Goʻrkov (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Goʻrkov (hikoya) [Nusrat Rahmat]

Uning nomi yodda qoladigan, boloxonador - Ashuralioxun. Orqavorotdan goʻrkov deyishadi; tengdoshlari orasida Ashurali, Ashur, Ashi deydiganlar ham anchagina. Otasining oti Muhammadalioxun boʻlgan. Shunchaki, Oxun, yoki goʻrkov deyishgan. Aslida, oxun deganda, oʻqimishli, ziyoli kishilar nazarda tutiladi. Lekin, koʻrgan-bilganlarning guvohlik berishicha, otasi, hatto imzo chekolmaydigan savodsiz, itoatkor, bir oz badjahl, johilroq kishi boʻlgan; jahli chiqqanda, zugʻum bilan bosh barmogʻini ikki barmogʻi orasidan chiqarib koʻrsatadigan xunuk odatini umrining oxirigacha tashlamagan. — Otam koʻz oʻngimizda onamni doʻpposlab qolardi,- deydi Ashuralioxun, bu haqda gap ketganda,- ukam ikkalamiz zirillab turardik, nima qilishni bilmay, juda oʻsal boʻlardik. Fe’li gʻalati edi: birov araq uzatsa, qoʻlini qaytarmasdi; kayfi oshganda goʻrkovligi bilan maqtanar, Xudoning nazari tushgan kasb, deb garillardi. Birov manzirat qilmasa, oylab ogʻziga olmas, unutib yuborar, ichganlarni la’natlab qolardi. Birorta xudojoʻy machitga taklif qilsa, ergashib ketaverar, boshqa vaqt qabristondan chiqmasdi. Mayli, otasini qoʻyaturib, oʻziga ta’rif beraylik. Oʻttiz yoshlarning nari-berisidagi boʻychan-u oʻychan, rahmdil-u sodda; sochini mudom qirtishlatib, doʻppini bostirib kiyib yuradigan, qoʻngʻiz moʻylovchasi oʻziga yarashgan, yuzi choʻzinchoq, ozoda, qirgʻiyburni hiyla katta boʻydoq yigitni koʻz oʻngingizga keltira olasizmi? Bunga qoʻshimcha qilib, dona-dona, qisqa qilib, kesib gapirish, biror yumushni boshlashdan oldin qoʻllarini bir-biriga ishqab, kulib qoʻyish odati borligini ham aytib oʻtishimiz ortiqchalik qilmas. Soʻnggi oʻn-oʻn besh yilda yosh avlodning oʻziga xos guruhi shakllandi. Ularni shoʻrolar davridagi tengdoshlariga taqqoslaydigan boʻlsangiz, gʻalati tafovutlarni koʻrasiz. Yangi avlod, koʻproq qoʻl telefoni, kompyuter, displey, disketa, disk, avtomobillarga bogʻlanib qolganday boʻlib koʻrinadi. Bu - masalaning faqat texnik tomoni. Ular gʻoyalar izlash, unga ergashish, maslakka erishish, uni bayroq qilib koʻtarishdan koʻra pul topishni afzal koʻrishadi. Partiyaviy mansublikka allaqanday zohiriy kinoya bilan yondashishadi. Har qanday safsatavozlikdan farqli oʻlaroq pul - ozodlik, farovonlik sarchashmasi deb bilishadi, milliy gʻurur haqida gap ketganda, boshqa millatlar haqida betakallufroq gapirib qoʻyishadi. Ashurali oxun ham shu toifaga mansub, albatta. Farqi shundaki, koʻproq kitob oʻqiydi. Koʻp oʻqigan - koʻp biladi, deyishadi; aslida bu dunyoda hammasi nisbiy. Soddadil Ashurni maktab bolasi ham chuv tushirib ketishi mumkin. Shunchaki, imkoniyati oʻqishni taqozo etadi: u faqat goʻrkov emas, qabriston qorovuli ham va aynan qorovulligi uchun maosh berishadi. Qabristonda esa oʻgʻri oʻmaradigan yumurta ham boʻlmaydi. Marhumlar bir-birlarining kafanlariga koʻz olaytirishmaganidek, tiriklar ham bu yerga kirganda, nogoh oxiratni oʻylab qolishadi. Xullas, kitob oʻqib yotish uchun eng oʻngʻay vaziyat. Albatta, hushyor boʻlib turish kerak: tozalikni saqlash, xas-xashaklarni vaqtida yigʻishtirish, marhumlar xotirasiga duo-yu fotiha istashgan savobtalab qavmlarning iltimoslarini ado etish va eng muhimi, biror kishi bandalikni bajo keltirib qoʻysa, qabrni aytilgan vaqtda tayyorlashga ham yetarlicha vaqt qoladi. Ashurali bu yumushlarni bekamu koʻst, sidqidildan uddalaydi. Ishining oʻngʻay tomonlarini biladi. Masalan, tigʻiz paytda, mardikor chaqirib, chuqurni (ular ayvon deyishadi) avvaldan qazdirib qoʻyadi, lahatni esa oʻzi janoza oldidan tayyorlaydi va otasiga oʻxshab, yuzlab gʻamzada odamlarning koʻz oʻngida qabrdan tuproqqa bulgʻanib chiqishni xush koʻradi. Siz spektakldan keyin tomoshabinlarning bir maromdagi qarsaklari ostida qimtinib sahnaga chiqqan aktyorni koʻz oldingizga keltira olasizmi? Uning kamtarona nigohlarida barcha qiyinchiliklar, yetishmovchiliklarga qaramay kasbi-koridan zohiriy mamnunlik hissi joʻsh urishini, boyaqishga mana shu qarsakdan koʻra qadrli boylik boʻlmagandek sarafroz turishini kuzatganmisiz? Goʻrkovlar ham qabrdan chiqqanda, shunday tuygʻuni boshdan kechirishsa ajab emas. Zero buni tasvirlash mushkul - tuygʻuni faqat tuyish mumkin. Mayli, Ashuralioxun haqida gapirayotgan edik. Qur’onning oʻtli oyatlarini qiroat qilganida, vujudingizga titroq kiradi. Daromadning bir qismi esa qiroatdan keladi. Xotira va qadrlash kuni, Navroʻz bayramlarida duotalablar navbatda turishadi, koʻproq pul berishadi. Bahsu munozaralarda qoʻli baland kelishiga ishonsa hamki, kam aralashadi. Din tarixini yaxshi bilgani sabab, vaqtida otasini nopisand qilgan ayrim mullalar undan hayiqishadi, chalasavodliklari ( ularning koʻpchiligiga xos qusur) fosh boʻlishidan choʻchib, yasama mulozimatlar qilishadi. Ammo oʻzining ham bir qusuri, oʻz iborasi bilan aytganda, «ojiz tomoni» haqida til tishlasak, insofdan boʻlmas. Bu odam xotin-qizlar masalasida… Yoʻq, yoʻq, unday xulosaga kelmang. U ayol zotiga juda beparvo, ulardan nariroq yurishni afzal biladi. Ammo ular… Ayol zotiga tushunish qiyin: bu goʻrkovning nimasini yoqtirishadi - tushunib boʻlmaydi. Kasbi-korining sirli, allaqanday mavhumligimi; qoʻngʻiz muylovchasimi, qaddi qomatimi, ozodaligimi, qirgʻiy burnining andak kattaligimi… Muomalada qachon, qaerda, nima deyishni bilishdan koʻra, zarur oʻrinda itoatkorona sukut saqlashda gap koʻp, deyishadi. Ayol bilan muloqoti paytida Ashiga zimdan nazar tashlasangiz, boʻynini sal egib, bir maromda bosh tebratib ma’qullab turishi, taajjub va taassuflarini ochiq namoyon etishda iste’dodli aktyorlardan qolishmasligiga ishonch hosil qilasiz. Tinglashdan koʻra gapirishni xush koʻradigan xotinlarga undanda dilkash suhbatdosh topish mushkul. Eh, ayollar sabab boʻlib, ne-ne malomat-u tahlikalarni boshdan kechirmadi shoʻrlik. Odamlarga avval non kerak, keyin hangoma deyishadi. Ashuralining shu yoshgacha boʻydoq yurishi, sirli uchrashuvlari ham hangomatalablar uchun bir ermak. Dunyoviy voqealar bir chekkada qolib, uning oʻynashvozligi, boʻydoqligini muhokama qilishadi: turfa taxminlar, bashoratlarni qatorlashtirishadi. Oʻzining esa javobi aniq: — Oʻttiz yoshgacha uylanmagan, keyin ham uylanmaydi, oʻttiz beshgacha boyimagan, keyin ham boyimaydi. Bu gapni qaerdan olganligini eshiting. U paytlar meditsina texnikumida (keyin kollej deyiladigan boʻldi) oʻqirdi. Doʻstlari bilan darsdan chiqib ketayotganda, loʻli ayol ruschalab oʻzi tomon chorlayotganiga guvoh boʻlishdi. «Hey, gʻofil bandalar! Sizlarni nimalar kutayabdi, bilasizlarmi? Taqdirlaringdan ogohmisizlar? Tezroq kelinglar, barini aniqlab beraman!» Ayolning qarshisida yashil rangga boʻyalgan quti boʻlib, uning sirtiga kalamushga oʻxshagan jonivorning rasmi beoʻxshov qilib chizilgandi, yonida kutubxonaning kartoteka qutichalari, ichida buklangan qogʻozlar. Ayol qutichani sekin taqillatib: «Mening donoginam, dumboqqinam, chiqaqol, bu odamning taqdirini ayon qil,» desa, undan yumronqoziqdan xiyla kattaroq ( keyin bilsa, ruschasiga - xomyak, oʻzbekchasiga - ogʻmaxon, deyisharkan) jonivor chiqib, atrofga sinchkov nazar tashlar, egasi imlagan kishini boshdan oyoq kuzatganday boʻlardi. Soʻng quticha ustida yurib, qogʻozlardan birini sugʻurardi. Navbat Ashurga kelganda, jonivor qutichalarning ustida rosa aylandi-yu, qaytib iniga kirib ketdi. U puliga achinib turganda, bekasi tagʻin chorladi. « Chiqaqol, doʻmbogʻim. Uni achchiq qismat kutayotgan boʻlsa ham mayli. Sening vazifang - ogoh etish…» Ogʻmaxon bu gal bir xatni sugʻurdi-yu, Ashiga mungli termulganday boʻldi. Loʻli ayolning achchiq qismat haqidagi eslatmasi, jonivorning noxush nigohi uning dilini picha xira qildi. Buklogʻlik qogʻozni Ashuraliga uzatishdi. Rus tilida yozilganligi sabab, unchalik tushunolmadi va choʻntagiga solib qoʻydi. Rus guruhida Marina degan, doʻndiqqina qiz oʻqirdi. Kechqurun yotoqqa qaytgach, oʻshandan xatni tarjima qilib berishni soʻradi. Ammo u oʻzbekchani yaxshi bilmagani sabab ancha qiynalishdi: tarjima chala-chulpa chiqdi. «Bilib qoʻy: oʻttizgacha uylanmagan boʻydoq keyin ham uylanmaydi, oʻttiz beshgacha boyimagan qashshoq keyin ham boyimaydi, qirq yoshgacha kasbini oʻzgartirmagan ovsar keyin ham oʻzgartirmaydi …». Yuz yoshgacha yozilgan edi bashoratnoma, ammo qolganlarini tushunishmadi. Oxirgi jumlani agʻdarib, oʻzlari ham kulib yuborishdi. «Ayol - buyuk… aldovchi. Pand yemay desang, u bilan tanishishdan oldin ajralishni oʻyla». Shu-shu boʻldi-yu, Marina undan ajralmaydigan boʻlib qoldi. «Ashi, sen juda simpatichniysan: kitob oʻqisam, uning sahifasidan; televizor koʻrsam ekranidan qarab turganday boʻlasan» dedi koʻp oʻtmay, dard bilan. Ashur unga nisbatan sovuqqonroq, loqaydroq boʻlib yurdi. Yoʻq, kelajakda ajralish mushkul boʻlishidan koʻrqqani yoʻq, «sen goʻrkovning bolasisan, koʻrpangga qarab oyoq uzat» degan mushohada uning etagidan tortib turardi. Marina esa uni jonu-holiga qoʻymas: kinoga, muzqaymoqqa taklif qilaverardi. Shu qiz sabab boʻlib, ruschani uncha-muncha oʻrgandi. Mayli, gapni muxtasarroq qilaylig-u, tagʻin jilla orqaga qaytaylik. * * * Bu dunyoda koʻp narsa, avval aytganimizdek, nisbiy yoki tasodifiydir. Jumladan, uning kollejga kirib oʻqishi ham. U paytlarda (ehtimol, hozir ham shundaydir) yoshlarning aksari yurist yoki jurnalist boʻlishni orzu qilardi. Ana shu fakultetlarga bir kishi oʻrniga oʻn-oʻn besh kishi hujjat topshirardi. Ashurali ham baland dorga osildi - yuristlikni tanladi. Bu niyatini ming istihola-yu, xavotir bilan otasiga aytgan edi, u sukut saqlab qoldi. Chunki qabrning lahatini qazishda oʻgʻli endi yoniga kirayotgandida. — Kim boʻlasan bitkazib?- soʻradi nihoyat. — Prokuror. — Ey-y,- ijirgʻindi otasi. - Bir prokuror bor edi, otasining goʻrini qazigan edim. Bir kuni keldi-yu, goʻr atrofidan ikki sotix joyni band qilib ketdi. Bu gapni oqsoqolga aytgandim, …ni yebdi - bir boshdan qaziyber, dedi. Shunda ham yarim sutixcha qoldirdim. Keyin oʻdagʻayladi: «Qamatib yuboraman!» dedi. «Xoʻp,- dedim, ammo ichimda: Sen meni qamatolmaysan, lokinda men goʻringni qaziyman», dedim. Boplabmanmi? Ikki yildan keyin oʻldi. Toshkentdan kelayotganda, moshinning eshigi ochilib ketgan. Eshikka suyanib uxlab qolgan ekanda, shoʻrlik. Kim biladi - dushmani qilganmi… Otasining yonidan joy koʻrsatishdi. Bir oz qazidim-u, shumligim tutdi: «Yer qattiqlik qilayabdi, goʻr yul bermayabdi», dedim, akasiga. Qoʻrqib ketdi: «Olganingni ol, ammo bu gapni chiqarma», dedi. Tagʻin koʻnglimga shayton oraladi: «Lahatni kaltaroq qil, oyogʻini bukib yotsin, qiztaloq», dedi. Ammo, Xudodan qoʻrqdim! Umrim bino boʻlib bunaqa ish qilmaganman. Birovga falon soʻm berasan, ham deganim yoʻq. Uni ham berganini oldim. Bir sigirning pulini bergan ekan, shovvoz. Shu pulga haligi olani olgan edim, ammo sogʻdirgani qoʻymadi. Oʻzim sogʻsam indamay turardi-yu, boshqani yulatmasdi. Sigir sogʻib yurish goʻrkovning obruyiga toʻgʻri kelmaydi, deb sotdim. Pulni olib qoʻyibman - sen olaqol. Baribir, oʻqishga bepul olmaydi. Keyin…» «Mayli, uzundan-uzoq tafsilotlardan tang boʻlgan oʻgʻli uning gapini kesdi-, tursin, keyin olaman.» Hech kim pul ta’ma qilmadi. Undan chandon baland ball toʻplaganlar ham hujjatlarini qaytarib olishga majbur boʻldilar. U ham navbatda turganida, devordagi umidbaxsh e’lonni oʻqib qoldi: « Oʻqishdan qaytgan boʻlsangiz, oʻksimang. Biz sizga yordam beramiz. Meditsina kollejimiz sizga muntazir. Inson salomatligi uchun kurashishdan koʻra buyuk baxt bormi?.. — Prokurorlikni yomonladingiz, shuning uchun duxtirlikka kirdim,- dedi otasiga. — Duxturning ham suprasi quruq,- dedi u,- Soli duxturga ozgina pul bergan edim - ikki yildan beri qochib yuradi. Ammo goʻrkovdan hech kim qochib ketolmaydi: bir kunmas-bir kun keladi. Oʻzi kelmasa, galalashib koʻtarib kelishadi. Oʻqishni bitirgandan keyin sil kasaliklari shifoxonasida ish borligini aytishdi. Marina ham unga ergashdi. Bu yerda ikki haftacha malakalarini oshirgach, uni navbatchi feldsherlikka, Marinani laboratoriyaga ishga tayinlashdi. Ashuralioxun mehr bilan, astoydil ishga kirishdi. Boʻlim mudiri qatiqqoʻl, talabchan edi; har ertalab qisqa yigʻilish oʻtkazar va koʻproq mas’uliyat haqida gapirardi. «Gippokrat qasamyodida: «har bir bemorni otam, onam va jigarim deb bilaman» degan gapni yoddan chiqarmanglar» derdi u. Ha, mas’uliyatli edi Ashuralining vazifasi va ana shu omil uni ruhlantirardi ham. Ogʻirlashib qolgan bemorlar palatasiga bir hafta kunduzi, ikkinchi hafta kechasi navbatchilik qilardi. Vrach belgilagan dorilarni berish, ukol qilish, ba’zida ovqatlantirish, zarur boʻlganda, hojatiga koʻmaklashish uning zimmasida edi. Ammo maoshi yoʻlkira bilan tushlikka uchma-uch yetardi. Shuning uchun, dastlab dadasidan bir-ikki bor pul soʻradi-yu, keyin hamiyati yoʻl bermadi: ishdan keyin qabr qazish, duo-yu, fotiha oʻqishda davom etdi. U lahat oʻyayotganda, otasi yuqorida turar va tinmay gapirardi. — Tugunni bir qoʻl bilan yechib boʻlmaydi: lahatni ichiga kir, ayvondan turib qazima: tor boʻlib qolmasin! — Bilaman,- derdi u otasini tinchitish ilinjida. Muysafid jilla tin olardi-yu, tagʻin oʻsha shangʻi ovozda davom etardi. — Odamlar qurumsoq boʻlib ketayabdi. Avvallari bergan pullari bir qop un bilan ikki kilo goʻshtga yetardi. Endi… Qara, marhumning begohi juma, yigirma, qirqida katta ziyofat berishadi - naq toʻyga aylantirishadi, shovvozlar. Million-million soʻmga tosh qoʻyishadi. Bilsang, bularning barini oʻlik uchun emas, oʻzlari uchun, obroʻ orttirish uchun qilishadi. Oʻlikning davosi esa - koʻmmoq. Bundan boshqa bari bekor gap! A, goʻrkovni rozi qil, nomard! Ashurali bu ishlarni pinhoniy boʻlishini istar, ayniqsa, ishxonasidagilar goʻrkovligidan xabar topishlarini xohlamasdi. — Oyliging qancha,- soʻradi bir kuni otasi xavotirlanish bilan. U ikki hissa koʻpaytirib aytdi. — Shu ham pulmi.- dedi muysafid,- birorta boyning goʻrini qazisam, ikki baravar koʻp haq beradi. Mana shu mozorni oʻtini yaxshilab oʻrib olsang, ikkita novosni boqishga yetadi. Bu - falon soʻm boʻladi. Hozir odamlar duyu fotihaga ham yaxshi haq beradigan boʻlgan… Shifoxonada qariyb bir yil ishladi u. Oʻsha tunda bir bemor ogʻirlashib qoldi. Choʻp-ustixonga aylangan, rangi oʻliknikiday zahil chol yoshini yashab, oshini oshab qoʻygandi. Oʻpkasining ozgina qismi sogʻ qolgani sabab havo yetmas, boz ustiga, vujudidagi ogʻriq azob berardi. Gapdan, ovqatdan qolgandi, ammo yurakka quvvat beruvchi ukol, dorilardan keyin bir necha daqiqa shivirlab gapirardi. Xullas, Azroilning noxush sharpasi palatada boʻlmasa hamki, yoʻlak yoki hovlida kezib yurgani aniq edi. Ogʻzini kappa-kappa ochganicha «havo, havo», shivirlay boshladi bemor. U derazalarni ochib quydi, ammo muysafidning nolishi kamaymadi. Ashur uning ogʻziga kislorod rezinasini toʻgʻriladi; bemor jimidi. Koʻp oʻtmay oʻzi ham mizgʻib qoldi. Tushida qator qabrlar emish. Kafanga oʻralib yotganlar nuqul: «havo, havo» deb iltijo qilarmish. Nogahonda ulardan biri Ashuralioxunning oyogʻiga noʻqiyboshlabdi. Oʻygʻonsa, haligi chol, haqiqatan ham oʻpkasiga havo yetishmay zorlanayotgan, uning oyogʻiga ojizgina turtayotgan ekan. Kislorod yostiqchasi esa olib tashlagandi. — Musulmonmisan,- dedi bemor zoʻrgʻa shivirlab. U ajablandi, bosh silkib ma’qulladi. — Bir savob ish qil, bolam. — Xoʻsh? — Meni bugʻib oʻldir - qutulay… U nima deyishini bilmadi va inkor ma’nosida bosh tebratdi. Soʻnggi iltijosi rad etilgan bemor oʻkindi, koʻziga yosh oldi,soʻnggi kuchini toʻplab shivirladi: — Lahatga kirgur! Padaringga… Chol kislorod rezinasini qayta ogʻziga olmadi va ertalab jon berdi. Ashuralioxun uning yuzida jamiki uqubatlardan bir umrga xalos boʻlgan kishidagi mamnunlikni ilgʻaganday boʻldi. Intizomni birinchi oʻringa koʻyadigan boʻlim mudiri kislorod yostiqchasi ancha narida yotganini koʻrdi, buning ustiga marhumning osti hoʻl edi. Ashuraliga zahrini sochdi. — Qarasang boʻlmaydimi? Shuning uchun maosh olasan-ku! U indamadi, ammo taqdir unga oʻgay oʻgʻildek qaraganidan, eshigini omad umuman taqillatmay qoʻyganidan juda oʻkindi; kechqurun otasiga soʻnggi qarorini aytdi. — Ishga bormayman! Siz bilan boʻlaman! Lahatga kiraman! — Bizning avloddan goʻrkovlikni tashlab ketganning birortasi yolchimagan,- dedi otasi, jilla sukut saqlab, masalaning mohiyatiga yetgach,- chunki kasbi-korimizga duo ketgan. * * * Goʻrkovlikdan or emas, faxr qilishim kerak, degan xulosaga keldi u va qabristondagi qorovulxonada muqimroq joylashdi. Bir kuni uyga kirsa, onasi yigʻlab oʻtiribdi. — Otam urdimi?- soʻradi andak qahrga minib. — Boʻyoqchinikiga borgandim… sovchilikka - aqalli eshigidan kiritmadi. Ashuralioxun tutaqib ketdi. — Xotinni men olamanmi, siz? Nega soʻramaysiz? Bundan keyin hech yoqqa bormang - oʻzim topaman! Odamlar, garchand, goʻrkovga ishlari muqarar tushishi, u bilan hisoblashish zarurligini bilishsa-da, azal-azaldan qiz berish, quda boʻlishga or qilishlari uning ruhini ezardi. — Bormang! Tamom! Oʻzim topib qoʻyganman!- chala qolgan gapini muxtasar etdi u. Onasi koʻz yoshlarini artib, ajabtovur jilmaydi. Axir, eshikma-eshik yurak hovuchlab yurish unga ham oson emasdi-da. Tabiiyki, shundan keyin chol-kampir boʻlajak kelin bilan astoydil qiziqib qolishdi. U ming bir hijolatvozlik, andisha bilan Marina haqida soʻz ochganda, dastlab jim turishdi. Birinchi boʻlib otasi ovozini koʻtarib qoldi. — Boʻlmaydi! Toʻgʻri kelmaydi! Gʻayridin ekan! Ashurali juda oʻkinib ketdi, chunki qaysar muysafidni fikridan qaytarish qiyinligini yaxshi bilardi. Marina esa homilador boʻlib qolgandi. Otasi shangʻi ovozda davom etardi. — Bir joʻram shunaqa namoqul ish qilgandi: oʻrisga uylangandi. Oʻlgandan keyin goʻrini qazidim. Xotini aytibdiki, bu kishi partiyniy - oʻris mozorga qoʻyasizlar. Shunday qilishdi. Bu yerdagi goʻr hozirgacha ogʻzini ochib yotibdi. — Boʻldi qiling,- eshitgisi kelmadi Ashuralining,- unday boʻlsa xotin olmayman! — Olmasang sadqai sar!- qisqa qildi otasi ham. Shoʻrlik Marina uni rosa la’natladi, qargʻadi; shukrki, koʻp oʻtmay baxti chopib, bir millatdoshiga turmushga chiqdi. Shu orada, kutilmaganda musibat roʻy berdi: ota arzimagan sabab bilan bandachilikni bajo keltirib qoʻydi. Ular ayvonda dam olishayotgandi oʻshanda. Otasi chanqagan ekan, shekilli, choynak jumragidan sovugan choyni simirdi-yu, ilkis seskanib tushdi, yuzi tanib boʻlmas darajada burishdi. Keyin chalajon arini tuflab tashladi. Jumrakdagi ari uning tanglayiga nish sanchgan edi. Ashuralioxun qoʻrqib ketdi - chunki kekirdak yoʻli shishib, nafas oʻtmay qolishi mumkinligini bilardi. — Turing, tezroq, duxturga boramiz, dedi. — Ari chaqqanga ham duxturmi,- dedi ota. Jonu holiga qoʻymay, eski «Jiguli»siga mindirdi va tezlikni oshirdi. Otasi yoʻldayoq xirillab qoldi. Doktorlar zudlik bilan oʻrtaga oldilar. Bunday paytda nafas yoʻliga bir qarichcha keladigan maxsus temir naycha suqib qoʻyilishi kerak ekan. Ammo butun boshli bir shifoxonadan oʻsha matoni izlab topisholmadi. Otasi shundaygina qoʻlida jon berdi. Bosh vrach doktorlarga baqirib berdi. — Operatsiyaga yotqizish kerak edi! Ashurali dard chekib yigʻladi: otasiga, meditsinaning ahvoliga juda achingan edi u. Janoza-yu ma’rakalarni munosib qilib oʻtkazdi. Qabriston ham, roʻzgʻor ham oʻziga qolib ketdi. Qabriston shahardagi besh mahallaga tegishli boʻlib, bir yogʻi katta koʻchaga tutash edi. Ana shu tomonda uning hashamatli, oʻymakor darvozasi, nariroqda moʻ‘jazgina choyxona boʻlardi. U shu yerdagi kartda oʻtirganda, qizchasini yetaklab kelayotgan juvonni koʻrdi. Yoʻq, ayolga e’tibor bergan emas, bolasi juda jajji, shirin edi. Qizaloqning yaltiroq matodan tikilgan kalta, burama koʻylakchasi, qop-qora jingala sochlariga termulib qoldi. Allanimalar haqida shirinzabonlik bilan gapirib kelayotgan qizcha Ashuralioxunni kimgadir oʻxshatdimi, nigohlaridagi mehrni tuydimi, haytovur u tomon talpindi; Ashi qizchani bagʻriga bosdi. Ilk bor besamar oʻtib ketayotgan umri, zurriyot xususida uyladi. Qizaloqning nim tabassum qilib turgan onasiga bir sidra nazar tashladi. — Siz dadasiga oʻxshar ekansiz,- dedi juvon mahzun bir takalluf bilan. — Dadasi?.. — U kishi Koreyaga ishga ketganlar. Ular ertasi ham xuddi shu vaqtda oʻtishdi. Ashurali shunday boʻlishini koʻnglidan oʻtkazgandi va choʻntagiga solib qoʻygan konfetni qizaloqqa uzatdi. Shu bilan ularni yoddan chiqarib, oʻz ishi bilan andarmon boʻlib ketgandi. Ammo biror haftadan keyin juvon bolasini yetaklab, qabristonga kirib keldi. Bu nozanin bilan bogʻlanib qolishdan zohiriy xavotir tortgan boʻlsa-da, qizchani erkaladi va beixtiyor ayol bilan gaplashib qoldi. Shaharga tutash qishloqda yasharkan, bolasini shu tomondagi bogʻchaga olib kelar ekan. — Oʻzim ham shu yerdagi bogʻchada tarbiyachiman,- dedi negadir qizaribroq. Garchand Ashuralioxun soʻramagan boʻlsa-da, soʻzamollik bilan gapga kirishib ketdi: oti Gulyuz ekanligini, qaynotasi shahar bilan qishloq tutashgan mahallada oqsoqollik qilishini aytib, maqtanganday boʻldi. Ashurali unga zimdan nazar tashladi: yuzi nozik, nafis, chehrasi mayus, yoqimli edi, vujudidan sogʻlomlik barq urib turardi. Qora trikodan tikilgan kastyum va yubkasi qomatiga yarashib tushgandi. «Eri Koreyada ekanligini nega aytdi», deb mushohada yuritdi oʻzicha. Uni kuzatib qoʻydi-yu, dilida mehr oʻygʻonganday boʻldi, bu gal kelsa, oʻzgacha ohangda gaplashishni koʻngliga tugdi. Gulyuz bu gal bolasini qoldirib kelgandi. Hayajondanmi, hadikdanmi yuragi yengilgina urayotganligini fahmlash qiyin emasdi. Pomada surtilgan lablari boʻsaga ilhaqligini fahmlagan Ashuralioxun uni qorovulxonaga taklif etdi. «Keyin-keyin», dedi ehtirosdan koʻzlarini yumib olgan juvon va vujudi birdan boʻshashib ketdi. Soʻng issiq ovqat, vino olib keladigan boʻldi. Shunday aziz joyda bema’ni ish bilan shugʻullanish uvolligini, mahalladagilar bilib qolishsa, gap chuvalashib ketishini bilardi u. Shu bilan birga: «Sir saqlashda marhumlarga teng keladigani yoʻq», degan yupanch bilan oʻziga taskin berardi. Bunisi ham mayli: shu orada Marina uni izlab keladigan boʻldi. «Seni ering bor, endi qoʻyaqol», desa, «Ashi, sen mening koʻz ochib koʻrganimsan» derdi. Oradan haftalar, oylar shu tariqa shoʻxlik bilan oʻtdi. Bu gal tashrif buyurgan ayol haqida Ashurali ancha-muncha ma’lumotga ega edi. U arab mamlakatlaridan birida qolib ketganini, u yerdagi katta savdogarga toʻrtinchi xotin boʻlganligini eshitgandi. Qoramagʻiz bu ayol boshdan oyoq qora libos kiygan, qoʻl va boʻynidagi oltin, brilliant taqinchoqlar meyordan koʻproq edi. Qoʻlida bir dasta gul. — Erimning xotirasiga duoi-fotiha qilsangiz,- dedi. Bundan biror yil muqaddam oʻzini osgan yigit qabri boshida tin oldilar. U qiroat qildi, keyin ayolning oʻzi ham duo oʻqidi; erining xislatlarini xotirladi va ular osongina ajrashdilar. U biror haftadan keyin tagʻin keldi va Ashuralining diliga nogahoniy gʻulgʻula soldi. Bu gal juvonning raftori batamom boshqacha edi: u surbetlarcha karashmalar, nozlar qilaboshladi. Ashur qorovulxonaga kirib kelgandi, orqasidan ergashdi. Mastona koʻzlar toʻqnashdilar va Ashi tagʻin qasamni buzib qoʻydi. Qoʻllari qaltirab, ayolning harir siynabandini nazokat bilan yechdi. — Endi kelmaganingiz ma’qul,- dedi xayrlashishar ekan,- qabristonda uvol… — Buni boshqa oʻynashlaringizga ayting,- dedi anchayin shaddodlik bilan. - Aytmasangiz, oʻzim aytaman! Ularning koʻpini taniyman. Uning dili noxush va behuzur boʻlib ketdi. Shu-shu Ashurali haqida noxush safsatalar koʻpayaboshladi. Bu gaplarni oʻsha yengiloyoq juvon tarqatayotganini u his etdi, ammo boisini tushunolmadi. Barini ayol makriga yoʻyib qoʻyar ekan, biz zamonlar ogʻmaxon olib bergan qogʻozdagi « Ayol - buyuk aldovchi. Pand yemay desang, u bilan tanishishdan oldin ajralishni oʻyla» degan yozuvni esladi. Mahalla yigʻilishida mozor fohishaxonaga aylanganini aytishgach, Ashur bu yerdan nasibasi uzilganini fahmladi. Unga ancha yogʻli ishlarni ham tavsiya etdilar, ammo oʻz kasbi korini tashlab ketishga koʻzi qiymasdi. Joniga oro kiradigan Gulyuz boʻlishini esa kutmagan edi u. — Goʻrkovimiz keksayib qolgan, oʻrniga odam izlashayabdi-, dedi. - Qaynotam bilan gaplashib, hal qilib beraman. * * * Bu yerdagi qabriston darvozasi peshtoqiga Pahlavon Mahmudning mashhur ruboiysi katta harflar bilan yozib qoʻyilgandi:     Ey xoja, tu az in jahon bexabari,     Shabu-roʻz dar hirsi simu-zari.     Dastmoyai tu az in olam yak gaz kafan ast,     On ham gumon: yo bari, yo nabari… Qabriston qadimiy, katta boʻlib, bir oʻzbek qishlogʻi bilan tojik qishloqqa qarashli edi. Oʻzbeklar yashaydigan qishloqda Gulyuzning qaynotasi, tojiklar turadigan dahada esa hamma «muallim» deb murojaat qiladigan, kayvoni amaki oqsoqol edilar. Ashuralining oʻshalarga rioya qilishi talab etilardi. — Ruslarda: «Nezamenimыx ne bыvaet» degan naql bor,- dedi muallim,- u bilan uchrashganda,- hammaning oʻrniga odam topish mumkin: oqsoqolmi, hokimmi - ammo goʻrkov deganni almashtirib boʻlmaydi. Uning oʻrniga odam topish mushkul. Rosa izladik. Sizga nasib etgan ekan, ehtiyot boʻling: bu yerda aziz odamlar yotishibdi. Darvozaxonadagi uzun ayvondan tashqari, zarur jihozlari bekamu koʻst boʻlgan uy, dahliz, xullas bir oila uchun sharoit muhayyo qilingandi. Bundan tashqari, qabriston tashqarisidagi mu’jazgina hovli-joy ham Ashuralioxun ixtiyoriga topshiriladigan boʻldi. Boshqa joylardagi singari, bu yer ham soʻnggi yillarda ancha obod boʻlgan: yoʻlkalarga olti qirrali beton plitalar yotqizilgan, ignabargli daraxtlar zichlab oʻtqazilgan, hatto qadimiy chinorlar ham oʻzgacha manzara kasb etganday edi. Yangi manzilgohni topganidan quvongan boʻlsada, tanish, notanish ayollarning nogahoniy tashrifidan dilida zohiriy xavotir uni bot-bot bezovta qilardi U mahalla oqsoqollari, atrofdagi qoʻni-qoʻshnilar, tashqaridagi machit ayonlari, doʻkondorlar bilan tez kirishib ketdi. Ayollar bilan xufyoniy aloqalarni batamom uzaman, deb turganda telefoni jiringladi, sotkada Marinaning tanish nomerini koʻrib, bir chekkaga oʻtdi. — Yaramas!- dedi u, odatdagidek ruschalab,- unutib yubording. Ish joyingni yangilabsan - hidini chiqarmaysan. U gunohkorona sukut saqladi. Marina esa davom etardi. - Erim bilan ajralishdim, u Rossiyaga ketdi. Sen bevafoni deb shu yerda qoldim. — Oʻzim boraman, bu yoqlarga kelma, hammasini oʻsha yerda gaplashamiz!- atrofga oʻgʻrincha qarab javob berdi u. U ayollar bilan aloqani batamom uzishi, ularni bu yerga yoʻlatmasligi kerakligini bilardi. Juda zarur boʻlganda Marinani uyiga borish, Gulyuzga barini obdon tushuntirish va qoramagʻiz ayol bilan orani ochiqchasiga uzish kerak, degan qat’iy xulosaga kelgandi. Bunga anchayin erishdi ham, ammo Gulyuz… — Azizim, tushunsangchi,- iltijo qildi Ashi,- bu yer - sening qishlogʻing. Sezib qolishsa, ikkalamizni ham toshboʻron qilishadi! Axir, oilang bor... — Toʻgʻri, toʻgʻri, - dedi u ham. Ammo bir-birlariga qarab, nigohlaridan batamom boshqa fikr-u, mayllarni uqib oldilar. Shunday boʻlsada, u oʻzida kuch topib, qorovulxonaga kirib ketdi. Biror soatdan keyin chiqsa, Gulyuz hali ham tashqarida mungʻayibgina oʻtiribdi. — Mayli, kelaqol-, dedi, ammo bu - oxirgisi… * * * Bahorda qabristonlar turfa maysalar, anvoyi gullarga burkanishi; oʻzgacha tarovatli, fusunkor boʻlishiga e’tibor berganmisiz? Qish qahratonida qabrlarni qor qoplaydi, yoz jaziramasida xas-xashak bosadi va ular mungʻayib qolganday boʻladi; buning ustiga oʻz tashvishlarimizga oʻralashib, marhumlar yoddan chiqib ketishadi. Ziyoratchilarning aynan koʻklam paytida koʻpayishining boisi, ehtimol shudir. Qorovulning yumushlari ham tabiiyki koʻpayadi: har bir ziyoratchiga ehtirom koʻrsatish, kimgadir belkurak, boshqa birovga supurgi, paqir topib berishga toʻgʻri keladi. Ashuralioxun qavmlarning bahoriy tashriflaridan behad quvonar, ularning qoʻllaridagi guldastalarni faqat marhumlarga emas, qabristonga ham ehtirom oʻrnida qabul qilardi. Shu bilan birga, darvozaga roʻbaroʻ boʻladigan har qanday notanish ayol bilan oraliq masofa tutishga harakat qilardi. Bu gal tashrif buyurgan xonimning raftori oʻzgacha edi: uning nopisandligi, kalondimogʻligi manaman deb turar, soʻnggi modadagi kalta shim, oldi ochiq kofta kiygandi. Ziyoratga kelganligi sabab, boshiga omonatgina qilib qora roʻmolcha tangʻigandi. U pardoz qilmagan, buning ustiga oʻzi ham chiroyli emasdi. Koʻzlari kichik-kichik, boʻyi pastroq qora roʻmolcha ostidan chiqib turgan sochlari sap-sariq - boʻyalganmi yoki tabiiymi - anglash qiyin edi. Lekin oʻziga, aqliga, zehniga ishonishi, dadil va jadallikni yaxshi koʻrishi, rahbarlarga xos sinchkovligi sezilib turardi. Juvon shoshib ichkari kirdi, Ashurali hurmat yuzasidan u bilan izma-iz bordi. Nogahoniy mehmon oʻtgan yil dafn etilgan sobiq hokimning qora marmar bilan zeb berilgan, zarrin harflar bilan «Ziyaxanov Q.Z.» deb yozilgan; tugʻilgan, vafot etgan yillari aks ettirilgan qabri qarshisida tin oldi, boshini xiyol egib turdi. «Ruschalab yozilganiga avval e’tibor bermagan ekanman, oʻylardi Ashuralioxun, ismu sharifini toʻla yozishsa boʻlmasmikin». Balki Qudrat Ziyoxonovichdir yoki Qilichmikin, ehtimol, Qahhor Ziyoxonovichdir… Inson fikriday ozod narsa yoʻq, deyishadi. Uni hech kim ta’qiqlamaydi, muhokama qilmaydi. Ashurali odatiga koʻra, oxirgi ikki harfni xayolan sharhlashga kirishdi. Balki «qiztaloq», «zangʻar» deganidir yoki «qaynonasi zoʻr»mi, balki «Ziyoxonov qaynsinglisini zoʻrladi», deganidir. Shu fikrdan keyin yodiga qaynsinglisining nomusiga tegib qoʻygan tanish imom-xatib tushdi. Qishloqdan oʻqishga kelgan va opasinikida turadigan qiz ayni balogʻat yoshida boʻlgan. Oʻsha kuni uyda pochcha ikkovlari qolishgan. Kutilmaganda pochcha qaynsinglisiga tashlangan… Aslida har qanday qiz, juvonda, ayniqsa erkak bilan yolgʻiz qolganda, tabiiy instink - xavotirlanish oshadi. Ammo aksar qizlar goʻl - pochchaning bunday qabohatga qoʻl urishini tasavvur qilisholmaydi. Buni esa hayvoniy hirs, deb qoʻyibdi. Yakkama-yakka qolgan vaziyatda insoniy tafakkur ustidan aynan hayvoniy hirs gʻolib kelishi mumkinligini quvai hofizalariga sigʻdirisholmaydi, boyaqishlar. Albatta, haligi «hangi» oʻlguday pushaymon ham boʻladi, turfa bahonalar toʻqiydi, barini inkor etadi va hakozo. Ammo, harchand qilmasin, qilmishni yashirib boʻlmaydi. Qiz bolani zoʻrlash esa, bir donishmand aytganday: chol yoki bolani oʻldirishday ogʻir gunoh. Ashur bu xususda nega oʻylab ketganini oʻzi ham tushunolmay qoldi. Shu payt juvon u tomonga oʻgirildi. Uning qarashida avvalgi ayollardek xushdorlik emas, mardikor olayotgan kishining sinchkovligini koʻrganday boʻldi u. Faqat koʻngilxushlik emas, bu ayol oila uchun ham yaratilmaganligini anglab olish qiyin emasdi. Unda qandaydir pinhoniy maqsadlar borligi va ular kayfu-safo qilish; er, bola-chaqali boʻlishga xalaqit berishi sezilib turardi. — Siz qorovulmi?- sovuqqina qilib soʻradi juvon. — Ham qorovul, ham goʻrkov. Oraga jimlik choʻkdi. — Dadamni bilarmidingiz? U bilmasa hamki, ma’qul ishorasida bosh tebratib qoʻydi. — Konstantin Ziyaxanovich deyishardi. Ajoyib edilar: odamlarga koʻp yaxshiliklar qilganlar. - — Otlari Konstantin boʻlganmi?- qiziqishini yashirolmadi Ashur. — Aslida Qutbiddin boʻlgan-u… shunaqa. U yoqinqiramay, gap oʻzanini boshqa tomonga burib yubordi. - Qabrning toʻrt tomoniga toʻrtta banan oʻtqazmoqchiman. Bir joyda koʻrdim - zoʻr boʻlarkan. — Bunday qilib boʻlmas..,- beparvogina rad etdi Ashuralioxun. — Nega? — Banan suvni juda koʻp talab qiladi. — Solasiz, haqingizni beramiz, - dedi, andak hukmfarmolik bilan u. — Gulga suv solganim uchun pul olmaganman! Ular jimib qolishdi. — Qanaqa gul ekishni maslahat berasiz?- bir zina pastga tushdi juvon. — Gulxayri bilan rayhon,- bir lahza oʻylab olgach javob berdi Ashurali. - Oʻn kunda bir bor sugʻorsa ham boʻlaveradi. Beixtiyor gaplashib qolishdi, mehmon uning qaerda oʻqigani, ishlagani, maoshi, oilaviy ahvoli bilan, kadrlar boʻlimining mudiridek, jiddiy qiziqdi. — Yoʻq, yoʻq, bu notoʻgʻri, dedi begʻubor kulib, Ashurning «Oʻttizgacha uylanmagan, keyin ham uylanmaydi» , degan doimiy aqidasini eshitib. Ketish oldidan ayol zohiriy kalondimogʻlik ila vizitkasini uzatdi. Ashuralioxun ham odob yuzasidan telefoni nomerini yozib berdi. Tashrif qogʻoziga «Ziyaxanova Kamara Kutbidinovna (Konstantinovna)» deb yozilgan, chet tillar institutining dotsenti, xotin-qizlar kengashining raisi ekanligi qayd etilgandi. Ashur uni tez unutdi. Ammo koʻp oʻtmay, juvon telefon qildi. — Shu yerdamisiz? Men rayhon bilan gulxayri urugʻini topdim - olib boraman. — Rayhonning urugʻi ekilmaydi, koʻchati oʻtqaziladi; bozorda bor,- qisqa qildi u. Qamara koʻp kuttirmadi: ikkovlashib ishga kirishib ketdilar: qabr atrofini yumshatib gul qadashdi. Ashurali soʻrayvermagani sabab boʻlsa kerak, oʻzi otasi haqida uzuq-yuluq ma’lumotlar beraboshladi. — Dadamning xizmatlari katta boʻlgan, u kishi rahbarlar orasida ajralib turardilar: rayon gullab ketgandi oʻshanda. Odamlarni ishlatabilardilar. U kishining qabrlari ham ajralib turishini istayman. Bu atrofga hech kimni qoʻymang! — Insonga bir gaz yer yetadi, deb eshitganmisiz? Bunda tiriklar emas, marhumlar nazarda tutilgan. Ularga haqiqatan ham bir gaz yer kifoya. Ashurali shunday dedi-yu, suhbatdoshiga qaradi, lekin uning yuzidan biror ifodani uqib olish qiyin edi. — Darvoza tepasidagi yozuvni oʻqidingizmi?- davom etdi u. — Oʻqidim, bu ruboiy Xayyomga tegishli deb yurardim, Pahlavon Mahmudning fors-tojikcha yozganini xayolimga ham keltirmaganman. — Ma’nosini yaxshi tushundingizmi?- suhbatdoshining bilim-saviyasini chamalab koʻrgisi kelardi uning. Qamara qoshini norozi chimirdi, uning tafakkuriga goʻrkovning shubha bildirishi diliga oʻtirishmadi — Axborotingiz uchun aytib qoʻyay: men faqat oʻzbek, tojik, rus tillarinigina emas, ingliz, frantsuzchani ham ona tilimday bilaman,- dedi yengilgina zarda bilan. Hayotda kim boʻlganidan qat’iy nazar, bu yerda huquqlar teng, demoqchisiz, nazarimda. Ammo unutmangki, qarol bilan qirolning farqi bitta harf boʻlsa hamki, ular orasidagi tafovut yer bilan osmoncha! Ashurali andak hushyor tortdi: intellektual salohiyati anchayin baquvvat kishi bilan yuzma-yuz boʻlganini fahmlab quvondi va andak tanaffusdan keyin javob berdi. — Juvonmard bilan juvonmargning ham farqi bitta xarf, ammo ularning birinchisi tilga olinganda - tirik, ikkinchisi aytilganda - oʻlik nazarda tutiladi. Qamara javob qaytarmadi, ammo suhbatdoshiga tagʻin qiziqish bilan qaradi. Ular boshqa mavzularda suhbatlashib qoldilar. — Arraning ham tishi bor,- dedi u, - chaynaydi-yu yutmaydi. Shuning uchun oriq. Urchuq qancha tez aylansa, qorni shuncha tez qappayadi. Mening shiorim shu. Ashuralioxun bu gaplarning tub mohiyatini tushunmay qoldi. -Biz gaplashib turishimiz kerak ekan ,- dedi Qamara joʻnab ketar ekan. Garchand, erkak zotining shahvoniy ishtahalarini qoʻzgʻatmasa va avval aytganimizdek, oila uchun yaratilmagan boʻlsa-da, bu kibor hukmfarmo bilan gaplashish oʻzgacha gashtli; avvalgi tanishlar, suhbatdoshlardan farqli oʻlaroq, istalgan mavzuda suhbatlashish, bahslashish mumkin edi. * * * Bu orada bir-ikki bor telefonda bogʻlanishdi: hol-ahvol soʻrashdi, ish va zarurat yuzasidan savol-javoblar qilishdi, xolos. Biror oydan keyin esa kutilmaganda, Qamara uni uyiga, oʻz iborasi bilan aytganda, «hamfikr doʻstlar suhbatiga» taklif etdi. Ashurali bunisini kutmagandi - nooʻngʻaylikdan fikrlari algʻov-dalgʻov boʻlib ketdi: nima munosabat bilan chaqirdi ekan, u yerda kimlar boʻladi, kiborlar davrasida oʻzini qanday tutish kerak, goʻrkovligini bilib, birortasi nopisandlik qilmaydimi? Oʻsha kuni yuvinib, yangi liboslarini kiyganda ham ana shunday mushohadalar uni tark etmagandi. Mayda-chuyda xarid qilib, aytilgan manzilga, belgilangan vaqtda yetib bordi. Uy-joylar bir vaqtlar hashamdor boʻlganligi, endi esa andak ulugʻvorligini yoʻqotgani bilinib turardi. Shunga qaramay, undagi salobat odamlarni tabaqaga boʻlganday, kamsitganday tuyulardi. Qamaraning unga peshvoz chiqishi, ehtirom bilan kutib olishi dilidagi zohiriy gʻashlikka barham berdi. Stol atrofida oʻnga yaqin erkak, ayol boʻlib, ularning aksari Qamara bilan ishlaydigan, uni koʻp hollarda Klara deb ataydigan hamkasblar ekan. Tanishishdi. Toʻrda oltmish yoshning nari-berisidagi, birov bilan gapirganda, u tomonga engashib, suhbatdoshining koʻziga juda ham tikilib qaraydigan, chetdan kuzatganda, xuddi ziddiyatga borganday ovozini koʻtaradigan, bir vaqtlar amaldor boʻlgan, shu sabab, oʻtmishni koʻproq ulugʻlaydigan va gap orasida «men»ni boʻlar-boʻlmasga qoʻllaydigan, bunday paytda andak oshirib yuborayotganligi sezilib qoladigan domla. Bu odamni orqavorotdan «deputat domla» ham deyisharkan. Boisi: bir bor deputatlikka nomzodini oʻzi tavsiya etib, rosa mablagʻ, vaqt sarflagan, ammo oʻtolmay qolgan ekan. Uning yonida oʻttiz yozlardagi koʻzoynakli, chuvakkina faylasuf oʻtirardi. U suhbatdoshini inkor etishga, nigilistik kayfiyatini namoyish qilishga moyil edi. Birovga gapirayotganda, koʻzoynagini qoʻliga olishi va gapi tugashi bilanoq shoshilinch oʻrnatishi gʻayritabiiy va gʻalati edi. Ashuralini ana shu domlaning yoniga taklif etishdi. Shu payt yoshiga nisbatan qorni kattaroq (bunday fizionomiya kishida noxush taassurot oʻygʻotadi) beparvo: qomatli, oppoq qoʻllari, silliq yuzi va butun borligʻi koʻz yoshi va ter ta’mini tatib koʻrmaganidan dalolat beradigan mehmon kirib keldi, Ashuralining yonidan joy oldi. Uning yuzi ifodasiz edi - xuddi niqob kiyganday biror mushagi qilt etmasdi. Bu odam oʻzini kamtarin tutishga harakat qilsada, nigohlarida zohiriy nopisandlik manaman deb turardi. Ashuralioxunga keyinroq ayon boʻlishicha, uning nomi Oxun boʻlib, Xitoydan yuk olib keladigan ancha yirik savdogar ekan, Bu odamning mazkur davrada ne sababdan ishtirok etayotganligi oʻtirishning oxirigacha unga ayon boʻlmadi. Bu odam kim fikr aytsa, oʻshani ma’qullash bilan cheklanardi, oʻz fikrini aytmas, ehtimol, oʻzini fosh qilishni istamasdi. Shunga qaramay, unga oʻzgacha ehtirom koʻrsatishardi. Bundan tashqari, davrada ahyon-ahyondagina tatarcha talaffuzda ruscha, oʻzbekcha gapirib qoʻyadigan amaki va boshqalarni koʻrish mumkin edi. Ayollar orasida, yoshligida ancha-muncha «shoʻxliklar» qilganligi sezilib turgan, endilikda tarovatini yoʻqotgan boʻlsa-da, buni tan olmay, gap talashadigan, hech tap tortmay millat nomidan gapirishga, uni chuchmallik bilan ulugʻlashga koʻnikib qolgan, bot-bot she’r oʻqishga ijozat soʻraydigan shoira ham bor edi. Uning ham institutda dars berishi ayon boʻldi. Yoshi oʻtgan boʻlishiga qaramay, ishva-yu, karashmalar qilganda, talay erkaklarning yodiga yoshliklari tushishi tabiiy edi. «Vaqtida koʻplarning boshini aylantirgan boʻlsa kerak, oʻyladi Ashur, oʻshanda duch kelganda, oʻzim ham qorovulxonaga olib kirardim». Shuningdek, bu qatorda eriga bot-bot dashnom berib turadigan, koʻzoynakli domlaning uvoqqina xotini, Qamaraning onasi va boshqalar oʻtirishardi. Shoʻrolar davrida, ayniqsa kiborlar davrasida na ruslashgan va na oʻzbek boʻlib qolgan oralik bir avlod paydo boʻldiki, ularni har qadamda uchratish mumkin. Bu yerdagilarning aksari ana shu toifaga mansub edilar. Hatto uyni jihozlash, dasturxon bezash, oʻzaro munosabatlarda ham ana shu asoratlar koʻrinar, inchunin, ruscha-oʻzbekcha qorishiq gapirishni fazilat deb bilishar, hatto oʻzbekcha gapirganda ham ruscha talaffuz manaman deb turar yoki oʻzbekcha boshlab, ruscha davom ettirishardi. Qamara, garchand kechroq boʻlsada, Ashuralini mehmonlar bilan tanishtirishning ancha oʻngʻay, ayyorona usulini qoʻlladi. — Bu kishi Ashuralioxun aka. Nomlari shunaqa etajli. Men Ashi aka, deyman. Oʻzlari marhumlar shahrining meri. Tabiiyki, mehmonlar tushunishmadi yoki hazilga yoʻyishdi va savol nazari bilan Ashuraliga qarashdi. U toʻldirishga majbur boʻldi. — Goʻrkovman, qabriston qorovuli… — Ha, demak, arxeologsiz,- dedi domla va javob ham kutmay, savolda davom etdi: - Nega Afrosiyobda frantsuzlar ishlayabdi? Oʻzimizda arxeolog yoʻqmi? Ularga ishonib boʻladimi?! — Frantsuzlar dunyoning oʻnlab mamlakatlarida ishlashadi,- Ashurali uchun javob berdi chuvak domla,- ularning tajribasi katta; arxeologik boyliklar esa insoniyatga tegishlidir. — Haqiqatdan shunday,- ma’qullab qoʻydi Ashurali. Domla tagʻin e’tiroz bildirdi. -Yerosti boyliklarini hech kimga ishonish mumkin emas! Qamara esa yakun yasaganday boʻldi: — Rossiya geologlari bizda kon qidirishadi, yaponlar avtomobilchiligimizni taraqqiy etirishadi-ku; shunga oʻxshash gap. Mehmonlar Qamaraning tugʻilgan kuni (yigirma sakkiz yoshga toʻlishi) munosabati bilan toʻplanishganini Ashuralioxun birinchi qadah koʻtarilgandan keyin fahmladi va xijolat chekdi. — Biz Qamaraxonning eng yaqin doʻstlarimiz,- soʻz boshladi deputat domla,- men bu qizda juda katta maqsad, istiqbol borligini bilaman. Darhaqiqat, avvalo katta maqsadlar kerak! Bu qiz shu yoshda institut xotin-qizlar kengashining raisi. Yetakchilik qilish esa uning qonida bor: otasi tugʻma rahbar edilar. Oʻzim birinchiga kirib, u kishini rayonga tavsiya etgandim. Qamaraxon tez koʻtariladi va taxminimcha, avval viloyat xotin-qizlariga rahbar boʻladi. Keyin Tashkent, (u shunday talaffuz qildi) parlament va hakozo… Davrada shivir-shivir boshlandi. Ayollar, negadir xotin-qizlar qoʻmitasining hozirgi raisini gʻiybat qilaketishdi: ruyi-rost buzuqlik, ta’magirlikda ayblashdi. Notiq ularga ta’nali nazar tashlab olgach, davom etdi: — Hozirgi rahbar sovuqqon, makkorroq boʻlishi kerak.. Boʻlmasa ish ketmaydi. Bizning davrimiz boshqacha edi: partiya biletini olib qoʻyishlaridan oʻlguday qoʻrqardik. Hozir aldam-qaldam qilishdan boshqa chora yoʻq. Xullas, shu yoʻlda unga omad bersin! Ular qadahlarni boʻshatishdi. Davradagilar bir tan boʻlib, gaz va elektr tokidagi uzilishlarni muhokama kilib ketishdi va hozirgi rahbarlarning barini poraxoʻrga chiqarishdi. Shundan keyin koʻzoynakli domlaga soʻz berishdi. U oʻzgacha ohangda gapirdi. — Barimiz rus klassiklarini oʻqib katta boʻlganmiz. Tolstoy, Turgenev, Chexov asarlarida pomeshchiklarining ajoyib obrazlari bor. Ularning aksari Peterburgda yashadi, qishloqda esa falon desyatina yeri, yuzlab qarollari bor edi. Istaymizmi-yoʻqmi shunday davr qaytib keldi. Albatta, oʻzgacha shaklda. Qadimgi yunon faylasuflari jamiyat rezbasimon shaklda taraqqiy etishini isbotlashgan. Oʻsha davr aylanib keladi, ammo jilla baland boʻladi. Domlamiz Klaraning oʻrni rahbarlik dedilar. Nazarimda uning kelajagi oʻz davrining pomeshchigi, hozirgi zamon iborasi bilan aytganda, ishbilarmoni boʻlishdir. U Arabqishloqni toʻlasincha oʻz tasarrufiga oladi. U yerdagilarni baxtli qilish niyati bor. «Insonni baxtli qilish uchun hamma narsasini tortib olib, keyin oz-ozdan berish kerak», deydi bir donishmand. Ular kulishdi, oʻzaro gaplar boshlandi. Davradagilar unchalik istashmayotgan boʻlishsada, faylasuf davom etdi. — Arabxonada yer, arzon ishchi kuchi bor. Klara shu imkoniyatlarni ishga solib, katta daromad olishni rejalashtirgan. Bizning zamonda jamiki eshiklarni lang ochadigan qudrat pul ekanligini bu qiz baloday biladi. Tatarcha talaffuzda gapiradigan amaki deputat domla bilan faylasufning fikrlarini uygʻunlashtirgan boʻldi. Rossiyada koʻpgina oligarxlar rahbarlik bilan ishbilarmonlikni qoʻshib olib borishayotganini, deputatlar orasida katta xoldinglar, aktsionerlik jamiyatlari, konlar, zavodlar, yer egalari koʻpligini gapirdi. Qamaraga xuddi ana shunday istiqbol tiladi u. Shu payt shoira Ashurali bilan Oxun oʻrtalariga kelib tiqildi. — Oxunjon, Xitoyga nuqul Klarani olib borasiz, bizning gunohimiz nima?- dedi allaqanday qochirimlardan keyin. Ashurali fikrga shungʻidi: «Bu hoʻkiz Qamarani behudaga Xitoyga olib bormagandir». — Sizga ishimiz tushsa, bu kishiga oʻxshab chap bermaysizmi- dedi u bir mahal Ashuralioxun tomon oʻgirilgancha, koʻzlarini suzib. Bu savolni eshitib qolgan Qamara qah-qah otib kuldi. — Ilohim, u kishiga ishingiz tushmasin! — Demak, xirurg ekansizda… - keling, oʻshalar uchun ichaylik… Shu orada yoshi katta domla koʻzlarini chaqchaytirib, institut rektorini la’natlab ketdi. — «Hozirgi siyosatshunos oʻqituvchilarimiz Mustaqillik haqida dars oʻtishadi-yu-, imtihonda ta’magirlik qilishadi. Aytinglar: bu qabohat emasmi» dedi-yu, menga qarab qoʻydi. Yoshi ulugʻlar endi nafaqaga chiqishlari kerak,» dedi tagʻin. Keyin soʻz oldim. «Dunyoni mendan qizgʻanmang, oʻzim sigʻinar mozorlarim bor!» dedim. «Siz shoʻrolar davrida «xudo yoʻq» deb dissertatsiya yoqladingiz. Hajga borib kelganingizdan keyin darsda uning borligini isbotlashga harakat qilayabsiz» dedi. «Tashkentda ogʻaynilar koʻp» dedim. Keyin jimib qoldi. Ashurali rektorga zohiran achindi. Shundan keyin institutning sobiq rektorini ulugʻlab ketishdi. Yuksak madaniyatli, bilimli ekanligi; kim bilan qanday muomala qilishni bilishi, bir nechta tilda gapirishi, har qanday vaziyatda haqiqatni aytishdan choʻchimasligini; hozir esa poraxoʻrlik avj olganligini soʻzlashdi. — Oʻsha odamni viloyatga hokim qilib qoʻysa, hammayoqni gullatib yuborardi,- dedi keksa domla. -Men bunga ishonmayman,- e’tiroz bildirdi faylasuf,- u juda radikal edi. Oʻng qoʻlini faqat konservatorlarga choʻzadigan bizning jamiyatda bundaylarning ishlashi oson kechmaydi. Garchand xotini bot-bot tergab qoʻyayotgan boʻlsada, bu chuvak domla kurashga tashna polvonday raqiblarini chorlashi Ashuralioxunga ma’qul boʻldi. Uning fikrlari keskin, gohida qaltis, ammo mantiqli edi, shuning uchun inkor etish oson kechmasdi. Shu orada shoira she’r oʻqimoqchi boʻldi, ammo negadir avval axloq, odob haqida gapirdi, yaxshi oshini, yomon boshini yeyishini ta’kidlab, koʻzoynakli mehmonga kinoyali nazar tashlab qoʻydi. — Vatanni faqat bayramlarda sevish ozlik qiladi. Aynan Qamara bunaqalardan emas, u yurtning bir hovuch tuprogʻini, oʻzga mamlakatlarning duru-gavhariga ham alishmaydi,- dedi. Qamaraga bagʻishlagan she’rida ham shularni takrorladi. She’r faylasufning diliga oʻtirishmagani, chuchmal hamdu-sanodan iborat, shaldiroq gaplar boʻlib tuyulganini uning burun jiyirishidan anglab olish qiyin emasdi. — Umrimda,- dedi u, hay’atga chiqib oʻtirmaganman, birovning tobuti ustida nutq soʻzlamaganman va she’r yozmaganman! Bundan keyin ham shunday boʻlib qolaman! Ammo ba’zida beboshlik qilib dilimga juda oʻtirishgan she’rlarni tarjima qilganman. Shulardan birini oʻqiyman:     Egilgan boshni ham kesadi qilich,     Dunyoda hammasi, hammasi nisbiy.     Yaxshi boshin yeydi, yomon oshini,     Xasis deb ayblanar Hotamdek saxiy. Deputat domla she’rning mazmunini tushunibmi-tushunmaymi qarsak chaldi; u tin olgach tagʻin bir-ikki kishi shunday qildi. — Shunday kishilar borki, bir latifaga uch bor kulishadi,- davom etdi faylasuf. - Birinchi marta hamma kulgani uchun, ikkinchisida, latifaning mazmuni yetib borgani sabab va ertaroq kulib qoʻygani yodiga tushib, tagʻin tirjayadi. Gap oʻz-oʻzidan rahbarlik masalalariga oʻtdi. Domla oʻzi ishlagan paytdagi sarkotibni koʻklarga koʻtarib maqtayboshladi. — Umrim bino boʻlib, bunday iqtidorli sarkotibni koʻrmaganman. Oʻzim Oliy partiya maktabini bitirganman, rahbarlik nazariyasini ham yaxshi bilaman. Lekin bu odamda rahbarlik taktikasi, strategiyasi bor edi. Aktivni safarbar etardi. Odamni sehrlab qoʻyardi. Koʻzoynakli kishi uni ham ayamadi. — Mo inkor namekunem, lek in kor namekunem, degan naqlni eshitganmisiz. Lekin men inkor etaman. Biz barimiz bolalarcha goʻlmiz, ammo ularday samimiy boʻlolmaymiz. Nima qilasiz, oʻshani maqtab? Bu - nosamimiylik-ku! Ashaddiy xotinvoz, qoʻshib yozuvchi, badnafs edi! Tashnalik qonadi, ammo ochkoʻzlik qonmaydi, deyishadi. Bu gap domlaning hamiyatiga andak tegib ketdi: suhbatdoshiga tanbeh bergan, koyigan boʻldi va davom etdi: — Siz hammani inkor etasiz, ammo aytingchi, nigilizm najot yoʻli boʻlganmi? Odatda barini inkor etgan kishi: «men oʻshalardan ustunman» demoqchi boʻladi. Siz esa… ha, mayli qoʻying. Soʻng oʻzi boshlagan mavzuda davom etdi: - Obkomda ishlaganimda, barimiz: «shu odam menga biror ish buyursa-yu, qoyillatib uddalasam», deb oʻtirardik. «Joningni ber», desa, «faqat shuginami?», deyishga tayyor edim oʻzim ham. Chunki u odamning mehri ham, sehri ham, mavqei ham oʻzgacha edi. — Mening dadam ham shunaqa edilar, - ulab ketdi Qamara, bir gapni aytdilarmi, muhokama qilib oʻtirishmasdi. Bu ham Xudo bergan tugʻma iste’dod. Gohida oʻzimda ham ana shunday kuch borligini sezib qolaman. Dadamdek qat’iyman, ammo adolatliman! Birov bilan ishlaydigan boʻlsam, uni izmimga solib, plastilinga aylantira olaman! Davradagilar xo-xolab kulishdi. — Hozir shunaqa afsungar zamon,- qoʻshildi faylasufning xotini,- hatto tovuq ham ayyorlik bilan don yeydigan boʻlgan. Odamlar tagʻin kulishdi — Xoʻsh, tovuq nima boʻldi?- Qamara tomon oʻgirildi tatar amaki. — Bu haqda keyin,- istamadi u. Davradagilar marhum Ziyoxonovga hamdu sano oʻqishda davom etdilar. Bu odam hozirgi amaldorlardek nopok boʻlmagani, rejalar har yili oshigʻi bilan bajarilganligi, kamtarinligi… Mavzu axloq-odob masalasiga kelganda, Ashuralioxun ham qoʻshilib turdi. Faylasuf televidenieni zararli deb topdi. — U asosan yupanch vazifasini oʻtayabdi, yuz yillik saqichni chaynashdan nariga oʻtmayabdi. Qalam ahli, amaldor zotini tigʻ ostiga olmas ekan, ular ijodkorlarni oyoq ostiga olishlari tabiiy. Televidenieda esa tish yoʻq. Odamlarning oila davrasida tarbiya bilan shugʻullanadigan, kitob oʻqiydigan eng qimmatli vaqtlarini oʻgʻirlash bilan ovora. Aslida ma’naviyat ommani gʻoyalarga esh qilishi, kurashlarga chorlashi shart! Eng ogʻir tarbiya - oʻzingni tarbiyalash ekanligini shior qilmas ekanmiz, va buning uchun oʻz-oʻzini tanqid yoʻlga qoʻyilmas ekan, hech nimarsaga erisholmaymiz. Ommani ishontirish kerak, ishonqiratish emas! Tagʻin: odamlarni faqat oʻtmish, tarix bilan emas, yangi kashfiyotlar, gʻoyalar, maslaklar bilan olgʻa chorlash zarur. Chunki, Shopengauer aytganidek: «Har qanday tarixda haqiqatga nisbatan uydirmalar koʻproq boʻladi». Aslida tarix, andak tingan shov-shuvlardir. Deputat domla unga qarshi chiqdi: — Bizning tariximiz juda boy, uni sevish kerak, deymiz. Ammo sevishning oʻzi kifoya emas, himoya qilabilish kerak! Ayniqsa, mana bunaqa faylasuflardan! Keyin kitob oʻqish, uning foydasi haqida gap ketdi. — Gazetadan oʻqib qoldim,- davom etdi faylasuf,- hozir badiiy kitob oʻqish boʻyicha qorovullar birinchi oʻrinda turisharkan. — Qabriston qorovuli hammi?- soʻradi Qamara atay Ashuraliga koʻz qirini tashlab. — Albatta,- davom etdi faylasuf,- keyin yolgʻizlar, bemorlar, dam oluvchilar, yoʻlovchilar, turistlar. Xullas televidenie koʻrishi andak cheklangan kishilar. Jamiyatning yetakchi kuchi boʻlgan ziyolilar esa kitobga qaramay qoʻyishdi. Eng kam kitob oʻqiydiganlar yozuvchilarning oʻzlari ekan. Tagʻin ichishdi va dadillashib, odamlarni tabaqalarga ajratish masalasida bahslashib qolishdi. — «Odamlarni tenglashtirish - dahshatli xato, deydi nemis faylasuflaridan biri, chunki biz bir-birimizdan farq qilish ishtiyoqi bilan yashaymiz», davom etdi koʻzoynakli olim. Bozor iqtisodi, davrida bolshevikcha fikr yuritish yaramaydi. — Toʻgʻri,- qoʻshildi Qamara, - masalan, men oʻzimni arabqishloqlik oʻgʻrivachchalar bilan tenglashtirishni sira istamasdim. Tatar mehmon bu gal rus tilida ancha mantiqli gapirdi. Uning mulohazalarini tarjima qiladigan, sharhlaydigan boʻlsak, bu oʻtkinchi dunyoda inson baxtu saodatidan ustun narsaning oʻzi yoʻq. Hammasi shunga xizmat qilishi kerak. Odamlarni tabaqaga ajratish va shunga yarasha muomala qilish - dahshatli xato. Xomsemiz savdogar avval: «odamlar allaqachon tabaqaga ajralib boʻlgan, buni muhokama qilish ortiqcha», degandi, keyin oʻzini inkor etdi - hamma ham Odam Ato bilan Momo Havoning farzandi ekanligini, oʻlgandan keyin goʻrkov bir xil qabr qazishini aytdi. Ashurali esa oʻylanib qoldi: «xoʻsh, odamlar nimasiga qarab tabaqalanishi mumkin? Qadimdagi singari boy, kambagʻalligimi yoki oʻqigan, oʻqimaganligi inobatga olinishi kerakmi? Shunday boʻlganda, uning oʻzi qaysi tabaqaga mansub boʻladi? Bir goʻrkov boʻlsa…Men ularning doirasiga mansubmanmi, mayl va qarashlarim toʻgʻri keladimi?» Shundan keyin, oʻrtaga otalarning gunohi oʻzi bilan ketadimi yoki farzandlarga meros boʻlib qoladimi, degan savol tashlandi. Uni allamahalgacha muhokama qilib, bir toʻxtamga kelisholmadi. — Gunohini bilmayman-u, ammo savobi tegadi,- dedi Qamara,- dadam qilgan savob ishlarning sharofatini har qadamda his qilib turaman. Ziyofat kech tugadi. * * * Chamasi ikki haftalardan keyin Qamara telefon qildi, odatdagidan jilla koʻproq hol-ahvol soʻradi, kutilmaganda, uyiga taklif qildi, muhim gapi borligini yashirmadi. U mashinasi rulini oʻsha tomonga burar ekan, fikrlar gujgʻon edi. «Nima gapi boʻlishi mumkin? Nechun unga bogʻlandim? Oqibati nima boʻlarkan?» — Sizga muhim gap bor,- dedi, salom-alikdan keyin ishchan kayfiyatda,- mashinangizni shu yerda qoldirasiz, meniki bilan Arabxonaga boramiz. — Yaxshi, nima qilamiz u yerda? — Borgandan keyin aytaman! Ular yoʻlga tushishdi. — Dadam rahbar boʻlganda, oʻsha yerdan oʻttiz gektar yer olib, nomimga oʻtkazib qoʻygan edilar,- davom etdi yoʻlga tushgach. - Bino, sugʻoriladigan yer, ishchi kuchi, biznes-reja bor. Barining ixtiyorini sizga topshirmoqchiman. Arablar koʻp narsalarni oʻmarishgan; qorovulni yangilaysiz! Sizga ikki mingta joʻja olib beraman. Oʻn mingta olishni maslahat berishgandi-yu, ammo risk kerak emas. Suv bor, odam topasiz, makkajoʻxori ekasiz. Ashurali andak kalovlanib qolgandi: tomdan tarasha tushganday edi bularning bari. Barini taroziga solish, mushohada qilib koʻrish talab etilardi. Aslida tinchligini buzgisi yoʻq, bular bari malolli edi. Qamara esa davom etardi. - Boringki, shu joʻjalarning bir ming besh yuztasi voyaga yetib tuxum bersin. Hozir tuxumning narxi yuz soʻm. Bu - bir yuzu ellik ming soʻm boʻladi. Mayli, ellik mingi xarajatga ketsin. Qolgan yuz mingi ikkalamizga kunlik foyda. U javob berishga shoshilmadi, dastlab barini rad etgisi keldi-yu, Qamaraning hisob-kitoblarini chamalab koʻrib, undan xato topolmadi. - Bir oy oʻyladim, obdon hisob-kitob qilib koʻrdim, bu sohaning odamlari bilan maslahatlashib, shu fikrga keldim,- davom etardi Qamara. - Bunga sizdan koʻra tuzukroq ishboshi topishim mushkul. Rosa chamalab, oʻylab koʻring: pishmagan joylarini, gumonlaringizni ayting. Lekin unutmang: vaqt pul deyishadi-ku, aslida u puldan ham noyob: pulni topish mumkin, vaqt topilmaydi. Ulgurishga ulgurish kerak! — Oʻylab koʻrishim kerak, u yoqda qabriston…,- dedi shunga qaramay. — Sizning oʻrningiz qabriston emas! Oʻylab koʻring: tayyor boʻlmasangiz, rad etmang, shubha bildirmang,- oldini oldi u buyruq ohangida. - Ishni sizga topshirayotganim bejiz emas. Talabgor lak-lak. Toqqa tutash Arabxona qishlogʻini ta’riflashdan avval, sohada sodir boʻlgan oʻzgarishlar haqida toʻxtalishga toʻgʻri keladi. Shaharga yaqin, bozorga yonbosh, ishbilarmonlari koʻproq, aholisi savdo- sotiq bilan shugʻullanadigan yoki chet ellarga ketgan dahalarda ikki-uch qavatli uylar tiklandi, koʻchalar asfaltlandi. Suv va ekin maydonlari cheklangan, odamlari azaldan ancha qashshoq boʻlgan, gazetachilar iborasi bilan aytganda «kam ta’minlangan» qishloqlar past tabaqaga tushib qoldi. Arabxona ham imkoniyatlari cheklanganlardan edi. Qishloqdan hiyla oʻtishlari bilan paxsadan qurilgan fayzsiz, besoʻnaqay bino koʻzga tashlandi. Ular qiyshayib qolgan temir darvoza qarshisida toʻxtadilar. Kolxoz davrida molxona boʻlganligi uchun u yerdan hamon tappining hidi anqirdi. Ichkaridan oʻrta yoshlardagi oriq, koʻkragi choʻkkan, moʻylovi shalviragan va unga qoʻshilib labi lunji ham pastga osilganday taassurot qoldiradigan amaki chiqdi. Bunday basharaga qarash kishining dilini xufton qilardi. Qamaraning uni yoʻqotish borasidagi koʻrsatmasida jon bor, deb oʻyladi. «Bu yerda haqiqatan ham oʻn mingta tovuq boqsa boʻlarkan», oʻyladi oʻzicha Ashurali binoni koʻzdan kechirgach quvonib va odatiga koʻra qoʻllarini bir-biriga ishqab, mayin kulib qoʻydi. Molxonaning yonginasidagi ariqdan tiniq suv oqib oʻtishi, katta maydon uning ixtiyorida boʻlishi diliga umid soldi va sherik qilib olgani uchun Qamaraga mehri oshdi. Har qanday sharoitda ham inson oʻz manfaatlaridan kelib chiqib fikr bildirishini takrorlab oʻtirishimiz, ehtimol ortiqchadir. Ashur yaqin kelajakda oʻn ming joʻja boqishni, ulardan yetti-sakkiz mingi voyaga yetib, tuxum berganda ham daromad falon soʻmga yetishini va uning ulushi oz boʻlmasligini nazarda tutgandi, albatta. U parrandachilik haqida kitoblar topib oʻqish; tovuq, joʻja boqqanlar bilan maslahatlashishga kirishdi. Bu ishni obdon biladigan vetvrach topishni maslahat berishgandan keyin mutaxassis izladi. Avval parrandachilik fabrikasida ishlagan, u xususiylashtirilgandan keyin nafaqaga chiqqan oriqqina, gaplari keskin muysafid unga xayrixohlik bilan quloq solib, moyillik bildirib turdi-yu, xoʻjayin Ziyoxonovning qizi ekanligini eshitgach, avzoyi oʻzgardi. — Bu - haqiqatan, oʻsha hokimning qizimi?- soʻradi qaytadan. Ashuralining ma’qul ishorasidan keyin fikridan qaytdi. — Yoʻq, meni qoʻying,- dedi sovuqqina qilib. Lekin noumid qoldirmadi: oʻzi bilan ishlagan vetvrachning manzilini berdi. — Intizomli odam, bizda partkom ham boʻlgandi,- qoʻshib qoʻydi. Qorachadan kelgan, pakana otaxon (pakanalar oʻz ishiga puxta boʻlishini Ashurali yaxshi bilardi) avval imkoniyatlar, sharoitlarni obdon surishtirdi. Ashurali bu gal Ziyoxonov haqida soʻz ochmadi. Shunga qaramay, u tovuqxonani koʻrgandan keyingina biror toʻxtamga kelishini aytdi. — Tuzukroq maosh toʻlasalaring, haftada ikki-uch kun ishlashim mumkin,- dedi u nechundir koʻngli chopmagan kayfiyatda. - Lekin bu yerni, eng avvalo, joʻja boqishga moslashtirish kerak. Amaki binoni suvash, oqlash, dizenfektsiya qilish, simtoʻr bilan ajratish haqida maslahatlar berganda, Qamara ham erinmay barini yozib oldi. Hafta davomida, qorovulning ikki oʻgʻli bilan qipiq toʻshash, tashqarida maydoncha tayyorlash singari yumushlarni bajarishdi. Garchand Qamara roʻyxushlik bermagan boʻlsa-da, Ashur qishloq oqsoqoli bilan tanishib oldi. Makkajoʻxori ekish uchun traktor, seyalka kerak edi. Buni faqat oʻsha odam hal qilishini aytishdi. Shoʻrolar davrida kolxozga raislik qilgan, orden, medallarga sazovor boʻlgan, bu muzofotda oʻrtoq Shaymonov deb ehtirom etilgan, endilikda saksonni qoralagan muysafidning oʻychan koʻzlari, kayvoniligi diliga oʻtirishdi, u bilan maslahatlashib turishni koʻngliga tugib qoʻydi. Qamara bu odamlarni nechun yoqtirmasligini, oqsoqolga Shaytonov deb laqab qoʻyishi boisini fahmlolmay ajablandi. — Siz makkayi ekmang, bugʻdoy seping, otajon,- maslahat berdi u,- chunki bugʻdoyni qoʻlda sepasiz, sugʻormay, oʻgʻitlamay yozda yigʻishtirib olasiz; tovuqqa tayyor don. Gap traktor bilan seyalkada emas, ammo makkani oʻgʻitlash, ishlov berishni ham oʻylang. Hosilni kech kuzgacha kutishga toʻgʻri keladi. Maslahat Ashuraliga ma’qul tushdi. Parrandachilik fabrikasidan joʻja olishga kelishganda, qulansa hid dillarini behuzur qilgani ustiga, pashsha shuncha koʻp va xira ediki, bu yerda odamlar qanday qilib ishlashadi, deb oʻylab qolardi kishi. Ular joʻjalarni olib, tezroq joʻnash tashvishiga tushdilar. Rasmiyatchiliklar esa choʻzilib ketdi. Pulini sanab olgach, jonivorlarni maxsus mashinaga ortib berishdi. Shundan keyin esa vetvrach amaki allaqanday hujjatlarni titkilab, jigʻi-biyron boʻlib ketdi. — Bizni aldashibdi! Bular kasalikka qarshi emlanmagan! Olmaymiz! Gap bitta - Xudo bitta! Tushiringlar! Qamara toqat qilolmay ketib qoldi, ammo Ashur chidadi va bu yumush ertaga qoldirildi. Kishi oʻz mehnatining ilk samaralarini koʻrsa xursand boʻladi, albatta. Ertasiga keltirilgan sap-sariq joʻjalarning chiyillab, duch kelganning ortidan ergashib ketaverishi shavqovar edi. Ammo, nadomatlar boʻlgʻaykim, bu oʻta nozik vujudlar birinchi kundanoq nobud boʻla boshlashdi. Jonivorlar gʻuj boʻlib, suv ichgani kelishar va orqadagilar oldingilarni itarib, suvga choʻkdirib yuborardi. Sobiq partkomning koʻrsatmasi bilan Ashurali shaharga tushib, plassmasadan yasalgan maxsus yuza idishlar topib keldi. Xarajatlar masalasida meniki, seniki deyishmasdi, bari oʻrtada, degan tushuncha bunga monelik qilardi, albatta. Ammo chiqimlar, muammolar kun sayin oshib boraverdi. Yerda yovvoyi mushuk, osmonda kalxat payt poylaydigan boʻlishdi. Nihoyat qorovul ham topildi. Avvalgisini Qamara haydab yuborgani sabab Ashurning oʻzi kechasi yotib qolayotgandi. — Koʻp joylarda ishlaganman - menga ishonishgan,- dedi oʻrta yoshlardagi, barmoqlari bilinar-bilinmas qaltirab turadigan, qizgʻish burni negadir kartoshkani eslatadigan, koʻrinishidan begʻam, beparvo, ammo hazilkash, arabbashara kishi. — Shu qishloqda turasizmi, bola-chaqangiz bormi?- aniqroq tasavvurga ega boʻlish uchun soʻradi Ashuralioxun. — Bola bor-u, chaqa yoʻq,- hazilga oldi u. Bu odamning bolalarga qoʻshilib, ishtiyoq bilan ishga kirishib ketishi Ashurni quvontirdi, ishonchini oshirdi. Ammo ikki kundan keyin kelgan Qamara noroziligini yashirmadi, unga Qarashqul deb laqab qoʻydi. — Qorovulni boshqa qishloqdan olish kerak edi - bularga ishonib boʻlmaydi! Buning yaltoqlanishi ham jigʻimga tegayabdi. Qamara ham qorovulga yoqmaganini anglab olish qiyin emasdi. — Ayollar nega erkaklardan koʻproq yashashini bilasizmi? - soʻradi u Qamara joʻnab ketgach, hazilomuz ohangda. — Xoʻsh? — Ularning xotinlari boʻlmaydi! Tagʻin: ikkalamizga ham Xudo burundan qarashganiga shukur qilishimiz kerak. Bir shoir: «Oʻksima, burni katta erkaksan, xotinlarga shuning uchun keraksan», deb yozgan. Bir kuni ertalab Qamaraning «Neksiya»si bilan ishga kelishdi-yu, qorovulni gʻirt mast holda koʻrishdi. — Ehtiyot boʻling, hech narsa demang,- uni nogahoniy koʻngilqorachilikdan himoya qilmoqchi boʻldi Qamara. - Hushyor boʻlsa, keyin haydaymiz bu Qarashqulni! Joʻjalarni oziqlantirish uchun bugʻdoy, makkajoʻxori, soya kunjarasi, oq moy, vitaminlar obdon aralashtirib berilishi talab etilardi. Ularni yanchib, aralashtiradigan mexanik tegirmon ham sotib olishdi, ammo elektr tokidagi uzilishlari ishni murakkablashtirar va koʻp hollarda bu yumushlarni Ashurali bolalar bilan bajarardi. Shu orada tovuqxonada sichqon bilan kalamush paydo boʻldi va tez koʻpayib, ozuqa omborini gʻorat qilaboshlashdi. Negadir ularga qarshi dorilar kor qilmas va maxluqlar hech kimdan choʻchimay, ozuqaning barakasini uchirishardi. Nuqul oʻtmishni ulugʻlaydigan, bugungi kunda qalloblar koʻpayganidan shikoyat qilishni xush koʻradigan sobiq parkom bariga veterinariya aptekasidagi noinsoflarni ayblardi. — Xudo sichqon bilan kalamushni yaratib, oʻzi ham nega bunday qilganidan ajablangan,- dedi bir kuni oʻziga xos hazilkashlik bilan qorovul. - Men ertaga mushuk olib kelaman - barini qiyratib tashlaydi. Ammo u olib kelgan mushuk kalamushga yaqinlashmadi, joʻjalarni esa qiyrataboshladi. — Soʻxtasi sovuq Qarashqulga ayting: mushugini koʻtarsin-u, bu yerdan daf boʻlsin!- dedi Qamara. Ashurali qanday qilib yangi qorovul topishni oʻylab qoldi. Vetvrachning maslahati bilan badboʻy hid taratadigan kreolin olib kelishdi, ozuqa atrofiga ariqcha qazib, oʻshandan quyib chiqishdi. Ochofatlar ozuqa tomon oʻtolmaydigan boʻlishdi. Bu kashfiyotlaridan mamnun boʻlib turishganda, kalamushlar ham anoyi emasliklarini koʻrsatishdi: ozuqadan voz kechib, joʻjalarga hujum uyushtirishdi va chiyillatgancha inlariga sudrab ketaboshlashdi. Joʻja degan, jajji, ammo himoyasiz jonivorning dushmanlari buncha moʻlligini kim ham xayoliga keltiribdi deysiz. Bunisini esa hech kim xayoliga ham keltirmagandi: bir mahal joʻjalar halqa boʻlib, bezovta chiyillashga kirishdi. Qarashsa, oʻrtada katta ilon boshini koʻtarib turibdi. Sarosimaga tushib, nima qilishlarini bilmay qolishdi. Jonivorlar esa qochish oʻrniga tobora kushandalariga yaqinlashardi. Kutilmaganda, gazanda keskin hamla bilan joʻjalardan birini tutib oldi va shoshilmay yutaboshladi, xademay uning tomogʻi hayratomuz darajada qappayib ketdi. Keyin qorni toʻydimi, odam hidini tuydimi, ketishga shaylandi. U yoʻlga tushishi bilan joʻjalar ham gʻuj boʻlib uning ortidan yugurdilar. Ilonni oʻldirib boʻlmadi - u devor kavagiga kirib ketdi, oʻljalari uning ortidan chirqillab qolishdi. Vetvrach amaki izohladi. — Bular - inkubatordan chiqqan: ona koʻrmagan, shuning uchun har qanday jonivorni panoh tutib, unga ergashishadi. Gazandaga yem boʻlgan va qolganlari uning ortidan chirqillab ergashgan joʻjalar bir necha kungacha Ashuralioxunning koʻz oʻngidan nari ketmadi. U qabristonni, garchand ukasining ixtiyoriga topshirib qoʻygan boʻlsa-da, janoza boʻlib qolsa, qabr tayyorlashga vaqt ajratardi. Lekin ayni kunlarda qabristondan topgani ham ochofat joʻjalarga yem boʻlayotgandi. Oʻsha kuni ishga kelib, ikki bola kutib turgani ustidan chiqdi. — Amaki, joʻja olasizmi,- dedi ulardan biri,- uyda ochdirganmiz, arzon qilib beramiz. «Harholda, nobud boʻlganlar oʻrnini toʻldirish kerak, bundan Qamara ham quvonar», oʻyladi u va xarid qildi. Ertasi, indini joʻja olib keladigan bolalar koʻpayishdi. Qamara bu gal kelib, ( ilon, kalamush hamda badboʻy hiddan choʻchib, kam keladigan boʻlgandi) joʻja sotayotgan bolalarni koʻrdi, jigʻibiyroni chiqdi. — Qanaqa odamsiz? Axir, tanimadingizmi - bular oʻzimizning joʻjalar-ku! Ashurali ura qochayotgan bolakaylardan birini chaqqonlik bilan tutib oldi. — Qaerdan olding?- soʻradi uning qulogʻini choʻzib. Bola yigʻlab yubordi va Qarashquldan olganligini yashirolmadi. Qorovulning esa kayfi baland edi. Ular gʻazabga minishdi. — Necha bor aytdim sizga: shu Qarashqulni yoʻqoting, deb. Qatiqqoʻl boʻlmasangiz ish ketmaydi,- dedi va qorovulga oʻgirildi: - Menga qarang,- dedi ancha andisha bilan, - sizga javob! Joʻnang! Mudom hazilkashlik qilib yuradigan qorovulning qiyofasi tanib boʻlmas darajada oʻzgardi. — Qayoqqa joʻnayman? Sizlar joʻnanglar! Bu - bizning yerimiz. Ota-bobolarimizdan qolgan! Biz muttaham emasmiz! Zahru zardasini sochganiga qaramay, tushdan keyin koʻch-koʻlonini koʻtardi. — Bu yerda ishlash itimga - or, mushugimga - nomus,- dedi ketaturib. Ammo bular bari holva ekan - joʻjalarning turli yuqumli kasalliklari boshlandi va ular har kuni oʻnlab emas, yuzlab qirilaboshladi. Bu holni koʻrish kishining dilini xufton qilardi. Joʻja degan jonivorning nyukasl, parranda chechagi singari oʻnlab yuqumli kasalliklari borligini ikkovlari ham tasavvur qilib koʻrishmagandi. Vetvrachning yelib yugurishi, qimmatbaho dorilar kor qilmay qoʻygandi. Oxir-oqibatda balo-qazolardan omon chiqqan joʻjalar besh yuztadan ham oshmadi. — Mayli,- ovutdi uni Qamara,- shular har kuni bir donadan tuxum bersa ham… U erinmay hisob-kitob qildi, chiqadigan foydani isbotlashga harakat qildi, ammo Ashuralioxun bularni eshitgisi kelmas, nimagadir ishonmas, loaqal sarflagan pullariga kuyib qolishidan, qandaydir noxushliklardan xavotir tortar, aldam-qaldam toʻriga tushganday, Qamaraning iborasi bilan aytganda, uning qoʻlidagi plastilinga aylanganday boʻlar, kasbu korimga xiyonat qilayotganim uchun shu jazoni tortayotgan boʻlsam, ajab emas, deb oʻylardi; baridan voz kechib ketishga esa ayol kishining malomatidan andisha qilardi. * * * Qorovul topisholmagani sabab, gohida tovuqxonada tunab qolish Ashuralining joniga tekkandi. Shu bois oqsoqolni izlab choyxona tomon yoʻl oldi. Bu yerdagilar esa u kishini qabristonga ketganini aytishdi. Qabriston - qishloq ahli ancha yupun yashashidan dalolat berardi: darvoza pastqam, tosh qoʻyilgan qabrlar barmoq bilan sanarli, atrof sim bilan oʻralgan. Ammo yoʻlak va atroflarning tozaligi, xas-xashaklarning oʻrib olinganligi bu yerning jonsoʻz egasi borligini koʻrsatardi. Oʻzi qorovul boʻlgan maskanga zohiran taqqoslab, u yerning obodligi, hatto ulugʻvorligidan faxrlanib ham qoʻydi. Ammo tirik jon koʻrinmasdi, eshiklari lang ochiq qorovulxona ham boʻm-boʻsh edi. Chekkaroqdagi chuqurlikdan bot-bot tuproq uloqtirilayotganligini koʻrib, kimdir goʻr qaziyotganligini taxminladi va oʻsha tomonga yoʻl oddi. Sakson yoshlarni qoralagan, jikkak muysafid qabr oʻyardi. Cholning dastasi kalta maxsus ketmonchani zarb bilan urishi, qorayib ketganligi, chaka-chandirligi otasini yodga soldi, aksar goʻrkovlar nimasi bilandir bir-birlariga oʻxshashliklarini xayoldan oʻtkazib ajablandi. — Hormang, otaxon! Uning qulogʻi ogʻir ekan, shekilli, oʻgirilib qaramadi. Ashuralioxun bir pas kuzatib turdi-yu, unga mehri joʻshib ketdi, muysafid bilan gaplashgisi, unga koʻmaklashgisi keldi. — Hormang, deyabman,- ovozini picha koʻtardi u,- sizga yordamga keldim. Muysafid boshini koʻtardi, alik oldi. Bir oz ikkilanib turgach, oʻrnidan turdi. Uning tashqariga chiqmoqchi boʻlganini sezgan Ashuri qoʻlini choʻzdi. Cholning serpay qoʻllari baquvvat edi. — Rais bovo kelganmidi,- suradi u,- oʻrtadagi begonasirashga chek qoʻyish va suhbat uzilib qolmasligi uchun. — Ha, tushgacha qabrni tayyorla, dedi-yu, rayonga ketdi. Bolani shuyoqqa olib kelisharkan. Ashurali kimdir uzoqroqda vafot etganligini taxminladi. — Nima boʻlibdi shoʻrlikka? — Qozoqqa mardikorlikka ketgandi - yakka oʻgʻil edi…Sizni rais yordamga yubordimi? Ashurali ma’qul ishorasida bosh silkib qoʻyaqoldi. — Oʻzim qaziyman, degandim, lahatga kirolmay qolganman. — Mana men kiraman.- dedi u avval ham qaziganman. - — Yerlaring qattiqmi?- qoʻlini bir-biriga ishqar ekan kulib soʻradi. — Yerimiz - tillo. Amudaryo tomonga bir janozaga borgandim, yeri shunday suv ekan. Mayitni shoʻr suvga qoʻyishdi. Shundan beri shukur qilaman. Bekor turmay, bitta yarimta chuqur qazib qoʻyaman. Bir mullamiz bor edi - bunday qilish uvol: goʻr odamni chaqiradi, dedi. Koʻrsat, qaerda yozilgan, dedim. Otaxon qorovulxonadan jomakor olib keldi. Ashurali chuqurga tushdi, muysafid yuqorida qolib, gapini davom ettirdi. - Kolxoz paytida ariqlarda suv toshib oqardi. — Hozir suv chatoqmi?- — Suv - chatoq,- ilgʻab oldi otaxon. Chashmaning suvi yozda qurib qoladi. Borini Ziyoxonovning qizi qaytarib oladi. — Ashurali hushyor tortdi. Muysafid chalgʻib ketmasligi uchun savol berdi. — Ziyoxonov deganingiz… — Rayonni soʻrardi,- gapini boʻlib, javob berishga kirishdi u. - Oʻldi. Lokinda yerimizni qiziga olib bergan ekan. Shoymonov yigʻladi! Koʻp yugurdi, yozdi - boʻlmadi. Tirikchiligimiz shundan edi. Endi ish yoʻq - bolalarimiz mardikorchilikka ketgan. Oʻzimning oʻgʻlim ham... Endi yonimga kirgan edi. Goʻrkovlik bilan kun koʻrib boʻlmay qoldi. Oraga bir necha soniyalik jimlik choʻkdi, Otaxon tagʻin davom etdi. - Lokinda xalqning haqi teshib chiqadi! Baraka topmaydi. Bultur qoʻy boqmoqchi boʻldi. Lakalov ishboshisi yerga beda ekmoqchi boʻlibdi. Shoymonov: «Otajon, arpa qoʻyni tez semirtiradi, ikki oyda pishib yetiladi, oʻylab koʻr», debdi. Chunki beda eksa, qishloqqa suv oʻtmay qoladi-da. Keyin arpa sepdi, ammo mollar payxon qildi. Qoʻylari ham oʻldi, yoʻqoldi. Ashurali oʻsha lakalov ishboshidan ham battar boʻlganini oʻylab, nadomat chekdi. — Ziyoxonovni oʻzingiz tanirmidingiz?- gap oʻzanini toʻgʻrilab qoʻydi Ashuralioxun. — Ha, birinchi ayoli bizning qishloqdan edi. Lokinda nomardlik qildi, dayus! Uyida mehmon boʻlgan qayinsinglisini ishini chataq qilib qoʻydi. Ham gʻarlik, ham peshgirlik deganlaridek: «Xotinim qiz chiqmagan edi, shuning alamini oldim», debdi. Lokinda bu gapi yolgʻon ekan, oʻsha qiz oʻzini osib qoʻydi, ayol ham alamdan oʻldi. Ashurning yodiga, avval ta’kidlaganimizdek, donishmandning: «Qiz bolani zoʻrlash - bola yoki muysafidni oʻldirishdek ogʻir jinoyat» degan gapi tushdi. Bir vaqtlar Ziyoxonovning qabr toshidagi harflarni sharhlaganini eslab, miyigʻida kulib qoʻydi. U ishni tugatdi-yu, qorovulxonaga kelib, apil-tapil yuvinib oldi, sarosimalanmay Qamaraga telefon qilishga kirishdi. Ishi koʻpayib ketganini vaj qilib, orani ochiq qilishni rejalashtirgandi. Bu makkorning qoʻlidagi plastilinga aylanganidan oʻkindi, uning changalidan chiqish, avvalgi - oyogʻi yengil xotinlardan koʻra qiyin kechmasmikin, degan xavotir tinchlik bermay qoʻydi. «Abonent xizmat doirasidan tashqarida». Nadomatlar boʻlgʻaykim, kechgacha bu javob oʻzgarmay qoldi. U goʻshasiga qaytdi, barini yoddan chiqarishga ahd qildi, ammo xashak oʻrsa ham, qabr qazisa ham bir koʻngli oʻsha yoqda boʻlaverdi. Shuncha dovu daskani vetvrach bilan tovuqboqarlarga topshirib ketishi vijdonini bot-bot bezovta qilardi. Deyarli har kuni telefon qiladigan Qamara uni batamom yoddan chiqargani ham gʻalati edi. Biror haftadan keyin vetvrach amaki sim qoqib qoldi. — Tovuqxonadan telefon qilayabman, - dedi u. Bu yerda toʻpolon-ku. - Tez yetib keling! Odamlar endigina boshoq tortgan gʻallazorni tap tortmay payxon qilishar, mol boqishardi; birov yer oʻlchasa, boshqasi chuqur qazirdi. Molxona buzilgan va gʻalatisi, odamlar behad xursand edilar. U atrofga alanglab vetvrachni izladi, ammo topolmadi. Odamlar halqa boʻlib olgan joyga borib, oʻrtada rais bilan xomsemiz savdogar (Oxun)ni koʻrdi. Qutilardan omonatgina stol qilingan, kursilar qoʻyilgandi. Kimdir mamnun pul sanar, boshqa birov ochiq chehra bilan ariza yozardi. U bilan sovuqqina salomlashishdi. — Menga qara, otajon,- dedi rais koʻrinishidan ziyoli, oriqqina kishiga,- shuncha yil maktabda ishlaysan-u, ariza yozolmaysan-a. Bizda yer sotish mumkin emas: molxonami, buzilgan binomi, shiyponmi deb yoz; «h» bilan «x»ning ham farqiga bormas ekansan. Muallim hiyla xijolat boʻlib, arizasini qaytarib oldi. — Yoʻq,- dedi rais bu gal, qarshisidagiga ovozini andak koʻtarib,- olti sotixdan bir metr ham koʻp bermaymiz! Shunga imorat qurasanmi, tomorqa qilasanmi - sening ishing! Lekin boshqalarni ham oʻyla! — Puli tayyor, deyabman-ku,- jim turmadi u ham. — Menga qara,- unga jiddiy tikildi rais,- boshqalar ham bepul olayotgani yoʻq! Faqat keyinroq hisob-kitob qilmoqchi. Hozir puli yoʻq. Tushunsangchi. Ashurali mulk sotilganini fahmladi va yuragi uvishib ketdi. «Nega mendan yashirishdi? Xarajatlarim nima boʻldi? Qamara qaerda? Naxotki shu qadar munofiq boʻlsa?! Tovuqlar qani?» — Yerimizni qaytarib oldik.- dedi rais quvonib. Qimmat oldi-yu, mayli… — Qamara qaerda? — Ie, xabaringiz yoʻqmi?- ajablandi Shaymonov bobo. - Amerikaga ketdi! Bu kishi vakil,- xomsemiz tomon imlab qoʻydi oxirida. — Tovuqlar… — Ularni ham sotdik,- dedi Oxun, sovuqqina qilib. — Qamara hech nima demadimi?,- soʻradi xarajatlarini oʻylab. — «Insonni baxtli qilish uchun, bor-budini tortib olib, keyin oz-ozdan qaytarib berish kerak», dedi. Ashi zoʻr berib, ana shu gapni avval qaerda eshitganini eslamoqchi boʻldi-yu, yodiga kelmadi. ( Qamara tugʻilgan kunda bu gapni faylasuf aytganini, muhtaram oʻquvchi xotirlasa kerak.) Bir mahal oqsoqol bilan Oxun gapga borib qolishdi. - Menga qarang,- oʻdagʻayladi Oxun,- ishni toʻgʻrilab bergani uchun hokimga ikki ming beramiz, dedikmi? Dedik! Shuni arralaymiz, dedikmi? Dedik! Nega endi tonasiz? A? Muysafid odamsiz… — Tonganim yoʻq, tonganim yoʻq! Ming dollar deysiz… Bu odamlar dollar deganini qoʻliga ushlab koʻrgan emas! Qaerdan topadi? Koʻrayabsiz: sigiri, echkisini sotib, qarz koʻtarib, olti sotixga ega boʻlayabdi. — Siz - neblagadarniy odamsiz! Qamara behudaga familiyangizni… — Bilaman, bilaman,- otajon,- uning soʻzini kesdi Shaymonov. - Lekin oʻz xalqini talaydigan, ezadigan hokimlar, hokimvachchalarga ham Xudoning jazosi bordir?! Bolalarimizning oʻligi kelayabdi. Shu yerda kulbasi, bir parcha yeri boʻlsa …eb borarmidi u tomonlarga… U shunday dedi-yu, oʻpkasi toʻlib ketdi. Shosha-pisha roʻmolchasini izladi, uni topolmay, koʻz yoshlarini yengi bilan sitib tashladi. Hamqishloqlarning chehralaridagi mamnunlik oʻrnini vajohat egalladi - Oxunga yeb qoʻyguday boʻlib qaray boshladilar. Buni sezgan otaxon zudlik bilan dilsiyolikning oldini oldi. — Ayb bu kishidamas, bu kishidamas!- dedi shosha-pisha. - Bu kishi - vakil. Hamma ishiga borsin! Muallim, kimga aytayabman? Joʻnanglar! Ashurali oʻzini orqaga oldi. Davradagilardan kimdir: «Biz oʻzbekmiz, arab emasmiz! Arab boʻlganimizda boshqacha boʻlardi», dedi. «Prujinani qisganing sari uning qarshiligi ortib boradi, oʻyladi oʻzicha Ashurali, demak, avval otasi, keyin qizi bu odamlarga adolatsizlik qilgan, kamsitgan. Inson tabiati esa zulm va kamsitishni hazm qilolmaydi. Shuning uchun bular ham jim oʻtirishmagan: nafratlarini bot-bot namoyon qilishgan». Aslida bu mugʻombirdan qutilishni chamalab yurganda, Xudoning oʻzi qoʻllaganidan quvondi ham, ammo Qamaraning munofiqligini oʻylar ekan, beixtiyor otasining gapi yodiga tushdi: «…goʻrkovdan hech kim qochib ketolmaydi: bir kunmas-bir kun keladi. Oʻzi kelmasa, galalashib koʻtarib kelishadi». Yoʻl-yoʻlakay, koʻz oʻngidan bir paytlar ogʻmaxoni bilan uning taqdiridan hadiksirab fol ochgan loʻli ayol, oʻljasini tiriklay yutgan ilon, kushandalari ortidan chirqillab ergashgan joʻjalar, koʻz yoshlarini yengi bilan sitib tashlagan oqsoqol va boshqa voqealar kino lentasidan boʻlib oʻtdi. U tezlikni oshirdi.

Muallif: Nusrat Rahmat