Oq kalamushlar (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Oq kalamushlar (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Mardikor juvonning kundaligi Qirmizi rangli (bunaqasini birinchi bor koʻrishim) «Neksiya» haydovchisi kabinadan tushishi bilan, bu yerdagi taomilga koʻra, boshqalar qatori Barno ikkalamiz unga yaqinlashdik, yuzimizga tabassum surtgan boʻldik. Qirq yoshlar chamasidagi, boʻychan, koʻrinishidan anchayin puxta, dilkash bu odam nigohi bilan bizni bir sidra paypaslab chiqdi-yu, menga qarab, eski tanishlardek yaqinlashdi. — Mashinaga min,- dedi yarim buyruq ohangida «Neksiya»si tomon imlarkan. - Senbop ish bor. — Voy, biz ikki kishi,- dedim, Barno tomon ishora qilib. — Boʻbdi, ikkalang ham min,- dedi, ikkita erkak mardikor ham olib kelaman. U erkaklar tomon ketdi; kabinaning orqa eshigini xavotirona ochishim bilan dimogʻimga dilkash atir hidi gup etib urildi; obdon dazmollangan, dogʻ tegmagan oppoq surp toʻshalgan oʻrindiqqa iymanibgina joylashdik. — Bu olifta nima ish buyurarkan?- qiziqdi Barno. -Pulini ham kelishmadik… — Yaxshi odamga oʻxshaydi - xafa qilmas,- dedim zohiriy umid bilan. Mashina rulini shahar tomon burib, xoʻjayin masalaga ravshanlik kiritaboshladi. — Sizlar bilan kelishmadik-ku, necha puldan olayabsizlar? — Ixtiyor oʻzingizda,- dedim, saxiy odamga oʻxshaysiz. Faqat soat oltiga javob bersangiz boʻlgani: bola-chaqa, deganday, kechki ovqat tayyorlash kerak. — Sani oting nima?- soʻradi u kutilmaganda. Men andak xijolat chekib, javob berdim. - Menga qara Malika,- davom etdi u,- nima qaynona-paynonang yoʻqmi? Kuni bilan ishlasang, tagʻin… — Qaynonasi rahmatli boʻlgan,- men uchun javob berdi Barno. Oraga mavhum sukunat choʻkdi. Uni tagʻin xoʻjayin buzdi: — Ha, senga ham qiyin ekan. Ering nima ish qiladi? Ana shu savol meni ne iztiroblarga solishini bu odam qaerdan ham bilsin? Indamadim. Sukutim uni xavotirona nooʻngʻaylikka solganday boʻldi. Vaziyatdan chiqish uchun boʻlsa kerak, gap oʻzanini boshqa tomonga burdi. — Tabiatning yashash uchun kurash qonuni bor. Borba za suщestvovanie, deydi buni ruschasiga. Hammamiz oʻshangga boʻysunib yashaymiz. U allamahalgacha falsafa suqqach, oʻzi haqida ham uzuq-yuluq ma’lumotlar berdi. Oti Jovli ( bunaqa nomni ham birinchi eshitishim) ekan. Aslida forishlik; otasi amaldor boʻlgan, uning vafotidan keyin yashash uchun kurash mashaqqatlarini boshdan kechirgan emish. Oʻzini bizga yaqin tutish uchun boʻlsa kerak, bir afsonani ham hikoya qildi… — Bir podsho ovga chiqqan ekan. Chanqab qolibdi-yu, a’yonlari bilan toʻgʻri kelgan dehqonning hovlisiga yaqinlashibdi. Uy sohibi ehtirom koʻrsatibdi, sarosimalik ila suv chiqaribdi. Podsho qarasa, dehqonning ahvoli juda nochor, kiyinishi yupun, oʻzi qoqsuyak… «Oʻn ikkini sakkiz qilmagan ekansan-da» debdi unga qarab. «Urgan edim, olampanoh, debdi dehqon, ammo oʻttiz ikki qoʻymadi». «Mayli, debdi javoban shoh, senga bir gʻoz yuboraman, patini yulib ol». Qaytishda podshoh, nogahonda vaziri tomon oʻgirilib, dehqon bilan boʻlgan guftugoʻning mazmunini soʻrab qolibdi. U yelka qisibdi. «Ertagacha bilib kelmasang, boshing ketadi!» qisqa qilibdi hukmfarmo zugʻm bilan. Vazir podshoni saroygacha kuzatib kelgach, zudlik bilan orqaga - dehqonning huzuriga qaytibdi. «Menga qara, debdi, shosha-pisha, oladiganingni ol-u, oʻsha gapning magʻzini chaqib ber!» «Bu juda joʻn, tushuntiribdi dehqon. Podshohi olamning: «Oʻn ikkini sakkiz qilmagan ekansan-da» deganida - qishning gʻamini yozda yemabsan, degan dashnom bor. «Oʻttiz ikki qoʻymadi», deb, tishga, aniqrogʻi, nasibaga ishora qilgandim. «Gʻozchi?», - shoshib soʻrabdi vazir. «U - siz, debdi dehqon: olganingni - ol dedingiz-ku! — Haqiqatan ham hamma gap oʻsha oʻttiz ikkiga borib taqaladi,- davom etdi Jovli, gapiga ruscha iboralarni aralashtirib. Sizlarning tong bilan bozorga chiqishlaring, mening mardikor izlab kelishim zamirida nafs, aniqroq qilib aytsak, manfaat bor! Butun jamiyatni harakatga soluvchi kuch, manfaatdir! «Shaxsiy manfaatini koʻzlabdi», deb yozadi gohida bema’ni muxbirlar. Shaxsiy manfaatni koʻzlamaslik - nodonlik! Bir donishmand: «Dunyoni xudbinlik boshqaradi», deb yozgan ekan. Turfa toifadagi arbob-u, amaldorlarga e’tibor beringlar: xalq haqiga xiyonatni gunohi azim, deb va’zxonlik qilishadi-yu, odamlar hisobidan dangʻillama imoratlar qurishadi, oʻmargan pullarini chet el bankalariga qoʻyishadi. Ularning pinhoniy maqollari qulogʻimga chalingan: «Xalq dengizdir, uning haqini oʻmarmagan, toʻngʻizdir. Shunday yashamoq kerak-ki, soat millari faqat sening foydangga aylansin! Oʻzingni chestniy hisoblab, birovning oldiga dasturxon yoyolmasang, suf bunaqa halollikka!». Taxminan uch-toʻrt kilometrlar yoʻl bosgach, mashinamiz chap tomonga burildi va tosh toʻshalgan qingʻir-qiyshiq koʻcha boʻylab ancha yoʻl bosdik; qoʻsh darvozali, dangʻillama hovli qarshisiga kelib toʻxtadik. Hovlini saramjon-sarishta deb boʻlmasdi: har yer, har yerda qutilar, suv idishlari tartibsiz sochilgandi. Bizga e’tibor bermay ishlayotgan oʻsmirlar, ayollardagi allaqanday gʻayrat (32 tufayli, albatta) sezilib turardi. Ayon boʻlishicha, Jovli deganimiz uyida mineral suv chiqaradigan korxona tashkil etgan ekan. Binolarning osti katta yertoʻla: talay kishilar shisha, «bakalashka» yuvishar, undan narida - hovlidagi artezian quduqdan rezina shlanglardan oqib kelayotgan suvni idishlarga quyishardi. Barno ikkalamiz gazlangan suv solib, ogʻzi berkitilgan bir litrli plastik idishlarga yorliqlar yopishtiradigan boʻldik. (Unga «Zarafshonning shifobaxsh suvi» deb yozilgan, tarkibi, muddati koʻrsatilgandi). Tojikcha talaffuzda gapiradigan juvondan andak saboq olgach, tushgacha bir maromda ishladik. Soat oʻn ikkida hammani piyozdogʻ hidi anqib turganiga qaramay ancha shinam oshxonaga taklif etishdi; oʻzgalar qatori oʻzimizga shoʻrva suzib keldik. Jovli ham biz bilan oʻtirdi, hazil-mutoyibalar qildi, menga bot-bot sirli nazar tashlab, nimadir deyishga lab juftladi-yu, ammo, buning mavrudi boʻlmadi. Kech soat beshda yuvinib, jomakorlarni almashtirib oldik. — Malika, juda suluv boʻlib ketibsan-ku,- dedi Jovli dushdan chiqqanimdan keyin, choʻntagidan pul chiqarar ekan,- mana bu har biringga toʻrt dollardan - bizning pulda besh ming soʻm boʻladi. Bir oyda yuz ellik ming, degani. Mening maoshim ellik ming soʻm. Demak, sizlar meni eskspluatatsiya qilayabsizlar. Nima boʻlsa ham bu pullarni yashirib qoʻyinglar, sarflamanglar. — Yashirib qoʻyardig-u, oʻttiz ikki qoʻymaydi-da, - hazillashgim keldi. Jovli mazza qilib kuldi va xushfe’llik bilan soʻradi. — Oʻninchini bitirganmisan? — Ha, institutda laborant boʻlib ishlardim,- negadir andak maqtangim keldi. — Yaxshi! Ertaga ham kelinglar - ish bor. Malika sani kotibami, buxgaltermi qilib olishim mumkin. Oʻylab koʻr. Hozircha xayr! — Ertaga ham kelamiz-a,- dedim yoʻlga tushgach Barnoga,- buning ustiga meni doimiy ishga ham taklif etayabdi. Yaxshi odamga oʻxshaydi. — Oq kalamushning erkagi,- dedi u javoban. Men daf’atan hushyor tortdim, nadomat chekib, bu yerga qaytib kelmaslikka qaror qildim. Oq kalamush haqidagi hikoyani eshitmoqchi boʻlsangiz, andak ortga chekinishga toʻgʻri keladi. * * * Kelin boʻlib tushganimda, mulloamakim (qaynotam) veterinariya ilmiy-tadqiqot institutida ishlardilar. Toʻydan keyin koʻp oʻtmay, meni ham ishga olib ketdilar. — Hozircha laborant boʻlib turing, kelasi yil biofakka kirasiz, keyin… Barno bilan ilk bor oʻsha yerda tanishganman. Zerikmasligim, nooʻngʻaylik sezmasligim uchun boʻlsa kerak, qaynotam tanishtirgandilar bizni. Barno qishloqdoshimiz ekanligini, uni ham mulloamakim ishga olib kelganliklarini oʻzi aytib berdi. U oq kalamushlarga qararkan. Kataklarda, quyonning bolasidek oppoq, momiq; koʻzlari shisharang jonivorlar bir talay edilar. — Nima qilishadi bularni?- qiziqdim. — Barini oʻldirishadi, fan uchun qurbon qilishadi,- dedi sovuqqina qilib, faylasufona. - Meditsinaning ramzi - ilon; veterinariyaniki oq kalamush boʻlishi kerak. - Chunki yuz minglab oq kalamushlar ana shu fan uchun jon berishadi. — Qanday?- davomini batafsilroq eshitgim keldi. — Tajribalar oʻtkazishadi - bardoshlarini sinashadi: past, baland haroratga, yuqumli kasalliklar, radiatsiyaga; yangi dori-darmon, ximikatlarni avval shularga qoʻllab koʻrishadi, keyin mollarga va hakazo. Eng yomoni, hushyor boʻlib turmasam, bolalarini yeb qoʻyishadi, bu ochofatlar. — Nega unday qilishadi?- surayman achinib. — Bilmadim, ozodlikda bolalarini e’zozlashadi-yu, tutqunlikda… Ehtimol, bu zulmga qarshi isyonlari boʻlsa. Barno menga yoqib qoldi. Faylasufona fikrlar yuritishdan tashqari u anchayin shoʻtqari va jur’atli edi. Oʻsha kuni hech choʻchimay, katta kalamushni tutib, qoʻshni katakka solganini koʻrib, etim joʻnjikib ketdi. «Oʻlim oldidan bir maza qilsin», deb qoʻydi. Keyin bilsam, nar bilan modani qoʻshgan ekan. Ular avval bir-birlarini rosa hidlab koʻrishdi, keyin erkagi urgʻochisini yalab-yasqayboshladi. Avval oʻzini chetga olayotgan moda hademay moyil boʻldi va behayolar ha yoʻq, be yoʻq, shahvoniy ishlarini boshlab yuborishdi. Rosa kulgandim oʻshanda. Barno boya ana shu holatga ishora qilganini aytib oʻtishim, ehtimol ortiqchadir. Mulloamakim chorva mollarining irsiy kasaliklarini oʻrganish ustida tadqiqot oʻtkazardilar. Oʻsha yili Yevropadan keltirilayotgan zotli mollarning qon siyish kasalligiga qarshi ilmiy ish boshladilar; buning uchun zotli mollarni jaydari buqalar bilar qochirish, shu tariqa immunitetini mustahkamlash buyicha tajribalar oʻtkazdilar. Ammo bu mavzuni ilmiy kengashmi, Toshkentmi tasdiqlamadi; oqibatda mahsuldorlik tushib ketishini vaj qilishdi. Shu bilan birga doktorlik dissertatsiyasi uchun boshqa mavzuni tavsiya etishdi. Mulloamakim boʻlsa bu holdan qattiq ranjidi. Aslida andak tajribalar oʻtkazilgan, ammo dissertatsiya yozilmagandi. Koʻpchilik yotigʻi bilan tushuntirishiga qaramay, u kishi buni omadsizlik deb bildilar va ruhlari tushib ketdi. Darhaqiqat, u omadsizlikkina emas, talay musibatlar, qismatlarning debochasi boʻlib chiqdi. Veterinariya fakultetining uchinchi kursida oʻqiydigan xoʻjayinim yozda togʻasi bilan Toshkentga bir mashina kartoshka olib ketishdi. Ammo shu ketish, haftalar oʻtsa hamki, darak boʻlmadi. Biz xavotirona izlashga tushdik: qavmlarimiz bozorlar, mehmonxonalarni surishtirib, biror xabar topisholmadi; militsiya ham nadomat chekishdan nariga oʻtolmadi. Shu orada bir jinoiy guruh qoʻlga tushganligi, ular yaqinda sud qilinishini oʻqib qoldik; bu qashqirlar Toshkentga yuk olib kelgan dehqonlarning mahsulotini koʻtara xarid qilish bahonasida daryo sohiliga olib borishar va oʻldirib, bor bisotlarini olishar ekan. Sudga mulloamakim bilan bordim. Panjara orasidagi goʻrsuxtalar arzimaydigan pul yoki yuk uchun koʻplab begunoh odamlarning qonini toʻkishganini loqaydgina, xuddi suvarakni oʻldirganday beparvo gapirib berishardi. Ana shular orasida Samarqanddan kelgan mashinada shoferdan tashqari keksatob kishi bilan yigitcha boʻlganligini aytishdi, ammo ularning qiyofasini chizib berisholmadi. — Haligilarning yoshrogʻi miltigʻimni koʻrib, qochdi - men otdim, yiqilganini koʻrdim, ammo oʻligi yo tirigini topolmadik,- dedi, qorasoqol, rangi zahil yaramas. - Kartoshkani tushirib, mashinani yoqib yubordik. «Balki ular emasdir, oʻshalar boʻlganda ham xoʻjayinim qochib ketgandir, tirikdir» degan umid hozirgacha dilimni tark etgani yoʻq. Haligi soqolning tagʻin bir iqrori toʻplanganlarni larzaga soldi. — Surxandaryoning moshini edi - yukning egasi bir erkak bilan ayol ekan. Shef shoferni oʻldirdi, men haligilarni otdim. Qarasak, bir bola qoʻrqib, qopning tagiga kirib ketgan ekan. Shef: «Gumdon qil», dedi. «Peshin boʻlib qoldi, namozni oʻqib olay», desam koʻnmadi. Bolani yotgan joyida pichoqlab tashladim. Bu xunxoʻr nokasga dastlab soʻz berishganda: «Inshooloh, musulmonman, oʻzbekman: yolgʻon gapirmayman» deb qasam ichgan boʻluvdi va bu bilan e’tiqod, millat sha’nini tahqirlaganini xayoliga ham keltirmagandi. Mulloamakimga soʻz berishganda, uning iqroriga urgʻu berib: «Har bir din yo millat oʻzining buyuk farzandlari bilan faxrlangani singari, noqobil bolalaridan or qilishni ham unutmasligi kerak!» dedilar. Qoʻlimda bir yarim yashar qizcham bor edi, oʻzim ogʻiroyoq edim oʻshanda. Dunyoda quvonch degan narsa batamom tugaganday edi: biz kulgini yoddan chiqarib qoʻygandik. Toʻrt oydan soʻng tugʻilgan bolakayga Yodgor deb nom qoʻyamiz, deyishganda koʻnmay, Umid deb atadim. Ammo qismat-u gʻussalarning hali davomi bor ekan - yagona oʻgʻilning musibatini qaynonam koʻtarolmadi: qandli diabetga mubtalo boʻlib, yil oʻtmay olamdan koʻz yumdi. Omadsizlik bir kelsa, yogʻilib keladi, deyishadi: institutimizda qisqartirishlar boshlandi. Dastlab koʻplab farroshlar, laborantlar, shu jumladan, Barnoga ham javob berishdi va ikki oy davomida kalamushlarga oʻzim qaradim. Soʻng mullaamakim ikkalamizni rasmiy qisqartirishmadi-yu, maosh bermay qoʻyishdi. Koʻp oʻtmay, boʻgʻzimizgacha qarzga botib qoldik. Ana shunday kunlarning birida qaynotamning qarshilarida tizzamda choʻkalab anchagina oʻtirdim-u… Kechirasiz, shu oʻrinda mavzudan andak chekingim keldi. Bir kuni «Oshin» teleserialini tomosha qilaturib, yoddan chiqmaydigan holatning guvohi boʻlgandim. Tirikchilikning ogʻir aravasini tortish joniga tekkan jafokash er Oshinnii tepib yubordi. U asabiylashgan, holdan toygan holatda edi. Shoʻrlik juvon dumalab ketdi va oʻrnidan chapdast turib, erinig qarshisiga choʻnqaydi, ta’zim bajo keltirib, undan kechirim soʻradi. Eri ham boʻlgan ishga nadomat bildirdi, duduqlanib uzr soʻradi, noxushlikka xotini aybdor emasligini, bariga tirikchilik - yeb toʻymagur oʻttiz ikki sababligini ich-ichdan his etgandi u. Bu ibratomuz holatdan oila uchun faqat kechirimli boʻlish kerak, degan falsafani, mantiqni uqdim. «Xoʻjayinim qaytib kelsa va (mayliga) meni tepib yuborsa, xuddi ana shu tariqa ta’zim bajo keltiraman», degan ilinj oʻtdi koʻnglimdan. Keyin ichki bir umid bilan mashq qildim. Avval oʻn daqiqa, soʻng koʻproq; hozir shu alpozda bir soatcha oʻtirishim mumkin. Xullas, men uchun bagʻoyat qadrdon boʻlgan, musibatlar va jafolarga qasdma-qasd yashashni biladigan, otam oʻrnida ota deganim, dilkash, emin insonning qarshisida choʻkk alab oʻtirdim-u, ming andisha bilan soʻradim. — Barno bilan ishga borsam maylimi? Gap shundaki, Barno oʻshandan beri mardikor bozorga chiqib, roʻzgʻor tebratayotganidan xabardor edim, undan bu yumushning ayrim asrorlarini ham soʻrab olgandim. Gap tagʻin shundaki, qishlogʻimizning shundaygina biqinida - Toshkent-Termiz koʻchasi boʻyida («Betonka» deyishadi) katta mardikor bozori vujudga kelgandi; u koʻpchilikni boqardi. Togʻ yonbagʻridagi qishloqlarni - togʻ; dengiz sohilida yashaydiganlarni - dengiz boqishiga e’tibor bergandirsiz. Birinchisi, togʻda mol boqadi, xashak jamgʻaradi; togʻdagi gullar, shifobaxsh giyohlarni sotib, oʻttiz ikkini tinchlantiradi; ikkinchisi - baliq, dengiz mahsulotlarini pullab roʻzgurzonlik qiladi. Bizning qishloqda erkak-u ayol bu bozorni yashash uchun kurash maydoni, najot qal’asi deb biladi. — Yoʻq! - dedi u kishi keskin. Aslida, kelini mardikor boʻlishini tasavvur etolmas, buni hamiyati koʻtarmas, or qilardi qaynotam. Ammo boshqa iloj qolmagandi: qashshoqlik chilviri kekirdagimizni tobora zichroq qisayotgandi. Biror haftadan keyin oʻzgacha ohangda gapirdim: — Barno tok bargini chilpishga taklif etayabdi, borsam maylimi? U kishi sukut saqladi. Mardikor bozorga ilk bor chiqqanim ( bundan olti oycha muqaddam)sira yodimdan chiqmaydi. Mingdan ortiq ayol-u erkak bor edi bu tonggi anjumanda. Dugonamning izohiga qaraganda, qoʻshni qishloq va tumanlardan ham aynan shu yerga kelisharkan. — Ana u oliftalar tomon yoʻlamaslik kerak, dedi u daraxt ostida uymalashib turgan, raftor-u kiyinishlari oʻzgacha ayollar tomon imlab, ular - badanpurushlar! Bu haqda avval eshitgan boʻlsam hamki, nafrat aralash qiziqib kuzataboshladim, ammo shu payt xaridor chiqib qoldi. Tasodifni qarangki, oʻrta yoshlardagi dehqon bizni, darhaqiqat, tok chilpisha olib ketmoqchi boʻldi. Savdolashib olgach, «Damas»ga minib, qoʻshni qishloq tomon joʻnadik. Oʻsha kuni fahmlaganim shu boʻldiki, bu amaki yaqinda fermer boʻlgan ekan, ammo qarzga botib qolgan, shekilli, tirikchiligi oʻzimiz qatori edi: tushlikda issiq ovqat yemay, non, murabbo bilan qanoatlandik. Bir haftacha ishlab, uyga qaytayotganimizda Barnoga iltijo qildim. — Menga biroz pul berib tursang, nima qiladi; magazinchi bilan qassobning qarzini uzib qoʻymasam, mulloamakim koʻchaga chiqishdan hijolat boʻlayabdilar. U rozi boʻldi, amakim qilgan yaxshiliklarni esga olib, u kishini sifatlab ham qoʻydi. * * * Bunaqa salobatli, shukuhli bogʻni birinchi bor koʻrishim. Kishi oʻzini nogahonda bokira, ulugʻvor goʻshaga kirib qolganday his qiladi, atrofdagi anvoyi gullarning xushboʻy hidi tuygʻularingizni qitiqlab ruhingizga sokinlik ato etadi. Namchil asfalt yoʻlaklar sizni bogʻning toʻrt tomoniga chorlaydi. Darvoza (yogʻochdan oʻymakor qilib yasalgan)dan kirgan zahotingiz argʻuvon, eman, sanovbar va nomlari koʻpchiligimizga noaniq boʻlgan manzarali; nariroqda esa mevali daraxtlarga duch kelasiz. Oʻrtada baland qilib qurilgan, zinalari marmar qubbali shiypon. Bizdan tashqari ham talay kishilar ariqlarni tozalash, supurish-sidirish, suv sepish bilan band edilar; shiyponda stol bezatishardi, oʻsha tomondan dogʻlanayotgan zigʻir yogʻning hidi anqirdi - bularning bari anchayin nozik mehmon tashrifidan dalolat berardi. Bizni bu yerga olib kelgan amaki ishboshilarga taqsimladi. Meni, skameyka tuzatayotgan, nimasi bilandir qaynotamga oʻxshaydigan oltmish yoshning nari-berisidagi, oʻrtaboʻy, bosiq nigohli otaxonga roʻpara qildi. — Sizga bir kishi yetadimi? — Yetadi,- qisqa javob berdi amaki va beixtiyor soʻradi: - Opaning kelishini Oʻlmas akang biladimi? U javoban ma’qul ishorasini qilib, bosh silkib qoʻydi. Amakining topshirigʻi bilan archa va koʻpchiligimiz «oʻris qaragʻay» deb ataydigan daraxtlarning tanasini oqlashga kirishdim. Ikkinchi daraxtni qoʻldan chiqargan ham edimki, «Opa keldilar?» degan da’vat eshitildi: koʻpchilik sarosimaga tushdi, ishboshilar eshik tomon ravona boʻldilar. Ammo amaki oʻrnidan jilmadi, uning yuzidan «qilt» etgan biror ifodani ham anglab ololmadim. Bu - gʻalati holat edi. Atrofdagilarning ta’zim-u tavozelaridan sarmast boʻlgan mehmonga ta’rif beradigan boʻlsam, qirq besh yoshlarning nari-berisidagi xushfe’l, xushsurat juvonni koʻz oʻngingizga keltirishingizga toʻgʻri keladi. Uning toʻladan kelgan qomati, ana shu qomatga monand tikilgan qimmatbaho liboslari; oltin, brilliant taqinchoqlari, kiborona yurishlari kishini loqayd qoldirmasdi. Juvon atrofdagilarga oʻzbekcha, tojikchalab soʻz qotar, odamlarning dilini topishga urinar, buni qoyilmaqom qilib uddalardi. — Yoʻq, yoʻq, derdi u,- choy ichmayman - bogʻni sogʻinganman, sizlarni sogʻinganman: avval rosa aylanishim kerak. U odamlar qurshovida, ikki tomoniga kumushrang archa oʻtqazilgan yoʻlak boʻylab, allanimalarni eslaganicha, ohista-ohista, ulugʻvor, sarmast qadam tashlardi. Men oʻsha tomonga tikilib, yoʻlak boshida allaqandlay koʻlni, unda suzib yurgan oʻrdaklarni koʻrdim. — Eh, qarmoq olib kelmabman, qarmoq,- dedi mehmon boladay hayqirib. — Qarmoq bor, oytimullo,- dedi kimdir hozirjavoblik bilan. — Ishlaringdan qolmanglar, boringlar - men yolgʻiz sayr qilishni yaxshi koʻraman,- dedi u injiq erkalanish bilan. Ammo hech kim uni tark etmadi. Chunki opa bu gapni shanchaki iltifot uchun aytganini his qilish qiyin emasdi. Bu yerdagilar oʻz rollarini anchayin uddalab bajarayotgan aktyorlarga oʻxshab ketardi. Oʻgirilib, amakiga qaradim va uning yuzida zohiriy iztirob, bu holatga qarshi qahrga oʻxshash ifodani tuyganday boʻldim. Noxush xotiralar dilini oʻrtadimi, chuchmalliklarga tobi yoʻq ekanmi - bir nimarsa deyish mushkul edi. Biz ishimizda davom etaverdik. Biror soatlar chamasi vaqt oʻtgan ediki, mehmon bizning yoʻlakda paydo boʻldi. U yonidagi bir ayol, bir erkak labbaygoʻyga gap uqdirardi. - -…butun bir rayonda xalq dam oladigan joy boʻlmasa-ya. Katta sessiyaga chiqib aytdim - pul ajratishdi - atrofini panjara qildik. Mana shu shiyponni Moskva orqali hal qilganman. U paytlarda asfaltni kattaning oʻzi taqsimlardi. Bogʻning darvozasi ham yoʻq edi… Buni eshitib, mulloamakimning bot- bot takrorlab turadigan gaplari yodimga tushdi: «Har bir amaldor oʻzini dunyodagi eng xalqparvar, adolatpesha, halol rahbar deb hisoblaydi». Hademay ular bizga yaqinlashib qolishdi. Opa nogahonda amakini koʻrdi-yu, begʻam va mamnun qiyofasi, ravon monologida zohiriy oʻzgarish sodir boʻldi. — Yaxshimisiz, sogʻ-salomat yuribsizmi, dugonam yaxshimi,- shosha-pisha holpurslik qildi qoʻlini koʻksiga qoʻyganicha. Uning andak sarosimalanib gapirishidan sezilar-sezilmas hijolat, nadomat va tagʻin allaqanday nomukamallikni uqib olish qiyin emasdi. — Xotinim oʻldi,- dedi amaki javoban sovuqqina qilib,- olti oylar boʻlib qoldi… Opa battar nooʻngʻaylikka tushdi va vaziyatdan chiqish uchun shosha-pisha, toʻxtovsiz gapiraketdi. — Voy-boʻy, eshitgan boʻlsam, harna boʻlay! Bularning birortasi menga aytmabdi. ( U yonidagilarga yovqarash qilib oldi). Eshitgandirsiz, mening ham boshimga koʻp tashvishlar tushdi: ishdan nohaq olishdi, avariyaga uchradim - qovurgʻam sindi…Shu joy, shu odamlarni deb… — Yoʻq, odamlarni qoʻying,- mehmonning gapini boʻlib va qahrini imkon qadar jilovlab, sokinlik bilan gapiraboshladi amaki. - Insonning qadri chumolidan farq qilmasdi: ezgʻilab ketaverish mumkin, deb hisoblashardi. Amal kursisi ne-ne pokiza odamlarni buzmadi. Shu bogʻni oling. Uning atrofini panjara qildirguningizcha, odamlar kirishar, meva-chevaga ogʻzi tegardi. Keyin amaldorlardan oʻzganing yoʻli toʻsildi. Ular kechqurunlari mast-alast boʻlib qiyqirganda, nihollar, gullarni oyogʻosti qilishmadimi, degan xavotir bilan panjara ortidan kuzatardim. «Bu bogʻni men tashkil qildim» demang - yaxshi emas. Ana shu joylar daraxtzor qilinganda, siz maktabda oʻqirdingiz; dadangiz somsapurushlik qilardi u vaqtlarda. Oyogʻingiz ostida katta jarlik bor edi, koʻlning suvi shu yerlargacha kelardi. Buldozer, traktorlar topib tekislatdim. Siz panjara oʻrnatgan joylardagi oʻriklarni Oʻratepadan olib kelgan edim - uning turshagi bozorning oldi boʻlardi. Bari nes boʻldi. Olmalarimiz, harqalay kesilmay qoldi. Sebi safed degan bu nav boshqa joyda yoʻq. Shiyponning oʻrnida dilafroʻz degan nok boʻlardi - har biri handalakday kelardi, qurt yemasdi uni; niholini toshkentlik bogʻbon joʻram topib bergandi. Uni ham kesishdi, ammo, shukurki, payvand olishga ulgurib qoldim. «Bogʻ raykomning dachasi boʻlarmish» degan shov-shuv chiqqanda, huzuringizga kirganim, haytovur yodingizdadir. Qabul kuningiz edi: oʻng yoningizda prokuror, chap tomoningizda militsiya boshligʻi oʻtirardi. Yopiray: Buxoro amiri ham oʻzini bunday kibrli tutmagandir. Odamlar bilan shu tariqa gaplashish mumkin emas-ku! Men bogʻdan soʻz ochishim bilan: «U siznikimas - kolxozniki», dedingiz. Gʻalati zamon edi-da: bogʻni barpo qilib, kolxoz hisobiga oʻtkazishga majbur boʻlgandim, u tuzumda xususiy bogʻli boʻlish jinoyat edi. Ammo rais diyonatli ekan: oʻzimni bogʻbon qilib qoʻygandi. Sizdan ham faqat shuni iltimos qildim: boqqa bogʻbonmi, qorovulmi qilib tayinlang, u xoku turob boʻlmasin, demoqchi boʻldim. Quloq solgingiz ham kelmadi-ya! Bu quvlik, qaysarlikning sababini hozirgacha tushunolmay halakman. Qabulingizga kirganimga nadomatlar chekaman. Rahmatli xotinim, siz bilan bir sinfda oʻqiganini pesh qilib, xuzuringizga kirmoqchi boʻlganda - qoʻymadim. Qorovul meni ichkari kiritmaydigan boʻldi; panjara ortidan yurib, oʻzim oʻtqazgan daraxtlarni kuzatardim, sanardim; nihollarning birorta shoxi singanini koʻrsam, iztirob chekardim. Eh, nimasini aytasiz?! Oraga sukunat choʻkdi, Opa bunday achchiq dashnomlarni kutmaganligi, yonidagilardan hijolat chekayotganligi va allanimalar deb raddiya bildirgisi kelayotgani sezilib turardi. Uni kuzatib yurgan sipo amaki jim oʻtirishni oʻziga ep koʻrmadi. — Opamiz qilgan xizmatlarini tan olmaslik - adolatsizlik… — Ha, opangiz dastlab odamlarni oʻylab, anchayin tuzuk ishlar qildi,- uning soʻzini ilib ketdi amaki,- ammo yonida nobop labbaygoʻylar koʻpaydi. Bu kishi biror yerga borsa yoki shu boqqa kelsa, atrofida oʻnlab erkaklar kuzatib yurishardi. Ular turfa toifadagi amaldorlar edi. Opangiz ertalab ishga kelganda, ular kutib olishar, kechqurun kuzatib qoʻyishardi. Orqavorotdan esa Yekaterina deb mazax qilishardi. Opangiz ham ularga: «Ishlaringdan qolmanglar» demasdi, balki bora-bora dumini likillatib turmagan amaldorning kavushini toʻgʻrilab qoʻyadigan odat chiqardi. Vijdonli raislar birin-ketin infarkt boʻlib oʻla boshladilar. Nachora, odam bolasiga sigʻinish yoki oʻzini sigʻinayotgan qilib koʻrsatish qonimizda bor. Bu orada mustaqillik e’lon qilindi; opa hokim boʻldi. Xususiylashtirish boshlanganda, ekin maydonlari, binolar tap tortmay pullandi… — Asosingiz yoʻq! Birinchi bor jiddiy e’tiroz bildirdi mehmon, ovozini andak koʻtarib. — Asosim bor, - dedi amaki ham, oʻsha vazminlik bilan, uning yuziga tik boqib,- mana shu bogʻni Oʻlmas boyvachchaga qanchaga pullaganingizni aniq bilaman! Lekin Oʻlmas boyvachcha uzoqni koʻradigan kishi ekan - ertasigayoq meni topib: «Endi bogʻning xoʻjayini oʻzingiz», dedi; sizning nahang boʻlib ketganingizni ham qoʻshib qoʻydi. Odamlarni bunchalik nodon deb oʻylamaslik kerak - ular kimga qaysi imorat yoki yerni qanchaga sotganingizni baralla gapirib yurishardi, axir, el ogʻziga elak tutib boʻlarkanmi?! Hatto, yuqori tashkilotlarga qancha pora berganingizni ham bilishardi. Televizorda kambagʻallarga yordam koʻrsatayotganingizni, nogironlarga aravachalar ulashayotganingizni koʻrsatishardi. Pinhona olgan pullarning arzimas ulushini shu tariqa sarflab, oʻzingizni saxovatpesha qilib koʻrsatishingiz haqida latifalar toʻqishardi. Boshliq haqida latifa tarqaldimi - bilingki, bir gap bor! Shunchalik ham munofiqlik qilish mumkinmi, axir?! Bu gaplarni kek saqlab yurgani uchun aytayabdi, deb oʻylamang, Xudo haqi, achinganimdan gapirayotganimni tushuning! Oʻz vaqtida, ixtiyoringiz bilan ketganingizda, sharmandalarcha haydashmasdi, badnom boʻlmasdingiz, deb oʻylab qolaman gohida. Xuddi qizimday yaxshi koʻrardim sizni… — Shunaqa zamon edi,- dedi ayol anchagina yumshab. Bu bilan barcha illatni zamonga yuklamoqchi boʻldimi, gap oʻzanini boshqa tomonga burish niyatidamidi - anglash qiyin edi. — Ha, sarkotiblik davringizda idorangiz peshtoqiga: «Hamma narsa inson uchun, insonning baxt-saodati uchun» degan shior boʻlardi; faqat idorangizdamas, hushyorxona, qamoqxona devoriga ham shunday deb yozishardi. Aslida esa hamma narsa amaldorlar uchun, ularning ravnaqi uchun edi. Ammo, bor illatni zamonga toʻnkab, suvdan quruq chiqishga urinishimiz ham insofdan emas! Oʻz-oʻzimizni tanqid qilish, yengishni oʻrganmas ekanmiz, xatolarimizdan saboq chiqarmas ekanmiz, hech nimarsaga erisholmaymiz! Qaysarligimiz, xudbinligimiz esa bizni oxir-oqibat xarob qiladi. Oraga qisqa, ammo dilni oʻrtantiruvchi sukunat choʻkdi. — Endi boring: shiyponda sizni kutib qolishdi, xayr,- dedi amaki bu gal allaqanday dilkashlik, mehribonlik bilan va ishida davom etdi. Muhtaram mehmonning ruhi tushib ketgandi, u dastlab allanima demoqchi boʻldi-yu, noxush uchrashuvdan, malomatlardan qutilganidan quvonib, yoʻlida davom etdi. Men zimdan amakiga razm soldim: zilday ogʻir yukni yelkasidan tushirib, halovat topgan kishining mamnun, xushfe’l qiyofasini yodga solardi u. Negadir bu odamga mehrim oshib ketdi. Opa shiyponda koʻp oʻtirmadi, nimadir koʻngliga sigʻmadi shekilli, joʻnashga shaylanib qoldi. U odamlar bilan xayrlashayotganda, amaki menga murojaat qilib qoldi. — Qizim, oting nima sening? Nomimni aytdim — Rahmatli ayolimning ham nomi Malika edi,- dedi u eminlik bilan va iltimos qildi: - Men bir dasta gul terib beray - opaning qoʻliga eltib ber - dilini ogʻritib qoʻydim chamasi. Otasi yaxshi odam edi… Roziligimni ham olmay, bogʻ oralab ketdi va zum oʻtmay bir dasta gul quchoqlab chiqdi. Guldastaning chekkalarida atirgullar, oʻrtada maydabargli rayhon, yovvoyi chuchmomolar bor edi; u tut novdasining poʻstlogʻi bilan shosha-pisha bogʻlangandi. Men ustki jomakorimni yechib, darvoza tomon yugurdim. Mehmon allaqachon mashinaning orqa oʻrindigʻiga botib oʻtirgandi. Andak salobat bosishiga qaramay, odamlar qurshovidan hijolat boʻlib oʻtdim-u, opaga roʻpara boʻldim. — Buni amaki berib yubordilar,- dedim bogʻ tomon imlab. Uning yuzi avval andak tundlashdi, soʻng mamnun jilmayib qoʻydi, xushroʻy chehrasi dilimda iliqlik paydo qildi. Qaytishda boʻlib oʻtgan voqeani Barnoga gapirib berayotganimda, u soʻzimni kesdi. — Oʻsha ayol bizning yonimizdan ham oʻtib ketdi - yoshligida juda suluv boʻlganga oʻxshaydi. Ikkita erga tekkan, deyishdi. Obruyi baland: kambagʻallardan yordamini ayamaskan, bu yerda katta bozor qurdirgan ekan. Hozir ham oʻzining restoranlari, issiqxonalari bor emish. — Nega odamlar buncha laganbardorlik qilishadi unga?- soʻradim. — Bular - avvallari ikki bukilib yurgan toifalar. Bugun sobiq amaldordan ilkis yuz oʻgirishsa, munofiqliklari bilinib qoladi,- dedi u. Uning fikriga e’tiroz bildirmay opaning bogʻbon amaki bilan boʻlgan muloqoti haqida batafsilroq hikoya qildim. — Hayotda halol, fidoyi odamlar koʻp,-dedi u,- Jovli degan bor edi-ku - uchiga chiqqan egoist - dunyoni xudbinlik boshqaradi, degandi. Olib kelib koʻrsatish kerak! Aslida dunyo shunaqa odamlardan qarzdor. — Yoki mening mulloamakimni olaylik - borgunimcha ovqatimni tayyorlab qoʻyadilar, bolalarimni bogʻchadan olib keladilar. Xoʻsh, qanaqa xudbinlik yoki shaxsiy manfaat bor bunda? Mabodo Jovlini koʻrib qolsak, savolimizga javob soʻrashga kelishib qoʻydik. * * * Jovlini biror oylardan keyin koʻrdim. Bu orada bir necha kun shaharga borib, boylarning gilamlarini yuvdik, orada talabgor boʻlmay, uyda toʻplanib qolgan yumushlarni sarishtaladim. Oʻgʻlini it qopgani sabab, Barno bir hafta ishga chiqmadi - boshqa ayollar bilan pomidor terdik. Bugun ertaroq kelib, odatdagi joyda turganimizda, allaqanday tanish ovoz: — Mening Malikam shu yerda ekan,- dedi. Seskanib tushdim va oʻgirilib, Jovlini koʻrdim. — Sen juda suluvsan,- dedi u pastroq ovozda shipshib, ammo ana shu goʻzalligingni mardikor bozorida xor qilayotganingni tushunmayman. Har gal yodimga kimni solishingni bilsang edi! Eh, afsus! Sening joying… Uning nogahoniy noxush muomalasi - fikri buzuqlik, qarashlari - gʻarkoʻzlik boʻlib tuyuldi, xushomadiga quloq solmay, daraxt ostidagi olifta ayollar tomon imladim: — Siz aytganlar, huv ana u yerda! Bu javobim unga borib turgan betgachoparlik, andishasizlik boʻlib tuyuldi, shekilli, qiyofasi tanib boʻlmas darajada oʻzgarib ketdi. — Menga qara,-dedi, qahrini arang jilovlab,- qadimgi Rim xonzodalari erkak qullar oldida yalangʻoch boʻlib choʻmilishgan, chunki ularni odam oʻrnida koʻrishmagan. Ammo men bichilgan qul emasman! Ne-ne nozaninlarni qoʻlga kiritib yurgan Jovliman! Men notavon seni bir bevafoga oʻxshatgandim, xolos. Noxush mashmashadan xavotirlanib, nari ketdim. U bir nechta ayolni, shu jumladan, Barnoni ham «Neksiya»siga mindirib ketdi. Shunday vaziyatda meni yolgʻiz qoldirib joʻnagani uchun Barnodan andak oʻkinib qoldim. Ammo ertasi u oʻzimni aybladi. — Hozir loʻlining eshagini sugʻorib, pulini oladigan zamon - borish kerak edi. Ham mavrudini topib, haligi gapni aytardik. Bunday odamlarning hazilidan jahlga minmaslik kerak. — Oq kalamushning erkagini yodimga tushirdi. U avval kuldi, keyin jiddiylashdi. — Azizim, Malika! Oq kalamushdan farqimiz qoldimi? Qadrimga yigʻlayman, deydi-ku - oʻsha kalamushlarni issiq, toza joyda boqardik, ozuqa, suvidan xabardor boʻlib turardik. Bizga kim gʻamxoʻrlik qiladi? Qishi bilan uyimizda na gaz boʻldi va na svet. Bultur koʻmir olishga pulimiz yetmadi, oʻtinimiz bir oyda tugadi. Oʻgʻlimni shahardagi kollejga quyganimdan xabaring bor - borib-kelishi, ovqatiga har kuni bir yarim ming soʻm beraman. Bu ham yetmaganday, paxta terimiga olib chiqishganda, it qopib olibdi. Koʻrgani borsam, huvillab yotgan katta zalda bir oʻzi yotibdi - xoʻrligim kelib ketdi. Oyoq shishib ketgan. Goʻringda toʻngʻiz qoʻpgurlar kasalxonaga joʻnatmaydimi?! Uying kuygur duxtur koʻrib: «Oʻtib ketadi», debdi. Ne azobda olib kelib, duxturxonaga yotqizdim. «Avval oʻsha itni topib kelasiz - u quturgan boʻlishi mumkin». deyishdi. Qaerdan topaman - qishloqlarda egasiz itdan koʻpi bormi?! «Unday boʻlsa, bolaning kindigidan ukol qilishga toʻgʻri keladi», deyishdi. Bariga koʻndim. Jonimni ham hamyonimni ham shilishdi bu goʻrsoʻxtalar. Lekin hozirgacha vahima bilan yuribman - mabodo it quturgan boʻlsa, bolamdan ajralib qolmayin, deb. Oq kalamushlar, deysan. Tabiat bilan jamiyat ham bizning bardoshimiz ustida tajriba oʻtkazayotganday xayolimda. Xullas, oʻsha kuni Barno Jovli bilan ketganda, talabkor kutib turgan edim, mardikor bozorni militsiya bosdi. Ular barimizdan koʻchaning narigi tomoniga ( Qoʻshni tumani hududiga) oʻtib turishimizni talab qilishdi. Ayon boʻlishicha, oʻtgan hafta tevideniedan muxbir kelib, bir nechta ayollardan intervyu olgan ekan. Tabiiyki, ular bir burda non uchun mardikorlik qilishga majbur boʻlishayotganini aytishgan. Ammo oʻpka muxbir batamom boshqa gaplarni aljirabdi. «Bularning mardikorlik qilishi oʻzbek ayoli degan nomga dogʻ», debdi. Bu muxbir deganining boʻlar-boʻlmasga millatni tiqishtirishining sabab, mohiyatini hozirgacha tushunolmayman. Yaxshi ish, tuzuk maosh boʻlsa, tabiiyki, oʻzim ham voz kechardim kasbi-korimdan. Yaramas bu bilan qanoatlanmay tumanimiz hokimiyatini ham rosa tanqid qilgan, deyishadi. Eng yomoni, qurgʻur militsioner mashina bilan kelgan xaridorlarning hujjatlarini tekshirib, ishkal izlashga kirishdi, bu yerda toʻxtash man etilganini vaj qildi. Shuning uchun mardikorlarning aksariyati uyiga qaytib ketaboshladi. Tushga yaqin biz ham qishloq tomon joʻnayotganimizda, bir «Neksiya» shiddat bilan keldi-yu, yoʻlimizga koʻndalang boʻlib toʻxtadi. Choʻchib ketdik. Undan toʻladan kelgan oltmish yoshlarni qoralab qolgan amaki tushdi. Kiyinishlari, oʻzini tutishlari ancha sipo va shu bilan birga chapaniroqqa oʻxshardi u. — Toʻyga xizmat qilasizlarmi,- soʻradi ha yoʻq, be yoʻq va javobimizni ham kutmay mashinaning orqa eshigini ochdi. Biz uchun bu hol ayni muddao edi, shuning uchun savdolashmayoq kabinaga tiqildik. Toʻyxonaga kirishimiz bilan dimogʻingizga gup etib, kabobning ishtahani qitiqlovchi hidi urildi. Hovli hashamatli, buning ustiga fayzli qilib bezatilgan; toʻkinlik va fayzbaxsh arafaning oʻzi ruhiyatingizni allalaydi. Toʻy hali boshlanmagandi. Bizni yoshimiz, oʻzimizni tutishimiz (ehtimol chiroyimizga ham) qarab, turli yumushlarga taqsimlashdi. Bir qiz bilan menga oppoq xalat tutqazib, ofitsiantlik qilishimizni uqdirishdi, anchayin yoʻl-yoʻriqlar koʻrsatishgan, tirjayib turishimizni tayinlagan boʻlishdi; qolganlarga qozon-tovoq yuvish, supurib-sidirish deganday yumushlar buyurildi. Tagʻin anglaganim shu boʻldiki, nabira toʻy berayotgan amaki allaqanday lavozimda ishlab, nafaqaga chiqqan, bundan bir necha muddat muqaddam qishlogʻiga koʻchib kelgan ekan. Ammo mahalla bilan kirdi-chiqdisi dildagiday boʻlmaganmi yoki mahalla oqsoqoli bilan oralaridan qora mushuk oʻtganmi, haytovur, xizmatga bizni olib kelgan koʻrinadi. — Koʻr boʻladi bular,- bir ayolning ( keyin bilsam, xotini ekan) nadomatli ovozi qulogʻimga chalindi,- ozmuncha yaxshiliklar qilgansizmi?! — Mayli, damlangan osh qozonda qolmaydi,- dedi eri javoban, anchayin xotirjam. Hademay mehmonlar gurras-gurras boʻlib kela boshladilar. Shunga monand xizmatkorlar ham koʻpaydi - turfa qavmlar-u jiyanlar deganday. Xizmat qilayotgan qoʻshiqchining respublikada xizmat koʻrsatgan artistligini mikrofonda ta’kidlab oʻtishdi. Biz ikkalamiz ham, boshqalardek, dasturxon ustini ziyraklik bilan kuzatib, zarur ne’matni muhayyo qilardik, mehmonlarga imkon qadar tavoze koʻrsatardik, bu holdan oʻzimiz ham shirin bir xushbaxtlik tuygandek boʻlardik. Toʻy yakunlanay, deb qolganda, xizmakor-u bakovullar orasida «keldi-keldi» degan zohiriy shov-shuv boshlandi. Bilsam, mahalla oqsoqoli bir necha yaqinlari bilan tashrif buyurgan ekan. Bu odamga ta’rif beradigan boʻlsak, choʻqqi soqoli, doʻppisi oʻziga yarashib tushgan, xudojoʻy, keksatob amaki ekanligini ta’kidlab oʻtish lozim boʻladi. Uning boʻlar-boʻlmasga kechirim soʻrab turishi, sertavozeligini koʻrib, tabiatning oʻzi uni mahalla oqsoqoli qilib yaratgan degan fikrga keladi kishi. Yoʻq, mukammal demoqchi emasman, aslida unda yo allanima yetishmas, yoki ortiqchaday boʻlib tuyular, buni anglab olish qiyin edi. Toʻy egasining topshirigʻi bilan chekkaroqda alohida stol bezatishdi va unga oqsoqol ikkovlari joy olib, duoga qoʻl ochishdi. Patnisda ularga eng avvalo, bugʻi chiqib turgan noni osiyo va choy keltirganimda, tuychi amaki, birayoʻla menga va suhbatdoshiga murojaat qilib qoldi. — Chet elda boʻlganimda, negr ofitsiant stol boshida qaqqayib turaverdi. Nooʻngʻay boʻlib, «Oʻtir biz bilan» desam, «Mumkin emas» deydi. «Boʻlmasa, borib nariroq tur» desam, «Bunisi ham mumkinmas,» deydi. Lekin sen qizim, uzoq ketma - atrofimizda tur!- dedi shahodat barmogʻini silkib. — Kechirasiz, kechikdik,- ikkinchi bor takrorladi oqsoqol,- gazning pulini terish bilan ovoramiz. — Gazning oʻzi yoʻq-u, nimasiga pul olasizlar? Mana, mening oʻzim haqini toʻlab qoʻyganman-u, qishi bilan oʻtin yoqdik. Nazarimda yuqoridagilar uchun shunisi oʻngʻay: toʻlovni bahona qilib, chet elga istagancha gaz sotish mumkin boʻladi. Vijdonlari qilt etmaydi-ya! Matbuotga ishonib yashaydigan xalq taqdirga tan beradi; gap shu ekan, deb oʻzini, hamqishloqlarini ayblab yuraveradi. — Bizning davrimizda… — Qoʻying, maqtamang, bizning zamonni,- negadir uning soʻzini kesdi toʻy egasi,- toʻgʻri, u davr koʻzimizga olovdek boʻlib koʻrinadi - chunki yoshlik, joʻshqinlik davrimiz edi; shoʻrolar davrining amaldori edik; boshliq deganning esa etagi hamisha gunohga botib turadi. Nolishimiz nooʻrindir, ammo maqtamaydigan ekan. Oltmish yil yashab, idrok etganim shu boʻldiki, onang seni taraqqiyotning qay pallasida tugʻishi baxting yo qismating boʻlarkan. Taxminimcha, qirq-ellik yildan keyin dunyoga keladiganlar juda baxtli boʻlishadi. — Men ham bunga ishonaman; ammo, kechirasiz-u, oʻsha baxtiyorlik poydevorini yaratganlardan biri biz emasmi, axir. Ungacha Xudo, ilohim bizni urushlar, ofatlardan saqlasin, deng! — Inqiloblardan ham… Har qanday urush, inqilob xalqning birovgamas, oʻz-oʻziga qarshi ma’nisiz kurashi ekan, degan xulosaga kelganman. Ammo odamlar urush, inqilobni qoralab turib, tagʻin qoʻllariga qurol olishlari tushunib boʻlmaydigan mavhumot. Nazarimda biz idrok etmagan bir kuch, qudrat bor-u, barimizni oʻsha boshqaradiganday - tarix qoʻlidagi qugʻirchoqdaymiz. — Siz aytgan oʻsha kuch - Yaratganning oʻzida! — Men ham Xudoga ishonaman, ammo sizga oʻxshab emas! Bu gap oqsoqolning diliga oʻtirishmaganini uning qovogʻi bilinar-bilinmas solinganidan fahmlash qiyin emasdi. U anchayin qizishib gapga kirishib ketdi: bu dunyoda har bir kishi qilmishiga yarasha taqdirlanishi, izlaganini topishidan boshladi. Xuddi shu orada men oʻz vazifam bilan andarmon boʻlib, uning ibratomuz gaplarini anglolmay qoldim. Sochiq olib kelganimda, u davom etardi: — …qaerdadir oʻqigan edim: «Yoshlikda ekstremist, keksalikda kompromis boʻlish normal hol» deb. Toʻgʻri, bizning oʻzbeklarda iste’dodli kishi qusursiz boʻlmaydi, ammo ba’zilarning yillar oʻtib, peshonasi devorga tegaverib ham qaysar boʻlib qolishining sababini bilolmayman. Sen oʻz halqingni, xalqing seni tushunmay yashashi gʻalati emasmi?! Kechirasiz-u, koʻngildagi boʻshlikka shayton kirishi shudir balki?! — Muddaoyingizni tushunaman,- oʻziga ishongan holda, ovozini andak koʻtarib davom etdi xoʻjayin. - Mana siz sarkotib edingiz, Mustaqillik e’lon qilingandan keyin hoji boʻldingiz; shlyapani yechib qoʻyib, salla oʻradingiz; besh vaqt namozingiz kanda emas; odamlarni machitga da’vat etasiz, menga oʻxshaganlarni orqavorotdan xudobexabarlikda ayblaysiz. Ammo dinni yagona najot yoʻli deb biladiganlarni oʻsha Shoʻrolar davridagiday hozir ham johilikda ayblayman. «Men ham xudoga ishonaman, ammo sizga oʻxshab emas» dedim-ku. Bir zamonlar mutaassiblar ibn Sinoni kofirlikka ayblaganida: « Agar men ham kofir boʻlsam, dunyoda musulmonning oʻzi yoʻq ekan», degan edi. Madomiki, ming yil davomida yangi gʻoyalar izlamagan ekanmiz, hali beri biror nimarsaga erishishimiz mushkul. Ma’naviy mayibliklarimizning boisi tsivilizatsiya degan xayolda shahardan qishloqqa qochdim. «Faqat yaqin kishisi dafn etilgan joygina kishini oʻziga bogʻlaydi», deb oʻqigan edim. Bu yerda ota-onam yotibdi - qishloqda qolaman, qoʻy, asalari boqaman, hovlimda nihollar oʻtqazaman, ularni parvarish qilaman, boʻsh vaqtlarimda choyxonaga chiqaman, degan xalovatbaxsh umidlar bilan koʻchib keldim. Ammo qoʻy, asalari boqish mening ishim emasligini tez tushundim. Choyxonada gaz, elektr tanqisligi, chet elga mardikorlikka ketganlarning gʻamidan boshqa gap yoʻq. Hozir uylab koʻrsam, shaharda, harholda radikal fikrlar, gʻoyadoshlar bor ekan. Inson uchun eng muhimi shu emasmi?! Zim-ziyo tunda eng yaxshi yoʻl boshlovchi - koʻzi ojiz kishilar boʻladi. Ular qorongʻulikda yoʻl koʻrsatishni kiftini keltirishadi, ammo yorugʻlikka chiqqandan keyin koʻrlarning ortidan ergashib yurganlarga hayron qolaman. — Dunyoni katta otxona deyishadi,- davom etdi oqsoqol,- uni har qancha tozalasang ham, tezak topiladi. Kechirasiz-u, ammo unda faqat tezakni koʻrganlarga qoyil emasman. Mana shu yangi hokimimizni oling: shaxsan oʻzi mahalla yigʻilishlariga ishtirok etadi, xokisor; obodonchiliklarni qarang… — Shu hokimingiz suvga choʻkayotganini koʻrsam, qoʻlimni choʻzmasdim! Mayli choʻkaver, deyardim. Obodonchilik deysiz… Samarqanddek shahri azimda, uning atroflarida tuzukroq koʻcha yoʻq. Uyga kiradigan yoʻl dabdala boʻlgandan keyin ichkarining obodonligiga ishonish mumkinmi?! Bu odam mahalla yigʻilishlariga ishtirok etishga uyalishi, or qilishi kerak! Mayli, gaz, elektr, ishsizlik balosi haqida gapirmay qoʻyaqolay! «Demokratiya yaxshi-yu, ammo demokratlar chatoq» dedi, qaysi kuni televizorga chiqib. Mana uning choʻltoq saviyasi; daqqoq, meshchan falsafasi… Oqsoqol vaziyatga qarab, avval andak past keldi, ammo oʻz qarashlarini yotigʻi bilan uqtirmoqchi boʻldi. Suhbatdoshi qaysarlik va bilimdonlik bilan tagʻin uni rad etdi. Ziddiyat jiddiyatga aylanib ketmasin, deyishli shekilli, bakovul stolga osh qoʻyishimni buyurdi. Shu bilan suhbat mavzusi oʻzgarib ketdi. Dasturxonlar yigʻishtirilib, qozon-tovoqlar yuvilgandan keyin biz ham uyimizga joʻnadik. * * * — Uning nomi Leylo edi, otasi bilan, koʻpincha ruscha, onasi bilan esa ozarbayjoncha gaplashardi. Dunyoda har bir millat oʻz qizlarini eng suluv, eng nozanin deb biladi. Toʻgʻri, matbuotda yapon, pomir qizlarini maqtashadi, ammo bu borada har kimning oʻz qarashi bor. Albatta, oʻzbek qizlarini ulugʻlasam, vatanparvarlik qilgan boʻlur edim, ammo shunga qaramay, ozarbayjon qizlariga teng keladigani yoʻq, deb hisoblaganman oʻshanda. Nazarimda, ularning qoni buzilmagan; milliy gʻurur, diniy e’tiqod bunga monelik qilgan. E’tibor ber: ularning sochlari, qoshlari qop-qora, boʻliq; yuzlari esa shirmoyday oppoq boʻladi. Koʻzlari shahlo, gavdalari nozik. Shunaqa edi mening Leylom. Seni birinchi bor koʻrganda, ilk muhabbatim bilan yuzma-yuz boʻlganday hayajonlanib ketdim, dilimda yoshlikdagi tuygʻularim joʻsh urdi. Suluv chehrang, qop-qora qoshlaring, pokiza lablaring butun borligʻing oʻsha gʻururli gʻoʻrligimni eslatdi menga… Shu oʻrinda andak orqaga chekinib, masalaga jilla oydinlik kiritmasam, chalgʻib qoladiganga oʻxshaysiz. Mardikor bozorida ish mavsumi, degan omil bor. Bahor, kuz yoki yozning ayrim haftalarida ish kuchiga talab oshib, narxlar koʻtariladi. Bunday paytda mardikor koʻpayadi. Lekin oraliklarda «oʻlik mavsumlar»lar ham boʻladiki, talabkor kutish jonga tegib ketadi. Shunday kunlardan birida Barno Jovlining ishxonasiga borishni taklif qilib qoldi, «Qachon kelsalaring, ish topiladi», degan va’dasini yodga oldi. Jovli, darhaqat, bizni koʻrib quvondi, menga shakarguftorliklar qildi. Biz bir oy davomida «Zarafshonning shifobaxsh suvi»ga yorliq yopishtirdik. Bu orada ikkalamizni shahardagi kvartirasiga ham ishga olib bordi. Bu yerdagi katta ekranli televizor, oʻlkan muzlatgich, yumshoq qimmatbaho mebellarni koʻrib, allamahalgacha qimtinib turdik, aniqrogʻi, bularnigng bari xoru xasday beqadr ekanligimizni yodimizga solganday boʻldi. Bir zumda darpardalarni yuvib berdik va Jovli quvonib, bizni ziyofat qilgandi. Bugun tushga yaqin yorliq qogʻozlari (etiketka) bilan yelim tugab qoldi va ularni olib kelish uchun Jovli beixtiyor meni taklif etdi. E’tiroz bildirmay, orqa oʻrindiqdan joy oldim. Oʻylab yurgan fikrlarni aytib olish uchun bu - ayni muddao edi. Yoʻlga tushganimizdan keyin, gapni toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻbon amakidan boshladim. Dunyo xudbinlar bilan emas, ana shunday rostgoʻy, fidoyilar bilan goʻzal ekanligiga urgʻu berdim. — Yoʻq,- keskin rad etdi u,- oʻsha amaking ham bogʻni aslida pul topish, obroʻ orttirish uchun barpo etgan. Aynan manfaatlariga toʻgʻanoq boʻlgani sabab Yekaterinaga achchiq-tiziq gaplar qilgan. U bilan bahs-munozara qilolmasligimga koʻzim yetgach, indamay qoʻyaqoldim. Jovli bosmaxonadan kerakli kishini topolmagach, mashina rulini tagʻin shahardagi uyi tomon burdi. «San dam olib tur, dedi kalitni tutqazarkan, ishimni bitirgach, olib ketaman». Bu yerga kirib, avval rosa choʻmilib oldim. Keyin tushlik tayyorlashga kirishdim. U ancha kech keldi va ruhiyatida nechundir umidbaxsh xursandlik sezilib turardi. Soʻng divanda yonboshlab, ilk muhabbat yoki Leylo haqidagi sarguzashtini xikoya qilishga kirishgandi. Dastlab allanimadan xavotirlanib, qimtinib turgan boʻlsam hamki, tezda oʻzimni erkin tutishim zarurligini his qildim. — …oʻshanda universitetning uchinchi kursida oʻqirdim,- sarguzashtini davom etirdi Jovli. Ta’tildan keyin auditoriyaga kirib kelgan xushqomat qiz, deyarli hammaning e’tiborini tortdi; his-tuygʻulari anchayin oʻtmaslashib qolganlar ham zohiriy bir tamshanish bilan kuzatishdi bu sohibjamolni. U boʻychan, ozgʻin, yurganda koʻkragini koʻtarib qadam bosishi zavqovar edi. Liboslari ham boshqalarnikiga oʻxshamaydigan: osiyocha va yevropacha modaning oʻziga xos omuxtaligi manaman deb turardi. Uning nomi Leylo ekanligi, yaqinda koʻchib kelishgani ayon boʻldi. Koʻplab oʻgʻil bolalar qatori men ham uning e’tiborini tortishga bel bogʻladim. Gʻalati edi u: hechkimni ranjitmay, tez til topishardi. Birinchi haftadayoq, ming bir istihola, andisha bilan qahva ichishga taklif etgandim, hech ikkilanmay rozi boʻlaqoldi. Garchand biz darslar, domlalar haqida joʻngina gaplashgan boʻlsak hamki, uni majnunona sevib qolgandim; bagʻoyat tiniq chehrasi, oʻziga xos lahjada gapirishi tushlarimga kiradigan boʻldi. Leyloni deyarli har kuni kofe yoki muzqaymoqqa taklif etardim, u xarxasha qilmay rozi boʻlardi. Keyin unga sovgʻa-salomlar olib beradigan boʻldim. Oʻsha paytlarda otam qurilish tashkilotining boshligʻi edi: pul masalasi muammo emasdi. Kunlardan birida konspekt bahonasi bilan uylariga bordim. Ijarada turishsa hamki, anchayin ta’minlangan kishilar ekan. Leyloning otasi bilan tez til topishdik - bu odam yoshini aniqlash murakkab boʻlgan( kasbi - tish doktori) rus tabiatli odam edi. Garchand u xushfe’llik koʻrsatgan boʻlsada, onasi tashrifimdan uncha mamnun emasligi sezilib turardi. Shu tariqa men ularnikiga tez-tez (mayda-chuyda xarid qilib) boradigan boʻldim. Hammasi joyida edi-yu, ammo qizda biror moyillikning koʻrinmasligi hamon meni xunob qilar, xavotirga solardi. Marmar tosh bor-ku - sufta, yaltiroq, ammo muzday sovuq. Shunaqa edi u - mening qaynoq ehtiroslarimga sovuq suv sepishdan nariga oʻtmasdi. Ta’tilga chiqqanimizdan keyin Leylo Bakuga - xolasinikiga boradigan boʻldi va meni ham taklif qilib qoldi. Jon deb koʻndim, chunki, bu - koʻnglini topishim uchun eng qulay imkoniyat edi. Oʻsha kuniyoq ikkalamizga bilet oldim, sovgʻa-salomlar xarid qildim. Bora-borguncha kiftini keltirib, unga iltifotlar, mehribonchiliklar koʻrsatdim. Bizni u yerda yaxshi kutib olishdi, mehmonnavozliklar qilishdi. Ammo ertasi koʻngilsiz bir hol roʻy berdi-ki, bundan dilim xufton boʻldi. Mehmonxonada televizor tomosha qilayotganimda, narigi xonada Leyloning bashang kiyingan ozarbayjon yigit bilan hiringlashib turganini koʻrib qoldim, sal nariroqda esa xolasi xayrixoh tirjayib turardi. Bularning bari men uchun naqadar noxush, nooʻngʻay ekanligini tasavvur qilolmaysan. Oʻzimni vazmin tutdim. Ertasi esa Leylo menga: «Jovli, sen qaytib ketaver, men bir necha kunga qoladigan boʻldim», dedi sovuqqina qilib. Juda oʻksib ketdim. Samarqandga yolgʻiz qaytgan boʻlsam hamki, umidlarim soʻnmagan edi. Ammo koʻp oʻtmay, Leylo oʻsha tomonda toʻy boʻlganligini aytishdi. Koʻnglim huvillab qoldi, ayol zotidan ixlosim batamom qaytib, muhabbat degani, faqat kitobiy kalom ekan, degan xulosaga kelgandim. Ular mendan shunchaki, kassir sifatida foydalanishganini uylab, lakalovligimdan or qilardim. Ammo shularning bariga qaramay, Leyloni yuragimdan chiqarib tashlolmayman. Unga oʻxshagan qizlarni koʻrsam, hayajonlanib ketaman. Seni nega yaxshi koʻrib qolganimni endi tushungandirsan? Men bosh silkib qoʻyaqoldim. Jovli yengilgina oh tortdi va televizor pultini koʻlga oldi. Uning yuzlab kanallari borligini xayolimga ham keltirmagandim. Bir tugmachani bosgandi - ekranda yarim yalangʻoch qiz paydo boʻldi. «Yoshlik behudaga oʻtib ketmasin, kel toʻshagim senga muntazir» dedi, behayo (ruschalab); telefon raqamini ham aytdi. Televizorda shunday besharmlikni berilishi menga gʻalati boʻlib tuyuldi. «Boshqasini qoʻying», dedim oʻtinch ohangida. Bu dasturda ohular toʻdasini koʻrsatishdi: ular toqqa qarab oʻqday uchib borishardi. Jovli hamon shakarguftorliklar, xushomadlar qilar va negadir uni ranjitgim kelmay qoʻygandi. Boisi - ana shu mehribonliklar ozurda dilimga nogahoniy iliqlik, halovatbaxsh havaslar solgandi. U beixtiyor yelkamga qoʻl tashlaganda ham monelik qilgim kelmadi; erkak hidini tuyib, jilla entikdim. Negadir koʻz oʻngimda avval ohular galasi, keyin bolasini yeyayotgan oq kalamushlar paydo boʻlishdi. Birozdan keyin Jovli koʻylagimning koʻkrak tugmalarimni shoshilinch yechdi-yu: — Bay-bay-bay! - dedi, hayajonlanib.

Muallif: Nusrat Rahmat