Qochqinlik poyoni (hikoya) [Somerset Moem]

Qochqinlik poyoni (hikoya) [Somerset Moem]

Ingliz adabiyoti tarixida mashhur yozuvchi va dramaturg Somerset Moem (1874-1965) ijodi alohida oʻringa ega. Adib oʻzining asarlarida qahramonlar ruhiy olamini teran ochib bergani, Badiiy soʻz imkoniyatlarini yuksak mahorat bilan namoyish etgani bois juda keng kitobxonlar ommasining e’tiborini qozondi. S. Moemning «Insoniy ehtiroslarning uqubatlari» (1915), «Oy va chaqa» romanlari, «Davra» (1921) singari koʻplab piesalar va ayniqsa, 1926 yili nashr etilgan «Kazuarin daraxti» nomli toʻplamidan joy olganbir qancha hikoyalari allaqachon jahon xalqlarining talay tillariga tarjima qilinib, chop etilgan. Somerset Moem jahon adabiyotida ixcham hikoyalarning mohir ustasi sifatida shuhrat qozongan. Bu hikoyalarida yozuvchi kitobxonni inson ruhiyatining murakkab dunyosiga olib kiradi, hayotga yangicha nazar bilan - ham kuyunib, ham kulib qarashga majbur etadi. Adib asarlariga xos boʻlgan jonli, aniq-tiniq, rostgoʻy va samimiy til ularning berilib, katta qiziqish bilan oʻqilishini ta’minlagan. Quyida sizning e’tiboringizga Somerset Moemning «Ayris Press» (Moskva) nashriyoti tomonidan chop etilgan «THE MAN WITH THE SCAR and other stories» («Chandiqli kishi va boshqa hikoyalar») nomli kitobidan olib tarjima qilingan hikoyalari havola etilayotir. Oq Yoʻl! Ijod - sehrli, murakkab jarayon. Nazarimda, Alisher bu sohaning katta mas'uliyatini his qiladi: u avval adabiyotimiz uchun yangilik boʻlgan asarni tanib oladi, keyin tarjimaga kirishadi. Tarjima jarayonida har bir soʻzni ardoqlab, qadriga yetib tarjima qilishga, asarning musiqasini saqlashga intiladi. Bu - boshlovchi qalamkash uchun yaxshi xislat. U tarjimani qayta-qayta ishlashdan, uning mashaqqatli mehnatidan qochmaydi. Somerset Moemning quyidagi hikoyalari odamning siyrati naqadar murakkabligi, insonning murakkab olamini haqqoniy tasvirlab berish juda-juda mushkul ish ekanini mana-man, deb koʻrsatib turadi. Oʻz DJTU xalqaro jurnalistika fakulteti talabasi Alisher Otaboevning mazkur tarjimalari sizga manzur boʻladi, deb oʻylaymiz. Mahmud Sa’diy Qochqinlik Poyoni Kapitan bilan qoʻl siqishimdim, u omad tiladi. Keyin yoʻlovchilarga liq toʻla pastki palubaga tushib, turtina-surtina narvongacha yetib oldim. Kema bortiga qarasam, yuklarimni allaqachon chiqarishibdi. Hamma yoqda qoʻllarini silkitib, allanimalar haqida gap sotishayotgan shu yerlik odamlar. Menga ham joy topildi. Qirg‘oqdan uch milcha uzoqlashganimizda salqin shamol esa boshlagandi. Shaharga yaqinlashganimizda koʻplab kakos daraxtlari-yu, ular orasidan koʻrinib turgan kulrang tomlarga koʻzim tushdi. Inglizchani biladigan xitoylik: mana, boshqaruvchining turarjoyi, deb ayvonli oq uyni koʻrsatdi. Boshqaruvchining xabari boʻlmasa-da, men aynan unikiga qoʻnmoqchi edim. Choʻntagimda uning nomiga bitilgan tavsiyanoma bor edi. Meni tushirib, chamadonlarimni sohilga qoʻyishganida bir muddat oʻzimni yakkalanib qolgandek his qildim. Dunyoning bir chekkasidagi joyga, Barneoning shimoliy qirg‘og‘idagi shaharchaga kelib qolgandim. Oʻzimni mutlaqo begona odamga tanishtirishim, ulov kelib borar manzilimga joʻnab ketgunimcha uning kulbasida tunashim, osh-ovqatiga sherik boʻlishimni aytib, qoʻliga tashrif qog‘ozimni tutqazishimni koʻz oldimga keltirib xijolat boʻlayotgandim. Biroq hammasi koʻgildagidek boʻldi. Ayvonli uyga yetib, tavsiyanomani koʻrsatganimda qaerdandir oʻsha kishi paydo boʻldi. Gavdali, yuzlari qip-qizil, xushchaqchaq odam ekan. Yurakdan chiqarib soʻrashdi. Qoʻlimni siqib, yugurdak bolaga ichkilik opkel, deb baqirdi. Boshqa biriga narsalarimga qarab turishni buyurdi. Uzr soʻramoqchiydim, gapim ogʻzimda qoldi. «Ey xudo, ogʻayni sizni koʻrganimdan qanchalik xursand ekanimni tasavvur ham qilolmaysiz. Lekin meni shu yerda qoldirish uchun bu gaplarni gapiryapti, deb oʻylamang. Yoʻq, sizdan minnatdorligim uchun shunday deyapman. Bu yerda xohlagancha yashashingiz mumkin. Istasangiz bir yil qoling». Kulib yubordim. U ish qochib ketmaydi, deb yumushlarini bir chetga qoʻydi-da, oʻzini katta kursiga tashladi. Suhbatlashdik, keyin ichdik, soʻng yana gap sotdik. Kechga yaqin salqin tushganda, jungli boʻylab uzoq sayrga chiqdik. U yerdan suvga tushgan mushukdek ivib qaytib keldik. Soʻngra yaxshilab choʻmilib oldik-da, ovqatlandik. Juda charchagan edim. Mezbonim tuni bilan toʻxtovsiz gurung berishga tayyor turgan boʻlsa ham uxlashimga ruxsat soʻrab iltimos qilishga majbur boʻldim. «Mayli faqat sizni xonangizga kuzatib, hammasi joyidaligini koʻrib olaman». Bu ikki tomoni ayvonli va chivin oʻtkazmaydigan toʻr bilan oʻralgan katta karavot qoʻyilgan keng xona ekan. «Karovat ancha qattiq, boʻlaveradimi?» «Ha yoʻq, bugun toshday qotib uxlayman». Mezbonim bir muddat karovatga qarab qoldi. «Bunda oxirgi marta bir gollandiyalik uxlagandi. Bitta kulgili voqeani aytib beraymi?» Oʻlguday uyqum kelayotgandi. Lekin harqalay u menga mezbon, qolaversa kulgili voqeani aytib bermoqchi boʻlsang-u hech quloq solmasa odamga ogʻir botadi. «Oʻsha golland ham siz kelgan kemada qelgandi. Idoramga kirib, uch-toʻrt kun yashashga qaerdan joy topsam boʻladi, deb soʻradi. Agar borishga joyingiz boʻlmasa menikida tura qoling, dedim. Darrov rozi boʻldi. Yuklaringizni opkelishga odam yuboraymi, deb soʻradim. «Bori shu», dedi u. Qora yaltiroq chamadonchani uzatdi. «Juda kambagʻal ekanmi», deb oʻyladim ichimda. Lekin bu yogʻi endi mening ishim emasdi, xullas, unga uyimga boravering, ishimni tugatishim bilanoq men ham yetib boraman, dedim. Shu gaplarni aytib turganimda xonaning eshigi ochilib, yordamchim kirdi. Golland eshikka orqasi bilan turgandi, balki yordamchim eshikni qattiqroq ochgandir. Nima boʻlganda ham golland baqirib yuborib, ikki qadamcha joyga sakradi-da, revolverini chiqardi. «Nima qilyapsiz, jin ursin?», dedim men. U yordamchimni koʻrib bukchayib qoldi. Hars-hars nafas olib stolga suyandi. Agar aldasam har narsa boʻlay, xuddi tutqanogʻi tutgandek qaltirayotgandi. «Kechirasiz», dedi u. «Hammasi asabdan. Asablarim ishdan chiqqan». «Koʻrinib turibdi», dedim men. U bilan sovuqqina gaplashdim. Rostini aytsam, unga menikida qol deganimdan pushaymon boʻlgandim. Koʻrinishidan mast odamga oʻxshamasdi. Politsiyadan qochib yurgan boʻlsa-ya, degan fikr oʻtdi miyamdan. «Yaxshisi, borib uxlab oling», dedim. U joʻnadi. Uyga qaytsam, ayvonda jimgina oʻtirgan ekan. Lekin gavdasini tik tutib turgandi. Choʻmilib, soqolini olibdi. Toza kiyim kiyib, ancha oʻziga kelib qolibdi. «Nega ayvrnda bu ahvolda oʻtiribsiz?», dedim unga. «Yotib damingizni oling». «Shunday oʻtirganim yaxshi», dedi u. Alomat odm ekan, dedim ichimda. Lekin shunday jaziramada yotgandan koʻra qaqqayib oʻtirishni afzal koʻrsa, bu endi oʻzining ishi. Novcha, qoruvli gavdali, chorburchak kallasidagi sochi kalta olingan koʻrimsizgina odam edi u. Yoshi qirqlar atrofida, meni juda hayron qoldirgan narsa uning basharasi edi. Qisiq koʻk koʻzlarining alanglashiga sira tushunolmadim. Yuzi xuddi yigʻlamoqqa tayyor turgan odamnikiga oʻxshardi. Turib-turib, bir narsani eshitib qolgandek chap tomonga tez-tez alanglardi. Xudo shohid, uning asablari joyida emasdi. Lekin bir stakan musallas ichganimizdan keyin u tilga kirdi. Inglizchada juda yaxshi gapirardi, gapida bilinar-bilinmas soxtalikni aytmaganda, uning ingliz emasligini sezmasdingiz ham. Tan olish kerak, gapga juda usta edi. Koʻp joyda boʻlib, koʻp oʻqigan ekan. Gapini eshitib vaqt oʻtganini bilmay qolardingiz. Choshgohda uch yoki toʻrt shisha viskini boʻshatdik, keyin yana ancha-muncha aroq ichdik. Xullas, tushlikka oʻtirganimizda ikkovimizning ham kayfimiz chogʻ edi. «Bu zoʻr odam ekan», deb oʻyladim oʻshanda. Turgan gap, ovqat stida ham uch-toʻrt shisha viskini urdik. Keyin qaerdandir bir shisha benidiktik topib oldim. Uni ham ichdik. Binoyidek mast boʻldik. Nihoyat, u nega bu yerga kelganini gapirib berdi. Oʻsha voqea juda gʻalati edi. Mezbonim gapirishdan toʻxtadida, oʻsha gʻaroyib voqeani eslaboq ta’sirlanayotgandek, ogʻzini xiyol ochgancha menga qaradi. Sumatra orolida tugʻilgan ekan oʻsha golland. Keyin achinlik bir odamga nimadir qilgan ekanmi, achinlik uni oʻldirishga qasam ichibdi. Dastlab golland bunga e’tibor ham bermabdi, lekin gʻanimi gapida turishga ikki-uch bor urinib joniga tekkach, biror muddat chetroq joyga ketishga qaror qilibdi. Bataviaga oʻtib, oʻsha yoqda ayshini surib yurmoqchi boʻlibdi. Lekin bu yerga kelganidan bir hafta oʻtgach, devor orqasida yashirinib turgan achinlikka koʻzi tushibdi. Achinlik uning ortidan tushgan ekan. Golland gʻanimning niyati qat’iligini tushunibdi. Surabayyaga borishi kerakligini anglabdi. Bir kuni u shu shaharda aylanib yurib nima boʻlibdi-yu orqasiga oʻgirilibdi, qarasa, achinlik shundaygina izidan ovoz chiqarmay pusib kelayotgan ekan. Uning kapalagi uchib ketibdi. Oʻgirilsangu seni oʻldirmoqchi boʻlib yurgan nusxa shundaygina orqangda turganini koʻrsang, qoʻrqasan-da, albatta. Xullas, golland tez-tez yurib, mehmonxonaga qaytibdi-da, narsalarini yigʻishtirib, Singapurga boradigan kemaga chiqibdi. Turgan gapki, u gollandiyaliklar qoʻnishgan mehmonxonaga joylashibdi. Bir kuni mehmonxona roʻparasidagi hovlida ichib oʻtirgan ekan, ichkariga achinlik kirib unga bir pas tikilib turibdi-da, chiqib ketibdi. Golland oʻshanda dahshatdan qimir etolmay qolganini aytdi. Agar achinlik oʻsha payt xanjarini sanchmoqchi boʻlganda, u oʻzini himoya qilish uchun qoʻlini ham koʻtara olmas ekan. Golland achinlik qulay paytni kutayotganini tushuntiribdi. Bu jirkanch kimsa uni oʻldirishni niyat qilgan ekan. Joni uzilayotgani koʻz oldiga kelsa, u oʻzini tutolmay qolarkan». «Nega u politsiyaga bormabdi?», deb soʻradim men. «Bilmayman. Meningcha, politsiya bu mojarodan xabar topishini xohlamagan». «Oʻsha odamga nima yomonlik qilgan ekan?» «Buni ham bilmayman. Nima qilganini aytmadi. Lekin soʻraganimda menga qarashidanoq kattagina ish qilib qoʻyganini sezdim. Oʻylashimcha, achinlikning har qanday jazosiga loyiqligini uning oʻzi ham tushunardi». Mezbonim sigareta yoqdi. «Keyin nima boʻldi?», deb soʻradim men. “Singapur bilan Kuching orasida qatnaydigan kemaning kapitani ham qatnov orasida oʻsha mehmonxonada turadi. Kema tongda yoʻlga chiqarkan. Golland achinlikdan qutulish uchun bu yaxshi imkoniyat, deb oʻylabdi. Yuklarini mehmonxonada qoldirib, xuddi kapitanni kuzatib qoʻyayotganday u bilan birga kemaga chiqibdi va kema suza boshlaganda u yerga tushib qolibdi. Asabiylashish odatini shu vaqtlarda orttirgan ekan. Achinlikdan qutulishdan boshqa hech narsa haqida oʻylamay qoʻyibdi. Kuchingda oʻzini ancha yaxshi his eta boshlabdi. Mehmonxonadan joy olibdi. Xitoy doʻkonlaridan oʻziga juft kastyum, toʻrt-beshta koʻylak xarid qilibdi. Lekin uxlay olmas ekan. tushiga nuqul oʻsha kimsa kirarkan. Olti martacha boʻgʻziga tortilayotgan xanjar damidan uygʻonib ketibdi. Xudo haqqi, unga juda rahmim keldi. U bu gaplarni menga qaltirab gapirdi. Qoʻrqqanidan ovozi xirillab qolgandi. Uning ajabtovur qarashlariga endi tushundim. Esingizdami, gapimning boshida kulgili alanglashlarini koʻrib hayron boʻlganimni aytuvdim. Qoʻrqqanidan shunaa alanglarkan. Bir kuni Kuchingdagi klubda derazadan tashqariga qarabdi va koʻzi oʻsha yoqda oʻtirgan achinlikka tushibdi. Achinlik ham unga qarabdi. Golland egilibdi-da, hushdan ketibdi. Oʻziga kelganida miyasiga kelgan birinchi fikr bu joydan qochish boʻlibdi. Sizni olib kelgan oʻsha kema bilangina u Kuchingdan tezroq ketishi mumkin ekan. Kemaga chiqibdi. Achinlik kemada yoʻqligini aniq bilarkan». “Lekin nega aynan bu yerga kelibdi?» “Bilasizmi, boyagi kema koʻp joylarda toʻxtaydi. Achinlik gollandning aynan bu yerga kelganda tushib qolganini bilolmasdi. Golland oʻzi oʻtirgan kema bu joylarda yoʻlovchi tashiydigan bitta-yu bitta kema ekanini, bortda oʻn ikkitacha odam oʻtirganini bilganidan keyingina undan tushgan. “Harholda, bir-ikki kunga boʻlsa ham bu yerda xavfdan xoliman», dedi u. “Ozgina vaqt boʻlsayam tinch yursam, asablarimni bosib olaman». “Xohlaganingizcha qoling», dedim men. “Bu yerda sizga xavf yoʻq, har holda keyingi oy kema qaytguncha. Xohlasangiz, oʻsha payt borib yoʻlovchilarni tekshiramiz». Qayta-qayta rahmat aytdi. Nihoyat, koʻngli taskin topgandi. Vaqt ham allamahal boʻlib qolgandi. Uxlash payti boʻlganini aytdim. Hammasi joyidaligini bilish uchun uni xonasiga kuzatib qoʻydim. Hech qanday xavf yoʻq, desam ham derazalarni mahkamlab berkitdi. Xonadan chiqishim bilanoq orqamdan eshikni qulflaganini eshitdim. Ertasi kuni ertalab dastyor bola choyimni olib kelganida, gollandni uygʻotdingmi, deb soʻradim. Hozir uygʻotaman, dedi u. Uning xona eshigini qayta-qayta taqillatayotgani eshitildi. Nimadir boʻlganini sezdim. Bola bor kuchi bilan taqillatgandi ham ichkaridan sado chiqmadi. Asabiylashib, oʻrnimdan turdim. Men ham taqillatdim. Ikkalamiz murdani tiriltirib yuborguday shovqin koʻtardik, lekin golland uygʻonmadi. Shunda eshikni sindirdim. Karovatni oʻragan chivin oʻtkazmaydigan pardani uzdim. Golland karovatda koʻzini chaqchaytirgancha tepaga qarab yotardi. U oʻlgan edi. Boʻyniga xanjar qoʻyilgan edi. Gapimga ishonasizmi, yoʻqmi — bu oʻzingizga havola, lekin xudo haqqi qasam ichib aytamanki, bu — rost, uning biror joyi hatto tirnalmagan. Xona esa boʻm-boʻsh edi. Kulgili voqea, toʻgʻrimi?» “Endi, bu kulgini qanday tushunishga bogʻliq», deb javob berdim men. Mezbonim menga qarab qoʻydi. “Shu karovatda uxlayverasiz-a, yo yoʻqmi?» “Yoʻq, uxlayveraman. Lekin shu voqeani ertaga gapirib berganingizda yaxshi boʻlardi».

Muallif: Somerset Moem