻizib: «He, onangni…» deb soʻkdi. Haligi goʻsala ham boshini xam qilib turaverdi. Magar sotqin, jinoyatchi boʻlsang ham boshingni koʻtarmaysanmi, hezalak? Or qani, nomus qani? Mushtipar onangni gunohi nimada, ipirisqi? Bu ham mayli. Hokim tagʻin bittasini oʻrnidan turgʻizib, ketiga tepdi. Yopiray! Oʻkinib ketdim! — Bu yovvoyilik,- chidab turolmadi kimdir,- bizning davrimizda… — Tagʻin deng,- davom etadi Behbudxon amaki,- yigʻilishda milliy gʻurur masalasi muhokama qilinayotgandi. Koʻchada bezori bola joʻrasini soʻksa tushunish mumkindir, ammo galstuk bogʻlagan kishi… Muqaddas an’analar oyoqosti qilinayotgan joydan ketish kerak edi. Chunki, mabodo haligi benavoning oʻrniga hokim meni soʻkib qolsa nima qilaman, deb iztirob chekaboshladim. Xullas, ariza yozdim. Umuman rahbarlik mening tabiatimga zid ekanligini kech tushundim. Hozir bizda rahbar boʻlish uchun oʻta sovuqqon va qatiqqoʻl boʻlish shart. Xushfe’l, rahmdil odam rahbar boʻldimi, oʻziga ham oʻzgaga ham zarar yetkazadi. «Bir qoʻlingda qamchi boʻlsin, bir qoʻlingda qand», deyardi oʻsha hokim. Demak, uning nazarida atrofidagilar - ayiqlar. * * * Oila va baxtga tashnaliklari sababmi, haytovur, suhbatlar ham aksar hollarda, shu mavzularda boʻladi va negadir, oʻlim, oxirat haqidagi hikoyatlar bilan yakun topadi. Oʻzlari guvoh boʻlgan ibratomuz roʻzgʻorlar, baxtli insonlar haqida soatlab hikoya qiladilar. — E’tibor berganmisizlar, - deydi Chuchuk aya,- ikkinchi bor erga tekkan har qanday ayol avvalgi erini yomonlaydi; ikkinchi bor uylangan erkak, buning aksi - avvalgi xotinini maqtaydi. Nosamimiylik va tanazzul xuddi ana shu yerdan boshlanadi. Faqat birinchi nikohi bilan boʻlgan juftlikkina baxtiyor boʻlaoladi, deb oʻylayman. Ayolni boshqargan erkak davlatni ham boshqaraoladi, deyishadi, ammo oilasidan ajralgan erkak hamma narsasidan ajralishiga guvoh boʻlganman. — Ayolchi,- noroziligi yashirmaydi Flora xola va bu fikrga qarshi chiqadi. — Ayol ham! Shaxsan oʻzim hayotimda allaqanday mu’jiza roʻy beradi, degan umid bilan yashamasam, bu gʻussalardan allaqachon oʻlib ketardim. Umidsiz odamning ruhi tushib, shalvirab qolishini bilaman. Shuning uchun oʻlim haqidagi gaplarni yoqtirmayman, qoʻrqaman. E’tibor berganmisiz: odamlar bir-birlariga ishonishmasa hamki, folbinga, allaqanday oqimlarga ishonishadi, chunki ular mu’jizalar va’da etishadi. — Istaymizmi, yoʻqmi - oilani tutib turadigan zanjir farzand,- bosiqlik bilan gap boshlaydi Behbudxon amaki,- oʻsha tadbirkor jiyanimizning dangʻillama hovlisi, chetel mashinalari bor edi-yu, Xudo farzanddan qisgan edi. Xotinini Moskvalarga ham olib bordi - naf boʻlmadi. Yetti yildan keyin kelinning oʻzi: « Men endi ketaman, boshqasiga uylaning» debdi. Janjalsiz, gap-soʻzsiz ajralishdi. Oʻn kunlar oʻtmay xotini telefon qilibdi: «Sovuq tushdi - sichqonlar daladan uyga kiradi - koʻrpalarimizni kemirib tashlamasin, dori keltirib, seping», debdi. Aytganini qilgan boʻlsa kerak; ancha vaqtdan keyin jiyanimiz issiq kiyimlarini izlab, xunob boʻlib turganda, tagʻin telefon jiringlabdi: «Sovqotib qolmadingizmi, - debdi ayoli gʻamxoʻrlik bilan,- issiq kiyimlaringiz falon shifonerning falon tortmasida turibdi.» Keyin borib, kelinni olib keldi - yasholmadi chogʻimda. Shu orada erkak-ayol qavmlarni bir joyga toʻpladim: «Jiyanga yordam berishimiz kerak, u goʻdaklar uyidan bola olmoqchi emas, biz, eshonzodamiz - ajdodimizga nasl-nasabi noaniq boʻlganni qoʻsholmaymiz, deyabdi.» Dashtlik bir joʻmard kelinimiz joyidan turdi: «Boʻyimda toʻrt oylik bolam bor: bu - oʻshalarniki» dedi. «Roziman, - dedi eri ham, - bizda uch juft quloq bor!» Koʻzimdan yosh chiqib ketdi. Xullas, besh oydan keyin oʻgʻil tugʻildi. Doktorlar emizgani olib kirishsa, «Men emizmayman - buning onasi oʻsha kelin» debdi. Jiyanimiz doktorlar bilan gaplashib, chaqaloqni olib chiqishdi, doʻkonning suti bilan katta qilishdi. Ishonasizlarmi - yoʻqmi, yil oʻtmay, kelinning oʻzi ham homilador boʻldi. Hozir oʻgʻli ikkita.. Oʻsha kuni Togʻoshar amakining hikoyasi, ham maroqli boʻldi. — Maktabimizga urushdan keyingi yillar markazdan Zufarov degan kishi direktor boʻlib keldilar. Uchinchi sinfda oʻqirdim oʻshanda. Qishlogʻimiz togʻ orasida - qishda yoʻllarni qor bossa, shaharga borolmay qolardik; hozir ham shu. Zufarov muallimning yoshgina, juda suluv, shohista xotini ham botanikadan dars berardi. Ertalab desangiz, ikkovlari koʻchada qoʻltiqlashib, podrushka qilib maktabga borishardi. Ularning kattagina havorang soyabonlari bor edi: biz uni tutib koʻrishni orzu qilardik. Yomgʻirli, qorli kunlarda ikkovlari shuning ostiga kirib, birday qadam tashlab yurishardi. Yoshu qari havas bilan poylashar, zohiran tomosha qilishardi. Zufarov muallim harbiycha gimnasterka kiyib olar, xrom etigini yaltillatib, qars-qars qilib yurardi. Doim u kishini qoʻltiqlagan muallima sochini bitta qilib orqasiga tashlab olardi. U paytlarda, bizda ayollar boshlariga yopinchi tashlab yurishardi va bu hol hamma uchun gʻalati, batamom yangilik edi. Ularning ikkovlaridan ham juda xushboʻy hid kelardi. Zufarov muallim bilan koʻrishib qolsangiz, kaftingizda allamahalgacha dilni entiktiradigan ifor qolardi. Muallimadan esa boshqacha bir dilkash hid kelardi. Zufarov xotiniga «muallima» xotini esa eriga «muallim» deb murojaat qilishardi. Eh, juda boshqacha edi bularning bari. Biz - bolalar chashmadan suv tashib berardik. Shularning uyida birinchi marta «Rodina-49» radiopriyomnigini, primusni koʻrgan edim. Bir kun deng, muallima maktabga yigʻlab keldi. Kiyinishi ham odmigina. Hamma tashvishga tushib, uni oʻrab oldi: «Iosif Vissarionovich Stalin olamdan oʻtdilar, dedi u koʻz yoshlarini shashqator qilib, -endi qanday qilamiz?». Keyingi yillarga kelib, odamlar toʻylarda vecher qiladigan boʻlishdi. Ular ikkovlashib raislik qilishardi; Zufarov toʻrt qator she’r oʻqisa, muallima ham nozlanib toʻrt qator oʻqirdi. Eh, juda goʻzal edi! Biror oilada janjal chiqsa, er-xotin borib nasihatlar qilishardi, koyib berishardi. Qishlogʻimizda bola-chaqali boʻlishdi; keyin ota-onalari keksayib qolgan ekan, shekilli, koʻchib ketishdi. Qishloq huvillab qolganday boʻldi. Shunda ham yilda uch-toʻrt kelib, ta’ziya boʻlgan eshiklarga kirib chiqishardi. Akobir degan raisimiz bor; otasi ham rais edi. Selxozni bitirib keldi. Bir oycha Zufarov muallimning hovlisida yashagan ekan. Shu aytdiki, bu gal muallim bilan muallima kelsalar, koʻchadan podrushka qilib oʻtkazamiz. Baring chiqib, oyogʻi ostiga gul tashlab turasan. Rasmga olib qoʻyamiz». Oʻzlari ham bahorda - gul serob boʻlgan vaqtda kelib qolishdi. Butun qishloq koʻchib chiqdi deng. Endi gulni tashlayabmiz, tashlayapmiz. Hayajonlanib, hayron boʻlib qolishdi. Maktabga yetar-etmas ariq bor edi: Zufarov muallim oʻsha zamonlar ariqning ikki roshiga daraxt oʻtqazgandi: doʻlana, yongʻoq, terak… deganday qoʻlga ilinganini. Koʻpini mollar yeb ketdi, bizda gaz yoʻq -oʻtinga ham kesib ketishdi - oʻqimagan odamlarda. Lekin oʻn-oʻn beshtachasi hozir ham turibdi - quchoqqa sigʻmaydigan boʻlgan. Muallim yangani qoʻltiqlab oʻsha yergacha bordi-yu, oʻpkasi toʻlib ketdi: bitta daraxtni quchoqlab yigʻlab yubordi. Muallima xavotirga tushib qoldi. «Bu kishining yigʻlaganini koʻrmagandim», dedi rangi uchib… — Gap oʻqigan oʻqimaganda emas,- uning gapini ilib ketdi iikinchi suhbatdosh. - Bizning qishloqda Devkor ota degan dehqon bor edilar. Ketmonlari quchogʻimga sigʻmasdi - katta edi. Shu kishi bir kechada qishloqda hovuz qazib, suvga toʻldirib qoʻyganlar. Ertalab odamlar turib qarashsa, yangi hovuz boʻyida kampirlari damlab kelgan rayhonli choyni ichib oʻtirgan ekanlar. Koʻplar ishonmaydi; lekin shu hovuz hozir ham bor. Kanal qazishda Oxunboboev: «Siz haqiqiy devkor ekansiz» degandan keyin nomlari shunaqa boʻlib qolgan. Tokka chopiqqa chiqardik - bir biqinini u kishi agʻdarardi, bu yogʻini uch kishi zoʻrgʻa ulgurardik. Qaerda ishlasalar, kampirlari roʻmolchaga tushliklarini bogʻlab olib borardi. Onaxonimiz yelkaga toza sochiqni tashlab, Devkor bobomizning qoʻllariga oʻzgacha bir ehtirom ila suv quyardilar. Devkor bobo kampirlarini siz-sizlab gapirardilar; bolalari, nabiralarini ham…Kampirlari mayda bargli, qora chinni rayhonni xush koʻrardilar: tomorqalari atrofiga, supalari boʻyiga faqat shunaqa rayhon ekardilar. Bitta shoxchasini quloqlari ustiga taqib ham yurardilar. Kuzda quritib olardilar: qish boʻyi ovqatga ham, choyga ham shuning talqonini solardilar. Chol-kampirdan ham, hovlilari, dasturxonlaridan ham rayhonning hidi kelib turardi. Toʻqsonga kirishdi. Bir kun Devkor bobo ertalab tursalar, kampirlari bandachilikni bajo keltirib qoʻyibdi. U kishi ham shundaygina yoniga yiqilib, jon beradilar. Qishloqda yigʻlamagan odam qolmadi. Oʻz koʻzim bilan koʻrganman: goʻrkov ham yum-yum yigʻlab goʻr qazigandi. Boʻlmasa maktab koʻrmagan odamlar edilar. — Oʻsha Zufarov muallimni bultur televizordan koʻrsatishdi,- chala qolgan kalomini davom ettiradi Togʻoshar amaki.- «Kelin-kuyov» degan koʻrsatuv bor-ku - shunda. Chol-kampir keksayib qolgan boʻlishsa hamki, ruhlari chogʻ, bir-birlariga avvalgiday yarashiq. Zufarov muallimdan uzoq yashashinig sirini soʻrashdi. «Baxtli odamgina uzoq yashashi mumkin. Odamni baxtli qiladigan narsa - yaxshi oila», - dedi u kishi. — Gap oʻqigan, oʻqimagandamas; sizlab yo sennab gapirgandayammas,- suhbatni ilib ketadi dashtlik amaki,- xotinim meni sennardi; kazachka edi. Armiyadan obqochib kegandim. Enamdi ochchuvi chigʻardi: «ulimdi sen dema», deb. Olov edi oʻziyam: bir oʻpka brigadimiz meni urmoqchi boʻgʻanda, jagʻasidan ob, itarib tashlovdi. Obqochib keganimdan soʻng, ota-enasiga qat jozib, bor gapdi aytdik. Hapta oʻtmay, javob keldi: «Biz pol ochdirgan eydik: u seni sart manan qochib ketganingni aytdi. Qaytib kesang, gunoyingdan oʻtamiz; agar kemasang, ular seni oʻldirarmish». Biz rosa kuldik, jil oʻtmay ulli ham boʻldik. Yakka parzand boʻgʻani sabab, ancha erka boʻb oʻsdi. Qaydanam nasha chekadigannarga qoʻshilib qogʻan akan deng, ukkoor, uyimizni kuydirdi: bor bisotimizni sotib, nasha chekadigan boʻldi, bachchagʻar. Kunimiz ovurlashib qoldi. Men mardikorchilikka ketganimda, enasini bugʻib, tilla tishini sugʻurib obdi. Xotinim balnitsada uzildi. Bolani qamab juborishdi. Innakeyin men baqqa keldim… Ertasi boshqa joyda, tagʻin Behbudxon aka atrofida toʻplanishadi. Davraga yangidan-yangi odamlar qoʻshiladi. Har kun gʻayri-gʻayri mavzuda suhbatlashadilar: — Mana shu shoxga qarang, deydi Shoir, qadimiy chinorning baland, muallaqday turgan shoxiga imlab,- bultur bir otaxonni olib kelishdi, ha yetmishlardan oshgan edi oʻziyam. Amaldor-pamaldor boʻlganmi - ancha sipo, ammo dili gʻam-u gʻussaga toʻlib ketgani koʻzidan bilinib turardi, oʻpkasi toʻlib ketgan bola boʻladi-ku - shunga oʻxshardi. Saharlar shovqun-suron boʻlib qoldi. Oʻygʻonsak, otaxon sallasini sirtmoq qilib, oʻzini hov ana u shoxga osib qoʻyibdi. Qanday qilib u yerga chiqqan - aql bovar qilmaydi. Militsiyadan odam keldi, noiloj kran bilan tushirib olishdi. Odamlari bor ekan: olib ketishdi. Lekin nima sitam oʻtganini bilolmay qoldik. — Insonning dili gʻaladon emaski, bunday titkilab keragini topib olsang, - dedi Behbudxon amaki. — Ha, boboyning koʻzi xuddi tirikday edi,- davom etdi Shoir,- oʻzim yopib qoʻydim - taomil shunaqa. Mayitdan qoʻrqmaslik kerak - mana shu chorrahamizda «Damas» bir bolani urib yuborgandi. Bolakayning kitob daftarlari sochilib ketdi. Bir rus ayol yugurib borib, bechorani koʻtarib oldi-yu, bagʻriga bosdi: haligi shoʻrlik ham najotkorini topganday, uning yelkasiga bosh qoʻydi. Bir ozdan keyin boshini koʻtarib, bizga qaradi. Men uning nigohlaridan: «Nega meni bu kuyga soldilaring?!», degan oʻkinchni uqqanday boʻldim. Keyin tagʻin boshi engashdi, haligi ayol faryod solib yigʻlashga tushdi - bola oʻlib qolgan ekan. Keyin bolakayni men oldim: armonli koʻzlari ochiq edi shoʻrlikning, chunki u hali koʻp narsani koʻrishga haqli edi-da. Uning nigohi hech koʻz oʻngimdan ketmaydi. Keyin mijjalarini beozor yopib qoʻyganman. Gohida tushlarimga kiradi. Unga bagʻishlab she’r ham yozganman. — Bizning jufti halolimiz,- davom ettirdi Behbudxon amaki,- qirq uch yoshga kirganda, koʻkragi ustiga maydagina bez chiqdi - oʻzi juda qoʻrqib ketdi. Dadasining ham naq shu yoshda, aynan shu yeridan bez chiqqan va oxir-oqibat shoʻrlikni olib ketgan ekan-da! Tanish doktorga olib bordik - tasalli berdi: «Bu hech gap emas, oʻzim davolayman», dedi. Anchayin yengil tortdik. Ammo la’nati bez kattarib, ayolimizning ishtahasi boʻgʻiladigan, madorsizlanadigan boʻlib qoldi. Keyin bir professorga olib bordim, u ham va’da berdi, aytgan dori-darmonini topib keldim, pul deganini ayamadim; har borganimda, egilmagan boshimni doktor-u hamshiralarga egardim, iltijolar qilardim, chunki hayotimni yolgʻiz tasavvur qilsam, dilimni vahima bosardi. Oʻzi fan kandidati edi: Jadidlar toʻgʻrisida ilmiy ish qilgandi. Keyin desangiz, Toshkentga olib bordik. «Kechikibsizlar», deyishdi, ular sovuqqina. Hayotining oxirgi kunlari choʻp-ustixonga aylanib qoldi. Koʻzimga iltijoli boqib: «Mahmudxoʻja bobomizning qabrlarini topishsa, oʻshanga gul qoʻysam, deb orzu qilgandim, ammo afsus…» dedi. Oʻzim ham yigʻlab yubordim. Loaqal haykallari boʻlganda ham, soʻnggi armoni oʻzi bilan ketmagan boʻlarmidi… deymanda… Oraga mavhumgina sukunat choʻkdi. Behbudxon amaki jilla oʻzgacha ohangda davom etdi: — Bu goʻshaga kelguncha inson qadri, uning soʻnggi yoʻli, oxirati haqida chuqurroq oʻylab koʻrmagan ekanman. Tabaruk urflarimiz xoru xasday beqadr boʻlsa, insoniyligimiz qaerda qoladi bizning?! Va shu bilan oʻz xatolarim haqida ham oʻylaydigan boʻlganman. Bizda biror dargohda ta’ziya boʻlsa, oʻttiz-qirqlab qavmlar bel bogʻlashadi; tobutning ortidan butun mahalla, korxona ergashadi, unga yelka tutishga navbat yetmay qoladi; yigirma, qirq kunligi, yiligini xotirlab, xalqqa osh berishadi; qabriga qimmatbaho toshlar qoʻyishadi; gohida yillab televizor qoʻyishmaydi, muzika tinglashmaydi. Buni insonning qadri, uning ruhi pokiga ehtirom desa boʻladi. Zero, inson, u hayotmi yoki marhummi ana shu qadr-qiymatga loyiq! Shunisii bilangina u oʻzga maxluqlardan farq qiladi. Rahbar boʻlgan paytimda bunga qarshi chiqqandim - oʻylab qarasam, gumrohlik qilgan ekanman. Vaholanki, qaybiram donishmandning kitobida xalqning urf-odatlariga keskin qarshi chiqqanlar koʻpchilikning nafratiga duchor boʻlishini oʻqigan edim. Nachora, bizning eng katta xatomiz - oʻz xatolarimizni takrorlab turishimizda ekan. — Lekin shunga qaramay, urf-odatlar yillar oʻtishi bilan oʻzgarib, takomillashib borarkan, - dedi Chuchukxon aya,- bizning yoshligimizda tuylar ham azalar ham batamom boshqacha edi. Bugun… — Keksalik - bugunni tanqid qilishdan boshlanadi, deyishadi,- luqma tashlaydi kimdir. Bizning davrimiz oʻtib boʻldi - keksaydik. Televizorda bir olim XX1 asrni detektiv va estrada asri deb atadi. Shu gapda jon borga oʻxshaydi. Avallari insonning qadru-qiymati boshqacha edi. «Hamma narsa inson uchun, insonning baxt-saodati uchun» degan shior ham boʻlardi. * * * Faqat oila, baxt haqidaginamas, yaxshi odamlar, oxirat, adabiyot, falsafa, siyosat borasida ham guftigoʻlar, munozaralar boʻlib turadi bu gapxonada. Ayniqsa, Chuchukxon aya aynan ana shu mavzulardagi suhbatni xush koʻradi, gohida bahslarga qoʻshilib ketadi. — Siz meni nigilistlikka ayblayabsiz,- deydi u Behbudxon amakiga e’tiroz bildirgan boʻlib,- xush aytingchi, bugungi adabiyotga, teatrga tan berasizmi? Pul toʻlab, beburd kitoblar chiqarishayabdi, shaldiroq spektakllar qoʻyishayabdi - adabiy tanqidning esa ovozi eshitilmaydi. — Nigilizm - normal hol,- falsafiy qarashlarini ifodalashga kirishadi Behbudxon amaki eminlik ila,- lekin kuchli kishining inkori bilan nodonning hech nimarsani tan olmasligini bir-biridan farqlay bilish kerak. Kuchli shaxs u yo bu hodisani inkor etganda, oʻrniga undan qutulish boʻyicha taklif kiritadi, karaxt tuygʻularni uygʻotaoladi. Nodon esa aynan oʻzining xomakligini xaspoʻshlash uchun barining ustidan chiziq tortadi. Tabiiyki, oʻziga oʻxshaganlar davrasida, u ana shu nigilizmi bilan ochko ishlaydi. Endi, adabiyot, teatr, adabiy tanqid va siz aytgan kitoblar masalasida: kuchli adabiyot yoki sahna asari boʻlmagan joyda tanqidchi faol boʻlolmaydi. Yangi davr keldi - koʻz oʻngimizda dunyo oʻzgardi. Xush adabiyotchi? Bugun yangi iste’dodlar kerak! Adabiy tanqidga undan keyingina ish fronti topilishi mumkin; axir Pushkin, Gogollar yangi adabiyot yaratmaganda, Belinskiylar paydo boʻlmasdi-ku! — Nazarimda Belinskiy, Chernishevskiylar adabiy tanqidchidan koʻra koʻproq faylasufga oʻxshashadi. Ularni tanitgan narsa aynan ana shu falsafiy qarashlar. — Lekin falsafada ular ham eramizdan ilgari yashagan yunon olimlari qoʻliga suv quyisholmadi, chunki davomiylik boʻlmadi. Muqaddas joy boʻsh turmaydi, deyishadi: biz intizor boʻlgan daholarning kechikishi sabab, boʻshliqni betamiz asarlar toʻldirayabdi. Zero, gul oʻnmagan joyga alaf chiqishi tabiiy. — Falsafiy masalalarda men ham sizning qoʻlingizga suv quyolmasligimni fahmlayman, - tan oladi, andak sukutdan keyin Chuchukxon aya,- ammo bugun odamlar kitob oʻqimay qoʻyganining sababini koʻproq televizordan koʻraman. Bariga oʻsha sabab. — Televizor va internet taraqqiy etgan Yaponiya, Amerikada kitobxonlik darajasi avvalgidan ham baland-ku... — Ha, toʻgʻri, ammo siz boya aytgan yoʻl boshlovchi dahoning yuzaga kelishi uchun zamin va zarurat ham kerak-ku. Ehtimol shu omil oqsoqdir. Buning ustiga iqtisodiy tanglik - kitob xarid qilish uchun pul… — Yoʻq, yoʻq, shoshib inkor etadi Behbudxon amaki va munosib tinglovchi topganidan quvonib, zavqu shavq bilan davom etadi. — E’tibor berganmisiz, aynan yozuvchilarimiz oʻrtaga: «Adabiyot oʻladimi?» degan xavotirona savol tashlashadi va shosha-pisha uni inkor etishga kirishadi. Yoki: har bir ijodkor zohiran, gohida botinan «Men zoʻr asar yozdim!» deydi. Aslida bir faylasuf aytganday, hamma narsaga shubha bilan qarash kerak. Adabiyotning oʻlimiga ham, zoʻr asar yozilganiga ham shubha bilan qarayman…Lekin, mening nazarimda, bugun kitob oʻqimay qoʻyganimizning tagʻin bir muhim sababi bor. — Xush? — Nemis faylasuflaridan biri: «Eshik ortida dahshatli mehmon turibdi, uning nomi - nigilizm» degan edi. Bu mehmon endilikda biz uchun ichkariga kirdi va uni koʻrib turibmiz. U koʻz oʻngimizda oʻz ishini boshladi: sarosimalanmay, ikkilanmay - biz ne-ne mashaqqatlar ila tiklagan va davomli qarsaklar bilan ochgan haykallarni nopisand buzaboshladi. Biz andak sergak tortib, kalovlanib qoldik. — Yaxshi tushunolmadim. — Tushunarliroq boʻlishi uchun koʻz oʻngingizga X1X asrni keltirishingizni soʻrardim. Qanchadan-qancha amirlar, xonlar, dohiylar va daholar bor edi oʻshanda ham. Biz aytgan mehmon tashrif buyurib, barmoq bilan sanarli va gohida kutilmagan kishilargagiga shohsupadan joy berdi. Nachora, haykallar qurish va unga sigʻinish qonimizda bor. Lekin men aminmanki, oʻsha mehmon biz sigʻingan dohiy va daholarning barmoq bilan sanarlisini qoldiradi. Chuchukxon aya bu gal bagʻoyat takalluf va samimiylik ila soʻradi: — Xush, oʻsha nigilizmning yoki nogahoniy mehmonning kitob oʻqish, oʻqimasligimizga nima daxli bor? — Ha, u faqat haykallarni buzish bilan cheklanmay, bizning dilimizga shubha, gʻulgʻula soldi: bugungi jarayonlarga nopisand qarashni oʻrgatdi va oʻzimiz qadrlagan koʻpgina kitoblarni koʻz oʻngimizda jarlikka uloqtiraboshladi. * * * Quyoshli kunlardan biri edi - davrada yangi-yangi otaxon-u onaxonlar qoʻshilgandilar, hatto Afgʻon ham xotinini yetaklab kelgandi. Kimdir shoirni yoʻqladi - uning qaerdaligini hamxonasi Behbudxon aka ham aytib berolmadi. Va gap oʻzani, beixtiyor shu odamga qarab burildi. — Bariga araq sabab, deymiz-u, ammo uni shishaga doʻst qilgan vaziyatlar haqida kam gapiramiz,- dedi Behbudxon amaki,- Aslida masalaning sababiga emas, sababining sababiga nazar tashlashga toʻgʻri keladi. Oʻzining aytishicha, birinchi xotini bilan turmushlari tuzuk boʻlgan ekan, ammo qaynanasi noasil chiqibdi: har nimarsaga aralashib, mashmasha qilaveradigan, qizini yoʻldan uradigan xilidan ekan. Xotini yomon emas ekan-u, onasinikiga borib kelsa, tumshayadigan, jizzakilik qiladigan, roʻzgʻordagi gapni tashqariga olib chiqadigan xunuk odati bor ekan. Sabr kosasi toʻlgan er kunlardan birida tarsaki tortib yuboribdi! Qurgʻur qaynana buni eshitib, qizini olib ketibdi. Qoʻlida oʻgʻilchasi ham bor ekan. Orqasidan borishga esa hamiyat-u nafsoniyati yoʻl bermagan. Shoir odam… Keyin xotini va oʻgʻilchasini sogʻinganda, alamini araqdan oladigan odat chiqargan chogʻi. Albatta, iroda kerak edi! Ammo har bir illatning ildizini jamiyatdan, tuzumdan izlash joiz. — Shu kishining ism-sharifi nima? - nogahonda Behbudxon akaga yuzlandi Afgʻon. — Kelgan kunlarim soʻraganimda, «Taxallusim - Aroʻziy», degandi. «Siz aruzda ham she’r yozarkansiz-da», deb soʻradim. « Taxallus tanlashda «arab» va «oʻzbek» soʻzlarining birinchi boʻgʻinini olganman», degandi. Keyin haqiqiy ism-sharifi bilan qiziqmay qoʻydim. — Lekin mast boʻlsa, juda koʻyushqondan chiqarkan,- davom etdi Afgʻon,- bultur u korpusda yashaganimda, kayfi oshib borib qolgan ekan. Ogʻzidan shodi kirib, bodi chiqdi: «Hov, olomon, poeziyaning nimaligini bilmaydigan benavo poda,- dedi barimizga qarab,- hov, sagʻir keksalar, qari timsohlar! Sizlarni bu yerga nima yetaklab keldi? Sizdaylar bilan yashash itimga or, mushugimga nomus!» Biz indamay qoʻyaqoldik. Shu payt darvoza oldida nogahoniy gʻala-gʻovur boshlandi va tahlikali ovozlar balandlashabordi. Bular orasidan Shoirning ovozini tanigan Behbudxon aka oʻrnidan turib, xavotorona oʻsha tomonga yoʻl oldi, boshqalar ham unga ergashdilar. Qarashsa, kayfi taroq Shoir qorovulning giribonidan olib, ogʻziga kelganini toʻkib solayabdi. «Bu - jallod? Joʻramning xunini olmasam, qoʻymayman…» Qorovul esa oʻzini vazminlikka olar, lekin xonachasiga olib kirish, oʻch olish ishtiyoqi bilan yonardi. Ularni ajratib olishdi. Ertasi Shoir hijolat tortib hamxonalaridan uzr soʻradi va hasratlarini toʻkib soldi. — Madaniyat boshqarmasida ishlaganimda bir eroniy bilan doʻstlashib qolgandik. Oʻzi boʻsh-bayov, ogʻzidan gapi tushib ketadigan nobarorgina edi. Shuning oltmish besh yillik toʻyiga borgandim. Kampiri ikkalasini deng, toʻrdagi baland shohsupaga oʻtqazib qoʻyishibdi. Mehmon toʻlib ketgan. Farzandlar, nabiralar: «otajon», «bobojon», deb kaftlariga koʻtarishayabdi. Kelgan mehmonning koʻltigʻida sovgʻa-salom. Men ham iljayib oʻtirdim-u, ammo juda xoʻrligim keldi. Nega keksayganda birov shohsupada, boshqa birov esa gʻaribxonada boʻlishi kerak?! Ey, falak, bu ne koʻrgulik, deb oʻkindim. Rosti gapki, alamimdan ichdim. Oʻzim dardga toʻlib kelayabman-u, bu betamiz Bokser yoʻlimni toʻsgani ortiqcha. — Axir, u uychasiga olib kirib… - xavotirini yashirmadi Behbudxon amaki — He, domla, baridan toʻyib ketdim; shunisiga ham rozi edim. Bunaqa yashagandan koʻra… * * * Alhazar, demoq kerak, tovba demoq joiz. Qora boʻyoqlarni koʻpaytirish chikora. Saxovat uylari va undagi muysafidlar hayotiga qora koʻzoynak bilan qarash gunohi azim-ku! Chorasiz yo kimsasiz qolganlarga maskan-u makon boʻlgan dargoh-ku, axir u! Ammo gohida, odamlar dunyoda oq boʻyoqlar borligini bilishlari, uni qadrlashlari uchun qora boʻyoqlarni koʻrsatib qoʻyish kerak. Spartakning oʻz hoʻjasiga: « Mayli, meni ur, ammo soʻzimga quloq sol» degan gapini eslaysizmi? Roʻzgʻoriga andak sovuqlik tushgan er yoki xotinga: «Mayli, meni ur, ammo oilangni barbod qilma», degisi keladi kishining. Nachora va tagʻin nachora, avval aytganimizdek, odamlarning eng katta xatolari - oʻz xatolarini takrorlab turishlarida ekan! E’tibor berganmisiz,- deydi Behbudxon amaki gap orasida bot-bot,- ajralishga ariza berganlarga sud oʻylab olish uchun bir necha oylik muddat beradi. Undan koʻra, shu goʻshaga keltirib, fojieani koʻrgazish foydaliroq boʻlurdi. Bu ibratxonani gʻaribxona yoki gʻurbatxona deyish nooʻrin. Bahorda qabriston ustini qip-qizil lolaqizgʻaldoq qoplaganini koʻrganmisiz? Yoʻq, yoʻq… Qish kunlari shishaday tiniq osmonda yulduzlar jilva qilganini tomosha qilganmisiz? Aslida inson har qanday vaziyat va sharoitda ham shirin orzular bilan yashaydi, bardam va umidvor ruhini yoʻqotmaydi. Inson hayoti hamisha ezgulik va yaxshilikka intilishdan iboratdir. Hatto Azroilni ham tabassum bilan kutib olgan kishilarni bilamiz. * * * Tushlikda Behbudxon amaki, beixtiyor Chuchukxon ayaning yoniga borib oʻtirdi. Hazil va hangomaga moyil muysafidlar bir-birlariga sirli nigoh tashlab qoʻydilar. Koʻp oʻtmay Shoir oʻrnidan turib, hammaning diqqatini tortdi. — Bugungi toʻyimizga uzoq-yaqindan kelgan aziz mehmonlar! Men hozir kelin-kuyov sha’niga she’r oʻqimoqchiman. U nogahonda Behbudxon aka va Chuchukxon aya tomonga ishora etib, qiroat qilaketdi.     Hur muhabbat shodasida ikki marjon ikkingiz,     Ishq-u sevgi olamida oy-yu osmon ikkingiz!     Ikki yoshning sevgisiga keksalar uyi guvoh     Boʻlsa toʻfon, boʻlsa toʻzon, misli qalqon ikkingiz. Oshxonada hozir boʻlganlar bolakaylarga oʻxshab begʻubor kulishdi Xuddi shu payt kimdir qoʻlidagi radiolaning ovozini koʻtarib yubordi va shoʻx ohang yangrab, zavq bilan oʻyinga tushib ketishdi, hatto nogironlar ham hassalarini devorga suyab qoʻyib, mastona raqs qilaboshladilar. Shu shikasta dillarga lahzalik boʻlsa ham, shodlik va nuri munavvar ato etganing uchun Oʻzingga va faqat Oʻzingga beadad shukronalar boʻlsin! Nogahonda mazkur holning guvohi boʻlgan odam, garchand tuygʻulari oʻtmaslashib ketgan boʻlsa hamki, buni haqiqiy baxtli keksalik, deb atashi tabiiy! «Kelin-kuyov» quvonch va hijolat oraligʻida turgan mahalda va kutilmaganda, bir guruh mehmonlar kirib kelishdi - bular Behbudxon akaning oʻgʻli, haligi boyvachcha jiyani, nabiralari va boshqa qavmlari edi. Ular andak angrayib, sarosimalanib turishdi va qoʻllaridagi sovgʻa-salomlarni bir chekkaga qoʻyib, beixtiyor oʻyinga tushib ketishdi. * * * Soʻnggi paytlarda Saxovat uyida Narzi daroz, uning uzun oyogʻi, besoʻnaqay «toʻrt oyoqli choʻbin oti» haqida bot-bot gapiriladigan, hazil-mutoyiba qilinadigan boʻlib qoldi. Shoirning ikki qator hazil she’ri koʻpchilikning ogʻziga ham tushdi:     Tomda tobut yotodi,     Ayagʻi sovuq qotodi… Bularning bariga aniqlik kiritish uchun andak chekinish qilishga toʻgʻri keladi. Qoʻshni mahallada Narzi daroz degan novcha bir amaki kasallanib qoladi-yu, qizini chaqirib ( oʻgʻli yoʻq ekan, rahmatlining) vasiyat qiladi: «Men uziladiganga oʻxshayman. Ammo chamalab koʻrsam, qabristondagi tobut menga boʻy bermas ekan, bitta uzunroq qilib yasatib qoʻy; Iskandarning qoʻliga oʻxshab oyogʻim tobutdan tashqari boʻlmasin…». Qizi zudlik bilan… Ammo qurgʻur usta moʻljaldan uzunroq qilib yasagani sabab, u juda beoʻxshov boʻlib chiqadi. Nachora. Narzi daroz olamdan koʻz yumgach ( oxirati baxayr boʻlsin), vasiyatini bajo keltirib, shu tobutga yotqizishadi. Odamlarga avval non kerak, keyin hangoma deb eshitganmisiz. Boshqa gap qurib ketganday, mahallada, qabristonda ham odamlar nuqul ana shu tobutning haddan tashqari besoʻnaqayligi, gʻayritabiiyligini gapiradigan boʻladilar. Buning ustiga ancha joyni egallab yotishi ham... Mahalla fuqarolarining yigʻilishida bir boyvachcha keksalar uyining tobuti bilan mozorini ajratishni taklif qiladi; bunga ularning kimsasiz va gʻaribliklarini ochiqdan-ochiq vaj qilib koʻrsatadi. Tabiiyki, koʻpni koʻrgan muysafidlar unga qarshi chiqib, hamma ham Yaratganning bandasi ekanligini, kibrga hojat yoʻqligini aytib, pand-nasihat qiladilar. Shunga qaramay, muayyan toʻxtamga kelisholmaydi; ammo mahalla oqsoqoli tobutdan, aniqrogʻi, malomatlardan qutulish uchun uni Saxovat uyiga berib yuborish lozim, degan fikrga keladi. Sim qoqib, direktorning roziligini olgach, oʻzi mashinaga orttirib, zudlik bilan bularning hovlisiga tushirib ketadi. Ammo tobut oddiy quti emaski, u bee’tibor turaversa. Oʻtgan-ketgan ajablanib qarayveradi, soʻrayveradi. Koʻtara noxushlik… Otaxonlar tobutni oʻrniga eltib qoʻyishni maslahat berishadi, ammo «Demak» soʻzidan qaytolmaydi va six ham kuymasin, kabob ham deganlaridek, tobutni chortoqqa chiqarib qoʻyishni buyuradi. — Bu xosiyatsiz narsa,- deydi Behbudxon amaki,- uning tomda turishi ham nojoiz. Odamlarimizning asablari, ruhiy holatlari oʻzingizga ayon…Arzimas bahona ham noxush ta’sir etishi mumkin. Ammo direktorning chekingisi kelmaydi. Avval tobut haqida askiyalar qilishadi, latifalar toʻqishadi. Iskandarningg qoʻli va Narzi darozning oyogʻi tobutga sigʻmabdi, degan gap va Shoirning she’ri naqlga aylanib ketadi. Bu ham mayli, tomdagi tobut va undagi allaqanday arvoh asabi boʻshlarning tushlariga kiraboshlaydi. Jumladan, shoʻrlik Afgʻon uyqusizlik dardiga duchor boʻladi: tuni bilan devonavor hovli kezib yuradigan yoki bir nuqtaga tikilib xayol suradigan; serxarxasha, oʻchakuvchan, injiq boʻlib qoladi. * * * Kech kuz kunlaridan, aniqrogʻi tunlaridan birida kattiq shamol turdi. Nogahoniy qor aralash yomgʻir derazalarni xavotirona chertaboshladi. Daraxt shoxi sinib, elektr simlarini uzib yubordi - rutubatli zulmat, dilni vahimaga soladigan chaqmoq, momoqaldiroq boshlandi. Uyqulari qochgan muysafidlar yupqa koʻrpalarini ustlariga tortib, hademay allaqanday noxushlik roʻy beradiganday sukut saqlashardi. — Dezdemona, oʻygʻoqmisan,- xavotir aralash soʻraydi Flora xola. Bilasanmi - men Ukrainada oʻlishni istardim. — Oʻlim haqida gapirmang…iltimos. — Pulni shuning uchun jamgʻarayotgandim. Xonumonimni barbod qilishdi. Fashistlar bostirib kelganda, oʻn yetti yoshda edim: oilada ikki qiz edik; uyimiz Lvov shahri yaqinida edi. Oyim bilan dadam bizni yer-u koʻkka ishonishmasdi. Gʻalabadan keyin ularni qanchalik izlaganimni bilganingda edi. Oʻzbekistonga kelib ham, hamma joyga xatlar yoʻlladim… U tin oladi va shamol susayishi bilan tagʻin davom ettiradi: — Taras Shevchenkoning she’rini bilasanmi?     Oʻlsam mening jasadim,     Ukrainaga koʻmilsin.     Qabrim u keng dalaning     Eng oʻrtasida boʻlsin!     Poyoni yoʻq ona yer     Va zangori Dnepr     Koʻrinib tursin menga… Ayol sukut saqlaydi va bu holdan ikkovlari ham zim-ziyo sukunatdan vahimaga tushishadi. Flora xola davom ettiradi: — Mabodo oʻlib qolsam… — Oʻlim haqida gapirmang. — Mayli, men yoshimni yashadim, ammo sen xor boʻlma: oʻsha sipoyiga tezroq tegib ol. Kiborlar jamiyatining arzandasiga oʻxshaydi u va omad bunday toifalarga bot-bot oʻng qoʻlini choʻzishini bilaman. U xushfe’l, saxiy odam: menga pul berdi. « Oʻksimang, buni ichki choʻntagingizga solib yuring - dilingizga quvvat boʻladi, ammo hech kimga aytmang» dedi. Sen ulgurishga ulgur! Uni sevishingni bilaman. U ham… — Flora xola,- oʻsha qoʻrquv va xavotir aralash uning gapini kesadi Chuchukxon aya,- sevgiga balo bormi shu tobda? Bu gaplar oʻn yetti-oʻn sakkiz yoshlilarga yarashadi. Menga esa… takyagoh kerak. Mana shundan vahimali daqiqalarda, dilimga quvvat beradigan, kechasi yomon tushlardan qoʻrqib oʻygʻonganimda: «Qoʻrqma, azizim, yoningda men borman», - deydigan, dilim behudud hasratlarga toʻlib ketganda, koʻz yoshlarimni mehribonona artib qoʻyadigan qoʻl kerak. Mabodo oʻlib qolsam, bel bogʻlaydigan, dilxun boʻlib yigʻlaydigan jigargoʻsham boʻlishini orzu qilaman. Oʻsha qadrdonim bilan qoʻltiqlashib teatrlarga, toʻylar, bazmlarga borishni oʻylayman. Ishonsangiz, teatr, bazmlarga bormaganimga ham koʻp yillar boʻlib ketdi! Tagʻin: uyimiz oldidagi bir parcha zaminga chinni rayhonlar ekishni oʻylayman. Yana bilasizmi nimani orzu qilaman: yelkamga oppoq, harir sochiq tutib, oʻsha yaxshi koʻrgan odamimning qoʻliga suv quyishni… Nabiralarim boʻlsa deyman: ularni muzika maktabiga oʻzim olib borib, olib kelishni istayman… Tushlarimda allaqanday mahbub bir qoʻl yelkalarimni, bellarimni oppoq qoʻllari bilan mehribonona oʻqalaganday boʻladi. Oʻygʻonib ketib esa, oʻzimni suvaraklar, kalamushlar izgʻib yurgan tor va badboʻy uychada koʻraman. Bu dahshatli azob emasmi? Shunday yashasang-ki, oʻlsang, goʻrkov ham yum-yum yigʻlasa deyman… Siz boʻlsangiz, vahima orasida sevgi haqida gapirasiz, yoki oʻlimni yodga solib, dilimni xufton qilasiz… — Dezdemona, Ukrainada mening singlim boʻlishi kerak - oʻshani topsam, deyman. Boshimning ostida daftar bor - oʻlib qolsam, daftarni oʻshanga yetkaz…. Bir pasgina tin olgan shamol tagʻin kuchayaboshladi, koʻp oʻtmay chaqmoq chaqdi va momoqaldiroq gʻayritabiiy qattiq qarsilladi. Tomda allanima shitirlaganday, yurayotganday boʻldi. Tashqarida itlar bezovta vovullayboshladilar. Qoʻrqib ketgan Chuchukxon aya oʻzini tashqariga oldi va nima qilishini bilmay, yettinchi xonaning eshigini taqillatdi. Bu yerda ham vahima ichida oʻtirganlar seskanib tushishdi.. — Behbudxon aka,- zorlandi ayol,- qoʻrqib ketayapman - rahmingiz kelsin. Tomda birov yurganday boʻlayabdi. Yoningizda oʻtirsam maylimi? U yengilgina hansirar, nimalar haqidadir gapirgisi va shu bilan qoʻrquv, yolgʻizlikni yenggisi kelayotganligi koʻrinib turardi. — Keling, men ham qoʻrqayapman,- dedi Behbudxon amaki, qorongʻuda uning qoʻllarini umidvor izlar ekan. Shu payt koridorda birovning nogahoniy faryodi eshitildi, nimadir taqirlab ketdi. «Dod, musulmonlar, qutqaringlar! Narzi daroz kelayabdi: qoʻlida granata. Granata! Granata!!!» — Afgʻon jinni boʻlib qoldi,- deydi Behbudxon amaki oʻksib. — Chuchukxon,- deydi u mahbub va mehribon ohangda, tobora pinjiga tiqilaytgan ayolga, - siz haq ekansiz: bu yer bizning joyimiz emas ekan. Ketamiz! Chuchukxon javob qaytarmay, tagʻin uning pinjiga tiqiladi. Afgʻon yana vahima aralash baqiradi, qorovulning sertahdid ovozi eshitiladi; u kimnidir onangni …deb soʻkadi. Tapur-tupur boshlanadi, allakimning ingragan, dardli ovozi eshitiladi. — Boksyor Afgʻonni urayabdi,- deydi boyadan beri jim oʻtirgan Shoir gʻazab bilan.

Muallif: Nusrat Rahmat