Kirtogʻora (hikoya) [Somerset Moem]

Kirtogʻora (hikoya) [Somerset Moem]

Positano — tepalikda joylashgan xushmanzara shahar. Qishda bu yerdagi uch-toʻrtta odmigina mehmonxona ayolu erkak rassomlarga toʻlib ketadi, lekin shaharga yoz paytida kelsangiz hamma joylar sizniki. Tinch va orasta mehmonxona ayvonida oʻtirib tuni bilan dengizni tomosha qilish mumkin. Pastda, qirgʻoq yaqinida makaron, yaxna goʻsht, yangi tutilgan baliq va muzdek musallas sotiladigan kichkina oshxona bor. Avgust kunlarining birida oʻtiraverib koʻnglimga urgan Kapridan ketib, uch-toʻrt kunni Positanoda oʻtkazishga qaror qildim. Ijaraga qayiq olib, shaharga qarab suzib ketdim. Positanoga kech tushganda yetib bordim. Bir-bir qadam tashlab tepalikdagi mehmonxonaga chiqa boshladim. Chemodanlarim ikki baquvvat italyan ayol boshida. Binoga yetib borgach, u yerda boshqa mehmon ham borligini eshitib hayron boʻldim. Ofitsiant (ismi Juzeppe edi) mening eski tanishlarimdan edi. Xonalarga qarovchi xodim, hammol, oqsoch va oshpaz vazifasini ham oʻzi bajarardi. Uch oydan beri mehmonxonada bir amerikalik senyor turganini aytdi. «U rassommi yoki yozuvchi?», deb soʻradim. «Yoʻq, senyor, u jentelmen.» Qiziq-ku. Bu paytda Positanoga chet elliklar kelishmasdi. Uch oy shu yerda qolishni xohlagan odamni koʻz oldimga keltirolmasdim. Balki kimdandir berkinish uchun kelgandir. Oʻsha yilning boshlarida jinoyatga qoʻl urgan mashhur bir bankirning qochishi butun Londonda gap boʻlgandi. Bu sirli kimsa oʻsha bankir boʻlsa-chi, degan fikr oʻtdi xayolimdan. Men u odam bilan oz-moz tanish edim, shuning uchun ham koʻrishganimizda bezovta boʻlmasa kerak, deb oʻyladim. «Senyorni oshxonadan topasiz», dedi Juzeppe koʻchaga chiqayotganimda. «U doim oʻsha yerda ovqatlanadi.» Albatta, men borganimda u oshxonada yoʻq edi. Lekin bir necha daqiqadan soʻng mehmonxonadagi notanish qoʻshnim kirib keldi va uning men kutgan qochoq bankir emasligini koʻrib ozgina oʻngʻaysizlanib qoldim. Yoshi anchaga borib qolgan, novcha, dengiz yoqasida dam olib qoraygan, xushbichim, choʻzinchoq yuzli kishi ekan. Egnida ochsariq rangli ipakdan tikilgan ozodagina kostyum, shlyapasi yoʻq edi. Kalta olingan oppoq sochlari hali ham ancha qalin edi. Ochiqkoʻngilligi mana-man deb turgan bu odamning oʻzini tutishida qandaydir joziba bor edi. U oltitacha stolda qarta va domino oʻynab oʻtirgan shu yerliklarga bir-bir qarab chiqdi-da, keyin meni koʻrdi. Koʻzlarida quvonch porladi. Menga yaqinlashdi. «Sizni mehmonxonaga hozirgina keldi, deb eshitdim. Juzeppening vaqti yoʻq ekan. Demak, oʻzimni oʻzim tanishtirishim kerak. Begona odam bilan ovqatlanishga qarshimasmisiz?» «Yoʻq, albatta. Oʻtiring.» U stol tuzayotgan xizmatchi ayolga italyanchasiga juda chiroyli qilib mening oʻzi bilan ovqatlanmoqchi ekanligimni aytdi. U ajoyib kokteyl tayyorladi va ishtahamiz ochilib, ovqatlana boshladik. Mezbonim hazilga usta ekan. Tilni buzmay, ravon gapirishi menga yoqdi. «Agar koʻp gapirib yuborsam, xafa boʻlmaysiz», dedi bir ozdan keyin. «Uch oydan beri, mana, birinchi marta menda inglizcha gapirish imkoni paydo boʻldi. Bu yerda uzoq qolmasangiz kerak. Shuning uchun ham ichimdagi hamma gaplarni sizga aytib olaman endi.» «Positanoda dam olish uchun uch oy, meningcha, koʻplik qiladi.» «Mening ijara qayigʻim bor, choʻmilaman, baliq ovlayman. Eh-he, qanchadan-qancha kitobni oʻqib chiqdim. Bu yerda kitoblarim juda koʻp. Xohlasangiz, sizga ham berib turishim mumkin.» «Oʻqishga oʻzimdayam narsalar koʻp. Lekin qanday kitoblarni oʻqishingizni bir koʻrib qoʻysam yomon boʻlmasdi. Boshqalarning nima oʻqiyotganini koʻrish juda qiziq.» «Toʻgʻri, bundan tashqari, qoʻlidagi kitobiga qarab odam haqida ancha narsa bilib olsa boʻladi», dedi u. Ovqatdan keyin suhbatimiz yana davom etdi. Hamrohim koʻp kitob oʻqigan ekan. U bilan xohlagan mavzuda gaplashish mumkin edi. Rassomlik toʻgʻrisida shu qadar bilimdonlik bilan gapirdiki, tanqidchi boʻlsa kerak, deb oʻylab qoldim. Lekin birozdan soʻng u oʻqigan kitoblari haqida soʻzlay boshladi, men uni universitet professori ekan, degan xulosaga keldim. Ismini soʻradim. «Barnabi», dedi u. «Bu nom juda mashhur boʻlib ketdi», dedim. «Yoʻgʻ-e, nega endi?» «Barnabi xonim haqida eshitmaganmisiz? Sizga hamyurt boʻladi.» «Gazetalarda ismiga koʻzim tushgan boʻlishi mumkin. U ayolni taniysizmi?» «Ha, albatta. Barnabi xonim butun oʻtgan mavsum davomida bir-biridan dabdabali oʻtirishlar tashkil qildi. Taklif qilganda birortasidan qolmadim. Hamma bordi. Bilasizmi, u juda ajoyib ayol. Londonga dam olish uchun kelgan ekan. Lekin uyushtirgan oʻtirishlari, qasam ichib aytamanki, Londondagi eng esda qolarli oʻtirishlardan boʻldi.» «Juda boy boʻlsa kerak-da?» «Ha, juda. Lekin muvaffaqiyatlariga sabab pul emas. Amerikalik ayollarning aksariyati puldor. Barnabi xonimning davralarda oʻz oʻrni borligiga sabab boʻlgan asosiy xususiyat uning fe’l-atvoridagi barqarorlik. U hech qachon oʻzini katta odam qilib koʻrsatishga urinmaydi. Unda tabiiylik bor. Ha, bebaho ayol. Barnabi xonim boshidan oʻtkazgan voqealar haqida eshitgandirsiz?» Doʻstim jilmaydi. «Barnabi xonimning Londonda dongʻi ketgan boʻlishi mumkin. Lekin Amerikada uni koʻpchilik deyarli tanimaydi.» Men ham jilmaydim. «Mayli, unda xonim haqida oʻzim gapirib beraman. Barnabi xonimning eri ma’naviy tomondan ancha yetuk boʻlsa ham, koʻrinishi qoʻpolroq ekan. Xonimning aytishicha, eri baland boʻyli, devkelbat kishi, xohlasa, bir urib hoʻkizni qulata olarkan. Uni Arizonada «Bexato uradigan Mayk», deb chaqirisharkan.» «Yo Xudo! Nega?» «Bilasizmi, koʻp yillar avval yoshligida u bir oʻq otib ikkita odamni oʻldiribdi. Barnabi xonimning aytishicha, u hatto hozir ham Serqoyatogʻlarning gʻarbida yashaydigan har qanday erkakdan yaxshiroq otarkan. Xonimning eri asli konchi boʻlsa-da, oʻz vaqtida choʻponlik qilgan, noqonuniy qurol savdosi bilan ham shugʻullangan ekan.» «Ha, haqiqiy gʻarblik ekan», dedi professorim kesatgandek alfozda. “Barnabi xonimning eri haqida gapirib bergan hikoyalari juda qiziq. Barcha oʻsha gʻaroyib odam bilan bir marta boʻlsa ham gaplashishni istagan edi, biroq Barnabi xonimning gapiga qaraganda, u hech qachon oʻzining bepoyon dashtlarini tashlab, Londonga kelmas emish. Bir-ikki yil avval neft konini topibdi, hozir pulga koʻmilib yotgan emish. Barnabi xonim eri bilan birga boshlaridan kechirgan sarguzashtlarini soʻzlaganda, barcha mehmonlar gaplariga mahliyo boʻlib qolishadi. Sochiga oq tushgan, oʻzi uncha chiroyli boʻlmasa ham goʻzal liboslarni kiyib, qimmatbaho marvaridlar taqqan bu ayolning bir vaqtlar konchilar kiyimini yuvib, ularga ovqat tayyorlagani haqidagi hikoyasini eshitganingizda zavqlanib ketasiz. Barnabi xonimning shahzodalar, elchilar, hukumat a’zolari-yu, gertsoglar bilan bir stolda qarindoshlardek bemalol gurunglashib oʻtirganini koʻrib, uch-toʻrt yil avval shu ayol yetmishta konchiga ovqat pishirib yurganiga odamning ishongisi kelmaydi.” “Xonim oʻqish yoki yozishni bilarkanmi?” “Taklifnomalarni, meningcha, kotibasi yozgan boʻlsa kerak. Lekin oʻzi savodsiz emasligi aniq. Bir safar menga har kuni kechqurun konchilar uxlashga ketganda oʻzini bir soatdan kitob oʻqishga majbur qilganini gapirib bergandi.” “Ajoyib!” “Lekin Bexato uradigan Mayk boyib, cheklarga imzo chekishga toʻgʻri kelgandagina ismini yozishni oʻrgangan.” Tepalikdagi mehmonxonamizga chiqdik va xayrlashishdan avval ertangi kunni birga oʻtkazishga kelishib oldik. Keyingi kunni ham choʻmilish, kitob oʻqish, ovqatlanish, uxlash bilan maza qilib oʻtkazib, kechki ovqatni ham birga qildik. Ertasi kuni ertalab, ayvondagi nonushtadan soʻng, Barnabiga kitoblarini koʻrsatish haqidagi va’dasini eslatdim. “Qani, yuring-chi.” U bilan birga yotoqxonasiga kirdik. Xizmatchi Juzeppe Barnabining oʻrnini tartibga keltirayotgan ekan. Xonada koʻzim tushgan birinchi narsa — dongʻi ketgan oʻsha Barnabi xonimning bejirim ramkaga solib qoʻyilgan surati boʻldi. Doʻstim ham suratga qaradi va birdan rangi oqardi. “Esing joyidami, Juzeppe? Nega bu suratni javonimdan olding? Jin ursin, nimaga rasmni javonga solib qoʻyganimni bilasanmi oʻzi?” “Bilmabman, senyor. Senyoralarini stolda koʻrish senyorga yoqadi deb oʻylabman.” Dong qotib qoldim. “Barnabi xonim sizning xotiningizmi?”, deb baqirib yuboribman. “Ha.” “Ey Xudo, siz Bexato uradigan Maykmisiz?” “Oʻxshamaymanmi?” Kulib yubordim. “Toʻgʻrisini aytsam, oʻxshamaysiz.” Qoʻliga qaragan edim, Barnabi siniqqina jilmayib ularni yashirdi. “Yoʻq, ser, men hech qachon bir musht urib hoʻkizni oʻldirmaganman.” Uch-toʻrt soniya bir-birimizga tikilgancha turib qoldik. “Xotinim meni kechirmaydi endi”, uh tortdi Barnabi. “U ismimni oʻzgartirishim lozimligini aytgandi, unamaganimdan keyin rosa jahli chiquvdi. Oxiri voy boʻladi, degandi. Men boʻlsa uch oy Positanoda berkinishning oʻzi kifoya, deb gapiga quloq solmagandim.” U negadir jimib qoldi. “Mana endi tasodifan voqif boʻlganingiz bu sirni hech kimga aytmang, deb sizga iltimos qilishdan boshqa ilojim yoʻq.” “Qoʻrqmang, kerak boʻlsa, narigi dunyoda ham siringizni oshkor etmayman. Lekin, toʻgʻrisini aytsam, hech tushunmayapman.” “Aslida, kasbim oʻqituvchilik, oʻttiz yildan beri xotinim bilan birga Pensilvaniyada yashardik. Bilmadim, balki men sizda betartib odamga oʻxshab taassurot qoldirgandirman, ammo shuni aytishim kerakki, Barnabi xonim men bilgan ayollar orasida eng madaniyatlisi. Xullas, amakivachchasining vafotidan soʻng xotinimga juda katta boylik meros tegdi. Xotinim juda-juda boy ayol. U doim ingliz adabiyotini oʻqiydi. Shuning uchun uning eng katta orzusi — Londondagi yuqori tabaqa vakillari davrasiga qoʻshilish, London mavsumi davomida bazmlar tashkil qilish va kitoblardan bu haqda oʻqiganlarini roʻyobga chiqarish boʻldi. Albatta, pul uniki edi. Xotinimning bunday istaklari menga uncha yoqmasa ham orzulariga yetishi uchun imkoniyati borligidan xursand boʻldim. Shunday qilib, oʻtgan yili aprelda Angliyaga qarab yoʻlga tushdik. Buni qarangki, Hereford gertsogi va gertsoginyasi ham biz bilan bir kemada ketishayotgan ekan. Yoʻlga chiqqan vaqtimizda men kasal edim, shu sababli kayutamdan chiqa olmadim. Barnabi xonim esa xohlagan ishini qilish imkoniyatiga ega boʻldi. Uning shezlongi gertsoginyaniki bilan yonma-yon joylashgan ekan. Xotinim hazil-mutoyibaga juda usta. U oʻsha gertsoginya bilan suhbatlashgan va unga bitta voqeani aytib bergan. Hikoya yanada qiziqarli chiqishi uchun bu narsa oʻzimning boshimdan oʻtgan, deb aytgan. Bu darrov natija berib, gertsoginya yana biror narsa gapirib berishini iltimos qilgan. Shunda xotinim yana bir uydirmani oʻylab topgan. Xullas, yigirma toʻrt soatdan soʻng xotinim gertsog va gertsoginya bilan aka-ukalardek apoq-chapoq boʻlib ketdi. Ora-orada kayutamga kelib erishgan muvaffaqiyatlarini aytib berardi. Oʻzim ham bu ishga qiziqib qoldim. Qiladigan yumushim yoʻq edi. Kutubxonadan Bret-Gart asarlarini keltirtirib, xotinimga har xil sarguzashtlarni oʻrgatib turdim”. Beixtiyor peshonamga urdim: “Biz boʻlsak, Barnabi xonimni Bret-Gartga qiyoslab maqtardik.” “Sayohat oxirida kayutamdan chiqaman-u xotinimning doʻstlariga ayolim bilan ularni shuncha vaqtdan beri qanday qilib aldab kelayotganimizni aytib beraman, ularning dong qotib qolishganini koʻrib rosa kulaman, deb oʻylardim. Lekin rafiqamni bilmas ekanman. Ertasi kuni, Sautgemptonga yetib qolganimizda, Barnabi xonim Hereford gertsogi uning sharafiga ziyofat berayotganini aytdi. Gertsoginya xotinimni kazo-kazolarga tanishtiraman, deb intiq ekan. Albatta, bunday imkoniyat mingtadan bitta odamga nasib etadi. Men esa hammasini rasvo qilishim mumkin edi. Xotinim gapirib bergan voqealarida meni umuman boshqacha tasvirlaganini aytdi. U paytda hali Barnabi xonim meni allaqachon Bexato uruvchi Maykka aylantirib qoʻyganini bilmasdim. Lekin kemada ekanligim esidan chiqib, koʻp narsalar toʻqiganini koʻnglim seza boshlagandi. Qisqasi, u mavqeini mustahkamlab olgunicha bir-ikki hafta Parijda yashab turishimni iltimos qildi. Rozi boʻldim. Londondagi ziyofatlarga borishdan koʻra Sorbonnada ozgina boʻlsa ham ishlash men uchun ming marta yaxshi edi. Shunday qilib uni Sautgemptonda qoldirib Parijga ketdim. Oʻn kun oʻtgach, Barnabi xonim orqamdan yetib keldi. Orzu qilganidan ham katta muvaffaqiyatlarga erishganini, boshidan kechirayotganlari oʻqigan romanlaridagi voqealardan ming marta yaxshiligini, lekin tanishlari meni koʻrib qolishsa hammasi tugashi mumkinligini aytdi. Juda yaxshi, dedim men, unday boʻlsa Parijda yashayveraman. Unga bu fikr yoqmadi, mening shunchalik yaqin joydaligim va nomimni bilgan birontasini uchratib qolishimdan qoʻrqib tinch yurolmasligini aytdi. Vena yoki Rimga ketsam-chi, dedim. Bu ham yoqmagach, mana shu joyga keldim va shu yerda jinoyatchiga oʻxshab uzundan-uzoq uch oydan beri berkinib yotibman.” “Chap va oʻng qoʻlingizda revolverlardan birvarakayiga otib ikkita qimorvozni oʻldirganingiz ham yolgʻon ekan-da!” “Ogʻayni, men hech qachon qoʻlimga qurol olmaganman.” “Meksikalik qaroqchilarning chaylangizga hujumi-chi? Oʻshanda xotiningiz miltiqlarni oʻqlab turgan ekan, siz boʻlsa to hukumat qoʻshini yordamgi yetib kelguncha uch kun hujumni qaytarib turgansiz. Bu ham yolgʻonmi?” Barnabi jilmaygan boʻldi. “Bunisini oʻzim ham eshitmagan ekanman. Haddan oshirib yuborgan-a.” “Nimalar deyapsiz? Bular xuddi Yovvoyi Gʻarb haqidagi sarguzasht filmlardek bizlarga yoqqan.” “Xotinim gʻoyani ham oʻsha yerdan olgan boʻlsa kerak.” “Lekin kirtogʻora-chi? Konchilar kiyimini yuvishi, yana allambalolar. Xotiningiz bu voqeani gapirib, bizlarni qanchalik kuldirganini siz bilmaysiz. Axir, Barnabi xonim Londonga kirtogʻorada suzib kelgan edi-ku!” Kulib yubordi. “Ha, Barnabi xonim hammamizni boplab laqillatibdi.” “Meni ham rosa aldagan”, dedi Barnabi. “Rafiqangiz ajoyib ayol. Undan qancha faxrlansangiz shuncha oz. Doim uni bebaho ayol, derdim. U har bir inglizdagi sarguzasht-u uydirmalarga boʻlgan ehtiyojni oʻz vaqtida payqay oldi va bizga aynan oʻzimiz xohlagan narsani berdi. Yolgʻonlarini butun dunyoni berishsa ham oshkor qilmasdim.” “Soʻzlaringiz uchun rahmat, ser. Haqiqatan ham London ajoyib mezbonga ega boʻldi. Men esa bebaho xonimdan ayrildim, shekilli.” “Bexato uradigan Mayk uchun birdan-bir makon, bu — Yovvoyi Gʻarb. Azizim Barnabi, sizning yoʻlingiz bitta: berkinishni davom ettiring.” “Maslahatingiz uchun katta rahmat”, kesatdi Barnabi.

Muallif: Somerset Moem