Oxirzamon nishonalari (I- qism) [Chingiz Aytmatov]

Chingiz Aytmatovning Falsafiy «Vahiylari»
Chingiz Aytmatovning eng yaxshi asarlari allaqachon yangi jahon adabiyoti klassikasining tarkibiy qismi boʻlib qoldi. Uning kitoblari uslubi jihatidan ham, koʻtarilgan falsafiy masalalarga koʻra ham bir-biridan farq qiladi, shu bilan birga ularning umumiy jihatlari ham bor. Shu boisdan muallifning har bir asarini oradan vaqt oʻtishi bilan qayta-qayta oʻqiging keladi va har gal yangi va yangi jihatlarini kashf etasan. Aytmatov asarlarining kitobxonni ayricha hayajonga soladigan ta’sir kuchi jamiyatda pishib yetilgan muammolar oʻrtaga tashlanishidadir.
Aytmatov ijtimoiy voqea-hodisalarni kuzatish va tahlil qilishda noyob iste’dodga ega donishmand faylasuf, kishi ruhiyatining nozik torlarini cherta oladigan sehrgar san’atkordir.
Yozuvchining yangi falsafiy romani – «Oxirzamon nishonalari»ni oʻqir ekansiz bu fikrning haq ekanligiga yana va yana ishonch hosil qilasiz.
Murakkab dunyoviy fojealarni buyuk qalamkashning sezgir qalbi hatto bashoratchi futurolog olimlardan ham oldin payqaydi. Roman falsafa, fantastika va soʻz san’ati mahsuli oʻlaroq ulkan san’atkorning mushohada qudratidan dunyoga kelgandir. Qalovini topsa qor ham yonadi deganlaridek, nisbati toʻgʻri tanlansa, uch tarkibiy qismdan iborat hayotiy jarayonda vaqt ham, fazo ham, inson ham yaxlit bir holatda namoyon boʻladi.
Yozuvchi kitobxonga badiiy tafakkurning yangi bir qirralarini ochadi, uni oʻyga toldiradi va hatto idrok etish qiyin boʻlgan hodisalar girdobiga tashlaydi. Yozuvchi fantastik usuldan foydalangan boʻlsada, roman teran realistik asar sifatida qabul qilinadi. Asarning badiiy tuzilishi, hayotni tasvirlash prinsipi yozuvchining boshqa asarlarinikidan tubdan farq qiladi. Kitobxon romanni varaqlar ekan, odamlarning inson sha’niga nomunosib xatti-harakatlaridan nafratlanadi.
Roman voqeasi oʻta shiddatli psixologik mojarolar va toʻqnashuvlar zaminiga qurilgan. Yer kurrasi axloqiy muammolar sinab koʻriladigan poligonga aylangan. Insoniyat halokat yoqasiga borib qolgan. Bu halokat tashqaridan kelgan emas, balki bani odamning xatti-harakatlari, munofiqligi, xudbinligi, axloqsizligi oqibatida yuzaga kelgandir. Dunyo bedavo dardga chalingan, agar insoniyat ijtimoiy xastaliklardan forigʻ boʻlmas ekan, intiqom muqarrardir. Birgina misol. Ikkiqat ayollar tekshirib koʻrilganda ayrimlarining homilalarida irsiy va boshqa ogʻir kasalliklar mavjudligi aniqlansa ham shoʻrlik ona shunday bolalarning dunyoga kelishidan manfaatdor ekanligini aytishgan, chunki nogiron farzandli ona kvartira, nafaqalar olishda imtiyozlarga ega boʻlarkan.
Romanning mazmuni bunday. Fashizmga qarshi urush yillari sahar chogʻi bir ayol endigina tugʻilgan chaqalogʻini qop-matoga oʻrab bolalar uyining eshigi oldiga qor ustiga tashlab ketadi. Bolaga Andrey Kril'sov deb nom qoʻyishadi. Tashlandiq bola oʻta zehnli boʻlib ulgʻayadi va meditsina institutini bitirib genetik olim va nihoyat akademik boʻlib yetishadi. U institutda oʻqib yurganidayoq homiladorlik moʻ’jizasini va odamning dunyoga kelish sir-asrorlarini oʻrganishga maftun boʻlib qoladi.
Kril'sov oʻz laboratoriyasida undirilgan embrionlardan uzoq muddatga hukm qilingan mahkuma ayollarning bachadonlarida koʻplab ikszurriyotlar, ya’ni ota-onasi ham, aka-ukalari ham, togʻa-jiyanlari ham, xullas bironta qarindosh urugʻi yoʻq bolalar yetishtira boshlaydi. Bunday odamlarni yaratish hukmron partiyaning diqqat markazida va homiyligida amalga oshiriladi. Partiya MK kotibi Konyuxanov Kril'sov bilan boʻlgan suhbatda, jumladan shunday deydi: «Gap shundaki, siz uchun bu qiziqarli laboratoriya eksperimentlari ob’ekti boʻlsa, biz uchun ikszurriyot – yangi tipdagi odam. Va bizning prognozlarimizga koʻra, mehnatkash sinflarni eski dunyodan xalos qilish uchun uni agʻdar-toʻntar qiladigan ham xuddi ana shu ikszurriyotdir.
Ikszurriyot kelajakda eski, oʻz umrini oʻtagan dunyoni tub-tomiri bilan qoʻporib tashlash barobarinda yangi dunyoni bunyod etajak».
Kril'sovning xotini Yevgeniya erining hech kim jur’at eta olmaydigan gʻayriinsoniy kirdikorlarini sezib qoladi va jirkanch ishni tashlab uzoqlarga ketishni, farzandli boʻlishni taklif etadi. Eri bunga unamaydi. Shundan soʻng xotini butunlay ketib qoladi. Mahkumalardan biri – Runa ismli ayol professorning bu ishlaridan nafratlanib qamoq muddatiga muddat qoʻshilishidan ham qoʻrqmasdan olimni bu kasbkoridan voz kechishga chaqiradi va oʻzini daryoga tashlab gʻarq boʻladi. Muhabbat izhor qilmoqchi boʻlgan ayolidan ham judo boʻlgach va oʻz eksperimentlarining pirovard natijada nimalarga olib kelajagiga aqli yetgach, soʻqqabosh Kril'sov «Menga yerda joy yoʻq ekan» deb kosmosga ketishga majbur boʻladi.
U xalqaro kosmik kemaning ilmiy stansiyasida uch yildan ortiqroq muddatda oʻzining tibbiy-biologik tadqiqotlarini davom ettiradi va oʻta mukammal asboblar yordamida ulkan kashfiyot qiladi, bu hodisani «Kassandra tamgʻasi» deb ataydi (Kassandra – qadimgi yunon mifologiyasida Troya podshosining qizi, folbin). Ayrim ikkiqat ayollarning peshonalarida homiladorlikning dastlabki haftalarida ikki qosh oraligida qizil dogʻ, ya’ni Kassandra tamgʻasi paydo boʻlar ekan. Kril'sov buning sababini aniqlaydi – bu bolaning taqdiri yomon kechishidan nishona ekan. Bunday hollarda homila-embrion yorugʻ dunyoga kelishni xohlamaydi va oʻzini yoʻqotishlarini talab qiladi, shoʻrpeshona boʻlib, boshqalarga tashvish keltirib yashagandan koʻra tugʻilmaslikni afzal koʻradi.
Olim kosmosdan maxsus nur yuborib, Kassandra tamgʻasini kuchaytiradi: oqibatda ilgari bilinar-bilinmas boʻlgan qizil dogʻ kuchayib hammaga koʻrina boshlaydigan boʻladi. Shu yoʻl bilan butun yer kurrasi boʻylab barcha ayollarning homilalari aniqlanadi. Yorugʻ dunyoga kelgach, urush-gʻovgʻadan boshi chiqmaydigan, jamiyat peshonasiga bitgan balo – Gitler yoki Chikatilo boʻlib tugʻiladigan bunday homilalardan kelgan signallarning ma’nosi taxminan mana shunday: «Erk menda boʻlsa, men tugʻilmaslikni afzal koʻrgan boʻlur edim... Bordi-yu mening xohishimga qaramasdan tugʻilishga majbur qilsalar, men taqdiri azalni qabul qilishga majburman, hamma zamonlarda odamlar xuddi shunday yoʻl tutishgan... lekin men bilan vidolashishga hali kech emas va men kassandra-embrionman, tugʻilishni xohlamayman, istamayman, istamayman...»
Kril'sov kosmosda uzoq ishlab anomal hodisalar – kassandra-embrionlarning yil sayin ortib borayotgani, yovuzlik avj olib, gunohi kabiralar koʻpayib borayotganiga amin boʻlgach, ikszurriyotlarni dunyoga keltirganidan pushaymonga tushadi va nihoyat, oʻzini fazoviy rohib deb e’lon qiladi va Filofey laqabini oladi. U Kassandra tamgʻasi va kassandra-homilalarni aniqlash borasida qilgan buyuk kashfiyotini va insoniyatning oʻzi oxirzamonni yaqinlashtirayotganini oshkor aytib, Rim papasi orqali butun bashariyatga, qoʻyingki kelajak avlodlarga murojaat qiladi. Nomaning bir nusxasini orbital komp'yuterdan «Tribyun» gazetasiga bosib chiqarish uchun joʻnatadi.
Fazoviy rohib Filofeyning Rim papasiga yoʻllagan xati romanning bosh falsafasi, kvintessensiyasi, magʻzidir. Xat e’lon qilingach, barcha qit’alarda xalq ommasi hayajonga keladi, vahimaga tushadi, Filofeyga la’natlar oʻqiydi, uni kosmosdan urib tushirishni talab qiladi, olomon amerikalik bashoratchi futurolog olimni Filofey kashfiyotlariga xayrixohlik bildirgani uchun oʻldiradi... Rohib buyuk eksperimentlarining mohiyatiga afrikaliklar ham, osiyoliklar ham, ruslar ham, amerikaliklar ham tushunib yetmagach, oʻzini ochiq kosmosga uloqtirib halok boʻladi.
Xullas, roman jahon sivilizatsiyasining istiqbollariga, ma’naviy, birinchi galda axloqiy muammolariga e’tiborni qaratadi, jamiyatni sogʻlomlashtirish yoʻllarini qidirib topishga undaydi.
Tabiatda tabiiy saralanish qonuni hukmron, kuchlilar unadi, oʻsadi, zaiflar nobud boʻladi, jungli qonuni ham shunday – kuchli kuchsizni nobud qiladi, yeydi. Yer kurrasida odamlar koʻpayib ketayapti, ochlik, xilma-xil kasalliklar avj olayapti. Tavrotda «uninglar, oʻsinglar, oʻzlaringdan koʻpayinglar» deyilgan boʻlsa, abort qilish ham taqiqlansa, jamiyatni sogʻlomlashtirish yoʻli bormi oʻzi? – degan fikr kelib chiqadi.
Bugungi kunda tugʻma kasalliklarga mubtalo boʻlgan yoki ichkilikbozlik yo giyohvandlikka moyil homilalarni aniqlay oladilar. Bundan bir necha yil oldin Rossiya FA meditsina-genetika ilmiy markazining professori, odam sitogenetikasi laboratoriyasining mudiri Nikolay Kuleshovning xodimlari 300 mingga yaqin homilador ayollarni tekshirishdan oʻtkazib, ogʻir tugʻma va irsiy kasalliklarga mahkum 1250 bolaning dunyoga kelishining oldini olgan. Mumkin ekan-ku!
Odamzotning bugungi aqliy takomiliga yetishi uchun necha ming yilliklar kerak boʻldi. Ehtimol butun koinotda yakka-yagona ana shu aql oʻchogʻini yoʻqotish uchun esa koʻp narsa kerak emas. Insoniyatning ertangi kuni haqida hozir, shu bugun bosh qotirish kerak. Atom bombasi pul'tining tugmachasi ikszurriyot vasvasning qoʻliga tushib qolmasin. Eng muhimi kishilar oʻzlarini vasvaslik, yovuzlik, ochkoʻzlik, axloqsizlik, boylikka hirs qoʻyish kabi nuqsonlardan tiyishlari kerak.
Kishilarning shafqatsizliklari, nafsoniyatlari, hissiyotlari, ishtahalari aql bovar qilmaydigan darajada oshib-toshib ketayotirki, asti qoʻyavering.
Tropik oʻlkalarning koʻrki boʻlgan sayroqi toʻtiqushlarning tillaridan milliarderlar uchun tayyorlangan tansiq ovqat pulga chaqilib, och-yalangʻochlarga tarqatilsa necha ming kishi oʻlim changalidan qutilib qolarkin? Odam oʻzidagi Azozilga hay berishi, har qanday sharoitda ham inson boʻlib qolmogʻi kerak. Shundagina u inson degan ulugʻ nomga munosib boʻladi. Nahotki fan-texnika va iqtisodiyotning mislsiz rivojlanishi imonsizlik, vijdonsizlik, shafqatsizlikning beqiyos avj olishiga toʻgʻri mutanosib boʻlsa? Odamlar butun hokimiyatni janob dollarning qoʻliga ishonib topshirib qoʻyishgandan keyin boshqacha boʻlishi mumkin ham emasmikin?
Chingiz Aytmatovni koʻpdan beri qiynab kelgan va «Oxirzamon nishonalari» (Kassandra tamgʻasi)da adibning boʻgʻzidan olgan global muammolardan biri ekologiya – ekologik qasirgʻalar, yadro sinovlari, «qora tuynuklar», «ozon teshiklari», hokazolardir. Devqomat kitlarning oʻzlarini qirgʻoqqa otib gala-gala boʻlib oʻlim qabul qilishiga insonlarning noinsoniy xatti-harakatlari sabab ekanligi rost boʻlsa, bu oxirzamon nishonasi boʻlmay nima?
Oxirzamon tushunchasi dunyo kabi keksa. Bibliyaning bir boʻlimi Yangi ahdda (milodning birinchi asrida) oxirzamonning boʻlishi haqida bashorat qilingan. Bu tushuncha islomda ham bor. Shuning uchun Muhammad Sallolohi alayhi vassalom oxirzamon paygʻambari deyilgan.
Paleontologlar yer kurrasida bir necha bor «oxirzamon» boʻlib hayot qayta tiklanganini tan oladilar. Lekin tarix nazdida bir-ikki ming yil hech qancha muddat emas. Oxirzamon tushunchasi nisbiy tushuncha, shunday boʻlsa ham butun progressiv insoniyat, birinchi galda intellektuallar – allomayu ulamolar bu haqda shu bugun bosh qotirishlari, ezgulikning yovuzlik ustidan gʻalabasi uchun kurashishlari darkor.
Asarni qayta-qayta mutolaa qilar ekanmiz, uning mohiyatiga nazar tashlab, kosmik yuksaklikka koʻtarilib ezgulik bilan yovuzlik oʻrtasidagi azaliy kurashning yangi qirralarini kashf etish, insoniyatning taqdiri haqida jon kuydirib yangi asar yozish faqat Chingiz Aytmatovdek buyuk adibga nasib boʻlganiga ishonch hosil qilamiz.
Endi tarjimalar va tarjimonlar haqida.
Chingiz Aytmatovning deyarli barcha asosiy asarlari oʻzbek tiliga oʻgirilgan. Yozuvchining koʻpchilik qissalarini, hikoyalarini, “Asrga tatigulik kun” romanini Asil Rashidov, “Qiyomat” romanini Ibrohim Gʻafurov, “Oxirzamon nishonalari” romanini, “Chingizxonning oq buluti” qissasini, “Htar qush nolasi” rivoyatini Suyun Qorayev oʻzbek tiliga tarjima qilgan va uchala tarjimada ham mutarjim asarlardagi ichki ohangni ushlashga erishgan.
Suyun Qorayev filologiya fanlari nomzodi, geografiya fanlari doktori, Hzbekistonda xizmat koʻrsatgan madaniyat xodimi, Xalqaro Aytmatov akademiyasining akademigi. U taniqli jurnalist – 45 yildirki, Oʻzbekiston Jurnalistlar uyushmasining a’zosi, tajribali mutarjim va publitsist; yarim asrdan oshiq vaqt davomida koʻplab ilmiy, ijtimoiy-siyosiy kitoblarni ruschadan oʻzbekchaga oʻgirgan va tahrir qilgan; tilshunoslik va terminologiyaga oid bir qancha ilmiy ishlar, maqolalar e’lon qilgan, 70-yillarda Ch.Aytmatovning «Otadan qolgan tirnoq» («Soldat oʻgʻli»), «Jimjiloq» hikoyalarini, «Manas otaning oq qori va koʻk muzi» nomli publitsistikasini, 1997 yilda «Oʻtar qush nolasi» rivoyatini oʻzbekchaga tarjima qilgan; S.Qorayev Aytmatovning faoliyati va ijodi haqida, chunonchi «Oxirzamon nishonalari» romani, «Chingizxonning oq buluti» qissasi toʻgʻrisida qator maqolalar yozgan.
1995 yilda S. Qorayev muallifning roziligi bilan «Kassandra tamgʻasi»ni oʻzbekchaga tarjima qilgan. Romanning «Epilog» qismi (asarning deyarli beshdan bir boʻlagi) 1995 yilda «Choʻlpon» nashriyotida «Ikszurriyot» nomi bilan 10 ming nusxada nashr etilgan. Roman tarjimasidan parchalar «Xalq soʻzi», «Oʻzbekiston ovozi» kabi gazetalarda bosib chiqarilgan. «Chingizxonning oq buluti» qissasi S.Qorayev tarjimasida 1998-1999 yillarda «Birlik», «hamkor», «Vatan», «Qishloq hayoti», «Markaziy Osiyo madaniyati», «Inson va qonun» va boshqa gazetalarda deyarli toʻlaligicha e’lon qilingan. Demak ilmiy til bilan aytganda tarjima ma’lum ma’noda «ishlab chiqarishga joriy qilingan»: ozmi-koʻpmi kitobxonlar nigohidan oʻtgan.
Chingiz Aytmatovning tili asardan asarga murakkablasha va qiyinlasha borganini e’tiborga olsak, yozuvchi asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qilish oson kechmagan, albatta, ularda ba’zi bir kam-koʻstlar boʻlishi mumkin.
Valloh a’lam – Alloh bilguvchidir, inson esa xato qilguvchidir. Tarjimon bilan bahslashsa boʻladi, masalan muallifning qariyb yarim sahifa keladigan jumlalarini boʻlib-boʻlib tashlash mumkin edi, ayrim soʻzlarni boshqacharoq tarjima qilsa boʻlardi.
Umuman mutarjim muallifning fikrini toʻgʻri tushunib, kitobxonga yetkazishga harakat qilgan. «Chingizxonning oq buluti» qissasi va «Htar qush nolasi» rivoyati matnlari ravon, badiiy jihatdan yuksak saviyada tarjima qilingan.

Odil Yoqubov, Oʻzbekiston xalq yozuvchisi
Oxirzamon Nishonalari (Kassandra Tamgʻasi)
Kassandra Appolon muhabbatini rad qilgach, Appolon Kassandrani shunday duoyi bad qildiki, uning bashoratlariga hech kim ishonmay qoʻydi.Qadimgi yunon mifologiyasidan
Ikkovidan qaysi biri hali yashab koʻrmagan boʻlsa, qaysi biri yorugʻ dunyoda qilinayotgan yovuz ishlardan bexabar boʻlsa, oʻshanisi saodatmanddir.Yekklesiast
Birinchi bob
Bu gal ham dastlab Soʻzdan boshlandi. Bir zamonlarda boʻlgani kabi. Oʻsha mangu Mavzudagi kabi.
Keyinchalik nimaiki roʻy beribdiki, hammasi Ogʻizdan chiqqan soʻzlar samarasi edi.
Biroq aslo kutilmagan hodisaga birinchi bor duch kelgan kishilardan koʻplari vaqti kelib memuarlarida xuddi ana shu hodisani oʻz hayotimizdagi eng hayajonli voqea boʻldi deya koʻklarga koʻtarib yozajaklarini xayollariga ham keltirmagan edilar. Buni qarangki, bu hodisa shohidlarining hammasi oʻz esdaliklarini «Oʻsha kunda boʻlib oʻtgan favqulodda voqealar detektiv romandagidek rivojlana bordi» degan siyqasi chiqqan ibora bilan boshlagan edilar.
Sirasini aytganda, xuddi shunday boʻldi ham. «Tribyun» gazetasining xodimlari toʻsatdan bosh muharrirdan farmoyish oldilar – ana shu farmoyishga koʻra, tahririyaning rahbariyat joylashgan qavatida shoshilinch chaqirilgan favqulodda majlisi paytida qayerga boʻlmasin qoʻngʻiroq qilish, telefonlar va fakslarga javob berish va hatto, tahririya binosiga chet kishilarni kiritish qat’iyan man qilingan edi.
Hamma narsa ana shu favqulodda majlisdan boshlandi.
Gazeta sahifalarida bunday bayonotni e’lon qilish yetti uxlab tushga kirmas! Lekin yurak yutmoq va harakat qilmoq kerak edi. Masala jiddiy edi: yo ostidan, yo ustidan. Va «Tribyun» gazetasi kurrai zaminning «nuktadoni bisoti – afkori omma dargʻasi» degan nomga dogʻ tushurmaslik uchun jon kuydirib yelib-yugurar ekan, izzat-nafsi vasvasasidan qutula olmadi (keyinchalik muxoliflar buni «shayton vasvasasi» deb atadilar), axir solim oʻta katta edi-da – olamshumul sensatsiya. Tahririya bu materialni yakka oʻzi chop etish huquqini oldi va har qanday tasodiflarga qaramasdan tavakkal qildi – insoniyat tarixidan koʻz koʻrib-quloq eshitmagan hujjatni yashin tezligida chop etishga botindi.
Xuddi oʻsha paytda voqealar boshida tahririya sharhlovchilaridan biri koʻplarning xotirasiga mixlanib qolgan soʻzlarni aytib soldi: «Endi boʻldi, yigitlar, — dedi u gazeta sahifasining hali qurib ulgurmagan nusxasini qoʻliga ushlab turar ekan, — tarix oti aql pakkasidan oʻtib ketdi! Bu esa biz tufayli, bizning «Tribyun»imiz tufaylidir. Bu marraga hech kim yetolmaydi, undan oʻta olmaydi. Hali oʻlmasak hammasini koʻramiz, hayot koʻrsatadi. Bularning bari nima bilan tugar ekan? Koʻramiz! – U boshini chayqab, ma’nodor qoʻshib qoʻydi: — Ammo lekin, hamkasblar, kechirasizlar, ogohlantirib qoʻymoqchiman, endi har kim oʻzi haqida oʻylasin – bir soatdan keyin nima boʻladi u yogʻini xudo biladi».
Ochigʻini aytganda, xavf oyoq ostida deganday, hadiksirashga asos bor edi. Oʻsha kuni tahririyadagi kayfiyat soat sayin oʻzgarib turdi, bir qarasangiz hammaning qoʻltigʻidan tarvuzi tushib, bosh muharrirdan tortib jurnalistika fakul'tetidan kelib shu yerda boʻlajak reportajlarning sir-asrorini oʻrganib yurgan shogirdlargacha – Hamma-hammasi eshiklarni yopib olib, hatto bir-birlari bilan gaplashishdan ham oʻzlarini tiyib bosh koʻtarmasdan ishlashar, bir qarasangiz, aksincha, quloqni qomatga keltiradigan shov-shuv, qiy-chuv koʻtarilar, hamma izgʻib, yoʻlaklar va xonalarni boshlariga koʻtargancha shovqin-suron ogʻushida bir-birlariga hayajonli nigoh tashlar edilar. Biroq xuddi shu paytda boshqa bir hodisa toʻgʻrisida ham oʻylash joiz edi – quturgan olomon bosib kelib qolsa-yu eshik-derazalarni gʻovlar bilan toʻsish ehtiyoji paydo boʻlsa-chi; bunday xavf shak-shubhasiz edi – shiddat ila yopirilgan odamlar toshqinining qahr-gʻazab bilan hujumga oʻtishi hech gap emas edi. (Bunday toshqinni hech qanday politsiya ham toʻxtata olmagan boʻlur edi) – Olomon deraza-oynalarni chilparchin qilib, telefonlarni yerga urib pachoqlab tashlasa, mebel' va orgtexnikani buzib-qiyratishsa, janjal desa oʻzini tomdan tashlaydigan telexodimlarning ob’ektivlari oldida nari-berisi bir soat ichida butun dunyoning tinchini buzib, odam bolasini chindan ham Xudoning oʻzi bilan yoqalashtirib qoʻyishga jur’at etgan gazetchilarning giribonidan tutib olishsa, qoʻlingizdan nima ham kelardi...
Hozircha esa hech narsadan bexabar, kemaday pishqirgan olomon Amerikaning azim shahri koʻchalari boʻylab har doimgiday suzib borar, oynadan libos kiygan osmon oʻpar binolar oldida odamlar daryosi tinmay oqar, ularning yonginasida esa yaltiroq avtomashinalar shodalari uzluksiz jilib borar, tepada boʻlsa bahaybat ninachilar yangligʻ vertolyotlar tinim bilmas edi. Lekin hali hech kim dahshatga tushmagan edi, dunyoning ilgari hech qanday shubha tugʻdirmagan sirlariga kufrona tumshuq suqqan isyonkor gazetani qoʻllarida silkitib shahar maydonida baqirib-chaqirmayotgan edi. Hali hech kim barchani oyoqqa turgʻizib asfalasofilin sari yetaklash uchun gʻalamiskorona xitoblar bilan chiqmagan edi.
«Tribyun» raqobatdan choʻchib oshiqayotgan edi. Bir zumda qaytadan sahifalangan gazetaning bu soni aqalli yarim soat kechiksa bormi, kosmosdan kelgan bu materialni dunyoning xohlagan burchagidagi oʻzga bir gazeta boshiga har qanday kulfat tushsa ham bosib chiqargan boʻlur edi. «Tribyun» oʻzining shu qilmishi dastidan toʻfon boshlanib butun yer yuzidagi barcha tirik mavjudotlarni suv olib ketganda ham, hech kimga va hech qayerga hech qanday gazeta kerak boʻlmay qolgan taqdirda ham bu imkonni qoʻldan boy berishga rozi boʻlmas edi...
Nuh toʻfonining obi ombori, kelajakda ham muqarribu muqarrar jahon toʻfoni mavjlarini oʻzida jam qila oladigan okean esa, oʻsha kuni qit’alar orasida bor qudrati ila chayqalib, oʻzining butun tinib-tinchimas jismi bilan yer kurrasini sezilar-sezilmas tebratar, bahaybat oqimlar bilan oʻynashar, oʻz-oʻzidan hayajonlanib va koʻz ochib yumguncha oʻrkach-oʻrkach toʻlqinlar koʻtarib ummongagina xos bepoyon kenglikda milt-milt yogʻdular oʻyinini namoyish qilar edi.
Futurolog magmaday qaynab turgan ummonga tepadan nazar tashlar, Atlantika okeani ustidan uchib oʻtayotgan avialaynerning darchalaridan bepoyon okeanni zavq bilan tomosha qilib borar edi. Quyosh har qachongiday charaqlab turibdi. Nima uchundir manzara uni maftun qilib qoʻydi, holbuki bu safar ham hech qanday hayrotomuz voqea sodir boʻlmagan edi — Har galgiday, yuzlarcha aviayoʻlovchilar uchun hatto zerikarli bir manzara – pastda okean, suv, toʻlqinlar, boʻm-boʻsh ufq hukmron edi. U boʻlsa inson koʻzining cheksiz dunyoviy kengliklarni koʻra oladigan qanday gʻaroyib bir mitti moʻ’jizaga aylanganligi haqida oʻylardi. Bu tasodifiy emas edi. Hech narsa, hatto bulutlar bilan bellashadigan yuksakparvoz togʻ burguti ham bunchalik gir atrofni birvarakayiga koʻzdan kechira olmaydi. Ha, texnika yutuqlari tufayli inson hayotga moslashishning olamshumul yangi-yangi imkoniyatlariga ega boʻldi va Allohning qudrati bilan mengzagulik kuchga erishdi. Axir, Xudogina nozohiriy yuksaklikda dunyo uzra koʻz ilgʻagʻisiz quyun kabi parvoz qilar ekan, butun Yer kurrasini biratoʻla koʻzdan kechira olish imkoniyatiga egadir. Bir maromda gurillab uchib ketayotgan samolyot shovqini ostida futurolog ana shular haqida oʻylar edi. Hzliging bilan xoli qolish naqadar yaxshi fursat... U muz solingan katta qadahdagi oltinlanib turgan viskidan shirakayf boʻlib, qonining yoqimli joʻshishiga monelik qilmas, aksincha, kamdan-kam uchraydigan his – oʻz erki oʻzidalik kayfiyatini koʻproq saqlab qolishni xohlardi. Buning ustiga yon-veridagi oʻrindiqlar boʻm-boʻsh – uni suhbatga tortib, alahsitadigan qoʻshnilar oʻz oʻrinlarida emas edilar; buni ham siyrak uchraydigan omad desa boʻlardi.
Futurolog Yevropaga qilgan navbatdagi safaridan qaytib kelmoqda edi. Yana xalqaro konferensiya, daholar anjumani, yana uzundan-uzoq munozaralar, ana shu daydi allomalarning turmush tarziga aylangan tortishuvlar, fikrlar va bashoratlar toʻqnashuvida bir-biriga ulanib ketadigan bahslar. Bu safar ham dunyo sivilizatsiyasining istiqbollari haqida, yakka qutbli taraqqiyotning xavfliligi toʻgʻrisida va shu kabi har doim ham dolzarb boʻlib kelgan muammolar xususida soʻz bordiki, Garvard dorilfununi allomasining butun umri ana shu muammolarning magʻzini chaqishga sarflangan desa boʻladi. Olim yillar oʻta bashorat ilmini tobora koʻproq egallagani sari unga bu yoʻldagi barcha harakatlari behuda ketganday sezilar edi. Ba’zida oʻylab qolasan kishi — Har doim taqdirdan oldinroq odim tashlash, hayotning mazmun-mundarijasini fahmlab olish ilinjida mashaqqatlar chekish, ya’ni bugun ham, ertaga ham, ming yildan keyin ham hech qachon hech kimga yuz koʻrsatmaydigan oʻsha abadiy muammo ketidan sarson-sargardon yelib-yugurish joningga tegib ketadi. Biroq kelajak haqidagi ana shu fikrlar toʻqnashuvidan bosh tortib koʻr-chi, oʻzingni oʻzing kemirib yemasang, umidsizlanish kasaliga mubtalo boʻlmasang, endigina ufqda qorayib koʻringan narsaning sir-asrorini bilib olish havasi paydo boʻlmasa, men kafil. Biz kelajakning qiyofasini aniq tasavvur qila olmasak, butun intilishlarimiz samarasiz boʻlib qolaveradi. Lekin ba’zan juda qiyin boʻladi – oʻzingni ilmda tepsa tebranmaslikka, «bellashuv ustida» mavqe saqlashga chaqirib, tarix gʻildiragi qayerga, qaysi jarlikka tushib ketishi mumkinligini xolisanlillo bashorat qilish, oldindan aytib berishning oʻzi boʻlmaydi, toʻgʻrisini aytganda, bu gʻildirak ham emas, ehtimol, umuman aylanishga qodir boʻlmagan, puchaygan, qandaydir qattiq zarbadan kegaylari otilib ketgan velosiped gardishidir, — fanda harakatning ana shu shaklining aniq bir ta’rifi yoʻq. Taxminiylik, xomakilik, tantanavorlik – «qoʻngʻiroqxona» futurologiyasining hamishalik alomatlaridir, shunga qaramasdan u hamma narsani ta’birlab, oldindan aytib berishga qoʻl uradi. Oʻlguday yuksak, lekin shaloq «qoʻngʻiroqxona»dan turib qilingan ba’zi bir bashoratlardan yomgʻirli qora bulutdan qochganday uzoqlashging kelardi, oʻz bashoratlaringdan, tarix gʻildiragining mash’um aylanma harakatlarini seza boshlaganingdan va eng avvalo, oʻtirsa ham, tursa ham faqat hokimiyat deya ochiqdan-ochiq surbetlik yoʻlini tutib, eski yovuzlik oʻrniga yangisini tugʻdirayotgan asov kuchlarning bostirib kelayotganidan yuraging orqaga tortib ketadi, chunki har qanday hokimiyat oʻz maqsadlari xususida nimaiki demasin, uning qon tomirida amr-farmon oqadi. Haqiqat va benazir ideal ishtiyoqmandlarining orzu-istaklariga qarshi oʻlaroq futurologiya bu borada kishi qalbi uchun jon qiynogʻi va azob-uqubatdan boshqa narsa emas edi. Shu bilan bir vaqtda soʻzlashishni ham eplay olmagan oʻsha ibtidoiy odamlarning oʻzlarining azaliy mashqlaridan – kelajakni oldindan aytib berishdan voz kechishi qiyin boʻlgani kabi, tamomila begʻaraz, shu kasbdan – behalovat insoniyatning faraziy taraqqiyot yoʻllarini xaloskorlik niyatida boʻlsa ham oldindan aytib berishdan boʻyin tovlash futurolog uchun oʻzidan voz kechish, oʻzlikdan voz kechish qadar qiyin edi. Ta’magirlik bosh a’mol boʻlgan hozirgi jamiyatda bashoratchilarning martabali boʻlishi oson ish emas. Ha, shon-shuhratlarga toʻla antik dunyoda Del'fa shahrining sohibkaromat ayollari halokatni ham, zafarlarni ham xudolar nomidan barvaqt xabar qilishar edi. Lekin u zamonlar oʻtdi ketdi. XX asrda boʻlsa sohibbashoratlarga masxaraomuz munosabatda boʻladilar, attang!
Biroq bunisi ham u qadar qoʻrqinchli emas. Futurolog va uning hamkasblari oʻz doiralarida, oʻzlarining kasbiy manfaatlari bilan yashar edilar. Chunonchi, uning Yevropaga hozirgi safari simpozium bilangina emas, balki Frankfurt-Mayn shahrida chop etilgan yangi kitobining taqdimoti bilan ham bogʻliq edi. Kimdir qabul marosimida shu munosabat bilan nemischa «mayn» soʻziga yangi ma’no berib hazil mutoyiba bilan dedi: Mayn daryosi boʻyidagi buyuk shahar, «Mayne Xerausforderung» («Mening oʻzimga qarshi da’vatim») degan buyuk kitobni bosib chiqardi, bu kitobdagi fikrlarni muallifdan boshqa hech kim inkor eta olmasa kerak. Oʻsha kitobda muallif soʻlchilikdan yopishqoq chakamugʻdan qochganday qochgan. Bu esa muallifning oʻz-oʻziga, toʻgʻrirogʻi yoshlikdagi mashqlariga qarshi chiqishi edi. Asrimizdagi ekstremistlik kasalligiga barham berishni oʻzidan boshlashga toʻgʻri keldi.
Kitob taqdimoti tugagandan soʻng u matbuot konferensiyasi oʻtkazdi, dastxatlar berdi, soʻngra Reyn daryosi boʻylab uzoq safar qilindi, oʻsha yerda sayyohlik kemasida u «Shpigel'» gazetasiga interv'yu berdi. Futurologiyaning keksayib borayotgan pirlaridan birini Reyn daryosi sohilida sekin suzib ketayotgan qoyalar oldida suratga tushirishdi. Va yana hazil-mutoyiba qilishdi: qadimiy qoyalar futurologning tashqi qiyofasiga juda oʻxshab ketadi, uning oʻzi esa keksa qoya kabi ulugʻvor deyishdi. U ham hazilga hazil bilan javob berdi: interv'yuga ham «Keksa qoyaning mulohazalari» deb sarlavha qoʻysak-chi? Va keksa qoya tilga kirdi. Xilma-xil savollar berildi. Fanda va umuman hayotda oʻzi bilan oʻzi kurashish degani nima? Bu oʻz tajribasi va e’tiqodlarini taftish qilish emasmikin? Pirimiz nima deydilar: pessimizm – Har doim hayotning peshanada yozilganiday yakunlanishi emasmi? U futurologiyadagi avantyurizm toʻgʻrisida nima deydi? Va nihoyat, u oʻzini yaxshi sezyaptimi? Unga oʻsha Reyn vinosi yoqadimi?! Mana bunisi juda soz! Amerikaliklar har doim shunday. Ayniqsa, nemislardan chiqqan amerikaliklar shunday!
Mana endi shiddatli matchdan soʻng hamma tashvishlarni bir chekkaga yigʻishtirib qoʻyib tezroq charchogʻini yozish uchun kiyimxonaga shoshilgan sportchi kabi, Robert Bork samolyotda sal boʻlsa ham alahsishga, doimo miyasida gʻujgʻon oʻynagan narsalar haqida oʻylamaslikka harakat qilardi. Lekin oʻylamaslik mumkin emas edi. U yangi monografiya haqida xayol surib ketdi. Ehtimol, bu yakuniy kitob boʻlar. Oʻzining hech ham bitmaydigan ishini bitirishi, shoh asarini yozib tugatishi kerak edi. Nasib etsa, albatta. Agar koʻp yillik tadqiqotlar asosida yangi ilmiy bashoratlar ostonasiga koʻz yugurtira olinsa, Robert Borkning fikriga qaraganda, hozirgi insoniyat butunlay yangi muammolarga duch keladi, bordi-yu birdan quyosh sovib qolsa, yoki aksincha, yanada qizib ketsa bormi, hamma joyda hammaning boshiga mislsiz koʻrgiliklar, intiqomlar tushgani kabi, insoniyatni koʻz koʻrib, quloq eshitmagan sinovlar kutadi. Insoniyat ana shu yangi muammolar magʻzini chaqar ekan, oʻzining fojeiy halokatini anglab yetishigina kifoya qilmaydi. Balki, eng muhimi – bu tuygʻu omon qolishning yangi usullarini qidirib topish va taraqqiyotning yangi yoʻllari hamda shakllarini aniqlashga turtki boʻlmogʻi darkor, bu esa, oʻz navbatida, yangicha hayot tarziga, yangicha tafakkur qilishga olib kelmogʻi lozim. Ana shular haqida yozish, boʻlajak taraqqiyotning yoʻlini aytib berish – uning, Robert Brokning oxirgi «Shoh asari» boʻlmogʻi kerak edi. Uddalay olarmikan? Vazifa oʻta ulkan... Vaqt esa tutqich bermaydi...
Bepoyon okean samolyot qanoti tagida hamon chayqalmoqda, toʻlqinlar oʻyini yogʻdu sochmoqda edi. Quyosh, tubsiz ochiq osmon, kenglik, shiddatli parvoz — Hammasi okean ustida harakatsiz qotib qolganday... Bir yarim soatlardan keyin qit’aning qirgʻoqlari koʻrina boshlashi kerak, va shunda cheksiz osmonda samoviy parvoz tugaydi va yana olagʻovur aeroportda birinchi qadamdan boshlaboq u odamlar oqimiga shoʻngʻib ketadi.
hozircha parvoz davom etmoqda, yoʻlda esa, futurologni nogahoniy va favqulodda voqea kutmoqda edi.
U shunchaki havaskor fotograf edi. Shunga qaramasdan hech qachon fotoapparatini qoʻlidan qoʻymas va koʻngliga yoqqan har qanday narsani surishtirmay-netmay suratga olaverar edi. Xususan, osmonni suratga tushirish desa oʻzini tomdan tashlar edi. Uyni toʻldirib yuborgan uch pulga qimmat suratlar ayniqsa xotini Jessining joniga tekkan edi. Jahli chiqqan kezlari u erini fotoaxlatchi deb haqoratlar va bir kuni suratlardan yaxshigina gulxan yoqaman deb poʻpisa ham qilib qoʻyar edi; lekin bu gaplar uni sevimli ishidan sovuta olmas edi. Bu safar ham biror durustroq manzarani suratga olib, ufqda erkin oʻynab yurgan bir jimjimador bulut rasmi bilan oʻz kolleksiyasini toʻldirish niyatida yaxshi ob-havoni kutayotgan boladay oynaga yopishib fotoapparatni tayyorlay boshladi. Afsuski, arziydigan hech narsa koʻrinmaydi – osmonning hamma joyi musaffo edi, faqat juda pastda bir necha daydi bulutlar sangʻib yurar edi.
Shu on samolyot qiyshayib burila boshlagan edi, u birdan okeanda suzib ketayotgan bir toʻda kitlarni koʻrib qoldi. U kitlar shu qadar aniq koʻrindiki, har bir kitning qanday suzib ketayotgani, bor gavdasi besh qoʻlday namoyon boʻldi, u hayratdan bir entikib tushdi. Axir uning tushiga tez-tez kitlar kirib turardi-da! ha, u cheksiz ummonda suzib yurgan kitlarni tushlarida koʻrib turar, kitlar uni goʻyo hamkorlikka chorlar edi. Mana endi ularni oʻngida koʻrib turibdi. Favqulodda manzara! Kitlar osmonda uchib ketayotgan turnalar kabi oʻtkir uchburchak hosil qilib suzib borishar edi. Yigirmatalar chamasi kit. Samolyot tekis ucha boshladi, lekin pastda kitlar hamon suzib ketayotgan edi. Kitlar toʻlqinlarni yorib oʻtib, boshlari uzra favvoralar otib, bir qarasang okean qa’riga shoʻngʻib ketar va yana togʻday tanasi bilan suv yuzasiga suzib chiqardi. Kitlarning mana bunday bir maromda va bir tekisda harakat qilishlari goʻyo butun bir komanda oʻyinchilari biron-bir oʻyin qoidasiga qat’iy amal qilayotganday tasavvur qoldirardi kishida.
Robert Bork kitlar galasining bunday kuch-qudrati va san’atiga mahliyo boʻlib butun borliqni unutib qoʻydi, birdan oʻzi ham devsifat kitlarning ana shu benazir poygasiga qoʻshilib, oʻzini kit-odam deb oʻylab, ummonda suzib ketayotganday, baland tepalikda yoqqan jala suvi yelkasidan yaltirab oqib tushayotganday tasavvur qildi. U mavj urayotgan okeanda suzib borar ekan, birdan bundan buyon bir umr kitlar bilan birga boʻlishini qandaydir gʻayrishuuriy his bilan tushundi, uning qalbida ana shu uchrashuvning botiniy tub mohiyati namoyon boʻldi: kitlarning taqdiri uning taqdiriga aylanadi, uning yozmishi kitlar yozmishi boʻlib qoladi...
Demakki, uning tushiga kitlarning kirishi tasodifiy emas ekan-da? Mutlaqo. Lekin kech kirganda ular qayoqqa oshiqib ketishmoqda edi? Kitlar uni qayoqqa, qanday maqsad bilan chorlamoqda? U ana shunday uzoq masofadan biron narsa chiqishiga toʻla ishonmasa ham fotoapparatning tugmasini bosdi.
Darhol uyiga qoʻngʻiroq qilish uchun oʻrindiqdagi aviatelefon dastagini qoʻlga oldi. Telefon tablosida bankning hisob nomerini, shahar kodini, uy telefonining nomerini tez terib boʻlgach, qandaydir raqamda yanglishib ketdi shekilli, nomerlarni qaytadan terdi. U oʻzi koʻrib turgan narsalarini xotiniga gapirib bermoqchi edi. Ba’zan shunday boʻladiki, odam vujudini larzaga solgan narsasini birovga gapirib bermasa yuragi tars yorilib ketadiganday tuyuladi. «Xoʻsh, Jessi nega endi telefonni olmayapti?! Qayerda boʻldi ekan? Ehtimol, uydan chiqib ketgandir? Yoki meni kutib olish uchun yoʻlga chiqdimikin? hali erta-ku?! Mashinaga qoʻngʻiroq qilay-chi?!» Oʻzi koʻrgan kitlar haqida boshqa birovga emas, faqat xotiniga gapirib berishga oshiqayotgan edi, goʻyo uyga kelgandan soʻng aytib bersa boʻlmaydiganday. Yaqin doʻstlarining futurolog ustidan «u tushida ham xotiniga sodiq» deb kulishlari bejiz emas edi.
Okeanda endi kitlar koʻrinmay qolgan, gʻoyib boʻlishgan edi.
– Jessi! — deb qichqirdi u telefonda xotinining ovozini eshitgach. — Tushimga kitlar kiripti deganim esingdami?!
– Esimda, xoʻsh nima edi? Senga nima boʻldi? Qayerdasan oʻzi?
– Men hozirgina kitlarni koʻrdim! Okeanda kitlarga duch keldim! Bilasanmi, bu... bu qandaydir afsonaviy manzara edi, men bunaqasini hayotimda hech ham koʻrgan emasman... Bu...
– Toʻxta, toʻxta, nega buncha hovliqasan? Marhamat qilib, oʻzingni bos... Keyin, uyda gapirib berarsan. Kitlaringni qoʻy!... Bu yerda bizda shunday voqealar boʻlyaptiki, senga nima deyishimni ham bilmayman! hamma hayajonda. Hamma «Tribyun»ni oʻqimoqda. Sizlarning salonda bugungi gazetalar bormi? Aytganday, qayerdan ham boʻlsin. Sizlar samolyotda ekanligingizda bu yerda shunday gʻaroyib voqealar sodir boʻlayaptiki! Bu «Tribyun» gazetasining shoshilinch maxsus soni, bu haqda hozirgina radio va televideniye orqali e’lon qilishdi... Hamma bosh koʻtarmasdan oʻqiyapti...
– Nima ekan oʻzi? Siyosiy sensatsiyami?
– Yoʻgʻ-e... Siyosiy sensatsiya boʻlsa koshkiydi. Senga qanday tushuntirishni ham bilmayman. Oʻzim hali oʻqib tugatganim yoʻq. Bu — butunlay boshqa narsa.
– Har holda nima haqida soʻz boradi? Nima oʻzi?
– Samoviy rohibning Rim papasiga xati! Umuman olganda uning hammaga, butun insoniyatga maktubi, murojaati...
– Nima-nima? Samoviy rohib degani kim ekan? Shoshma, iltimos. Samoviy rohiblar tayyorlanadigan mahkama bormi oʻzi?
– Men bir narsa deya olmayman. Bu juda katta mavzu. Hamma oʻqiyapti?
– Bu maktub nima haqida oʻzi? Uning mazmunini aytib ber. Ikki ogʻiz soʻz bilan tushuntir.
– Oʻsha samoviy rohibning gaplariga qaraganda u buyuk ilmiy kashfiyot qilgan emish. Endilikda kishilarning dunyoga kelishlarini, tugʻilish-tugʻilmasliklarini odamlarning oʻzlari hal qilar emish.
– Nimalar deyapsan oʻzi, Jessi?! — Futurolog dovdirab qoldi. — Hech narsaga tushunmayapman. Qandaydir alahlash boʻlsa kerak. Shunaqa deb boʻladimi? Unda Xudo qayerda qoladi?
– Bilmayman. Ehtimol bu Xudoning amri bilan boʻlayotgandir.
– Ana xalos! Nimalar deb valdirayapsan oʻzi?! Nima deyayotganingni oʻzing bilasanmi? U yoqda nimalar boʻlayapti oʻzi?
– Kelganingdan keyin oʻqib olasan. Hamma bir-biriga qoʻngʻiroq qilayapti. Hamma sarosimaga tushib qolgan, koʻplar shu qadar gʻazabga minganki, «Tribyun»ni yer bilan yakson qilishga tayyor. Doʻstlaring shu topda sening fikring kerak boʻp qoldi deyishayapti. Bu ishlarning magʻzini chaqish, undan keyin nima boʻlishini aytib berish kerak ekan...
– Oʻsha samoviy rohib kim ekan oʻzi? Orbitada aqldan ozib qolgan astronavtlardan biridir-da?
– Ha, oʻsha vataniga qaytishdan voz kechgan kosmonavt ekan, esingdami — kosmik ilmiy stansiya ekipaji a’zolaridan birining Yerga qaytishdan bosh tortganligi haqida matbuotda xabar berilgan edi.
– Esimda boʻlganda qanday. Uning rus ekanligi, amerikalik va yapon astronavtlari bilan uchganligi haqida yozishgan edi. Lekin oti esimda yoʻq.
– Xatda oʻzini rohib Filofey deb atagan.
– Filofey? Bu uning haqiqiy ismi ekanmi?
– Bilmayman.
– Bu oʻrischa ism. Hozir oʻrislardan hamma narsani kutsa boʻladi. Ular oʻz umrlarida nimalarnigina koʻrmagan deysiz... Demak, darvish samoviy hujraga kirib olib, u yerdan turib gʻoyalar yubormoqda. Bunisi yangilik!..

Ikkinchi bob
Rim Papasiga! hazratim! Koinotning oʻta yiroq nuqtalaridan — yer atrofi orbitasidan, mana uchinchi yildirki kosmik ilmiy-tadqiqot stansiyasida ishlab turgan ekspeditsiyadan sizni bezovta qilganim uchun kechirim soʻrashdan oldin fikran qarshingizda tiz choʻkaman va qoʻlingizni astoydil oʻpaman. Osiy bandani kechirasiz va mumkin boʻlsa, mening soʻzlarimga quloq ossangiz — gap shundaki, mening amaliy chiqargan xulosalarim va ehtimolki, Tangri taoloning irodasi va amri ila oʻz boshimda sinab koʻrgan gʻoyalar va bunday qaraganda tamomila tuturuqsizday, hatto axloqiy-tarixiy tajriba nuqtai nazaridan zararliday tuyulishi mumkin. Aks holda, hazratim, men Sizni bezovta qilmagan boʻlur edim, mening Sizga murojaat etishim gunohi kabira ekanligini juda yaxshi tushunaman. Biroq ishonamanki, murojaatimning boisi maktubim mazmunidan anglashiladi.
Shunday qilib, gapni masalaning mohiyatidan boshlayman. Taqdir taqozosi ila kaminai kamtaringa endigina dunyoga kelayotgan ruhning ilgarilari noma’lum boʻlgan xususiyati — inson embrionining refleksiyasi (ruhiy holati)ni oʻrganish nasib boʻldi, refleksiyaning kashf qilinishi va uning mavjud ekanligini anglab yetish, gʻoyat ehtimolki, yaratgan qudratining sir-asrorlarini yaxshiroq bilib olishimizga imkon beradi. Men shu vaqtga qadar inson nigohidan yashiringan ana shu refleksiyani eksperimentlar yoʻli bilan aniqlashga muvaffaq boʻldim va buni men inson zoti evolyutsiyasini takomillashtirish yoʻlida yangi bir imkoniyat deb bilaman.
Va shuning uchun, hazratim, mening soʻzlarimga quloq osishingizni oʻtinib soʻrayman.
Takror aytaman, men juda katta kashfiyot qildim, bu kashfiyotning oqibatlari, shubhasizki, insoniyatning bundan keyingi hayotiga ta’sir etajak. Men oʻz haqimda shunday deyishga majburman, chunki boshqa biron kishi men erishgan yutuqqa baho berishga hozircha qodir emas, negaki mislsiz kashfiyotlarimning tabiati haqida hech kim tasavvurga ega emas.
Men shunga amin boʻldimki, inson homilasi ona qornidagi rivojining birinchi haftalarida oʻzining kelajak hayoti qanday kechishini ichki his bilan sezish va taqdiri azalga oʻz munosabatini bildirish imkoniyatiga ega boʻlar ekan. Agar embrionning qismati kelajak hayotda yomon kechadigan boʻlsa, homila oʻzining yorugʻ dunyoga kelishiga qarshilik qilar ekan.
Men embrionda shunday signal-nishon topdimki, embrion tugʻilishga salbiy munosabatda boʻlsa oʻzidan nishon, ya’ni signal beradi. Bu signal tugʻilishni xohlamaydigan bolaga homilador ayolning peshonasida kichkinagina rangli dogʻ shaklida koʻrinadi. Men bu dogʻni Kassandra tamgʻasi deb, koʻngilsiz signallar berib turadigan homilani kassandra-embrion deb atadim.
hayratlanarlisi shundaki, odam embrioni homilador-likning dastlabki haftalaridagina taqdiri azalga oʻz munosabatini bildirish va falokatdan xabar berish qobiliyatiga ega ekan. Shundan soʻng bu qobiliyat soʻnadi, sababki, pusht asta-sekin taqdirga tan beradi.
Kassandra-embrionning kelajak hayotdan noroziligi insoniyat hayotining butun tarixi davomida nishon berib kelgan, albatta. Lekin ba’zi bir homilador ayollarning peshonasidagi rangli dogʻga hech kim ahamiyat bergan emas va hozir ham e’tibor berishmaydi. Men bunday dogʻning ahamiyatini aniqlash barobarinda, uning sezilarliroq, aniqroq namoyon boʻlish usulini topdim. Buning uchun nurlantirish seanslari oʻtkazaman, Yerga osmondan turib zondaj-nurlar joʻnataman. Orbital moduldan yoʻnaltirilgan bu nurlar ona qornidagi kassandra-embrionning impul'slarini kuchaytirib beradi. Natijada ilgarilari odamlar husnbuzar deb oʻylashgan kichkinagina rangli dogʻ fazodan yoʻnaltirilgan nurlar ta’sirida milt-milt etib oʻchib yonib hammaga koʻrina boshlaydi. Zondaj-nurlar atmosferada koʻrinmaydi va kishi tanasi uchun butunlay zararsiz. Bunday nurlarni men osmondan deyarli hamma qit’alarga, butun sayyoraga yoʻnaltiraman. Bunday nurlantirishdan maqsad — kassandra-embrionlarni yoppasiga aniqlashdir. Embrionlar osmondan turib «soʻrov qilinmoqda». Kassandra-embrionlar bergan axborotlarning mohiyatini taxminan mana shunday ta’riflasa boʻladi: «Erk menda boʻlsa, men tugʻilmaslikni afzal koʻrgan boʻlur edim. Siz yuborgan soʻroqlarga signallar joʻnatyapman, siz bu signallarni oʻqisangiz, kelajakda meni va binobarin mening qarindosh-urugʻlarimni achchiq taqdir, shoʻrpeshonalik kutayotganini bilib olasiz. Agar siz ana shu signallarning sir-asrorlarini aniqlasangiz, bilib qoʻyingki, men, kassandra-embrion tugʻilmasdan, hech kimni ortiqcha gʻam-tashvishga qoʻymasdan daf boʻlishni afzal koʻraman. Siz soʻrasangiz — men javob beraman: men yashashni xohlamayman. Bordi-yu xohishimga qaramasdan meni yorugʻ dunyoga kelishga majbur qilsalar, men taqdiri azalni qabul qilaman, barcha zamonlarda hamma kishilar xuddi ana shunday yoʻl tutishgan. Nima qilish kerak, sizlar, birinchi galda menga homilador boʻlgan ona, oʻzlaringiz hal qilingizlar. Lekin dastlab gapimga quloq solishga va meni tushunishga intilinglar. Men — kassandra-embrionman! hozircha men bilan vidolashishga kech emas va men bunga tayyorman. Men kassandra-embrionman, men oʻzim haqimda koʻp kunlar davomida xabar berib turaman, men kassandra-embrionman, sizlarga oʻz signallarimni joʻnatib turaman. Men, kassandra-embrionman, tugʻilishni xohlamayman, istamayman, istamayman, istamayman... Men kassandra-embrionman!»
Hz-oʻzidan tushunarliki, kassandra-embrion signalini bunday izohlash ayrim holda hech kimni hech narsaga majbur qilmaydi. Homilador ayolning manglayida miltillab turgan Kassandra tamgʻasi tezda xiralashadi va nihoyat nom-nishonsiz yoʻqoladi. Hamma narsa unutiladi ketiladi.
Biroq, fan bunga befarq qaray olmaydi. Fazoviy komp'yuterdan olingan statistik ma’lumotlar kassandra-embrionlar sonining yil sayin ortib borayotganini koʻrsatadi.
Botiniy falokatning bunday ortib borishi — embrionlarning hayot oqimidan bosh tortishga, yoʻq boʻlib ketishga, yashash uchun kurashdan bosh tortishga tayyor ekanligi — bular nimadan darak bermoqda? Bizning kundalik tajribamizdan chetda boʻlgan gʻayritabiiy holatdan xulosa chiqarishning ma’nosi bormikin? Agar bor boʻlsa, endigina paydo boʻlayotgan organizmning qoʻrqinchini real hayotga tadbiq qilsa boʻlarmikin? Ona qornidagi homilaning taqdiri azalni seza boshlashiga birinchi sabab ana shu gunohkor hayot emasmikin? Ona — oʻzicha bir dunyo. Atrofdagi voqelikning homilaga taqdirni hal qiluvchi ta’siri ona orqali amalga oshmayaptimikin?
Bu savollarning hammasi javob kutadi.
Lekin gapni davom ettirishdan oldin, xuddi shu vaziyatda nima uchun ayni Sizga, hazratim Rim katolik cherkovining boshligʻiga murojaat qilayotganimning boisini tushuntirib berishga harakat qilaman.
Sizga, paygʻambar qatori bir zotga, Sizning Iisus Xristosning noibi, muqaddas Petrning vorisi ekanligingiz va shu tufayli dunyoda katta obroʻga ega boʻlganingiz boisidangina murojaat qilayotganim yoʻq, bu oʻz yoʻliga, yana shuning uchun ham murojaat etayapmanki, Sizning shaxsingiz Yer kurrasida yashaydigan juda koʻp sonli kishilarning axloqiy imon-e’tiqodlari va ma’naviy qadriyatlarini oʻzida mujassamlashtirgandir. Va men Sizga murojaat qilar ekanman, oʻzimning barcha zamondoshlarimga va kim biladi deysiz, ehtimol barcha avlodlarimizga murojaat qilgan boʻlarman.
Oʻz-oʻzidan tushunarliki, Siz mening murojaatimni oʻrinsiz, andishasizlik deb hisoblashingiz mumkin va hokazo, lekin nima boʻlganda ham yuqorida qayd qilingan «embrion umidsizligi» muammosining muhokama qilinishi ilohiy moʻ’jizaning yuz koʻrsatishi — katoliklar uchun nozik hisoblanmish tugʻilish sirlari mavzusiga borib taqaladi, albatta.
Men katolik emasman, lekin bu holat mening katolik diniga boʻlgan samimiy hurmatimga sira ham putur yetkazmaydi. Mening tasavvurimda osmon xilma-xil qushlarning parvoz qilishi uchun makon va maskan boʻlgani kabi oʻzining boshqalardan ustun ekanligidan magʻrurlanib qotib qolmagan har qanday din ham turfa ovozlarning yangrashiga yoʻl qoʻyib berishi kerak. Shu ma’noda katolik osmonidan uchib oʻtayotgan qush boʻlib qolsam, oʻzimni baxtiyor hisoblagan boʻlur edim...
ha, men dilimda, katoliklarning axloqiy-etik aqidalarini doimo qoʻllab-quvvatlayman, chunki bu aqidalarda hayot mantiqiga eng yaxshi javob beradigan va shuning uchun ham umumbashariy ahamiyatga ega boʻlgan, hamma qabul qilsa arziydigan qadriyatlar mavjud deb bilaman. Bizning dilimizga gʻulgʻula va qiynoqlar soladigan abort — bola oldirish muammosi haqida soʻz borganda, ayniqsa, shunday. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, bola oldirish yongʻoq chaqishday gap boʻlib qoldi. Odamning dunyoga kelish-kelmasligi osongina hal qilinmoqda. Odamning tugʻilishi kerakmi — tugʻilmasligi kerakmi, inson yashashi kerakmi — yoʻqmi? Bu masalani kim hal qiladi? Bularning hammasi tasodifiy sabablarga, oʻtkinchi voqealarga, koʻpincha turmush hodisalariga bogʻliq boʻlib qolayotir. Va koʻplar bunga xudoning nima aloqasi bor, deyishadi. Egamning bunga aloqasi yoʻq. Xudo oʻz marhamati bilan bizga hayotni in’om etdi. Bundan buyogʻini oʻzimiz — urugʻni saqlab qolish yoki aksincha, homilani daf qilish huquqiga ega boʻlgan biz odamlar hal qilamiz deyishmoqda. Kishilarning ana shu toʻxtovsiz bahslarida abortni muqarrar tarzda taqiqlash zarur deb biladigan katolik cherkovining mavqeini men eng toʻgʻri, aytar edimki, hayotning boshlangʻich qurumiga, uning yaratilgandan e’tiboran qanday ekanligiga mos tushadi, degan boʻlurdim. Chunki har bir zigʻirday pushtda, yangilangan har bir homilada abadiylik harakatining takrorlanmas shifri voqedir, paydo boʻlgan har bir mavjudot vaqtlar charxida oʻz kodiga ega boʻlib, oʻziga oʻxshash mavjudot qoldiradi va bularning hammasini Xudo dunyoni bunyod etayotganda azaldan ana shunday qilib yaratgan.
ha, katoliklar fikriga qoʻshilib eslatib qoʻyaylikki, bola oldirish Xudoning irodasini inkor etishdir. Necha martalab aytilganki, bola oldirish qasddan qotillik qilish bilan baravar zoʻravonlikdir, abort «qotillik qilma» degan diniy amr va Injilning «Oʻzlaringdan koʻpayib, uvali-juvali boʻlinglar» degan oq fotihasiga mutlaqo ziddir.
Bularning hammasi toʻgʻri, albatta. Shu bilan birga boshqa nuqtai nazar ham mavjud. Qayerga bormang, homilador ayolning ishiga aralashmaslikka chaqiradigan, hatto goʻyo shaxs va jamiyatning manfaatlari yoʻlida hech qanday ishtiboh qilmasdan abort qilishni targʻib etadigan ovozlar yangramayapti deysizmi? Endigina homila shaklini olgan inson bolasining qismati kelajakda dunyoda uni poylab turgan azob-uqubatlar — najotsiz qashshoqlik va kasalliklar, zoʻravonlik, illatlar va xoʻrliklar iskanjasiga tushajak. Shuning uchun namoyishga chiqqan ayollar koʻtarib ketayotgan balandparvoz shiorlar (masalan, «homila menikimi — meniki!» kabi shiorlar soddagina qilib aytganda «hammangiz mendan nari turing!» degani) hech kimni xijolatga solmaydi, xuddi shuningdek, oy-kuni yaqinlashgan piyanista ayollarning «nima boʻpti, ichganman, yana ichaman, ertaga esa bu yaramasni, tekinxoʻrni uloqtirib tashlayman va yuraman, yayrayman, va meni balo ham urmaydi» degan hayosiz gaplaridan koʻplar nafratlanmaydi ham. Xudoingiz menga kim boʻpti, gunoh deganingiz nima oʻzi?! Menga tupurishar ekan, men ham hammasiga tupurdim!... qabilida boʻlajak insonni qandaydir axlat kabi bir zumda uloqtirib tashlashadi... Va bunda shunday vajlar keltirishadiki, mantiqiga qoyil qolasan kishi.
Hamma joyda bola tugʻishga qarshi ommaviy chiqishlar tobora koʻpaymoqda, kishining gʻashiga tegadigan gaplar aytib, parlamentlarda deklaratsiyalarga zoʻr berishmoqda, erkaklar bilan teng huquqlilik harakatlarida, maydonlarda va koʻchalarda, izdihomlarda baqirib-chaqirishmoqda... Koʻpgina mamlakatlarda odam zotini davom ettirish erki zaiflashib qolishi u yoqda tursin, balki tag-tomiri bilan sugʻurib tashlangan. Bu hol hayotning boshi berk koʻchaga kirib qolganligidan nishona emasmi?
Va shu bilan bir vaqtda hamma joyda oʻz holiga tashlab qoʻyilgan homilador ayollarning ayanchli qismati barchaga ma’lum. Bu ayollarning qornidagi bolalar kimga kerak? Afrika sahrolarida ham, zamonaviy shaharlarning koʻchalarida ham juda koʻp kishilar ana shunday oʻylashadi. Zaruriyat bilan imkoniyat oʻrtasidagi tafovut tobora ortib bormoqda. Ayni vaqtda... inson bolasining yer yuzidan yoʻqolib ketmasligi uchun qoʻlimizdan kelganining hammasini qilayotirmizmi degan shubha va qiynoq bilan yashayotirmiz.
Modomiki Yerda baxt topa olmas ekanmiz, avlodlar silsilasini davom ettirishga barham berishimiz kerakmi yoki tegishli ruxsat boʻlsa, boshqa sayyoralarga oʻtib ketishga toʻgʻri keladimi? Tokaygacha vijdonan oʻzini qiynab zorlanish va oʻz-oʻziga ojizona savol berish mumkin: bu savollarning hammasiga javob yoʻq.
Bu masalalar haqida qancha gaplar boʻlgan, qancha joʻshqin munozaralar boʻlib oʻtgan va bularning hammasidan axloqsizlikning hidi anqib turibdi, men boʻlsam xuddi Oydan tushganday bu haqda takroran gapirishga majburman. Men Siz orqali butun insoniyatga murojaat qilaman, chunki yangi, oldinlari butunlay noma’lum boʻlgan falokat yuz berdi: embrionlar najot soʻrab bizga murojaat qilmoqda va endi bu haqda oʻylamaslik mumkin emas!
Ehtimol, bu falokatgina emas, balki odam bolasining bundan buyongi yoʻlini oldindan aytib berish uchun Tangri taolo yuborgan imtihon hamdir. Biroq ana shu sinalmagan yoʻldan yurib qayerdan chiqamiz? Bizni kelajakda nimalar kutmoqda? Bizning ichimizda turib olib oʻzimiz haqimizda soʻylab berayotgan kassandra-embrionlardan qochib qayerga boramiz?
Yetti uxlab tushimizga kirmagan jahannam labiga kelib qoldik. Dunyoda yangi bir muhlat boshlandi... Biz bu haqiqatdan koʻz yumib yashay olamizmi?
Xuddi ana shuning uchun hazratim, lozim deb topsangiz, mening kashfiyotim koinot qa’rida birinchi quyosh yonida birdan ikkinchi quyosh paydo boʻlgani kabi insoniyat uchun kutilmagan bir hodisa ekanligiga aniq baho berarsiz deb ushbu xat bilan Sizga murojaat qilayotirman.
Men butunlay sarosimaga tushib qolganman. Stansiyaning optik asbob-uskunalari meni Yerga shu qadar yaqinlashtiradiki, yerdagi voqelikni idrok etishda masofa deyarli hech qanday rol' oʻynamaydi, har qanday boʻlganda ham men jismonan kosmosdaman. Narsa-hodisalarning haqiqiy holatini insoniyat toʻsatdan anglab olishi lozim boʻlgan paytda men Yerimizda, osiy bandalar orasida boʻlishni xohlar edim. Lekin men bu yerda — fazoda boʻlishim kerak. Men orbitada, ilmiy stansiyada boʻlishga majburman, chunki samoviy rohib Filofey oʻz qilmishlarimga, ya’ni kassandra-embrionlarning flyuidlarini (psixik toklarini) aniqlash uchun zondaj-nurlar seanslarini uzluksiz va muntazam oʻtkazib turishga toʻla javob beraman. Kassandra tamgʻasini aniqroq koʻrsatib beradigan ana shu nurlanish usulini men ishlab chiqqanman va bunga oʻz vijdonim bilan javobgarman.
Lekin sayyoradoshlarimizning buni qanday qabul qilishlari meni tashvishga solmoqda. Kishilar hech qachon bunday mislsiz hodisaga duch kelishgan emas. Va odamlar oʻzlari oʻzlariga ich-ichidan qarshi chiqishdi.
Boʻlajak onalarning peshonalarida miltillab turgan zigʻirtday ana shu nuqtachaning nima ekanligini odamlar tushunib qolishsa bormi, hamma sarosimaga tushib qoladi.
Majolsiz qolgan paytlarimda yigʻlab va zorlanib Parvardigorga munojot qilamanki, oxirzamon embrionlarining sirini birinchi boʻlib tushunish, genetikaning burchak-burchaklarida biqinib yotgan va endigina yuz koʻrsatgan falokatning mash’um belgisi boʻlmish Kassandra tamgʻasini aniqlash birinchi oʻlaroq menga nasib qildi. Mening ahvolim dahshatli devga roʻpara kelgan Faustnikidan ham ayanchli. Parvardigordan menga rahm-shafqat qilishini, men ojiz bandasini afv etishini oʻtinib soʻrayman. Hech kim, hech qachon bunday ahvolga tushgan emas. Nega endi bu qismat mening hissamga tushishi kerak ekan? hazratim, Sizga murojaat etishga jur’at qilar ekanman, hech kim, hech narsa meni bunga majbur qilmayotir. Balkim mening bu haqda ogʻiz ochmasligim, oʻzim kashf qilgan sirni goʻrim-ga olib ketishim kerakmidi? Men agar shu yoʻlni tutganimda bormi, bu sirni hech kim bilmagan, menga hech kim ta’na toshini otmagan va ayb qoʻymagan boʻlur edi, albatta.
Nega endi men bu shum xabarni odamlarga ma’lum qilayotirman? Men bu ishni oilani buzmoq uchun, avlodlarga hayotni davom qildirishda, binobarin foniy dunyoda yashashning ma’no-mazmuni bormi deb oʻylanib va choʻchib yurgan har kishida shubha uygʻotish uchun, aql-idroklarda bema’ni toʻntarish yasash, boshboshdoqlik va nifoq urugʻini sochish uchun qilmayapman-ku, axir! Buyogʻi qanday boʻlarkin? Odam Ato va Momo havodan buyon hayotning metinday mustahkam turgan poydevorining darz ketganini endi qanday qilib asliga keltirib boʻlarkin?
Men oʻzimga-oʻzim bu haqda koʻp marta savol berdim va oʻzim koʻp marta javob qaytardim... Oxiri shu xulosaga keldimki, har qanday holatda ham, har qancha mulohazaga borganda ham yashirin embrionlar olamida qilgan kashfiyotim haqida ogʻiz ochmaslikka haqqim yoʻq ekan, chunki takror aytaman, kassandra-embrionlar soni toʻxtovsiz ortib bormoqda. Buning sababi — inson hayotining axloqsizligi va falokat yoqasiga kelib qolganligini dunyoviy ongning tobora koʻproq tushunib yetganligidadir. Kassandra tamgʻasi — dunyoning oxir boʻlishi yaqinlasha-yotganini ona qornidayoq butun borligʻi bilan va umidsizlanish hissi ila kutayotgan oxirzamon homilasining kadr orti ovozidir. Bu esa homilada yashashga tabiiy intilish hissini soʻndiradi.
Endilikda shu kunlarda industriyalashib boʻlgan jamiyat sharoitida bunday holatni dunyodan yashirib boʻlarmidi? Yoʻq, albatta, bunday yashirish insoniyatga qarshi, oʻz-oʻzlarimizga qarshi jinoyat boʻlur edi.
Biz oʻz-oʻzimizni anglashimizning keskin oʻzgarishi oldida turibmiz, chunki shu paytdan e’tiboran biz xohlaymizmi, yoʻqmi, shu narsadan koʻz yuma olmaymizki, embrion boʻlajak shaxs sifatida qanday genetik makonda dunyoga kelishiga befarq qaray olmaydi, boshqacha aytganda, bizning kim ekanligimizga, biz kelajak hayotga umid koʻzi bilan qaraydigan nekbinlarmizmi, biz shaxslarmizmi — bu masalalarga e’tiborsiz qaray olmaydi. U tashvishlanib oʻz taqdirining periskopidan koʻz uzmaydi, taqdir degani kelajak hayotning koʻzgu orti dengizida suzib yurgan koʻzgu orti suv osti kemasidir. Kassandra-embrionning ana shu periskopiga oʻzimiz nigoh tashlasak-chi?! Bizga qaqshatqich zarba berayotgan taqdir qasirgʻalariga oʻzimiz sababchi emasmikanmiz?
Oʻylashga ham yuragim dov bermaydi: kassandra-embrion bizning bu dunyodagi oʻz burchlarimizdan yuz oʻgirganimiz oqibati emasmikin? Bizlar aslida pok ilohiy mavjudotlar qanday qilib shu ahvolga tushib qoldik? Odam bolasi homila bosqichidayoq oxir zamondan xabar bera boshlashi uchun odamlarning ishlari va tafakkurlarida qanday koʻngilsiz oʻzgarishlar, oʻpirilishlar roʻy bermogʻi kerak edi?
Yillar, asrlar oʻta genlarda komp'yuter xotirasidagi kabi nimaiki toʻplangan, jamgʻarilgan boʻlsa, ana shu hodisada hammasi yuz koʻrsatadi. Bugun bizlarga embrion refleksiyasi — Kassandra tamgʻasining ekrandagiday aksini topish imkoniyati berilgan. Ana shu tamgʻani boʻrttirib koʻrsatadigan zondaj-nurlarni taqdir taqozosi ila fazodan men joʻnatib turibman. Ana shuning uchun men soʻz soʻrayman. Men, samoviy rohib Filofey shu yoʻl bilan hamma gaplarimni aytib olmoqchiman. Bu mening burchim.
Ruxsat etasiz, hazratim, sizning qimmatli vaqtingizni olganim uchun kechirim soʻrab, uzundan-uzoq tuyuladigan soʻzimni davom ettirmoqchiman.
Kassandra tamgʻasi nima ekanligini bila turib, bundan buyon qanday yoʻl tutishimiz lozim? Buni tushunib yetish uchun, nihoyat shuni ochiq tan olish kerak: biron kishi tomonidan qilingan yovuzlik shu kishining jismonan yoʻqolishi bilan, hayoti soʻnishi bilan tugamaydi, balki genetik oʻrmonda azaliy urugʻ shaklida saqlanib qolib, ehtimol boʻlmish iks soatni kutadi va belgilangan vaqtda portlaydigan minaga oʻxshab oʻzini namoyon qiladi.
Aytgancha, koʻchma ma’noda emas, balki chinakamiga belgilangan vaqtda portlaydigan mina haqida gapiraylik. Bu voqea Afgʻonistonda, cheklangan sovet qoʻshinlari kontingenti shu mamlakatga yuborilgan davrda boʻlib oʻtgan. Bu voqealarning siyosiy zamiri yetarli darajada yaxshi ma’lum, men esa urushayotgan kelgindilar tomonidan yasalgan konkret «murda» qopqonlar qanday qoʻyilganligi haqida gapirmoqchiman. Dushmanning murdasini qishlogʻi yaqiniga, yoʻl yoqasiga, koʻrinadigan joyga tashlab tagiga maxsus mina qoʻyishgan. «Kontingentchilar»ning oʻzlari esa boʻladigan voqeani suratga tushirish uchun yashirinib turishgan. Kishilar murdani koʻmish uchun olib ketishga kelishlari bilan mina portlab odamlarni joyida oʻldirgan. Oʻta sezgir plyonkada butun voqea oʻz aksini topgan... Mana vafot etgan afgʻonga xotini yaqinlashib keladi. Qoʻshnilari uni ushlab qolishga harakat qilishadi, lekin ayol zor yigʻlab, erining murdasiga tashlanadi. Shu zahoti kuchli mina portlab, ayolni va u bilan kelgan kishilarning yostigʻini quritadi. Hammasi oʻladi. Bularning bari kinoga olingan. Boshqa bir kadrda esa hurkib, choʻchib turgan bolalarni koʻrasan. Ular dod-faryod solib, yastanib yotgan otasining yoniga chopib kelishadi va yana mina portlab bolalarning tit-pitini chiqaradi... Yoʻl yoqasida oʻlib yotgan odam yonidan befarq oʻtib ketmasligi uchun otdan tushgan yoʻlovchi «bu kim ekan?» deb jasadning yelkasidan tortishi bilan yana portlash roʻy beradi. Va yana qurbon. Bosh suyagidan yaralangan ot bor vujudi bilan qocha boshlaydi, soʻngra yiqilib oyoqlarini qoqib, pishqirib jon taslim qiladi. Bularning hammasi plyonkaga tushirilgan... Shunday qilib, «murda» qopqonlarning operatsiyalaridan eng xarakterlilari kinoga olingan. Ana shu yoʻl bilan plyonkaga tushirilgan bu manzaralar jangovar topshiriq sifatida baholangan va shtablarda tegishlicha taqdirlangan. Bunday plyonkalarni koʻzdan kechirgan ayrim kishilar bu manzaralarda oʻz koʻrsatmalari va maqsadlarining ijrosini koʻrishgan. Bu dahshatlarni ekranda koʻrib oʻz kasbidan qanoat hosil qilganlar kimlar ekan oʻzi? Ana shunday ajal qopqonlari qoʻyib, jinoyatga qoʻl urgan va oʻz qilmishlarini butun dahshatlari bilan kinoplyonkaga tushirgan mardlar kimlar edi, qayoqdan kelgan edi? Ularning zoti-zurriyoti noma’lum, ota-bobolarining kimlar ekanligini ham bilmaysan. Faqat qilmishlarini koʻrib ularning kim ekanliklarini bilib olsa boʻladi.
Oʻz-oʻzidan savol tugʻiladi — umrbod ta’magirlik bilan va har doim Xudoning jigʻiga tegib yashaydiganlar kimlar ekan, biz hammamiz Yaratganning mehr-shafqatini suiiste’mol qilib hamisha uni oliy suyanchiq deb bilamiz va najot yoʻlida toat-ibodat bilan murojaat qilamiz-ku unga, xoʻsh, bizning jismimizga — genlarimizga yoʻqotib boʻlmaydigan yovuzliklar urugʻini ekadigan oʻsha battollar kimlar oʻzi? Qayerdan kelgan? Ularning oʻzlari kimlardan chiqqan? Javobsiz savol... Lekin shunday degan bilan mushkul oson boʻlmaydi. Bularning hammasining manbai qayerda? Bular gʻorda tiriklayin koʻmilganlarga oʻt qoʻygan ibtidoiy odamlardanmikin yoki boʻgʻib oʻldirayotganda qurbonining qiynoqlaridan shahvoniy lazzatlanadigan vasvaslardanmikan, ming yillar davomida jaholat va shafqatsizliklarning iblisona jahannamidan oʻtgan qancha-qancha zolimu berahmlardan kelib chiqdimikin; va azaldan davom etib kelayotgan ana shu uzundan uzoq roʻyxatda jallod xonning yonida jallodlik qilganlarni yoki oʻz tajribasi bilan bizga tanish boʻlgan, partiya galalari orasida mutaassib gʻazabnok jarchilarni, balkonlar va minbarlardan turib bor vujudi bilan tomogʻini yirtib-qichqirib, inqilob va urush olovini yoqqan, jon-jahdi bilan hokimiyatga yopishib kattaroq amalga mingan sari quturib qahr-gʻazabga toʻlgan rahbarlarni eslamay boʻlarmidi?
Qon va hokimiyat — yovuzlik urugʻlari asrlar osha ana shu chirindi ustida koʻkarib kelgan... Yovuzlik oʻrnini yovuzlik olgan, oʻz urugʻlarini boʻlajak yovuzlik uchun qoldirgan...
Qoʻlga chiroq olib oʻtmish changalzorlari ichra allaqachonlar chirib ketganlarning murdalarini qidirish shart emas, shu ma’noda bizlarga koʻp narsalarni aytib bera oladigan davr — Stalingitler davri yoki, aksincha, Gitlerstalin davri hali koʻplarning xotirasidan koʻtarilmagan. Ana shu ikki yarim bir butun shaxs insoniyat uchun shu qadar qimmatga tushdiki, jahon statistikasi oradan koʻp yillar oʻtganiga qaramasdan oʻzaro urushda, qonli jahon urushida qurbon boʻlganlarning umumiy sonini hamon hisob-kitob qilolmayotir, oʻshanda fiziologik jihatdan bir butun maxluqning ikkita kallasi hayot-mamot uchun jangga kirgan edi. Bol'shevizmsiz fashizmning boʻlishi mumkinmidi? Stalinsiz Gitlerning boʻlishi mumkinmidi va aksincha? Ayrim-ayrim tugʻilgan, lekin jahannam togʻorasida birga choʻqintirilgan Stalingitler va Gitlerstalin nomini eshitganda XX asrda yashayotganlarning naq yuragi chiqib ketay deydi.
Kim biladi deysiz, Gitler boʻlib yoki Stalin boʻlib dunyoga kelish xavfi boʻlgan kassandra-embrion, kelajakda murda bilan jinsiy aloqa qilishga ham tayyor (nekrofil') shoʻrpeshona pusht Kassandra tamgʻasi orqali oʻzining kelgusi taqdiri haqida butun dunyoni, eng avvalo homilador onasini oʻz vaqtida ogoh qilmaganmikin, oʻsha embrion oʻzining mudhish rol' oʻynayajagini ichki bir shuur bilan sezib seskanmaganmikin, unda tugʻilmaslik istagi paydo boʻlmaganmikin?
Ular dunyoga kelmaganlarida nima boʻlardi? Biron narsa deyish qiyin. Bunday hollarda odatda tarixni qayta qurib boʻlmaydi, deyishadi. Shunday boʻlsa ham, savol berish mumkin: tarix biron bir oʻtmish zamonda misli koʻrilmagan shafqatsizlik va odamkushlikning qonli choʻqqisiga koʻtarilishi uchun Gitler bilan Stalin chizib bergan qonli egri chiziq boʻylab rivojlanishga mahkum edimi? Ana shu ikki birodar yovuzlikda million-million kishilarni bir-birlari bilan, umuman insoniyatning oʻzini oʻzi bilan toʻqnashtirib qoʻyishdiki, oʻsha davrda sayyora aholisi oʻz-oʻzidan tugab, abadiy yoʻq boʻlishni oʻziga maqsad qilib olib, pirovardida jamiiki gʻayriinsoniy kirdikorlarni bor boʻyi bilan namoyish qildi goʻyo. Tarixni ana shunday jahannam yoqasiga olib kelib qoʻygan barcha sabablar tafsilotlariga toʻxtab oʻtirilmasa-da, shu haqda oʻylab koʻrishga toʻgʻri keladiki, yuqorida tilga olingan shaxslarning irsiyatida saqlanib qolgan mudhish zolimlik kasalining muvaffaqiyat bilan ildiz otishi uchun oʻz boshiga balo qilib stalinizmni va gitlerizmni voyaga yetkazgan hamda ardoqlagan kishilarga oʻsha paytdagi dunyoviy ong naqadar qoʻl kelgan.
U zamonlar oʻtdi-ketdi. Kishilar ilmiy bashorat usulini, jumladan, Kassandra tamgʻasi orqali signallar berib turgan kassandra-embrionlarni bilganlarida edi, tarix taraqqiyot va rohat-farogʻat borasida qanchalar imkoniyatlarni qoʻlga kiritgan, qancha-qancha kishilar qaygʻu-hasratdan, baxtsizlikdan qutqarib qolingan boʻlur edi. Afsuslar boʻlsinki, insoniyat oʻzining genetik tuzilishida yashirinib yotgan kalitni juda kech payqab qoldi...
Mana, embrionlarning transsendental qobiliyatlarini bilib olish yoʻlida yangi soʻz aytildi. Ana shu kashfiyotlar ketidan bizlarni moʻ’jizalar kutayaptimi? Yoʻq. Azal-azaldan insoniyatga nozil qilingan Ezgulik energiyasini va shu bilan birga ezgulikka qarshi Yovuzlik energiyasini hech Kim oʻzgartira olmaydi. Bular bir-biriga teng miqdorlardir. Lekin insonga abadiylikning bitmas-tuganmas harakatini oʻzida mujassamlashtirgan aqliy afzalliklar ato qilingan va inson omon qolishni istasa, taraqqiyotning choʻqqilari sari koʻtarilishni xohlasa, u oʻzidagi Yovuzlik ustidan gʻalaba qilmogʻi zarur. Axir kishilarning butun umri bu yoʻlda shunday tinimsiz intilishlarda oʻtadiki, bizning asosiy burchimiz ham ana shundadir.
Mana, bizning oʻzimizda yashirinib kelgan botiniy sir yuz koʻrsatdi. Bu jonli ruhning ilgarilari noma’lum boʻlgan hadlariga chuqur kirib boriladi degan soʻz emasmikin? Ichki dunyoning yangi kvantlari topildi degan soʻz emasmikin? Buni kim ayta oladi?
Shundaymi, yoʻqmi – aytish qiyin, lekin men jamiyatning diqqatini yana shu narsaga qaratmoqchimanki, kassandra-embrionlarning kashf etilishi hayotimizda yangi muammolarni keltirib chiqardi – ilgarilari bunaqasi boʻlgan emas.
Kassandra-embrionning signaliga qanday munosabatda boʻlish kerakligini kim aytib bera oladi. Ota-onalar qanday yoʻl tutishlari kerak? Kassandra tamgʻasiga taqdiri azalning darakchisi deb qarash kerakmi? Yoki aksincha, uni umuman xayoldan chiqarib tashlash lozimmi? Qoʻl siltash kerak, vassalom, oradan ikki haftacha vaqt oʻtgandan soʻng, ayniqsa, kechalari homilador ona tinchgina uxlayotgan paytda miltillab turadigan gʻalati nuqta yoʻqoladi, oʻz-oʻzidan soʻnadi, vassalom. Xudo xohlasa, unutiladi ham.
ha, ehtimol shundaydir. Lekin shunga qaramasdan buni eslashadi, ha, bola oy-kuni yetgach, tugʻilgandan soʻng ota-onalar xohlashadimi-yoʻqmi haligini eslashadi. Keyinchalik, ehtimol, bu esda ham qoladi, bolalikda, onaning taqdirida, oilaning hayotida har xil mushkul vaziyatlar roʻy berishi mumkin, va har gal Kassandra tamgʻasining signallarini eslaganda yurak orqaga tortib ketadi va muvaqqat rangli dogʻ haqida xilma-xil fikrlar esga kelib, qancha-qancha savollar tugʻiladi. Shunisi qiziqki, bu belgi nima uchun ularning bolalariga, shu ayolning bolasiga toʻgʻri keldi, deb oʻylab qolasan kishi. Bunday belgi boshqa onalarda ham boʻldimikin, agar boʻlgan boʻlsa, ular ham buni hammadan va oʻzlaridan yashirishadimi, esga olmaslikka, aql bovar qilmaydigan bir hodisa sifatida unutishga harakat qilishadimi? Bola ham qandaydir yoʻllar bilan, elas-elas tush koʻrganday bu haqda shubhalana boshlasa-chi va bu narsa umuman bolaning ruhiyatida aks etadimi?
Bu esa savollar va shubhalarning birinchi toʻlqini, xolos. Bundan buyon ular tobora koʻpayib, murakkablashib boraveradi. Nahotki ota-onalar oʻzlari haqida, oʻzlarining bevosita va bilvosita gunohlari toʻgʻrisida oʻylashmasa? Ehtimol ular — ona ham, ota ham hammasida ayblidirlar? Eng ogʻiri, eng mushkuli shudir, chunki oʻzini ayblashdan qiyin azob yoʻq. Mana shu oʻrinda oʻz-oʻzidan eng qiyin savol tugʻiladi — nima uchun xuddi shu ota-onalarning pushtlari falokat signallari bera boshladi, buning sababi nimada — ota-onalar xuddi ana shu haqda oʻylaydilar. Embrionni shu ahvolga solgan xilma-xil omillarni, ya’ni oʻzlarining biologik individlar sifatidagi xatti-harakatlarinigina emas, shu bilan birga shaxsiy turmushlari, jamiyatdagi hayotlari bilan bogʻliq hamma narsalarni — ijtimoiy ahvoli, da’vo-talablari, nafsoniyatlari, maslak-e’tiqodlari: kishining hayotini tarkib toptiradigan va larzaga soladigan jamiyki tushunchalarni, inchunin adolat nima, adolatsizlik nima, yaxshi nima, yomon nima degan tushunchalarni ham eslashga majbur boʻladilar.
Hayotdagi oʻta xilma-xil jihatlarning ana shunday oʻzaro bogʻliqligining boisi shundaki, pushtning paydo boʻlishi Makon va Zamondagi markaziy voqea, tabiat arxetiplarida tarixning mevasidir.
Kassandra-embrion oʻta oʻtkir ichki sezim (intuitsiya)ga, zamonning qanday boʻlishini oldindan sezish xususiyatiga ega. Shu bois embrion impul'slarini tushunib yetish birinchi galda oʻzimizdan tashqarida va oʻz ichimizda pala-partish barpo qilayotgan dunyomizning mazmunini anglab yetish demakdir. Shu ma’noda Kassandra tamgʻasi, ehtimol, voqealikning mohiyatiga yangidan kirib borishga, ilgarilari biz uchun qatagʻon boʻlgan sirni tahlil qilishga turtki sifatida Tangri Taoloning inoyati ila kashf etilgandir. Va har bir kishi oʻz tushunchalariga qarab va qalb amriga koʻra xulosa chiqarishga erklidir.
Shu oʻrinda ana shu huquqdan foydalanib, orbital stansiyada turib kuzatishlar olib borar ekanman, men — samoviy rohib Filofey — soʻz soʻrayman. Sayyoradoshlarimga murojaat qilayotirman. Yaratuvchi tomonidan bizga ato qilingan hayotning mazmun-mohiyati hurmati, biz yashab turgan dunyoga endigina kelayotgan kassandra-embrionning zamon oxir boʻlishidan nishona bera boshlashiga sabab nima ekanligi haqida fikr yuritaylik.
Bu masala yuzasidan har xil farazlar boʻlishi mumkin. Mening ham oʻz fikrlarim bor. Kosmik stansiyaning takomillashgan asbob-uskunalari turli qit’alarda turli vaqtlarda olib boriladigan televizion koʻrsatuvlarni qabul qilishga imkon beradi. Optik asboblar Yer yuzasining turli nuqtalaridan hamma narsalarni turli shakllarda koʻrsatib turibdi. Men yerliklarning kundalik hayotlarini kuzatib turibman, agar men Yerda boʻlganimda edi, bunchalik keng manzarani koʻra olmagan boʻlur edim. Men shunchaki kuzatuvchi emasman, mening dasturim ham kosmosni, ham Yerni qamrab oladi, men hozirgi va boʻlajak insoniyat oldida ayta olamanki, juda katta mas’uliyat olgan eksperimentchiman. Bu balandparvoz gaplar emas, haqiqat. Shuning uchun, haqiqatga toʻla mos kelmaydigan bironta soʻz ayta olmayman. Men ishonamanki, tadqiqotlarim oʻzimizning dillarimizda oʻzimiz keltirib chiqargan tushunchaning — dunyoning oxir boʻlishi haqidagi tushunchaning oldini olishga yoʻnaltirilgandir. Men bizning ustimizdan abadiy hukmronlik qilib turgan xudbinlik va riyokorlik imkon bermaydigan soʻzlarni hammaga baralla eshittirib aytib olishga harakat qilaman.
Men Kassandra tamgʻasini butun bir sistema ekanligini aniqlashga qaratilgan ekspermentlar oʻtkazayotgan boʻlsam-da, bu haqda dunyobexabar ayollarga lom-mim demayman. Bu hammaga kelgan toʻy. Garchi ana shu koʻzga koʻrinmas zondaj-nurlar sogʻliq uchun butunlay zararsiz boʻlsa ham, kishilarning dilini ogʻirtyapman deb har gal vijdon azobida qiynalaman.
Fazodan turib «soʻroq» qilinganda kassandra-embrion miltillab nishon bersa bormi, bunday hollarda ularni men tashvishlanishdan xalos qila olmayman. Buni taqdir deydilar, taqdirdan esa qochib qutilib boʻlmaydi. Shuni tushunish muhimki, ana shu taqdir muayyan shaxs taqdiri boʻlsa ham, ayni vaqtda hammaning, butun jamiyatning taqdiri hamdir, chunki bu falokatning sabablari dunyoviy sabablardir.
Biz xohlaymizmi yoʻqmi, kassandra-embrionlar bilan Kassandra tamgʻasi bor narsa. Va shuning uchun oʻzimning kosmik tadqiqotlarimni ogʻishmay davom ettiraveraman, bu haqda ochiq gapiraveraman, Yerda bu falokatga uchragan yoki bundan buyon uchraydiganlarga hamdardlik bildiraman. Odamlar oʻzlari haqidagi haqiqatni bilishlari kerak. Mening Xudo oldidagi burchim ana shunda. Lekin bu holda men tashvish torta boshlayman, hazratim, ana shu tashvishlarimni yashira olmayman va jamoat hukmiga havola qilaman.
Takror aytaman, men oʻzim kashf etganim va sirni oshkor qilganim kassandra-embrion oldida ham (axir, oshkor qilinishini kassandra-embrionning oʻzi talab etmoqda) va homilani koʻtarib yurgan ona oldida ham javobgar ekanligimni anglayman, ona Kassandra tamgʻasining ahamiyatini tushunmaganda edi, xotirjam yashayvergan boʻlur edi.
Hozir ham ana shu yoʻrgʻa satrlarni komp'yuterda terayotgan paytimda ham qiynalayapman, shunday qilishga haqqim bormi degan fikr meni azobga solmoqda.
Men orbital kemaning devorlarini koʻzdan kechiraman, vaznsizlikda komp'yuterdan nariroqqa suzib ketaman, meni alahsitadigan, oʻzimning kashfiyotim haqida butun dunyoga jar solib toʻgʻri ish qilganimga ishonch bagʻishlaydigan nimalarnidir qidirib atrofga alang-jalang boqar ekanman, stansiya korpusining har ikki tomoniga oʻrnatilgan teleekranlarga koʻzim tushadi. Barcha ekranlar yogʻdulanib ishlab turibdi, turli mamlakatlardan turli tillarda telekoʻrsatuvlar namoyish qilinmoqda. Mana bu yer yuzidagi voqelik, butun haqiqat barcha qirralari va rang-barangligi bilan namoyon boʻlmoqda, reklamadan tortib sportgacha, sud reportajidan tortib rasmiy shaxsning aeroportda kutib olinishiga qadarli, yana qancha-qancha voqea-hodisalar koʻz oʻngimdan oʻtmoqda va hokazo.
Koʻz oʻngimda butun dunyoda namoyish qilinayotgan ana shu serqirra manzara orasida koʻchada hayajonga tushib, shovqin-suron koʻtarayotgan namoyishchilar mening diqqatimni tortadi. Nima uchundir talay politsiyachilar norozilik bildirib koʻchaga chiqqan namoyishchilar bilan birga ketishyapti. Hamma koʻchalar odamga liq toʻla, turli nuqtalardan, jumladan baland joylardan koʻrsatuvlar olib borilmoqda, kishilarning hayajonli ovozlari yangraydi. Joylardagi voqealar haqida gapirayotgan muxbirning va studiya diktorining ovozini koʻchalardagi shovqin-suron, baqiriq-chaqiriqlar bosib ketadi. Bu voqea qayerda boʻlayapti ekan? Italiyada boʻlayotganga oʻxshaydi. Shu qadar uzoq va yaqin — Hammasi shu yerda boʻlayotganga oʻxshaydi: chaqnagan koʻzlar, imo-ishoralar, asabiy chehralar. Ha, bu Sitsiliyada boʻlayotir. Kishilar naridan beri yozilgan shiorlarni koʻtarib ketishmoqda. Ha, oʻsha. Yana mafiya! Yana terrorchilar. Prokurordan soʻng bu safar bosh sud'ya qatl qilindi. Qatl qilinganda ham hammaning koʻz oldida, makkorlik bilan shafqatsizlarcha oʻldirildi. Koʻchaning transport oʻtadigan qismida uzoqdan boshqarilgan portlatish natijasida barcha odamlar — Hamma-hammasi, ana shu mash’um paytda avtomabilda sud'ya va uning qoʻriqchilari oʻtib ketayotgan mahalda shu atrofda boʻlganlarning bari tit-piti chiqib portlab yonib ketdi. Hamma nayranglar barchaning koʻz oldida bekami-koʻst ishladi.
Namoyishchilarning sabr kosasi toʻlib toshgan... Odamlar daryosi oqib bormoqda. Lekin ular kimlarga qarshi chiqishmoqda? Ommaning qoʻlidan nima kelishi mumkin? Mafiyachilarning oʻzlari namoyish qatnashchilarining orasida miyigʻida kulib oʻtirishmaganmikin? Oradan bir-ikki soat oʻtgandan soʻng namoyish tarqalib ketadi, mafiyachilar oʻz manfaatlaridan voz kechishmaydi, oʻzlarini balandparvoz soʻzlar bilan mafiya, kartel', sindikat va hatto imperiyalar deb atashadi. Butun-butun mamlakatlar, mafiya mustamlakalari hozirdanoq ana shu kuchlarning yashirin zulmi ostida yashamoqda!..
Namoyish qatnashchilari olgʻa qarab borishmoqda. Ularning tepasida esa gʻizillab vertolyot uchib oʻtib, varaqalarni yomgʻirday yogʻdiradi-da, uylar ortida koʻrinmay ketadi. Bularning hammasi mening koʻz oʻngimda boʻlib oʻtayotir. Odamlar tepadan tushgan varaqalarni koʻzdan kechirishadi. Varaqalarda ajal nishonasi — kalla suyagi yonida ilik suyaklari tasvirlangan... Mafiya ajal urugʻini sochayotganini yashirmaydi. Barchaga, mafiyaga qarshi chiqqanlarning hammasiga oʻlim! Qahrli hayqiriqlardan odamlar hayajonga tushishadi. Koʻplarning koʻzlarida yosh qalqiydi. Boshiga beretni qiyshaytirib kiygan, galstugi yechilib ketgan politsiyachi kiyimidagi juvonga koʻzim tushadi. Qoʻliga kamera ushlab olgan politsiyachi ayol videoga olayotgan boʻlsa kerak. Juvon vertolyotni suratga olib ulgurdi. Bundan ne foyda? Mafiyachilar ahmoq emas — vertolyot boshqa rangga boʻyab qoʻyiladi, chil-parchin qilib tashlanadi, va hokazo. Mana politsiyachi ayolning qoʻliga mikrofon tutgan yordamchilari. Ular hayajon bilan nima haqidadir shosha-pisha gapirmoqda. Men ularning ahvolini tushunaman. Butun dunyoda har kuni mafiya qoʻlidan qancha politsiyachilar nobud boʻlishadi. Bularning qismati ham shunday boʻlishi mumkin. Ehtimol bu ayolning ham. Nimani koʻrayapman oʻzi: uning peshonasida oʻsha mash’um xol – Kassandra tamgʻasi. Ha, toʻgʻri ekan! Men bu kadrni yaqinlashtirib, kattalashtirib koʻraman – adashmagan ekanman. Yo, Parvardigor, politsiya xodimining hech narsadan xabari yoʻq, hozir uning bu haqda oʻylashga vaqti ham yoʻq, lekin juvon oʻzi-ku bu dunyosini ich-ichidan xush koʻrmaydi, shuning uchun hozir fuqarolarga qoʻshilib olib norozilik bildirmoqda, ana shu bor nafrati-hissiyoti boʻlajak farzandiga oʻtganini oʻzi bilarmikin? Mana, falokat darakchisi uning peshonasida miltillab turibdi. Ha, bu kassandra-embrionlarning zondaj-nurlarga aks sadosini aniqlash uchun orbitada turib oʻtkazgan seanslarimdan birining amaliy samarasidir.
Oʻylab ketasan kishi — bordi-yu ana shu yoki qandaydir boshqa bir kassandra-embrion tugʻilsa, vaqt kelib, xuddi oʻsha oʻgʻil bola (yoki qiz bola) eng dahshatli jinoyatchilardan biri boʻlishi mumkin. Koʻp kishilarga, butun jamiyat boshiga u qancha jabr-jafo, baxtsizliklar keltiradi, katta jinoiy ishlarga qoʻl uradi, buning asosiy sabablaridan biri shuki, embrion boshqalardan oʻch olish instinkti bilan dunyoga kelgan, negaki uni tugʻilishga, foniy dunyoni qabul qilishga majbur etganlar. Bolaning keyingi hayotida ona qornidagi davrining fojiali boshlanganligi esida qolmaydi, lekin oʻch olish hissi xavfli samaralar beradi. Agar taqdir taqazosi bilan kassandra-embriondan paydo boʻlgan bola keyinchalik uning salbiy genetik negizini zararsizlantira oladigan muhitga tushib qolsa-ku yaxshi; boshqa hollarda esa undagi yovuzliklarning avj olishi uchun hech qanday harakat kerak emas — togʻdan qulagan tosh tobora tezligi oshib ketavergani kabi, ana shunday odam taqdirining oʻzi tubanlashib boraveradi.
Kassandra-embrionlarning signallariga e’tibor berar ekanman, ularning istiqbollari haqida oʻylab ketaman va ularga achinaman. Ularning nidolari oʻzimizga qaytib kelgan kamon oʻqimizdir, bu oʻzimiz, bu bizning uzluksiz osiyligimiz evaziga tobora avj olayotgan qoʻrqinchdan nishonadir. Va shuning uchun bu signallarni — kassandra-embrionlarning ovozlarini Yer kurrasida hamma eshitishi, ularning da’vatlari mazmunini tushunishi kerak.
Yoʻq, bu oʻtkinchi narsa emas, soʻz abadiylik toʻgʻrisida ketayotir. Abadiylik oʻz-oʻzicha abadiydir, inson esa faqat bir yoʻl bilan — avloddan-avlodga axloqiy jihatdan takomillashish yoʻli bilangina abadiylik sari qadam tashlashi kerak. Taraqqiyot gʻoyaning texnikaviy samarasidir, xolos. Kerak boʻlsa butun dunyoni ostin-ustin qilishga tayyorlanayotgan mutaassib yakka hokim qoʻlidagi yadro quroli bunga yaqqol misoldir.
Yerliklar kassandra-embrionlarning signallaridan tashvishga tusharmikin, bu signallarni genetik inqirozdan, va demakki, insoniyat sivilizatsiyasi inqirozidan nishonadir, deb qabul qilisharmikin?
Oldindan bir narsa deyishga qoʻrqaman. Yana shuning uchun qoʻrqamanki, shubha va vijdon azoblari har bir voqea doirasidan tashqariga chiqmaydi, va Kassandraning har bir tamgʻasi ayrim-ayrim holda oʻz yechimini va xotimasini topadi.
Koʻpchilik ayollar ana shunday gʻayrioddiy homiladan tezroq qutilishga harakat qilishadi deb choʻchiyman, erlari ham xotinlariga bu borada monelik koʻrsatishmasa kerak. Bunday ayollar bolasini oldirishni eng maqbul yoʻl deb topishadi. Aytish mumkinki, bu axloqiy jihatdan ham, shubhasiz, eng toʻgʻri vajdir — qismati oldindan ma’lum boʻlgan baxtsiz kishilarni dunyoga keltirishning nima keragi bor? Busiz ham baxti qarolar dunyoda toʻlib yotibdi. Bu holda abortga rozi boʻlgan ayollarni kim ayblay olar ekan?! Kim? Jamiyatmi? Tarixmi? Axloqmi? Genetik qoʻrqinch shaklida oʻrnashib qolgan yovuzlikning manbalarini jamiyat tarixidan qidirmoq kerak, axloq esa voqelikning surbetlarcha siquvi qarshisida koʻpincha durustroq samara bermaydi.
Va mana shu oʻrinda, hazratim, oʻz mavqeimni aniqlab olishni burchim deb bilaman. Men katolik dinining abortni ta’qiqlashini jon-dilim bilan yoqlash barobarinda Kassandra tamgʻasini koʻra-bila turib abort qildirgan ayollarni qoralay olmagan boʻlur edim; buning ustiga bu hol kassandra-embrionlarning niyat-maqsadlariga ham mos tushgan boʻlur edi.
Oqibatda biz oʻta murakkab ziddiyatga duch kelayotirmiz. Bunday keskin harakatlar (abortlar) dunyoviy ongning asosiy muammolarini yecha olmaydi, aksincha, yanada kuchaytiradi — pushtda oxir zamon xabarchisi boʻlgan sabablar aniqlanmay qoladi.
Boʻlajak ona quyidagi musibatlar haqida oʻylamasligi mumkin emas:

ocharchilik;
xaroba kulbalar;
kasalliklar, jumladan OITS (SPID);
urushlar;
iqtisodiy buhronlar;
ijtimoiy qasirgʻalar;
jinoyatkorlik;
fohishabozlik;
giyohvandlik va narkomafiya;
elatlararo qirgʻinlar;
irqchilik;
ekologik, energetik halokatlar;
yadro sinovlari;
qora tuynuklar
va hokazo, va hokazo.
Bularning hammasi odamlar dastidan. Odamzodning boshiga tushayotgan musibatlar avloddan-avlodga ortib bormoqda. Va bularning hammasida barchamiz ishtirokchimiz. Mana, nihoyat, Iloh bizni jahannam labida toʻxtatib, Kassandra tamgʻasi orqali oʻzi haqida nishon bermoqda...
Men yana takror aytaman, mening kassandra-embrionlarning signallarini aniqlash borasida olib borgan kosmik tadqiqotlarim kishilarning endi bunday yashash mumkin emasligini, bundan buyon avlodlarning, naslning buzilishi boshlanajagini anglab olishlariga yordam berishni maqsad qilib olgan, xolos.
har qaysi kishi, hamma birgalikda, butun bani bashar bir boʻlib, falokat va illatlarga barham berishsa, hayotning istiqbolini yangilashlari mumkin. Bu xomxayollikmi? Yana xayolparastlikmi?! Yoʻq, bu navbatdagi xayolparastlik emas. Bu tirik jonning omon qolish yoʻli, boshqacha yoʻl yoʻq...
Imonim komilki, kassandra-embrionlardan tezda xalos boʻlish uchun oʻzlarini chetga olmaydigan, orqaga chekinmaydigan, mardonavor kishilar topiladi; bunday kishilarga taqdiri azaldan xabar beruvchi signallar koʻp narsalar toʻgʻrisida: inchunin hammaning va har bir kishining hayot tarzi uchun, avlodlar taqdiri uchun mas’uliyati toʻgʻrisida, odam bolasining oʻz-oʻzi bilan mislsiz bellashajagi haqida gapirib beradi. Bunday kishilar hayotning yaxshilanishiga erishadilar.

Men bunga ishonaman.
Endi qisqacha oʻzim haqimda.
Meni hech kim sochimni qirqib rohiblikka qabul qilgan emas, men shunchaki, boshqacha aytganda, shartli samoviy rohibman va ismimni ham shartli tanlab, oʻzimni Filofey deb ataganman, qadimgi Rusda shunday ismli rohiblar boʻlishgan. Fazoviy hujrada darvishona yashashni oʻzim tanlaganman. Bizning xalqaro ekipajimiz — amerikalik, yapon va men (yaqin vaqtgacha sovet olimi va kosmik laboratoriyaning ilmiy rahbari) oʻz dasturimizni tugatib, Yerga qaytishimiz kerak edi, men orbital stansiyani tashlab, koʻp marta foydalaniladigan fazoviy kosmik kemaga oʻtishdan bosh tortdim. Men bu haqda bayonot berdim va meni tinch qoʻyishlarini talab qildim. Oʻtkir ustarani tomogʻimga qadab, sheriklarimni meni oʻz holimga qoʻyishga majbur qildim. Va oʻz soʻzimni oʻtkazdim...
Mana beshinchi oy, bir yuz oʻttiz yettinchi kundirki, orbitada yakka-yolgʻiz yashab tadqiqotlar olib bormoqdaman, Stansiyada qoldirilgan oziq-ovqat zahiralari menga bu yerda yana koʻp vaqt boʻlishimga imkon beradi. Yomon aytmay yaxshi yoʻq degani rost boʻlsa kerak. Sovet imperiyasining parchalanishidan butun dunyo zil ketdi, menga esa bu qoʻl keldi. Kosmos uchun xizmat qiladigan yerdagi sobiq sovet mahkamalari boshlari gangib, meni va ilgarilari «Vostok–27» deb atalgan orbital stansiyani unutib qoʻyishdi. Hali-veri eslashmasa ham kerak, taxminimcha, men haqimda oʻylashga ularning vaqtlari ham yoʻq, ehtimol, ular kosmosdagi mulklarni yangi davlatlarga boʻlib berish kabi be’mani tadbir bilan hali uzoq vaqtgacha band boʻlishadi, men yashab turgan orbital stansiyani ham boʻlib olishga harakat qilishlari mumkin, balki kosmosning oʻzini ham taqsimlab olishar... Lekin bu ularning ishi. Mening tanlagan ishlarim aniq va oʻz burchimni bajarayapman. Men butun insoniyatning fikrini oʻrganib, kassandra-embrionlarning signallarini umrimning oxirigacha aniqlash bilan shugʻullanishga bel bogʻlaganman.
Yerda meni hech kim kutmayapti, chunki men soʻqqabosh, tashlandiqman, bolalar uyida tarbiyalanganman. Barcha ma’lumotlarga qaraganda, goʻdakligimda onam meni qandaydir jiddiy sabablarga koʻra bolalar uyi eshigi oldiga tashlab ketishga majbur boʻlgan ekan. Mening hayotim qanday kechdi, kosmosga ketishga meni nima majbur qildi — bu haqda hozircha hech nima demayman, bu alohida mavzu.
hazratim, men Sizning nuroniy siymongiz oldida yana bir marta bosh egaman. Aybga buyurmagaysiz. Siz orqali odamlarga murojaat etar ekanman, mening birdan-bir orzum — kishilar haqiqatni bilishsin.

Filofey, samoviy rohib, hayotda — Andrey Kril'sov
Rim papasiga orbital komp'yuterdan joʻnatilgan maktubga «Tribyun» gazetasining tahririyasiga yuborilgan xat ham ilova qilingan edi. «hurmatli muharrir! Siz bilan kelishganimizdek, maktubimni bosib chiqarish huquqini faqat «Tribyun» gazetasiga beraman.
Men «Tribyun» gazetasi ana shunday ishga jur’at etib oʻziga oʻta ogʻir mas’uliyat olayotganini yaxshi tushunaman. Sizning jasoratingizga qoyilman.
Tahririya mening murojaatimga kelgan eng qiziqarli fikrlarni joʻnatib tursa, minnatdor boʻlur edim. Men yerliklarning fikrlarini bilib turishim zarur.

Ehtirom ilaFilofey, samoviy rohib, RX orbital stansiyasi».

Uchinchi bob
Uning tushiga yana kitlar kirdi. U okeanda uzoq vaqtgacha kitlar orasida suzib yurdi. U kitlarning toʻlqinlar yuvib turgan koʻzlariga boqar va ularning fikrini oʻqir edi. Uning oʻzi ham kit edi. Va kitlar samolyotdan koʻringan holatni takrorlaganday oʻtkir burchak hosil qilib suzishar edi. Ularni qandaydir gʻayritabiiy kuch ufq sari, goʻyo oʻsha tomonda nimadir kutayotganday olgʻa yetaklab borar edi. Ufq uzoqlashgandan uzoqlashar, kitlar esa qudratli tanalari bilan toʻlqinlarni yorib hamon suzib borishmoqda edi. Okean suvi tobora isib, toʻlqinlarning zarbidan tana qizib bormoqda edi. Issiq toʻlqinlarda suzish borgan sari qiyinlashib, dahshatli tus olmoqda edi. Okean chidab boʻlmaydigan darajada birdan qaynab ketganini koʻrdi va tushundi. Okean ustida birdan ikki quyosh paydo boʻldi. Choʻgʻday yonib turgan qizil-jigarrang ikkita shar osmonda bahaybat juft projektor kabi olov purkamoqda edi. Shulardan qaysi biri haqiqiy, mangu quyosh ekanini, qaysi biri esa qayerlardandir daydib kelgan, ehtimol, chinakam quyosh bilan raqobat qilayotgan kelgindi quyosh ekanini bilib olish qiyin edi. U oʻtakasi yorilguday qoʻrqib ketdi. Yonginasida suzib ketayotgan kitlarga qarab qichqira boshladi: “Qaranglar, qaranglar, kitlar, mening birodarlarim! Osmonga ikkita quyosh chiqibdi! Birdaniga ikkita quyosh-a! Eshityapsanlarmi? Bu yaxshilik alomati emas! Okean qaynab ketadi, va biz hammamiz nobud boʻlamiz! Ikkita quyosh — dahshat!..”
Robert Bork qutirgan okeanda oʻzini uyoqdan bu yoqqa tashlayotgan kitlar orasida yana ancha vaqtgacha suzib yurdi va keyin qora terga tushib uygʻonib ketdi, uning gurs-gurs urayotgan yuragi qulogʻidagi tomirda loʻqillar edi. Oʻziga kelguncha koʻrganlari tush ekanligiga ishonmadi. Okean ustida koʻzni qamashtirib turgan ikkita quyosh xuddi oʻngida koʻringanday koʻz oldidan ketmas edi. Uning tushiga kitlar koʻp kirgan, lekin tepadan birdaniga ikki quyosh kuydirib nur sochib tursa — bunaqasi boʻlgan emas. Dahshat, dahshat!...
Xuddi shu onda u tushida ikkinchi quyosh qayoqdan kel-ganini tushundi. Yalt etib xayoliga kelib seskandi. Buni birdan anglab olmaganiga ajablandi qam. “Qarang-a!” — miyigʻida kulib qoʻydi Futurolog va koʻzgu oldida turgan soatga qaradi. Ertalab soat yetti boʻlib qopti. Xotini qoʻshni xonada hali uxlab yotgan edi.
Bork ertalabki gimnastika qiladigan ochiq ayvonga chiqdi. Lekin bu safar uning miyasi boshqa fikrlar bilan band edi. Dala hovlisidagi jamiki narsalar unga boshqacha mazmun kasb etganday tuyuldi. Hatto hovuz oldida yulduzlarning joylashishiga qarab yaponchasiga qurilgan toshlar bogʻi ham bugun butunlay unutgan edi. Holbuki, Jessi tarqatgan yarmi hazil, yarmi chin mishmishlarga qaraganda, jonsiz xarsang toshlar quchogʻida Futurolog har kuni ertalab sehrgarliklar koʻrsatar, qum ustida qandaydir sirli belgilar chizar edi. Bugun hazil-mutoyibalarga oʻrin yoʻq. Stolda uyilib qolgan gazeta-jurnallarni koʻzdan kechirish, xilma-xil masalalar yuzasidan turli kishilarga qoʻngʻiroq qilish — tezda vaziyatni fahmlab olish vazifasi koʻndalang turar edi.
hammaning dili-tilida kassandra-embrionlar. Robert shunday boʻlishiga hech shubhalanmas edi. Uning oʻzi esa oʻzini oʻtmish yoshlik yillaridagidek bardam seza boshladi, oʻsha paytlarda zamonaviy sivilizatsiya muammolari yuzasidan dorilfununlarda olagʻovur munozaralar boʻlib turar, insoniyatning istiqbolini allomalarning ogʻzidan tushmay qolgan “Rim klubi” modelidagiday hal qilish mumkin, faqat eskilikka yopishib qolgan muxoliflarning fikri oʻzgartirilsa bas deb oʻylar edilar. Kassandra tamgʻasi atrofidagi voqealar Borkda yoshlik paytlaridagidek qandaydir katta qiziqish uygʻotdi, uni tahlika yoʻlini tanlashga, gʻoya yoʻlida ochiqdan-ochiq toʻqnashuvlarga tik borishga undadi.
Bu voqealar Borkni aeroportdayoq giribonidan oldi. Jessi uni eshik oldida olomon orasida qoʻlida qalin gazetasi bilan kutib oldi va gazetani silkitar ekan, qandaydir gʻalati jilmayar, biron ayb qilib qoʻyganday tashvishli va ma’yus edi. Jessi toʻsatdan yoqqan sharros yomgʻirda qolgan kabi bir oz yasharganday koʻrindi. U Borkdan toʻqqiz yosh kichik edi, lekin oʻqtin-oʻqtin betob boʻlar, qon bosimidan azob chekar, hatto holdan toyib, rangi ketib qolar edi, bu gal esa aeroportda erining koʻziga u xuddi yoshlik yillaridagi kabi hayajonga tushganday joʻshqin bir holatda koʻrindi. Oʻsha paytlarda u xotinining buyuk navozandalardan boʻlishiga qanchalar toʻsqinlik qilgan edi! Axir u ajabtovur violonchelist edi-ku! Unga kanaday yopishib olgan: jinnisangʻi oʻsha Bork boʻlmaganda edi, ehtimol, Jessi teatr orkestri bilangina cheklanib qolmagan boʻlur edi. Lekin har kimning taqdiri azali oʻzida.
Jessining aeroportda aylanma eshiklar oldidagi tiqilinchda aytgan soʻzlari jumlasida quyidagi jiddiy ibora erini qarshi olishdan mamnunligini ham ifoda etar edi.
– Bilmayman, Robert, nima balo, sen safarga otlanish oldidan oʻzingning bema’ni toshlaring orasida qandaydir sehrli belgilar chizganmiding, boʻlmasa yuz bergan bu voqealarni qanday izohlash mumkin? Buni izohlab boʻlmaydi, Robert, hech ham... Tushuntirib ham boʻlmaydi. Bu mislsiz bir hol. Ishon menga, bundan butun dunyo larzaga keladi!
– Demak, mening mixxatlarim nimagadir arzir ekan-da?! — deb javob qaytardi uning soʻzlariga yarasha Futurolog.
– Lekin umuman olganda, yetishding, mening aziz Futurologim, sehrgarlikda yetishding... Mana eni buyogʻini bilib olaver.
Yoʻlda mashinani Jessi boshqardi. Bork gazetani ochdi, lekin u yoq-bu yogʻini koʻzdan kechirdi-da gazetani yigʻishtirib qoʻydi.
– Yoʻq, buni uyda bemalol oʻtirib diqqat bilan oʻqib chiqish kerak, — deb koʻzoynagini gʻilofiga solib qoʻydi Bork.
– Sen nima deb oʻylab eding?! — dedi Jessi. — Kosmosdan emas, biron kimsa yerdan turib shunday bashorat qilganda bormi, uni olomon qilib oʻldirib yuborishgan boʻlur edi. Tasavvur qilasanmi: embrion, zigʻirday pusht salkam fikr yuritar emish! Nimanidir faraz qilar ekan! Va tugʻilishni xohlamayman deb jar solar ekan. Bu jiddiy gap emish. Shunday boʻlishi mumkinmi?!
– Unchalik boʻlmasa kerak, — dedi hayrat bilan yelka qisib Bork. Unga ayoli oʻylamasdan gapirganday tuyuldi, lekin bunaqasi kam boʻlgan, negadir bu safar xotinining nohaq boʻlishini xohladi. — Ehtimol, mavjud embrion refleksiyasi nazarda tutilayotgandir. Lekin nima boʻlganda ham mulohaza qilish uchun bahona bor. Zora osiy dunyomizni idrok etishning, hisob-kitob qilishning halol yoʻli topilsa... Bilasanmi, hozir birdan shu haqda oʻylab ketdim. Bunaqasi chindan ham faqat embrion bosqichidagina boʻlishi mumkin. Shunda ham fantastik tasavvurlarda. Toʻgʻrisini aytganda, bir narsa deyish qiyin. Hozir buni qoʻyib turaylik, avval uyga boraylik, oʻqib koʻray, shundan soʻng masala jiddiy boʻlsa, gaplasharmiz... Bilasanmi, gapiraversam rosa kulasan.
Futurolog xotiniga nemislarning sinchkovligi va oʻtaketgan rasmiyatchiligi haqida, shu bilan birga yevropaliklarning ichki erkinligi toʻgʻrisida, bu esa ularning amerikaliklar bilan ellashib ketishiga imkon berganligi haqida joʻshib gapira ketdi. U bir kun ertalab Reyn daryosining sohilida Dyussel'dorf shahrida velosipedga minib olib ovozining boricha mashhur bir ariyani ijro etib ketayotgan kishini koʻrib qoldi; velosipeddagi odam oq koʻylak, lak tufli kiyib, galstuk taqib olgan, boshiga shlyapa kiyganmi, yoʻqmi, baribir xuddi opera sahnasidan chiqqanga oʻxshaydi. Daryo boʻyida uning ashulasiga quloq osadigan bironta jon yoʻq. Lekin velosipedda uchib ketayotgan ashulachining hech kim bilan ishi yoʻq. Uning oʻzi xon, koʻlankasi maydon; toʻlib-toshib oqayotgan Reyndan tortib daryo uzra ertalabdan suzib ketayotgan yuk kemalari-yu paroxodlar barcha-barchasi goʻyo uning oʻzinikiday... Yoz quyoshi endigina koʻtarilib kelayotir. Bu manzara shu qadar ajib va ulugʻvor ediki, Bork oʻsha tentakvoy ashulachi ketidan quvib ketguday boʻldi. Dunyodagi bor erkinlik, baxt uniki edi. Qani edi, Bork cheksiz sohil boʻylab xirgoyi qilib uchib ketayotgan xonandani qarshi olish uchun Reynga kalla tashlab, suza ketsa-yu, unga qoʻl silkitsa, suvdan boshini chiqarib biron bir shirin soʻz ila uning koʻnglini olsa, yonma-yon birga chopib, dunyoning jamiki tashvishlarini unutsa.
Ular katta yoʻlda gʻizillab ketayotib oʻsha gʻalati hofizni eslab rosa kulishdi.
Bork yana oʻz uyiga, oʻlan toʻshagiga, ishxonasi, yozuv stoliga qaytish ishtiyoqida yonar ekan, “Endi uyga, uyga. Ishlash kerak, ishlash!” deb qoʻyar edi oʻz-oʻziga. Bu haqda oʻylar ekan, odatdagiday vujudida ikki xil tuygʻu joʻsh urar edi — Har gal safardan qaytib kelganda boʻlgani kabi aeroportda — Jessi bilan uchrashganda qandaydir oʻkinch, hafta davomida uyda boʻlmaganligi, qoʻldan boy berilgan kunlar uchun achinish hissi uning dilini tirnar edi. Inson oʻz umrida qancha kunlarni behuda oʻtkazganligini, bu kunlarning qadr-qiymatini juda kech tushunadi.
Bu safar odatdagi kayfiyatga yana bir his — samolyotda ekanligidayoq eshitilgan xabarning aks sadosi qoʻshilganday boʻldi. Bunday axborotlar odatda, hammani hayratda qoldiradigan sensatsiya boʻlib alanga oladi-da tezda soʻnib qoladi. Lekin Bork bu safar qulogʻiga chalingan voqea haqida oʻylagan sari roʻy bergan hodisaga oʻzini daxldorday, daxldor boʻlganda ham endi undan bosh torta olmaydigan, oʻziga hech aloqasi boʻlmagan mojaroni miyasidan tamomila chiqarib tashlay olmaydigan darajada daxldorday sezib, oʻzi oʻzidan tobora koʻproq hayratlanardi. Agar tasodifan u sudxonaga kelib qolganda kutilmaganda birdan hukm chiqarishib, sudlanuvchigina emas, balki shu paytda ishni eshitish uchun kelgan barcha kishilar sud protsessida ishtirok etganliklari uchungina aybdor deb topilsa qanday boʻlardi? Bu hukmnomani oʻqib eshittirilganligi uchungina bekor qilib boʻlmasa-ya!
Kosmosdan kelgan yangilikdan chindan ham gʻalati, kutilmagan va tushuntirib boʻlmaydigan vaziyat vujudga keldi. Rulda oʻtirgan Jessi ham bu yangilik ogʻushida gʻarqday koʻrinadi. Buni Bork xotinining chehrasidan, koʻzlaridan bilib oldi. Tabiat Jessiga chaqnoq nigoh ato qilgan — koʻz ilgʻamas darajada tovlanib turadigan bu nigoh Robert Bork uchun butun bir olam desa arzigulik. Ular birinchi bor xayriya konsertida tanishishgan edi — oʻshanda Bork uni yosh musiqachilar orasida, Jessi esa Borkni sahna yaqinida, tomoshabinlar oʻrtasida koʻrgan edi; shundan soʻng ular bot-bot uchrashib turishdi; oʻsha birinchi kundan boshlab, uning koʻzidan “hayotning issiq-sovuqlarini” oʻqib olishni oʻrgandi, uning butun borligʻini bilib oldi va Jessi ham erining butun fe’l-atvorini oʻrgandi. Bir-birlarini bir soʻzdan, bir qarashdan tushuna olishlari ularning inoq va baxtli oilaviy hayot qurishlariga zamin yaratdi.
U oʻz tabiatiga xos boʻlmagan tarzda oʻyga tolib jimib qolgan ziyrak xotinini oldi-qochdi gaplar bilan alahsitmaslikka harakat qildi. Jessining tashvishlanishi uchun durustroq asos ham yoʻq edi. Ularning turmush poydevorlari oʻta mustahkam edi, oldindan aytib boʻlmaydigan birdan-bir narsa shu ediki, Xudoning qancha umr ato qilganini hech kim bilmas edi. Hozircha ular oʻzlarining ijodiy rejalarini vaqt va sogʻlik imkon bergan qadar amalga oshirishga harakat qilishmoqda edilar. Bork shu narsani tushunar ediki, hozir Jessining avzoyi buzuq ekan, demak, u samoviy rohib Filofeyning haligi xatidan gʻalati ahvolga tushib qolgan edi.
“Uyda gaplashib olarmiz, — deb oʻyladi Robert Bork. — Ehtimol, hozir yoʻldayoq dorilfunundagi doʻstlardan birontasiga qoʻngʻiroq qilib, gaplashgan ma’qulmidi? — U telefon dastasini koʻtarmoqchi boʻldi-yu, yana oʻylanib qoldi.
– hozir emas, oldin oʻsha samoviy folbinning maktubini diqqat bilan oʻqib koʻray-chi, undan keyin...”
– Radioni qoʻyaymi? – Erining fikrini oʻqiganday soʻradi Jessi.
– Kerak emas... Radiodagi valdirashlarning menga nima keragi bor? Sen yonimdasan, shuning oʻzi yetadi.
– Bu gapingga jon deb ishonaman, juda ishonaman, — dedi Jessi bosiq istehzo bilan, yana bir mashinani quvib oʻtar ekan.
– Agar oʻsha yerdan turib aytganlari chindan ham bor narsa boʻlsa, unda hech kim chetda qolmaydi, albatta, — deb yuqoriga qaradi Bork.
– Nahotki, sen shu narsaning haqiqatda ham boʻlishi mumkinligiga ishonsang?
– Bilmayman. Bordi-yu bu toʻgʻri boʻlsa, hammaning e’tiborini tortishi turgan gap.
– Tilingga tirsak, Futurolog! — rostakamiga tashvishlanib javob berdi Jessi. – Olomon qoʻzgʻaldimi, undan qoʻrqqulik.
— Odamlar oʻzlarini halokatga yoʻliqqanday his qilishsa bormi, aytib qoʻyay, genetika biologiyaning sirli sohasidan siyosatga aylanib ketishi hech gap emas.
– Bu endi quyushqonga sigʻmaydigan gaplar, Robert, — kuchayib borayotgan koʻngil vahimasini sal bosib qoʻyishga urinib, dedi Jessi. — Yana ham kim biladi, — dedi u endi oʻychan bir qiyofada. — Artur bilan Yelizabet mening joʻnab ketishim oldidan Shnayera aeroportiga telefon qilishdi. Ular ham xavotir olishayapti. Bizning Jon Koshut Atlantadan qoʻngʻiroq qildi, spektakl' qoʻyyapti ekan. U birdan esiga kelib aytdiki, insoniyat tarixining tugashi toʻgʻrisida Fukuyama nazariyasiga bagʻishlangan munozarada sen odamzodni yangi bir fojia, yangi bir koʻrgilik kutyapti degan emishsan. Mana buyogʻini eshit, sening sovuqnafas Futurologing qagʻillab, bashorat qilibdiki, tilla topgan tentakday, dunyodagi jamiiyki yovuzliklar orasidan qidirib, jahon urushi oʻrniga odamning qalbidagi urushni — tugʻilsammikin, tugʻilmasammikin degan muammoni tanlab opti. Futurologing jimib turganda bunchalik boʻlmasmidi. U boʻlsa, oʻylamay-netmay darvozani lang ochib qoʻydi, mana oqibati, dedi. Men: bunisi nimasi, deb soʻrasam u “bu shunaqasi” deydi. Oʻshanisining oti ham yoʻq ekan.
– Ha, bilaman, bilaman, Koshutni, — dedi Bork istehzo bilan, yelkasini qisib. — Hamma vaqt hazil-huzul qilib kulib yuradi, oʻzi boʻlsa teatrda Shekspir, Esxil va boshqalarning asarlaridan tragediyalar qoʻyib dunyosini naq agʻdar-toʻntar qiladi. Men boʻlsam devorga chiqib olib qagʻillayotgan qargʻa emishman. Rahmat bunisiga, “doʻstingdan top” degani shu-da.
– E, uni qoʻyaver, qandaydir gʻalati oʻzi. Esingdami, bir kun bunday desa boʻladimi: senga havasim keladi, Robert, xotining ham jononmisan jonon, sochlaring esa hali quyuq. “Meniki-chi” deb edi u. Sen esa unga “Xotinimni tortib olishing mumkin, lekin sochimni, oq boʻlsa ham hurpaygan sochimni hecham ololmaysan” degansan. Oʻshanda u koʻziga yosh olgan, kulganini ham, yigʻlaganini ham bilmaysan, naq artist-a!
Bork uning soʻzlarini ma’qullaganday boshini oʻychan chayqab qoʻydi. U uyiga dilini bezovta qiladigan qandaydir ogʻir tashvish bilan qaytib kelayotgan edi.
– Bob, sen chindan ham okeandagi kitlarni koʻrdingmi? — dedi Jessi uning fikrini chalgʻitib.
– Koʻrganda qanday?! Shuning uchun ham senga qoʻngʻiroq qilgandim-da, — qaytadan jonlanib tilga kirdi u. — Tasavvur qilolasanmi? Bu manzarani soʻz bilan ifodalab boʻlmaydi. Koʻz oldingga keltir: okeanda bahaybat hayvonlar kemalarga oʻxshab suzib ketayotir, suzganda ham kitlar galasi osmonda uchib ketayotgan qator turnalarga oʻxshab oʻtkir uchburchak hosil qilib suzib borayotir. Koʻz uzib boʻlmaydigan manzara. Oʻshanda yonimda boʻlsang edi. Yaxshiyamki, telefonda gaplasha oldim. — Bork jim boʻlib qoldi, soʻngra qizishib ketib, soʻzini davom ettirdi: — Senga qanday tushuntirsam ekan, bilasanmi, hozir oʻylasam, bu hecham tasodifiy bir hol emas ekan. Mana, quloq sol. Frankfurtda bu safar tanish-bilishlardan tashqari Avstraliyadan, Mel'burn dorilfununidan kelgan bir olim ishtirok etgan edi. Har holda avstraliyaliklar bizlardan nima bilandir farq qilishadi, sababini tushunmayman, ehtimol, tupkanning tubida boʻlishgani uchundir. Balki uning oʻzi tabiatan shundaydir. Uni men oʻzimcha del'finshunos deb atadim, chunki del'finlar bilan juda qiziqar ekan. U tiyrak, risoladagiday, sinchkov, oʻzi gapga chechan odam ekan. Oʻshanda gap tasodifan del'findan boshlanib kitlarga borib taqaldi. Kitlar haqidagi uzoq suhbatdan soʻng biz doʻstlashib qoldik. Ehtimol bu senga kulgili tuyular. Ana shu suhbatda men oʻzim uchun jumboq boʻlib kelayotgan bir masalani — kitlarning gala-gala boʻlib oʻzlarini oʻldirish hodisasini tushunib olganday boʻldim. Axir buni fan hali-hamon tushuntirib berolmaydi-ku!
– Sen kitlarning qirgʻoqqa otilishini nazarda tutyapsanmi?
– ha, xuddi oʻshani. Soppa-sogʻ, aqli-hushi ham joyida boʻlgan kitlarning u yoʻq — bu yoʻq, kelishib olishganday toʻsatdan kechasi qirgʻoqqa yaqin suzib kelib, suv toʻpiqdan keladigan sayozlikka boʻgʻilib oʻlish uchun sakrashadi. Ular oʻsha yerda okeanga qaytib ketishga urinmasdan halok boʻladi. Kitlar nima uchun, qanday sabablarga koʻra shunday qilishadi?
– Hay, toʻxta, — deb uning soʻzini boʻldi Jessi chehrasi ochilib. — Bu haqda gazetalarda qancha marta yozishdi. Xoʻsh, sening oʻsha avstraliyalik doʻsting buning sababini bilarmikin?
– Hamma gap shunda-da. Biz u bilan qanday fikrga keldik degin. Bu hodisa turning oʻz jonini saqlash biologik qonuniga ziddir. Boshqacha aytganda, tabiatga ziddir. Hayvonot olamida bunaqasi yoʻq.
– Lekin odamlar orasida xohlaganingcha bor.
– Bu butunlay boshqa narsa. Ha, tamomila boshqa narsa. Gap bu haqda ketmayotir. Bu yerda butunlay boshqa bir manzara, Jessi.
Robert Bork jim qoldi, oʻrmonlar orasidan tepalikka koʻtarilib boradigan keng avtomobil' yoʻliga nazar tashlab, yoʻl yoqasidagi belgilar va tanish manzarani zavq bilan tomosha qilib ketar edi. Bir zum u oʻzini juda baxtli sezdi – yoʻlda mashinani Jessi haydab borar ekan u oʻzicha kitlarning ulkan bir sirini xotiniga aytib berishini, buni eshitib Jessining lol qolishini, soʻngra ikkalasi bu kashfiyotga maftun boʻlib, mavzuga takror-takror qaytib, uni atroflicha muhokama qilishlarini koʻz oldiga keltirdi.
Shuning oʻzi baxt emasmi? Baxt degani dillarning uygʻunlashib ketishi degan soʻz. Uyga yetib kelgach, ayvonda xotini bilan suhbat quradi, Jessi qoʻygan musiqani miriqib eshitadi (Jessi klassik xalq musiqasi desa jonini beradi) va oʻzi xush koʻrgan oq vinosidan xoʻplab oʻtiradi... Shu on birdan samoviy rohib esiga tushib qoldi uning, u bugun kayf-safoga oʻrin yoʻq ekanini tushundi.
– Nega jimib qolding, gapir. Bob. Faqat meni gapirtirib qoʻymoqchimisan?
– Yoʻgʻ-e. Fikrimni jamlayapman. Sen oʻsha avstraliyalik Kiffer kitlarning oʻzini oʻzi oʻldirishi sabablarini bilarmikin deb soʻrading. Senga nima desam ekan? U boshqalarning yetti uxlab tushiga kirmagan fikrni aytmoqda. Bu qandaydir mantiqan toʻgʻri fikrgina emas, men uni alohida axloqiy-falsafiy mushohada degan boʻlar edim. Ha, ha, shunday. Kulma ham, ajablanma ham. Bu haq gap. Avstraliyalik olim dunyoviy ahamiyatga ega fikrini oʻrtaga tashlamoqda. Bilsang kerak, barcha sut emizuvchilar orasida kitlar bilan del'finlar aqliy jihatdan eng rivojlangan mavjudotlardir. Afsuski, ular gapira olmaydi, bu esa hozircha bizlar bilan ular oʻrtasida yengib boʻlmaydigan gʻov boʻlib turipti.
– E xudo, sen ma’ruza qilishga odatlanib qolibsan, Robert. Men tushunolmayapman — qanday axloqiy-falsafiy mushohada haqida gapiryapsan?
– Ana shu gʻalati hodisaning tabiatini birorta olim tushuntirib bera olmadi. Kiffer boʻlsa mening koʻz oʻngimda birdan dunyoviy ahamiyat kasb etadigan fikrni oʻrtaga tashladi.
– Uning gipotezasining mohiyati nimada ekan?
– U hammani hang-mang qoldiradigan xulosaga kelibdi. U kitlarning gala-gala boʻlib oʻzini oʻzi oʻldirishida dunyoviy aqlning yerdagi hodisalarga aks sadosini koʻrmoqda.
– Bu gʻirt xayolparastlik-ku, Robert!
– Bunday dema, aslo bunday deya koʻrma, azizam. Men bu gipotezaning maftuni boʻlib qoldim. Inson ongning mutlaq hokimidir, demakki dunyo oldida burchdordir, agar biz takomillasha olmas ekanmiz, biz oʻn sakkiz ming olamni oʻrgana olmas ekanmiz (bizdan talab qilinadigan narsa ham shu, dunyoda biz ana shuning uchun yashaymiz), demak, biz oʻz burchini oqlay olmaydigan tekinxoʻrlarmiz, hemirilik maxluqlarmiz. Lekin meni kechir, bir oz chalgʻib ketdim. Men faqat shuni aytmoqchi edimki, bizga, odam bolasiga qancha huquq berilgan boʻlsa, biz shuncha burchdormiz. Birinchi galdagi burchlarimiz: turmushni, hayotni uygʻunlashtirish, takomillashtirish, bizning barcha orzu-niyatlarimiz, amaliyotimiz shu jumlaga kiradi. Hayotning uygʻunlashishi! Biroq bu sohada qancha buyuk va ayni vaqtda boʻlmagʻur fikrlar tugʻiladi, oʻzlarimizda deyarli har qadamda qanchadan-qancha hasadgoʻylik, ichiqoralik, razillik yuz koʻrsatadi, axir uygʻunlik degani oʻz nafsini tiyish, ma’naviy axloqsizlikka qarshi kurash demakdir. Va bu oʻrinda oʻz-oʻzidan bir savol tugʻiladi — vijdon deganining oʻzi nima, barcha zamonlarda har bir kishi vijdonni oʻzi xohlaganday ayyorlik bilan, oʻziga moslab, bilganicha izohlab keldi, oʻzi holicha tabiat oldida, tarix oldida, dunyoning kelajagi oldida, nihoyat, bizni yaratgan va biz oʻzimiz oʻylab topayotgan Xudo oldida mohiyati nimadadir?
– Robert, — dedi xotini toqati toq boʻlib, — Agar oʻrta asrlarda yashaganingda edi chindan ham sendan otashin notiq chiqqan boʻlur edi. Shu bilan barobar shakkokliging uchun seni inkvizatorlar jon deb gulxanga tashlagan boʻlar edi. Xudoni oʻylab topib, yaratib boʻladimi?
– Ha, nima demoqchi ekanligingni endi tushundim. Jessi, sen ham juda aqidaparast boʻlib ketyapsan. Bay, bay, bay. Baribir meni yondira olishmagan boʻlardi. Soʻz bilan hammasini, hammasini qilsa boʻladi. Ha, ha. Shuning uchun ham soʻz nozil qilingan. Nimaiki xayolimizga kelsa, boshimizga tushsa, barini soʻz bilan izhor qilamiz. Inson qoʻli bilan nimaiki yaratilibdi, bari soʻzning amalga joriy qilinishidir. Koʻprik daryo ustiga qurilmasdan oldin soʻz edi. Undan ham muhimi, soʻz — abadiylikning oʻzimizdagi imkoniyatidir. Biz oʻlamiz, lekin soʻz qoladi. Shuning uchun ham u — Xudo. Biz ana shu soʻzda iztirob ila yugurib yelamiz, soʻzlarda — ba’zan qanot bogʻlab abadiylikka uchamiz, ba’zida soʻz bizni xachir kabi yetaklab olishi muqarrardir. Lekin men boshqa narsa haqida gapiryapman. Hayotning butunlay qarama-qarshi mohiyati haqida — dastlab soʻz boʻlmaganligi toʻgʻrisida gapirayotirman. Bu esa — butun boshli tabiatdir. Misol uchun oʻsha kitlarni olaylik. Shu ma’noda ular fojeali maxluqlardir. Gapira olmagani uchun, kitlarga noyob intuitsiya — ichki shuur, faqat shu jonivorlarga xos tafakkur va ruh, oʻziga xos energoinformatsion (energiya hamda informatsiya chiqarib turadigan) biomaydon ato qilingan. Kitlarning ukalari boʻlmish del'finlarga qarab ham shunday xulosa chiqarsa boʻladi.
– Shunday boʻlsa ham, Robert, sen oʻzingga nimalarni kashf qilding?
Robert Bork oʻzi uchun oʻta muhim boʻlgan masala yuzasidan ogʻiz ochishdan oldin oʻylanib indamay qoldi. U har safar aeroportga ketayotganda yoki aeroportdan kelayotganda nima uchundir uyda kam gapiriladigan narsalar toʻgʻrisida soʻz yuritish istagi paydo boʻlishini payqadi.
– Bilasanmi, — davom etdi u, — Kifferning gapiga qaraganda (men buni asossiz deya olmayman) kitlar — ochiq okeanlardagi radarlardir, ular koinotdan keladigan signallarni sezishadi, ehtimol, vulqonlarning otilishi yaqinlashganini xuddi oʻsha kitlar birinchi boʻlib sezib olishadi va yerning ichki energiyasining siquvidan sassiz oʻkirishadi, lekin ular uchun, har qanday kemalar ham bas kela olmaydigan dahshatli poʻrtana va toʻfonlarga metindek bardoshli bu jonivorlar uchun eng dahshatlisi inson aqli yetmaydigan, payqamaydigan holat, ya’ni nosogʻ ijtimoiy muhitning, odamlar qilgan yovuzliklarning signallari ta’sirida dunyoviy ruh muvozanatining buzilishi boʻlsa kerak. Aftidan kitlar uchun eng dahshatlisi, ana shu, Al'p togʻlaridan esadigan shamol (men nimani nazarda tutayotganimni payqagan boʻlsang kerak, bu haqda qancha-qancha adabiyotlar bor) togʻ odamlarining tinka-madorini mudom quritib turadigan boʻron boʻlgani kabi, devkor maxluqlar uchun eng mashaqqatlisi ana shu yovuzliklardir. Axir vulqon qancha qoʻrqinchli boʻlmasin, u lavani otib chiqaradi-da soʻngra tinib-soʻnib qoladi. Odamlarning yovuzlik shamollari esa tinim bilmaydi. Gap mana shunda. Hayot shunday qurilganki, ezgulik har doim tanqis, yovuzlik esa moʻl-koʻl, oshib-toshib yotibdi. Tasavvur qil, yerda odamzot toʻxtatib qolishga ojizlik qiladigan dahshatli bir hodisa roʻy bersa, bir-birlarimizni oʻldirib, qiynoqqa solib, oyoqosti qilib, surbetlarcha aldab, shu hodisani keltirib chiqargan boʻlamiz (biz bunga oʻzimizning qilmish-qidirmishlarimiz sabab boʻldi deb ham qoʻyamiz), kitlar chorasizlikdan najot istab bizga keladi. Chunki dunyoviy aqlning barbod boʻlish, yoʻqolish, demak, barham topish xavfi tugʻilayotir. Bundan har qanday tilsiz maxluqot zamonning oxir boʻlishini sezadi. Tirik mavjudotlar ichki sezim bilan ana shundan qoʻrqadi. Nima uchun kalamushlar choʻkib borayotgan kemani tashlab qochadi, deb oʻylaysan. Xuddi ana shuning uchun. Gapirish, soʻzlash baxtidan mahrum boʻlgan kitlar bizlarning dastimizdan naqadar azob chekayotganini izhor eta olmaydi, bu holat ularning vujudini siqadi, ezadi, boʻgʻadi, keyin ular qanday qilib boʻlsa ham ichini boʻshatish yoʻlini qiladi. Buning naqadar azobli, mashaqqatli ekanini tasavvur qil. Esingdami, kimdir aytib bergan edi. Koʻchada bir gung qizni koʻrib qopti. Uning onasini ablah otasi oʻldirib qoʻygan ekan. Shoʻrlik qiz esa voqeani odamlarga tushuntirib beraolmaganidan uyoq-bu yoqqa chopib, oʻzini tramvay tagiga tashlamoqchi boʻpti. Aftidan, kitlar ham xuddi shu ahvolga tushadi. Lekin bu holat boshqacha miqyosda, dunyo miqyosida roʻy bermoqda. Kitlar, aftidan, lovullab alanga olgan oʻrmon yongʻinlari uchun okeanda turib bezovta boʻladi, togʻ koʻchkilari roʻy bersa, muzliklar harakatga kelib oʻz yoʻlidagi hamma narsani yakson qilib ketsa iztirob chekadi, lekin inson xulqidagi nopokliklarga, shafqatsiz va dahshatli yovuzliklarga chiday olmaydi, bilasanmi, dunyoviy aql egasi boʻlgan odamda halokatga olib keladigan ehtiroslarning junbushga kelishiga bardosh bera olmaydi. Bizga dunyoviy aql, substrat, toʻgʻrirogʻi, abadiylik shahodati ishonib topshirilganligi haqida oʻylaymizmi? Shubham bor. Qayerdadir bizning oramizda, muhitimizda oʻpirilish, yemirilish, axloqiy buzilish roʻy beradi, yovuzlik va qoʻrqinchning koʻrinmas radiatsiyasi oʻsha oʻpirilgan muhitdan dunyo boʻylab tarqaladi, dunyoviy adolat buziladi, oʻylaymanki, shunday adolat bor narsa, hayotning uygʻunligi izdan chiqadi, shundan keyin kitlar bardosh bera olmaydi va junbushga kiradi, suzib kelib oʻzini qirgʻoqqa otadi, oʻzini oʻzi halok qiladi. Tasavvur qil, Atlantika ustida uchib ketayapman va birdan burilib uchgan samolyotning qanoti tagida okeanda bir toʻp kit koʻrindi. Men toʻlqinlar orasida kitlarning turnalar parvozini eslatadigan shaklda uchburchak hosil qilib suzib ketayotganini koʻrdim-u hang-mang boʻlib nafasim ichimga tushib ketdi, keyin ular qayoqqa oshiqayapti, ularni qanday kuch qayerga va nima uchun haydab ketayapti deb oʻylab qoldim.
– Samolyotdan menga telefon qilib qolganing boisini endi bildim. Men boʻlsam tushunmay, qanday kitlar haqida gapiryapti, nima boʻlyapti oʻzi deb yuribman. Shunday manzaraning guvohi boʻlganingdan keyin telefon qilasan-da, albatta.
– Men bu manzaraning guvohi boʻlibgina qolganim yoʻq.
– Hay-hay, sekinroq, — dedi xotini iltifot bilan. — Mening qimmatli futurolog doʻstim! — u eriga yengil istehzo bilan qarab qoʻydi.
– Shunday qilish sening tabiatingga xos narsa. Lekin bunisi qiziq boʻldi, hatto juda qiziq. Menga qara, bu rostdan ham norozilikning oʻziga xos bir shakli boʻlsa-chi? Voy esim qursin, Robert, benzin olishimiz kerak-ku, qara — benzinimiz tugayapti. Kitlar haqida bahs qilib, yeldek uchib ketaveribmiz-u...
Ular benzokolonkaga burilishdi-yu, hamma narsa — samoviy rohib ham, kitlar ham, barcha mavhum fikrlar bir zumda unut boʻldi. Shundan soʻng shahar chetidagi koʻcha boʻylab ketishdi, endi uylari juda yaqin qolgan edi.
Bork birdan oʻzining charchaganini his qilib dedi:
– Jessi, bugun telefon qoʻngʻiroqlariga javob bermaymiz. Avtomatga qoʻyib qoʻy, yozilib qoladi. Charchadim. Yoʻl azobi goʻr azobi...
– Faqat bir marta qoʻngʻiroq boʻlishi mumkin. Bugun kechqurun Oliver Ordok telefon qiladi. Unga seni bugun uchib keladi deb aytgandim. U senga, hatto Yevropaga telefon qilmoqchi boʻluvdi.
– Oliver Ordok-a?
– Ha, oʻsha. U prezidentlikka oʻz nomzodini qoʻygan. Bundan xabaring bormi?
– Borlikka bor. Hozir nomzodlarning hammasi birinchi qurdan oʻtishayotir. Lekin undan qochib qutulib boʻlmaydi. U tutganini kesadigan odam. Masalaning mohiyatiga yetmaguncha telefon qilaveradi.
– Kechirasan, Bob. Men yoʻq deya olmadim.
– Mayli, qoʻngʻiroq qilaversin. E, xudoyim-ey, Oliver Ordok bilan talay vaqtdan buyon telefonda gaplashgan emasmiz. Esingdami, u vitse-gubernator edi. Shu shtatda fan, ta’lim ishlari va aholining ish bilan bandligi masalasi boʻyicha shugʻullanar edi. Bizda xalqaro ilmiy konferensiyalar tashkil etishga yordam bergan, esingda boʻlsa. Gorbachev qayta qurishining birinchi yillarida birgalikda Moskvaga borganmiz. Oʻshanda u yerga butun dunyodan siyosatshunoslar, futurologlar toʻplangan edi. Ordok siyosatshunos hamda shtat ma’muriyatining vakili sifatida ishtirok etgan. Ha, qayta qurish, qayta qurish! Biz hammamiz Sharqda ham, Gʻarbda ham seskanib tushganday boʻldik, nimasini aytasan! Romantikaga toʻla paytlar. U mendan yoshroq, lekin hozir uyam anchaga kirib qoldi.
– Ellik oltida, — eslatdi Jessi. — Gazetalarda shunday deb yozishmoqda: ellik olti yoshli Oliver Ordok. Uni qara-ya! Men ham taxminan shu yoshlarda boʻlsa kerak deb oʻylovdim. Bundan chiqdi, Oliver Ordok yurak yutibdi-da, taqdirini sinab koʻrmoqchi boʻpti-da. Oliy hokimiyatning sehriga qarang. Birdan ishi oʻngidan kelib qolsa-ya? Saylov kompaniyasi ochiq dengizday gap, toʻlqin turib qolsa, qarabsanki, qirgʻoqqa otib tashlaydi. Jamoatni ogʻzingga qarata olsang, bas. Sezgirlik, ustomonlik kerak. Bu jihatdan Ordok oʻzini suvda suzgan baliqday his qiladi. Fikri unchalik teran boʻlmasa ham, ayni vaqtda ahmoq ham emas.
– Ha, oʻsha damlar esimda. Yaxshi xotirlayman. Oʻshanda Moskvada boʻlganimizda, sakson oltinchi yil edi, sen Kremlda, saroyday eski, katta zalda forumda soʻzga chiqqan eding, forumni Gorbachevning oʻzi boshqargan edi. Ordok ham biz bilan birga edi. Esingda-mi? Oʻshanda binoyiday, hatto yaxshigina ma’ruza qilgandi.
– Binoyiday. Binoyiday boʻlganda qanday. U gʻayrat-shijoat bilan zavq-shavqqa toʻlib soʻzlagan. U har doim fursatdan toʻgʻri foydalana biladi. Garchi takror aytaman, bilimi boʻlmasa ham. Ehtimol, bunday hollarda teran bilimning oʻzi kerak emasdir. Ommaning ongiga ta’sir eta olish uchun, avvalo, nomzodning dasturi dolzarb boʻlmogʻi lozim. Undan tashqari, kishining nuktadonligi katta rol' oʻynaydi.
– Hoy, Robert, yetar, boya kitlar toʻgʻrisida vaysab edik, endi boʻlsa Oliver Ordokka yopishib oldik. Bizning boshqa tashvishlarimiz yoʻqmi? Koʻp oʻtmay uyga yetib kelamiz. “Ordok, Ordok” deb valdirayveramizmi?
– Hozirgi populizmning mohiyati ham ana shunda-da, Jessi. Bir shaxs deb hamma telba boʻlib qoladi, oʻsha shaxs ham hamma uchun telba boʻlib qolganday. Biz Amerikada bundan mustasno emasmiz.
– Albatta. Faqat nima uchun u birdan shoshilinch suratda senga – Yevropaga qoʻngʻiroq qilmoqchi boʻpti? Boisi ne ekan?
– Bu yerda fol ochib oʻtirishga hojat yoʻq. Oʻylaymanki, oʻsha samoviy rohib hozirning oʻzidayoq koʻplarning boshini ogʻritdi, birvarakayiga dovdiratib qoʻydi. Sababi xuddi ana shunda deb oʻylayman. Yanayam xudo biladi.
– Bunga sening nima daxling bor! Kosmik fenomen yuzasidan Ordokka sen ham telefon qilishing mumkin edi, Bob. Salom, moʻysafid, Rim papasiga kosmosdan kelgan maktub haqida nima deya olasan deyishing mumkin edi. Esingdami, Moskvada oʻrislar bunday hollarda “masalani nima bilan hazm qilish mumkin” deyishadi. Sen ham “bu sensatsiyani nima bilan iste’mol qilsa boʻladi, azizim Ordok”, desang boʻlardi. Nega shunday deb boʻlmas ekan?
– Toʻgʻri aytasan. Hozirning oʻzidayoq koʻplar senga qoʻngʻiroq qilishdi deganding. Nima uchun odamlar kosmosdagi savdoyining qiliqlarini meni izohlab beradi deb oʻylashadi. Buning sababini tezroq bilib olishim kerak. Bu shunchaki safsata boʻlsa-chi?
– Safsata boʻlsa, kulishamiz, jinnilik qilamiz.
– Hay, hay, bunday deya koʻrma. Bunday safsatalar yaxshilikka olib kelmaydi.
– Mana isbot, senga bahona topilsa bas. Kulgisevar fransuzlarning seni pessimistlikda dunyoda buning oldiga tushadigani yoʻq deb atashlari bejiz emas. Bu gaplarning barini uygayam olib kirma, koʻchaga tashlab ketaylik. Bugunga shuncha muammo koʻplik qiladi — orbitadagi rohib Filofey deysanmi, okeandagi haligi kitlar deysanmi, eh-he, men esa ertaga orkestr bilan jiddiy repetitsiya qilishim kerak... E, Xudoyim-ey...
– Men oʻzim bugun sen bilan bafurja suhbatlashib oʻtirmoqchiman, Jessi... Mana, uyga ham keldik.

Toʻrtinchi bob
Bamaylixotir dam olishning iloji boʻlmadi. Kech soat yettidan oshishi bilan telefon jiringladi. Ayol kishi dadil ohangda, kech bezovta qilgani uchun kechirim soʻradi-da, mister Bork prezidentlikka nomzod mister Ordok bilan gaplasha olarmikin deb qoldi. Shundan soʻng Ordokning oʻzi gaplashdi. Har doim soʻzamol, oʻta samimiy odam bu gal nima uchundir hayajonda edi. Ikki doʻst oʻrtasidagi erkin suhbat qirq minutdan koʻproq davom etdi. Robert Bork ish yuzasidan koʻpgina kerak-nokerak gaplarni eshitdi. Oʻzi ham koʻnglidagi gaplarini aytib oldi.
Suhbat hazil-mutoyibadan boshlandi:
– Xelou, Robert, qaytib kelganing rost boʻlsin, men senga aytib qoʻyishim kerak: bu safar Amerika qit’asida sening kelishingni hech kim menchalik kutmagan boʻlsa kerak, bundan sening goʻzal rafiqang mustasno, albatta, seni Reyn sohilida qandaydir frankfurtlik jononlar davrasida uchratib qolsam kerak degan umid bilan Yevropaga joʻnashga ham tayyor edim.
– Rahmat, Oliver! Frankfurtlik ayollar chindan ham goʻzal. Oʻylaymanki, sen meni faqat shu sababli axtarib yurmagandirsan. Boshqa biron gaping boʻlsa kerak. Ancha vaqtdan beri koʻrishganimiz yoʻq.
– Ha-da, juda gap koʻp. Oʻzing tushunasan-ku: jin ursin, aytganday keyinroq jin haqida men senga tunov kuni oʻzim guvoh boʻlgan qiziq bir voqeani soʻzlab beraman, buyogʻini eshit, sen Yevropa boʻylab sayr qilib yurgan kezlaringda men saylovoldi kampaniyasiga oʻralashib qoldim.
– Bilaman, bilaman. Bunga qattiq kirishgansan.
– Qattiq boʻlganda qandoq. Menga yetarlicha beli baquvvat, eng muhimi, manfaatdor puldorlar sherik boʻlishmoqda. Lekin gap bu haqda ketmayotir, aqcha bir orkestr boʻlsa, ashulasini sening oʻsha manman doʻsting, ya’ni kamina aytishim kerak. Buning ma’nosi nimaligini oʻzing mendan koʻra yaxshiroq bilasan. Faqat biron natija chiqarmikin? Bu jiddiy masala. Biroq men orqaga chekinmoqchi emasman. Qisqasi ezmalik qilishga oʻrin yoʻq. Sen buni juda yaxshi bilasan. Omma bilan uchrashuvlarda obroʻyimga obroʻ qoʻshmoqchiman (olomon demoqchi emasman, hecham, har qanday holda ham, ha, albatta, umumzakovat, buni men barcha uchrashuvlarda ta’kidlayapman, men barcha darajalardagi umumzakovatning rivoj topishi tarafdoriman). Shunday boʻlsa ham sen — sen oʻzimiznikisan, aytib qoʻyay, sening ikkiyoqlama muhitlar haqidagi maqolalaringni oʻqiganim bor, demakki, populizm degani portlash xavfi boʻlgan mintaqaga kirib qolgan bilan baravar: odamlarning koʻnglidagidek qadam tashlamasang, javob bermasang, fikr bildirmasang, birovlarning koʻngli toʻladi, boshqalarniki — yoʻq, va hamma sendan nimadir kutadi, va bunga har qanday holatda ham tayyor boʻlib turmoq darkor. Eng muhimi, muammolarni oʻz nuqtai nazaringdan xalqqa tushunarli qilib gapirib berishda. Ular, saylovchilar nimalarni kutishadi — muammolarning hal qilinishini. Allo, allo, eshitayapsanmi? Robert, kechirasan, men senga — olimga qayoqdagi narsalarni gapirib oʻtiribman, oʻzim ham xijolatdaman. Lekin hozirgi paytda mening qismatim shunday. Koʻchada oʻtib ketayotgan har bir kishi meni tushunishi kerak.
– Xavotir boʻlma, Oliver. Men seni eshityapman, qulogʻim senda.
– Rahmat. Eng muhimi, dunyodagi hozirgi krizis holati qarshisida oʻz dasturimni — Amerika istiqbolining strategik dasturini saylovchilarga tushuntirib berishga harakat qilaman. Dunyoda krizis boʻlib turgan paytdagi dasturimni. Ta’kidlab aytaman — krizis holati dasturini. Oʻz-oʻzimga shunday deb qoʻyaman — Hayot oʻzi qachon krizis holatida boʻlmagan. Krizis har doim, hamma zamonlarda boʻlgan. Har doim kimdir oʻzini tahlika ostiga qoʻyib boshqalarni oʻz ortidan ergashtirgan. Shu ma’noda krizis odamlarni ergashtirish, ishontirishning zaruriy shartidir. Konstitutsiya va mavjud qonunlar bor boʻlsin, dunyoda osoyishtalik hukmron boʻlsa birov birovga quloq solarmidi? Krizis boʻlmasa, birov birovning gapiga kirarmidi? Men shunday deb tushunaman. Koʻrib turibsanki, mening dasturimning bosh gʻoyasi abadiy muammodan — Hammaning va har bir kishining hayotini ertaga qanday qayta qurish kerakligi masalasidan kelib chiqqan. Albatta, har bir kishi hayotda oʻzi uchun yaxshi oʻzgarishlar boʻlishini istaydi, istabgina qolmasdan bunga qanday erishish kerakligini, erishganda ham tezda farovon turmushga erishishni xohlaydi. Senga kulgili tuyulmasin, lekin odamlar buni bila turib, oʻzlarini ishontirish va yana ishontirish kerakligini tushunmaydilar.
Ordok oʻzining bu sohadagi mulohazalari va tashvishlarini hikoya qilib berguncha Bork prezidentlik lavozimiga da’vogarning gapidan saylovoldi mashaqqatlarining ma’lum va mashhur mavzularini payqab olish bilan birga nomzodning hozircha yashirinib yotgan fikrini, asl maqsadini ham anglab oldi.
Suhbat zamiriga nazar solinsa, Ordok suhbatdoshida yaxshi taassurot qoldirishga, grajdanlar va demokratiya prinsiplari manfaatlari yoʻlida goʻyo xavf-xatarga rozi boʻlganiga va hayajonli nutqlar bahonasida oʻzini bezovta qilgan qandaydir masalalarni oydinlashtirishga urinayotganini bilib olish mumkin edi. U chindan ham ana shu maqsadda qoʻngʻiroq qilgan ekan.
Bork Ordokni partiyaning mahalliy boʻlimining boshligʻi sifatida shu firqaga qarashli binodagi katta choʻzinchoq oynali keng kabinetda, telefonlar va boshqa orgtexnika oʻrnatilgan stolda, qora koʻn qoplangan aylanma kursida patlarini hurpaytirgan qushga oʻxshab gavdasini sal orqaga tashlagancha, oʻn beshinchi qavatning oynalari orqali qarshidagi xuddi shunday baland binolarning oynavand qavatlariga telefonni qulogʻiga tutgancha ma’nosiz qarab oʻtirgan holatda tasavvur qildi. Oliver Ordok har qancha dilkash va samimiy boʻlmasin, u haqda xilma-xil fikrlar mavjud edi — birovlar yaxshi desa, birovlar yomon der edi, hatto uning oʻtaketgan ziqna ekanligi toʻgʻrisida mish-mishlar ham yurar edi va hokazo. U populist-siyosatchilik bobida itday hid bilar emish. Bunday mish-mishlar kimlar haqida boʻlmaydi deysiz. Buning ustiga ishni advokatlikdan boshlab yashin tezligida oʻziga jamoat fikrini tortsa-da, boshqalarning koʻzini kuydirib gʻalaba ketidan gʻalaba quchsa, uni yaxshi bilganlarning tanqidiy gaplariga tupurib, yoʻq yerdan martabaga erishaversa.
Ordok dastlab kasaba uyushmasi, soʻngra ekologik harakat sohalarida amallarga mindi, teleekranlarda va matbuot sahifalarida koʻrinib, anchagina qobiliyatli ekanligini namoyish qildi. Bu esa zamonning dolzarb talablariga, uning oʻz tili bilan aytganda, notanish kishilarning ehtiyojlariga toʻla javob berar edi. U yirtqichning izidan tushgan itga oʻxshab, past tabaqalarning ijtimoiy kayfiyatini xatosiz aniqlay olar va bu muhitga ta’sir etar ekan, yuqori tabaqaning tanqidiga matonat bilan bardosh berar edi. Shu yoʻl bilan yutib yurdi. Shak-shubha yoʻqki, muvaffaqiyat qanot bagʻishlar, ishonch ato qilar, odamni oʻzgartirib yuborar edi. Ordokning hatto tashqi qiyofasi ham birdan tanib boʻlmas darajada oʻzgarib ketdi. Uning qushlarnikiga oʻxshagan yuzini va tomirlari boʻrtib chiqqan boʻynini qoplab yotgan qandaydir oqish-kulrang dogʻlar ham oʻz-oʻzidan yoʻqolib ketdi.
Ordokning koʻzlari ostiga qoramtir dogʻlar tushgan, goʻyo shoʻrva sachraganday yuzi yaqin-yaqinda ham Gebbel'sning hayajonli yuzini eslatardi. Bu yogʻini eshiting, uning vrach bir raqibi oʻz vaqtida shunday degan edi: Ordokning yuzidagi dogʻlar uning shuhratparast orzu-istaklarining, hokimiyatga boʻlgan chanqoqligining ruhiy koʻrsatkichidir. Agar taqdir kulib boqmaganda edi, uning butun nimjon badani boshidan oyogʻigacha ana shunday antiqa dogʻlar bilan qoplanar, u xuddi shu zaylda goʻrga ketgan boʻlur edi. Ogʻziga kuchi yetmaydiganlar ana shunday mish-mishlarni tarqatishar edi. Sir nimada ekanligini biladiganlar aksincha, Ordokka achinar edilar, chunki bu dogʻlar kam uchraydigan va olapes deb ataladigan asab kasalidan nishona edi. Ordokning yuzidagi dogʻlarning oʻz-oʻzidan yoʻqolib ketishiga uning sabr-bardoshliligi va nihoyat, koʻpdan buyon kutilgan maqsadlarga erishib ich-ichdan keskin oʻzgarishi sabab boʻldi deyishdi. Ordokning basharasidagi nuqson uning siyosiy muvaffaqiyatlari tufayli barham topdi desak kulgili tuyuladi. Lekin aslida shunday boʻlib chiqdi. Ammo turmushning ikir-chikirlari unutildi ham. Oliver Ordok ekranlarda soppa-sogʻ koʻrinadi, dogʻlardan nishon ham yoʻq. Uning serharakat, oʻynoqi qora koʻzlari yoʻqotgan narsasini axtarganday doimo jiddiy boqar edi. Ordokning tan olishiga qaraganda, u oʻziga qarshi boʻlgan odamni bir koʻrsam der edi. U raqibiga roʻpara chiqar va uni iskanjaga olar edi. Buning ustiga Ordok binoyiday va’zxon edi: jaranglagan ovozi, soʻzlarni chertib-chertib talaffuz qilish, ta’sirchan imo-ishoralar, xullasi kalom, olomonning diqqat-e’tiborini tortadigan jamiyki sifatlar notiqda muhayyo edi.
Ordokning Bork e’tiborini eng koʻp jalb qilgan xususiyati, butunlay tasavvur qilib boʻlmaydigan nodir fazilati shu qadar hayrotomuz ediki, asti qoʻyavering. Chindan ham biron kishiga aytsangiz bunga umuman ishonmaydi, boʻlishi mumkin emas deydi. Bork buni orqavorotdan eshitib emas, balki shaxsan bilar edi, chunki ular Oliver Ordok bilan bir dorilfununni bitirishgan, lekin turli yillarda oʻqishgan — Bork sal oldin, u esa keyinroq oʻqigan, Bork tarix fakul'tetini, Ordok boʻlsa yuridik fakul'tetni tugatgan. Oʻshandan buyon koʻp vaqt — bir necha oʻn yil oʻtdi, lekin dorilfununda oʻtkazilgan romantik yillar ularni yaqinlashtirgan edi. Ordokning eng noyob qobilyati shunda ediki, u telefonda qachon, kim bilan, nima haqda gaplashganlarini umr boʻyi yodida saqlab qolar edi! ha, u telefon orqali qilgan hamma suhbatlarini yoddan bilar edi. Aytaylik, biron arzimas masala yuzasidan boʻlsa ham, bundan oʻn-oʻn besh yil oldin qaysi kuni, soat nechada, kim bilan qancha vaqt gaplashganini aytib bera olar edi, masalan, uning bir vaqtlar aeroportning ma’lumotxonasiga qoʻngʻiroq qilgani yoki bir ming toʻqqiz yuz yetmish birinchi yil 12 avgust chorshanba kuni soat uchda birdan benzokolonkadan telefon qilishgani degandek. Xotiraning ana shunday xususiyatini, kallada shu qadar bemaza ma’lumotlarning toʻplanishi mumkin ekanligini hech kim tushuntirib bera olmadi. Robert Bork Ordokning ana shu gʻalati fazilatiga ba’zan havasi kelsa, ba’zida esa undan dahshatga tushar edi. Bu haqda gohida mutlaqo jiddiy, ayrim hollarda esa kulgili va qoʻrqinch bilan oʻylar edi, rost-da, bunday bema’ni qobiliyatning odamga nima keragi bor? Bu Tangrining mukofotimi yoki aksincha, jahannamdan yuborilgan jazomi? Kim biladi?
Robert Bork birga oʻqigan oʻrtogʻining telefondagi ezmaligiga quloq osgan paytida ham Ordokning oʻsha fazilatini esga oldi. Birdan oʻylab ketdi: «Salomat boʻlsak, balki oʻn yillardan soʻng hozirgi suhbatimizni ham gapirib berar, men boʻlsam hammasini unutgan boʻlaman, ajab emas, birdan mening ham esimga tushib qolsa... Buning nima keragi bor?».
Shu asnoda u gap mavzusini oʻzgartirib muddaoga oʻtdi:
– Endi, Robert, dardimni eshit. Uzr, gapni uzoqdan boshlashga toʻgʻri keladi; shunday bir voqea roʻy berdiki, uni dab-durustdan tushuntirib berolmayman. Sen buni yaxshi bilasan, albatta, bu haqda butun Amerika shangʻillayapti. Oʻsha samoviy rohib, oting qurgʻur — Filoveymidi, Filovey-a?
– Filofey, — toʻgʻriladi Bork. — Ismi Filofey. Men uning maktubini bir soat oldin oʻqidim.
– Oʻzim ham shunday boʻlsa kerak deb oʻylagan edim, Robert. Bilasanmi, kassandra-embrionlar muammosi shaxsan mening boshimga tosh boʻlib tushganday boʻldi. Bundan koʻra dahshatli zilzila boʻlgani yaxshiroq edi. Meni kechirasan, tushkunlik ruhimni ezib tashladi. Umrimda hech qachon bunday ahvolga tushmaganman. Shu vaqtga qadarli jahannam nima ekanini tasavvur ham qila olmas edim, hozir esa jahannam yoqasida turibman. Men raqibimni qidirib topishga va hammaning koʻz oʻngida u bilan bellashishga odatlanganman, bu yerda esa oʻzingni qanday tutishingni, kim bilan ish qilishingni, qoʻy-chi, kim bilan solishish kerakligini bilmaysan. Aytmoqchimanki, bu qandaydir mavhum narsa. Shu bilan bir vaqtda, aslini olganda bu hammaga va har bir kishiga daxldordir, hammamiz gangib qoldik, balki faqat sen va senga oʻxshagan allomamisan allomalarning e’tiqodigina oʻzgarmagandir.
– Kechirasan, Oliver, — uning soʻzini boʻldi Bork, — men ham bu borada hamma qatoriman. Ochigʻini ayt, nega endi bu masala yuzasidan boshqa odam qurib qolganday menga murojaat qilayotirsan. Ikkalamiz ham bir dorilfunundan chiqqanmiz, men xohlaganingcha senga quloq solishim mumkin, shunday boʻlganda ham...
– Ochigʻini aytaman. Bu fikr menda paydo boʻlgani yoʻq. Bu masala yuzasidan sharh va maslahat soʻrab senga murojaat qilish gʻoyasini mening yordamchim Entoni Yunger aytdi. U yosh yigit, ishchanligidan tashqari oʻta savodli, falsafa bilan ham qiziqadi. Men uni hurmat qilaman. Shu desang, gangib qolgan mening barcha maslahatchilarim va yordamchilarim koʻzlarini ola-kula qilib, qoʻllarida «Tribyun» gazetasi bilan chopib kelishsa gʻalati boʻlib ketibman. Ertaga men okrugda odamlar bilan, xalq bilan katta uchrashuv oʻtkazishim kerak. Oʻzing bilasan-ku, demokratiya bilan xalq bir narsa. Men hamma narsaga tayyorman, har qanday savollarga shayman, lekin men oʻsha kassandra-embrionlar toʻgʻrisida soʻrab qolishlarini eslaganimda, bilasanmi, sal narida yoʻlbars turganday yuragim orqaga tortib ketadi. Birdan kosmosdan momaqaldiroq gumburlashi yetti uxlab kimning tushiga kiribdi. Oldinda — saylovchilar bilan qancha uchrashuvlar rejalashtirilgan. Men nima qilish kerakligini hisob-kitob qilib oʻtiribman. Oʻzing bilasan, biz amerikalik saylovchilarmiz, oʻta sinchkov xalqmiz, janjalkash desa ham boʻlaveradi. Buni hamma biladi, bizni butun dunyo kuzatib turibdi, shunday boʻlishi mumkinki, bizning serxarxashaligimizdan hammaning kulgusi qistashi hech gap emas. Demokratiya — birdan-bir maqsad. Xuddi ana shunday. Xudo haqi, meni kechir, yana mavzudan chetga chiqdim. Shunday qilib, men nima demoqchi edim? ha, ertaga saylovchilarim mening hamma oziq tishlarim joyidami-yoʻqmi ekanligini bilib olish, mening tish doktorimdan soʻrab bunga ishonch hosil qilish barobarinda oʻsha samoviy rohibning maktubi yuzasidan fikrimni albatta bilishni xohlaydilar. Men nima deyishim kerak? he yoʻq, be yoʻq, yelkamni qisib turaveramanmi? Siyosatchi uchun bu umuman yarashmaydi.
– Bu haqda savol berishlariga aminmisan?
– Aminman! Oʻylab oʻtirishga hojat yoʻq.
– Demak, faqat bir yoʻl bor — Filofeyning kashfiyotini oʻz-oʻzimizni kosmos orqali tuzatishimiz deb tan olish lozim. Bu kosmik zondlash orqali botin koʻzimizga koʻringan yangi bir manzaradir. Shunday emasmi?
– Ehtimol shundaydir, lekin bilmayman, men bunday deyishga tayyor emasman. Sen bilan gaplashish yaxshi, lekin bunday tuzatma, qoʻshimcha, paroksizm, yangi nuqtai nazar kerakligini odamlarga qanday tushuntirish mumkin? Farqi nimada? Osmoni falakdagi rohib qandaydir kassandra-embrionlar, ularning dunyoga kelishdan bosh tortishi, umuman olganda tajriba qilib boʻlmaydigan mislsiz narsalar toʻgʻrisida soʻz yuritadi. Agar bu faqat ilmiy sohagagina daxldor boʻlganda ham bir gap edi. Axir Filofeying Rim papasiga, aslida butun insoniyatga murojaat qilayotir. Buning ustiga Rim papasining oʻzi nima der ekan? U umuman javob qaytararmikin? Mening Rim papasining ahvoliga ham, oʻzimning ahvolimga ham havasim kelmaydi. Papa Vatikanda, rohib osmonda, men esa olomon qarshisidaman!
– Toʻxta, toʻxta, Oliver, birinchidan, sen bir oʻzing emassan. — vaziyatni oydinlashtirmoqchi boʻlib soʻz qotdi Bork. — Bunda hamma...
– Tushunaman, tushunaman, lekin kechirasan, gapimni oxiriga yetkazay. Sening nima demoqchi ekanligingni bilib turibman. Sen demoqchisanki, bu muammo sof shaxsiy muammo, har bir kishi ana shunday paroksizm degan narsani qabul qilish-qilmaslikni faqat oʻzi hal qilishi kerak. Ha, lekin tashqaridan qaragandagina shunday, Robert. Bizning hozirgi zamon – koʻcha noroziliklari va olomon talablari zamoni, shaxsiy tashvishlarni ma’muriy tuzumga yuklab qoʻyadigan zamon. Hatto OITS (SPID) uchun ham ma’muriy sistemani aybdor deb bilishmoqda. Hozirgi odam shunday maxluqki, sal koʻngilsiz hodisa roʻy berdimi, avvalo oʻzini emas, balki tuzumni aybdor deb hisoblaydi. Shu paytda samoviy rohibdan shunday yangilik kelib qoldiki, uni kimga toʻnkash, qayerga agʻdarish kerakligini bilmaysan. Endi nima qilish kerak? Umuman olganda muammolar toʻlib yotibdi. Lekin koʻplar bu safar ham hunar koʻrsatmoqchi — men oʻz hamkasblarimni, siyosatchilarni nazarda tutyapman, — bu ishda ular saylov oldi kampaniyasidan foydalanib qolishga urinmoqdalar, hatto qirgʻinbarot urushdan ham naf koʻrib qolish mumkin. Men demoqchi boʻlganim shu.
– Ha, doʻstim, bugun senga oson emas. Men seni tushunaman, Oliver. Biroq Filofey maktubi mening uchun muammo emas deb oʻylama. Men ham hayajondaman. Lekin shuni aytishim kerakki, muxoliflar Filofeyning da’volarini rad etolmas, fosh qila olmas ekanlar, bularning hammasi chin boʻlib chiqadigan boʻlsa va haqiqatdan-da nodir kashfiyot qilingan boʻlsa, kashfiyot deganimiz ham ruh paydo boʻlishining biopsixologik faktoriga, embriondagi intuitsiyaga, jumladan oxirzamon nishonasiga (men uni «Filofey nishonasi» deb atagan boʻlur edim) aloqador boʻlsa, erk va qoʻrqinch, tugʻilish bilan oʻlim kishi hayotida qanday oʻrin tutsa, bu ham bundan buyon xuddi shunday oʻrin tutajak.
– Hatto shu darajadami? Nahotki shunday boʻlsa, unda hech narsa deb boʻlmaydi. Hayratomuz gaplar! — Ordokning ovozida samimiy hayrat va ranjish alomati sezildi. — Unday boʻlsa bundan buyon nima qilmoq kerak?
– Sen nimani nazarda tutyapsan?
– Men nimani nazarda tutishim mumkin? Biz sen bilan musohaba qilgan yuksak materiyalar oʻz yoʻliga, lekin men saylovchilarning savollariga konkret javob berishim, «Filofey nishonasi»ga oʻz munosabatimni bildirishim kerak. Bu borada tushunmovchiliklar boʻlmasligini xohlar edim.
– Ha, seni tushunaman, — Ordokning fikrini ma’qullab dedi Bork. — Oʻylab koʻrish kerak...
– Biron soatdan soʻng telefon qilsam-chi? Rostdan ham, Robert, gʻalati boʻlib ketayapman. Xotirjam boʻlganimda seni bezovta qilmagan boʻlur edim ham, lekin oʻzim nafsoniyati kuchli odam boʻlganim uchunmi (men shunday odamman, xudodan yashirmaganni bandadan yashirmayman) oʻsha auditoriyada oʻzimga oʻzim kuchli ishonishim hecham kifoya qilmaydi. Sening gaplaringdan payqadimki, bu — inson tabiatida butunlay yangi bir haqiqatdir. Axir biz amerikaliklar, oʻzing bilasanki, hamma sohada birinchi boʻlmogʻimiz, oʻzimizning mustaqil va boshqalarga oʻrnak boʻladigan fikrimiz boʻlmogʻi zarur. Xudo koʻrsatmasin, bugun galaktikadan oʻzga sayyoraliklar kelib qolishsa, ertaga oʻshalar bilan achomlashib tushgan rasmlarimizni bosib chiqarishimiz kerak. Aks holda biz amerikalik boʻlolmaymiz.
– Ha, toʻgʻri, xuddi shunday, — kuldi Bork va qoʻshib qoʻydi: — Albatta, endi telefonda gaplashishlar kifoya qilmaydi, balki muhimroq narsa, aytaylik qandaydir forum, yoʻq deganda maxsus konferensiya, bittagina konferensiya emas, bizning Amerikadagina emas, balki boshqa mamlakatlarda ham konferensiyalar oʻtkazilmogʻi kerak, bu tashabbusni aholi zich yashaydigan regionlar, birinchi galda Rossiya, Xitoy, hindiston, Yaponiya ayniqsa jon deb qoʻllab-quvvatlaydi, Filofey uloqtirgan tosh suv yuzida qanday toʻlqin hosil qilajagini tasavvur etaman. Lekin boshlagan suhbatimizni davom ettiraylik. Nima qilmoq kerak, ertaga nima qilamiz? Axir sen, Oliver, oʻzingning saylovoldi dasturing bilan chiqmoqchi eding shekilli? Shundaymi? Sen hozirgina saylovchilar bilan uchrashuvlar oʻtkazding, sening oʻzingning birinchi oʻringa qoʻygan masalalaring, dalil-isbotlaring, har bir da’vogarda boʻlganidek, ta’sir qilish usullaring bor. Matbuotda nomzodlarning reytingi toʻgʻrisida ma’lumotlar koʻzga tashlandi. Xomchoʻtlar, bashoratlar. Sening ishlaring chakki emasga oʻxshaydi. Men sening raqiblaringni ham yaxshi bilaman.
– Hamma gap shunda-da. Juda kuchli, tadbirkor shaxslar. Ana shunday kutilmagan omil — Filofey nishonasi mana men deb turganda oʻshalarni hech ham unutib boʻlmaydi.
Bork uning koʻnglini koʻtarishga urindi:
– Menimcha, hali vaziyat aniq emas ekan, bu haqda gaplashishga vaqt erta. Prezidentlikka nomzod ekansan, bu mavzuning senga bevosita aloqasi yoʻq.
Oliver Ordok ogʻir xoʻrsindi.
– Sen u qadar haq emassan, — e’tiroz bildirdi Ordok. — Albatta, butun tarix uchun hecham mas’ul emasman. Lekin bu vaziyatning saylovoldi ishlarimga ta’siri meni tashvishga soladi. Endi menga quloq sol, Robert. Mening senga murojaatimga kelganda shuni aytish kerakki, hozirgi yoshlar seni yaxshi bilishadi va ma’naviy jihatdan senga ergashishadi. Koʻp vaqtingni oldim, men tasodifan qoʻngʻiroq qilayotganim yoʻq, axir sen mashhur futurologsan va hokazo, bizdek siyosat amaliyotchilariga senga oʻxshagan allomalar maslahat bermasa, kim maslahat beradi. Saylovlardagi raqiblarim tullak siyosatdonlardir, ular orasida men yangiman. Bilasanki, hozir birinchi qur, agar oldindan toʻgʻri siyosiy yurishlar qilinmasa, oʻyindan chiqib ketish hech gapmas. Ana shu vaziyatda saylovchilar kimni afzal koʻrishadi? Qanday mavqe tutish kerak? Ochigʻini aytganda, men konservator deb nom chiqarishni xohlamagan boʻlar edim, buning keragi yoʻq, shu bilan birga biron sohada inqilob qilish — Hamma vaqt xatarli boʻlib kelgan. Qandaydir bema’nilik, tushunmovchilik sababli, aytaylik, ana shu samoviy voqea munosabati bilan poyganing boshidayoq oʻyindan chiqib ketish alam qiladi. Men hammasiga tayyorman, saylovoldi kurashining hamma variantlari, Olimpga koʻtarilish yoʻlida roʻy berishi mumkin boʻlgan barcha mushkulotlar hisob-kitob qilib qoʻyilgan. Xuddi ana shu paytda samoviy rohibning «Assalomu alaykum» deb qolishi qiziq boʻldi-ku! Nima qilish kerak — «men sen bilan» deymanmi yoki «seni jin ursin, nari tur» deymanmi? Xudo haqqi, bunaqasi tushingga ham kirmaydi. Lekin goʻrga borasanmi? Shu masala yuzasidan sening fikringni bilmoqchi edim, shunchaki qiziqsinib emas, balki zaruratdan. Kutilmaganda ovozlarni boy berib qoʻymasam boʻlgani. Mana muammo qayerda.
– Yaxshi, Oliver, men hammasiga tushunganday boʻldim, — javob berdi Robert Bork, Ordokning gʻayrati va shijoatiga qoyil qolib (Siyosiy jihatdan omon qolish uchun siyosatchilar bilan bel bogʻlab kurashish oson emas!).
Bork rohib Filofeyning kosmosdan dumli yulduz yangligʻ uchib kelishi kishilarning ongiga qanday rahna solganligi, dunyoda qanday yovuz igʻvo-ehtiroslar xuruj qilganligini bir lahzada koʻz oldiga keltirgach, miyasiga qon quyilganday boʻldi, qulogʻi shangʻillab ketdi. Bu yaxshilikka olib keladimi yoki yomonlikka? Bevosita qoʻyilgan savolga javob berish kerak edi.
– Agar sen, Oliver, saylovoldi poygasida ishtirok etmaganingda ham, — dedi Bork telefon simining narigi uchida suhbatdoshi uni koʻrib turganday beixtiyor bosh chayqatar ekan, — oʻshanda ham baribir muhokama qilinishi kerak boʻlgan masalalar topilardi. Gap mening Filofey maktubi ta’sirida boʻlganimdagina emas. Gap shundaki, men har qancha shubha qilmayin, Filofeyning xulosalarini rad etish uchun asos topolmayapman. Aksincha, ishonch paydo boʻlayotir.
– Ishonish kerak demoqchimisan?.. Bu nimaga olib keladi, Robert?
– Zamon nimaga olib kelgan boʻlsa, oʻshanga. Bundan buyon masala shunday qoʻyiladi — biz Filofeyning kashfiyotini ma’lumot uchun qabul qilamizmi yoki uni qoʻlimizdagi dalillar bilan rad etamizmi, yo boʻlmasa, hech qanday muhim voqea roʻy bermaganday, pinagimizni buzmay turaveramizmi, Filofeyni xira pashshaday haydab yuboramizmi? Birinchisi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham hozircha bizning ixtiyorimizda. Bordi-yu Filofey koʻtargan muammolardan oʻzimizni chetga oladigan boʻlsak, hayot doimgiday davom etaveradi, Kassandra tamgʻasidan bexabar boʻlganimizda, kassandra-embrionlarning genetik fojeasi toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlmaganimizda boshqa gap edi, lekin biz buni bilib oldik. Endi qanday yoʻl tutish kerak? Oʻzimizcha hech qanday xavf yoʻq deb beparvolik qilib turaveramizmi yoki haqiqatdan koʻz yummay, oxir zamonning muqarrar ekanligini sezib, kassandra-embrionlarning ovozini eshitib turaveramizmi? Nima qilish kerak? Kechagina insoniyat bu haqda hech narsa bilmas edi, bugun esa bundan xabardor. Boshqacha aytganda, tashxis qoʻyilgan. Oqibatda inson oʻz jismida oʻzini yangidan kashf etdi deyish mumkin — oʻzining endigina paydo boʻlib, unib kelayotgan pushtida u oʻzi kim, oldingi avlodlarning irsiy yoʻl bilan oʻtgan illatlari uni qayoqlarga, qanday genetik zimistonga olib ketadi? Biz oʻsha mudhish koʻzguda oʻzimizga yaxshilab razm sola olamizmi? Yoki koʻrmaslikka olib, oʻzimizni borgan sari burchakka koʻproq tiqaveramizmi? Men Filofeyning kashfiyotini ana shunday tushunaman.
– Hm, hm, — kuchanib toʻngʻilladi Oliver Ordok telefonda va ogʻir uf tortib jimib qoldi.
– Nima uchun jimib qolganingni tushunaman. Lekin mening fikrimni umuman inobatga olmasliging ham mumkin. Eshityapsanmi?
– Eshityapman. Har holda sening fikring men uchun muhim, Robert. Mening boshqa yoʻlim yoʻq — men yutishim yoki yutqazishim mumkin, bu mening yoʻl tanlay olishimga bogʻliq. Tushunyapsanmi? Yutqazish esa menga hecham yoqmaydi. Nega endi men yutqazishim kerak ekan? Tushunib turibman, masalan, men ish tashlovchilar tomoniga oʻtsam yoki aksincha, aparteidga qarshi namoyishchilarning birinchi saflariga qoʻshilsam, yo boʻlmasa, aksincha, bunday yoʻlni ma’qul koʻrmasam va hokazo. Oʻshanda sen nima uchun magʻlub boʻlganingni bilasan, jin ursin. Biron arziydigan ish uchun! Bunda-chi? Kosmik stansiyadagi qandaydir telbaning xayoliy gipotezasi uchun martabangni, ehtimol, boʻlajak prezidentlik mansabingni xavfga qoʻyasanmi? Qanday be’manilik bu! Ana shu voqea yo oldinroq emas — yo kechroq emas, xuddi shu paytda roʻy berib qolsa nima deysan? Kechirasan, oʻzimning shubha va dardlarimni aytib olyapman.
– Qulogʻim senda, Oliver. Gapiraver. Lekin Filofeyning kashfiyotini qandaydir xayoliy gipoteza hisoblab toʻgʻri qilmayotganga oʻxshaysan. Bu sening ishing, albatta. Lekin oʻsha gipoteza emas, balki bor narsa deb qoʻrqaman. Agar shunday boʻlsa, bu hodisa yer yuzidagi barcha kishilarga taalluqli boʻlib chiqadi. Biron tarmoqda ish tashlash, shaharlarning koʻchalaridagi namoyishlar va boshqa siyosiy voqealar Filofeyning kashfiyoti oldida hech gap boʻlmay qoladi. Demak, hamma narsani oʻz oʻrniga qoʻyib, oʻzimizga hisob bermogʻimiz darkor.
Ularning har ikkalasi oʻylanib jim qolishdi. Yana Oliver Ordok tilga kirdi:
– Shunday ekan, sen, Robert, Filofeyning maktubini qoʻllab-quvvatlashni maslahat berasanmi?
– Bilasanmi, Oliver, sen har narsaga siyosiy yondoshib oʻrgangansan. Bu tushunarli, albatta. Lekin men bu masalada shaxsiy mayllarni inobatga olmayman. Filofeyning dalillari va mantiqi bilan hisoblashmaslik mumkin emas. Samoviy rohibning kashfiyoti shuni koʻrsatadiki, insoniyat yangi sinovlar oldida turipti. Shuning uchun meni toʻgʻri tushun. Sen — siyosatchisan, sening muddaong muammolarning dolzarbligini payqab olish. Kayfiyatlar yoʻnalishini sezish. Men boʻlsam olimman, futurologman. Sen mening fikrimni bilmoqchi boʻlding. Agar sal nafim tekkan boʻlsa mamnunman.
– Katta rahmat, Robert. Matbuotni kuzatib boraman. Sen bu masala yuzasidan matbuotda va televideniyeda chiqasan, albatta.
– Yaxshiyam Jessi mening kelganim haqida hozircha jurnalistlarga lom-mim demaydi.
– Bundan chiqdi Jessi seni mendan — shilqim Ordokdan himoya qilolmabdi-da? Lekin jahling chiqmasin. Men sen bilan doʻst boʻlganim uchun yuragimni yozdim. Aslini olganda men beorroq nusxaman, yaxshigina ezmaman. Aytgancha, men senga shayton haqida gapirib bermoqchi edim.
– Shayton haqida? ha, esimga tushdi. Xoʻb, shayton haqida nimalarni eshitar ekanmiz?
– Qiziq bir voqea. Tasavvur qil, men yaqinda birinchi saylovoldi uchrashuvini oʻtkazdim. Katta zalda igna otsang yerga tushmaydi. Besh ming chamasi odam bor! hayajondaman. Dasturimni aytib berdim. Nimalarnigina soʻrashmadi deysan. Bachchabozlikdan tortib xalqaro munosabatgacha. Sport bilan shugʻullanamanmi, oilam qanday, ishqivozligim va hokazo. Birdan mikrofon oldida bir nusxa paydo boʻlib, shunday savol beradi: «Mister Ordok, marhamat qilib ayting-chi, sizning shaytonga munosabatingiz qanday?» Men dovdirab qoldim. Zal jim boʻlib qoldi.
– «Shaytonga munosabatim? Qanday shayton haqida gapirayotirsiz?!» — «Siz haqingizda, mister Ordok. Siz — shaytonsiz!» — «Bu nima deganingiz?» — «Siz mister Ordok, vengersiz. Venger tilida Ordog «shayton» degani! Siz buni yodingizdan chiqarmasligingiz kerak edi, mister Ordok!» Zal sharaqlab kulib yuborsa boʻladimi. Meni ter bosib ketdi. Oʻsha nusxa qoʻshimcha qildi: «kechirasiz, mister Ordok. Men shunchaki gapirayotganim yoʻq? Sizning Amerikada eng mashhur shayton boʻlib qolishingizni xohlayman!» Va yana zalda shipni yorguday kulgi gumburladi. Bu yogʻi qanday boʻldi, Robert?
– Bunaqasini oʻylab ham topolmaysan! Buni Jessiga ham aytib beraman.
– Aytib ber, aytib ber, bir maza qilib kulsin.
– O’key! Zarur boʻp qolsam, qoʻngʻiroq qilarsan.
– Albatta, — javob berdi Ordok, u xayrlashmoqchi edi, birdan gap boshqa yoqqa burilib ketdi. — Eshityapsanmi, Robert, mening xom kallamda betamiz bir fikr nish urdi, — dedi Ordok, telefon dastasiga kinoya bilan «hm, hm» der ekan. — Tasavvur qil, bordi-yu, bizning yoʻlimizda toʻsatdan oʻsha samoviy rohib paydo boʻlib qolsa, oʻshanda unga nima kerakligini hech kim bilmaydi, shunda sen bizning komandamizda bosh maslahatchi boʻlarmiding? Oʻsha kampaniya paytida, albatta. Tabiiyki, tegishli haq evaziga. Lekin gap bunda emas, Xudo haqi, meni kechir, buni pisanda qilmasa ham boʻlardi.
– Rahmat, Oliver, taklifing uchun rahmat, — qandaydir keraksiz mavzuga burun suqmaslik uchun shoshib javob berdi Bork. — Lekin aytib qoʻyay: oʻzimning ishlarim shu qadar koʻpki, ulgurmayman. Senga tong sahardan qora kechgacha yoningda yelib-yuguradigan uddaburon, ishchan yigitlar kerak. Axir bu kampaniya ovozlar ketidan quvish degan soʻz. Men boʻlsam bu ishga keksalik qilaman.
– Unday dema, Robert, unday dema. Sen oʻzing oʻylagan darajada keksa emassan. Sen oʻzingni qari qilib koʻrsatyapsan. Mening gapimga ishon. Men chin dildan gapiryapman. Ma’qul boʻlsa, oʻylab koʻr. Shoyad! Kosmos Filofeyi boʻlgandan keyin kurrayi zamin Filofeyi ham boʻlishi kerak! Nima deysan?
– Bu haqda birgalikda oʻylashib koʻrarmiz, — xijolat tortib dedi Bork. — umuman olganda, kerak boʻlib qolsa telefonlashib turishimizga hech narsa xalaqit bermaydi.
– O’key! Gaping toʻgʻri. Xayrli kech! Mendan Jessiga salom ayt.
– Jessi hozir televizor koʻrib oʻtiribdi.
– Tushunarli, hozir hamma televizorga yopishib qolgan. Hamma sharhlovchilarning fikr-mulohazalariga quloq tutib oʻtiribdi. Ertaga nima boʻlarkin? Qanday shamol esadi? Xudo biladi. Xayr, Robert.
– Koʻrishguncha.

Beshinchi bob
Robert Bork, nihoyat, telefon dastasini qoʻyar ekan, boshini chayqadi — Filofeyning maktubi chindan ham hammani qiziqtiradi. Asrlar osha hal qilinmay qolgan muammolar kam boʻlgan deysizmi? Mana, endi kassandra-embrionlar jumbogʻi yoz kuni boshga qor yoqqanday boʻldi. Endi butun dunyo jazavaga tushadi. Qancha odamlar dovdirab qoladi. Vaqti-soati keldi! Na qochib, na yashirinib boʻladi! Nimadir nishona bermoqda! hoziroq osmonda muallaq turipti! Yetilib kelayotgan olovli hodisa-voqealarning tafti sezilmoqda! Bozorning qoq oʻrtasida kimningdir nomusiga tegishsa yoki diniy tuygʻusini haqoratlashsa, koʻz koʻrib quloq eshitmagan qiy-chuv koʻtarilgani kabi Filofeyning maktubiga shoshilinch va ayovsiz javob qaytarilishi aniq. Hokimiyat davrlarida, yangi xudolarni deb, yangi xaloskor haqiqatlar ilinjida, ideal hayot qurish yoʻlidagi xayoliy bepoyonliklar sari boshlangan katta va kichik yurishlarda har gal boʻlgani kabi, Filofeyning gʻoyalari pachavasi chiqquncha tanqid qilinsa, masxaralansa, badnom etilsa, la’natlanilsa kerak. Hammavaqt shunday boʻlgan. Nahotki tarix bu gal ham yana, yana koʻr-koʻrona takrorlansa! Nahotki har qachon boʻlgani kabi, entikib nafasi tiqilsa, hech narsa kashf qilolmasdan hech nimaga erishmay barbod boʻlsa? Lekin avloddan avlodga tobora koʻproq toʻplana borgan yovuzlik, asrlar boʻyi yigʻilgan yovuzlik mahsuli oʻlaroq hayotdan bosh tortgan kassandra-embrionlar oʻz-oʻzidan yoʻqolmaydi, Filofey kashfiyoti munosabati bilan kassandra-embrionlar toʻgʻrisidagi xabar insoniyatning qiyin qismatidan — oxirzamon boʻlishidan nishona beradi. Boshqacha boʻlishi mumkin emas.
Ana shular haqida fikr yuritar ekan, Robert Bork nogahon oʻylab ketdi — oʻzidagi bu ehtiros qaydan keldi, koinotning bir burchagida olam kezib yurgan samoviy rohib Filofeyning qilmishini nega yuragiga shunchalik yaqin olayotir, nega unga bu qadar kuyib-pishayotir, nega endi u kassandra-embrion ta’limoti muallifining otashin tarafdori, hamfikri boʻlib qoldi? Bularning sababi nimada? Borkni hammadan ham koʻproq hayratda qoldirgan narsa shu ediki, uning butun oʻtgan hayoti oʻz umrida koʻrgan-kechirganlari, bor tajribasi va bilimi xuddi shu paytda, Filofeyning kashfiyoti munosabati bilan chinakam ahamiyat kasb etganday boʻldi. Ana shu ishonch unda ham taajjub uygʻotdi, ayni vaqtda misli koʻrilmagan darajada ich-ichidan qoniqish hissini hosil qildi, u oʻzini qidirib yurgan narsasiga, masalalar masalasiga yoʻl topganday sezdi. Ana shu masalani hal qilishni ehtimol u butun umr orzu qilgandir: shuning uchun ham samoviy rohibning kashfiyotini oʻzining jonajon ishiday himoya qilishga tayyor ekanligini his etdi. Boʻlajak ma’ruzasining mavzusi ham esga kelib qoldi — «Kassandra-embrionlarning qoʻrqinch hissi nimadan darak beradi».
Xuddi shu zahoti u oʻylab ketdi — Hayotda shunday yuksak daqiqalar boʻladi: yillar davomida toʻplanib, kun sayin boyib borgan fikrlar birdan yashin yangligʻ yalt etib yuz beradi. Bunga, albatta qoʻshimcha shart-sharoit — oiladagi inoqlik, oʻzining ilmiy doirasida tan olinganligi, ya’ni insonning kundalik holatiga, ish qobilyatiga har kuni ta’sir etadigan hamma narsa yordam beradi, buni esa juda oddiy qilib aytganda baxt deydilar. Buni kundalik turmush baxti desa ham baxtning bahosi tushib ketmaydi.
Xufton payti edi; charchaganligiga qaramasdan Robert Bork kabinetiga kirib olib, komp'yuterni yoqdi. Endi koʻngildagi jamiki tuygʻularni nazardan qochirmasligi kerak. Bularning hammasi qogʻozda, soʻzda oʻz ifodasini topmogʻi lozim.
Mehmonxonada yonib turgan kamin pechka kabinetning ochiq eshigidan koʻrinib turar edi. Jessi yil boʻyi, har qanday mavsumda ham kaminga olov yoqib qoʻyadi. U olov musiqasini sevar edi.
Dastlabki qanotli iboralar osongina paydo boʻldi. Toza yangi ekranda satrlar dalada traktor plugi agʻdarib ketayotgan tuproq qatlamlariday aniq va ketma-ket terilgan edi. Kabinetning yon tomonidagi nim yorugʻ oynalaridan koʻkimtir kuz kechasi koʻzga tashlanar edi. Bogʻdagi daraxtlarning tanish sharpalari gʻira-shira sezilardi. Oy osmonning bir chekkasida suzib, pagʻa-pagʻa bulutlarga shoʻngʻib ketar, yana yuz koʻrsatar edi.
Ish yurishib turgan ana shu onda Robert Borkning xayoliy nigohida butun jahon komp'yuter ekrani ortida yashiringan yuksak togʻdan koʻrinib turganday edi. Ana shu kezda Bork odamning boshqalar orasida yashashining, inson bolasining tugʻilishdan to oʻlishga qadarli umrining muqarrar suratda muammodorligi, hayotning bosh mohiyatiga yetishishga urinishi haqida yozdi — inson daf’atanoq himmat-saxovatli qilib yaratilgan emas, mutlaqo bunday emas, buning uchun hormay-tolmay ruhiy kuch-quvvat sarflash talab qilinadi va har gal, har bir bolaning tugʻilishi bilan — yetib boʻlmaydigan idealga yetishish uchun bu ishni yana boshlamoq darkor. Odamning butun borligʻi ana shunga yoʻnaltirilgan boʻlmogʻi lozim. Ana shundagina u — insondir.
Robert Bork inson hayoti toʻgʻrisida fikr yuritar ekan, Filofey maktubi taassurotida tahlil qilmoqchi boʻlgan masala hayotning oldindan koʻrib boʻlmaydigan darajada murakkab ekanligini, uning naqadar ziddiyatli, makkor va keskin ekanligini xayoliga ham keltirmagan ekan. Jumladan, u prezidentlik kursisi uchun kurashgan Oliver Ordok bilan gaplashganda rohib Filofey kashfiyotiga munosabatini bildirgan soatdan boshlab oʻzining taqdiri hal qilib qoʻyilganligi haqida oʻylamagan ham edi. Holbuki ana shu soatdan e’tiboran uning taqdiri Ordok taqdiriga bogʻliq boʻlib qolgan edi. Ikkinchi tomondan esa uning taqdiri butunlay tasavvur qilib boʻlmaydigan darajada, boshqa bir kishining oʻsha paytda orbitada, fazoviy hujrada kun kechirayotgan va oʻz navbatida Borkni bilmaydigan, uni tushida ham koʻrmagan Filofeyning taqdiri bilan bogʻlanib ketgan edi.
Lekin nimaiki boʻlmasin, boʻlar ish boʻlgan, boʻyogʻi singan edi. Va taqdirlar bir-birlari bilan payvasta boʻlib ketgan edi. Buni oʻsha oydin kechasi hali hech kim bilmas edi. Taqdiri bogʻlanib ketganlarning birontasi — birinchisi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham bilmas edi... Lekin taqdirlar tarang tortib bogʻlangan edi.
Oy esa tun qoʻynida yogʻdu sochar ekan, Yer ustida belgilangan aniq soat va daqiqalarda oʻzining abadiylik yoʻlida ogʻishmay olam kezar edi. Oʻsha kechada boʻlgan qancha homilalarni oyning tortish kuchi olam substansiyasiga, abadiylikning aylanma harakatini — tugʻilish va oʻlish jarayonini davom ettirishga jalb qilgan edi. Hayotning abadiyligi onalar qornidagi yangi homilalarda yangilanib borardi. Va oʻsha kechada paydo boʻlgan barcha homilalar kelajak shaxslari edi. Mana shu barcha homilalarga ozodlik eshiklari, tugʻilish eshiklari ochib qoʻyilgan edi. Va oʻsha kechada hosil boʻlgan embrionlar vaqti kelib biri moʻ’min-musulmon, biri soʻqqabosh ruhoniy va hokazo va hokazo boʻlib tugʻilishi mumkin edi. Lekin abadiylik qonuniga zid oʻlaroq, oʻsha kechadagi homilalar orasida hayot da’vatidan bosh tortgan genetik jihatdan nigilistlar — kassandra-embrionlar ham paydo boʻlgan edi. Ular ikkiqat ayollarning qornida turib Kassandra belgisi nuri orqali oʻzi haqida xabar berish uchun paydo boʻlgan, oʻgay taqdiri azalga qarshi oʻlaroq, oʻzining sassiz iltimosini — Hayotdan vidolashishga ruxsat berishlarini soʻrab qilgan iltimosini Filofeyning zondaj-nurlari yordamida tashqi dunyoga ma’lum etish uchun paydo boʻlgan edi.
Va oʻsha kechasi okeanda zulmat qoʻynida milt-milt yongan mash’al yonida sohil yaqinida kitlar suzib bormoqda edi. Oʻynoqi oydin kechada kitlar galasi qorongʻida sadafday tanasini yaltiratib, sabot bilan toʻxtovsiz suzar edi. Ular qayoqqa suzib ketmoqda edi? Ularni nima oʻziga jalb qilar edi? Ularni nima quvmoqda edi? Sohilda turib okean suvida va kitlarning koʻzlarida aks etgan mash’al ularga nimalar demoqchi edi?
Va oʻsha kechasi komp'yuter oldida futurolog Robert Bork oʻtirgan koʻyi, bir tashvish tortsa, bir umidvor boʻlar, bir umidvor boʻlsa, bir tashvish tortar edi. Va u okeanda kitlar orasida suzib borar, kitlar uning oʻzlari bilan birga suzishini bilishar edi. Shunday qilib, ular birga suzishar edi, negaki uning taqdiri bilan kitlarning taqdiri borgan sari bir-biriga payvasta boʻlib borar edi...
Joʻsh urgan toʻlqinlar orasida kitlar qanday suzsa, u ham okeanda xuddi shunday suzar edi, uzoqdagi mash’alning nuri kitlarning koʻzlarida qanday aks etsa, uning koʻzlarida ham shunday aks etar edi...

* * *
Moskva vaqti bilan kechasi roppa-rosa soat uchda mashhur Kreml' kurantlarining har safar davlatning buyukligi haqida butun dunyoni ogoh qilib zang urishi bilan jaydari boyqush Spas minorasidagi uyasidan uchib tushdi-da Kreml' devori boʻylab soya yangligʻ parvoz qilar ekan, keng qanotlarini sassiz qoqar, tik boqadigan sehrli koʻzlarini yaltiratib, ulkan yapaloq boshini ilgʻab boʻlmas darajada qimirlatib borar edi. Boyqush har kechasi ayni bir vaqtda, atrofda tirik jon yoʻq paytda navbatdagi soqchilar roppa-rosa ikki yuz oʻn tantanali-marosimiy shaxdam qadam tashlash uchun Spas darvozasidan chiqib Lenin maqbarasiga qarab yurgan kezda uchib tushadi. Maqbara bu yerda uning, boyqushning koʻz oʻngida qad koʻtardi, va u lahza sayin, kechayu kunduz yil boʻyi, har doim qoʻriqlanadigan maqbaraning eshigi ogʻzida ma’lum vaqtgacha haykal sifat qaqqayib turgan koʻplab yosh soldatlarni koʻrgan.
Butun maydonni u yogʻidan bu yogʻiga kesib oʻtar ekan, boyqush oydinda granit libosi jilolanib turgan maqbara ustida, soʻngra maqbaraning orqa tomonida, qaragʻaylar tagida, Kreml' devorining shundaygina yonida davlat marosimi bilan dafn etilgan doʻkay rahbarlarning qabrlari ustida bir necha bor aylanib uchdi va odatda yarim kechadan oʻtgan sokin paytda paydo boʻladigan va quyib qoʻyganday bir-biriga oʻxshash, har ikkalasi ham pakana, har ikkalasi ham xumkalla shu yerlik arvohlarning, aftidan bu gal ham qadam ranjida qilmoqchi emasliklariga ishonch hosil qilgach, (qayerga yoʻqolishtiykin, yana aytishib qolishmadimikin?!) postda toshday qotib turgan soqchilar yonidan shovqinsiz otilib uchib nariroqqa ketdi. Boyqushning hafsalasi pir boʻldi — Har ikkalasi ham pakana, har ikkalasi ham xumkalla arvohlar, gʻiybatchi suhbatdoshlar, ajralmas ikki doʻst Qizil maydonda sayr qilish uchun, hayot ikir-chikirlari toʻgʻrisida gap sotish uchun ancha vaqtdan buyon kelishmayapti. Narigi dunyolik bu ikki shaxs bundan boshqa nima ish ham qilishsin?
Chindan ham, ular gaplashishni, oʻtmish haqida, albatta siyosat bobida suhbatlashishni oʻta xush koʻrishardi. Shunday boʻlardiki, arvohlar qizishib, janjallashib qolishar, tortishishar, soʻkishib ham ketishar edi. Ulardan biri jon-jahdi ila ikkinchisi bilan endi hech qachon uchrashmasligini, uni yomon koʻrishini, koʻrarga koʻzi yoʻqligini, uning yoniga yaqin kelmasligini soʻzlar, ikkinchisi esa bunga javoban mening boradigan joyim yoʻq, oʻlganingdan keyin toʻkilgan xazonday gapsan, shamol uchirgan tomonga ketaverasan derdi. Olloh taoloning irodasiga koʻra, ana shu bir-biri bilan chiqisha olmaydigan, tinib-tinchimas sharpalarning narigi dunyodagi omonat hayotini faqat boyqushgina koʻra va eshita olardi... Boyqush uzoq yillar davomida ularga oʻrganib qolgan, ular boʻlmasa zerikib qolar, oʻzini biror narsa yetishmayotganday his qilar edi. Lekin boyqush ularning boradigan boshqa joyi yoʻq ekanini, ertami, kechmi qadam ranjida qilishlarini bilar edi. Mana, yaqinda maydonda katta parad va namoyish boʻlishi kerak, shularning ketidan kechasi hayajonga tushib, koʻrgan-bilganlaridan koʻzlarini mast odamlarnikiday baqraytirib sharpalar albatta kelishadi. Barabanlarning gumbirlagan ovozi, harbiy saf muzikasi, soldatlarning maydon uzra yurakka qadaladigan qadam tashlashlari ularni oʻta hayajonga soladi. Harbiy texnikaning shovqin-suroni-chi! Namoyishlar, namoyishlar shunday hayajonga soladiki — odamlar daryoday oqadi, bor ovozi bilan qichqirishadi, maqbara ustida turganlarning rasmlarini, shiorlarni koʻtarishib shodu xurram oʻtishadi. Va olomon “ura-aa” deb qichqirib, urugʻ qoʻyish uchun suzayotgan baliqlarday kallasi kallasiga tekkunday bir tomonga oqadi.
Lekin sharpalarning kunduz kuni, yorugʻda paydo boʻlishi joiz emas, boʻlmasa ular vaqtning kechish jarayoni bilan hisoblashmasdan, fanodan oniy hayotga qaytib kelgan, ishga kirishib ketgan, hayajonga tushgan odamlar daryosi tepasidagi yuksak maqbaraning ustki minbarida turgan boʻlur edi. Shundan soʻng bularning hammasi birdan stop-kadrdagiday toʻxtagan, harakatsiz serrayib qolgan, ovozsiz sahnada tarixning tushuniksiz lazzatli zavq-shavqi ila abadiylikka, mangulikka qotib qolgan boʻlur edi. Kreml' ustidan guvillab uchib oʻtayotgan samolyotlar ham, harakatsiz toʻxtab qolgan, hurkak kabutarlar ham osmonda turib qolgan va porloq koʻzlar ham, baqiroq ovozlar va hatto harakatga kelgan pok fikrlar ham miya qatlarida turib qolgan boʻlur edi... Quyosh ham bir joyda abadiylikka qotib qolgan boʻlur edi...
Begim kunlari, xususan havo aynigan kezlarda, surunkali yomgʻir paytlarida, yer bagʻirlab izgʻirin turgan onlarda — maqbara yonidagi soqchilar oyoqlariga piyma etik, kalish, boshlariga quloqchin, qoʻllariga qoʻlqop kiyib olgan va ogʻizlaridan chiqqan hovur kiyim yoqalariga, yelkalaridagi miltiq-avtomatlarning ogʻizlariga oppoq qirov boʻlib qotib qoladigan fursatlarda, xumkalla-pakana arvohlar, balki havo ayniganidan boʻlsa kerak, vaysaqi boʻlib bir-biri bilan chiqisha olmay qolishadi, koʻproq burchak-burchaklarga tiqilib, oyga koʻz qirini solar ekanlar, bir-biriga gap qaytarishadi, ana shunday mahallarda boyqushning qulogʻiga asabiylashgan ovozlar tez-tez eshitilar edi: “Tushuntirib boʻlmaydigan narsalarni menga ishontirishga urinma! Oʻlimga davo yoʻq, davo boʻlishi mumkin ham emas, oʻlim haqdir. Men oʻlgan ekanman, abadiy yashab qolmoqchi emasman, soxta hayotning menga keragi yoʻq! Bu qachongacha davom etadi?! Oxiri bormi oʻzi, tinchim ham yoʻq, hammasi jonimga tegdi! Ilgarilari oʻylamagan ekanman, endi boʻlsa nega tugʻildim, meni onam nima uchungina tugʻdi ekan degan fikr kallamdan chiqmaydi. Men tugʻilishni xohlamagan edimku! Endi boʻlsa maqbaraga qamalib qolganman. Bularning hammasi sening ishing! Bu sening iblisona, makkorona gʻoyang! Bunga hech qachon rozi boʻlmayman, hech qachon, esingda boʻlsin”. Bunga sherigi oʻzining butunlay oʻchib qolgan trubkasini osoyishta tortar ekan xirillagan ovozi bilan javob berar edi: “Quloq sol, men senga koʻp marta tushuntirganman. Bu partiyaning xohishi edi. Men senga aytganman: sen partiyaga butun borligʻing bilan, koʻrgazmali qurol shaklida kerak eding, tushunyapsanmi, jahon inqilobi uchun sinfiy qasam ichishlar uchun kerak eding, sen partiyaga oʻlganingga qaramasdan va oʻlganingdan keyin ham kerak eding. Sen inqilob fir’avnisan, seni asrashadi, avaylashadi, senga tosh tobutingda ta’zim qilishadi!” — “Men boʻlsam buni mutlaqo xohlamayman! Men qat’iy norozilik bildiraman! hech kimning, mutlaqo hech kimning oʻlim bilan hisoblashmaslikka haqi yoʻq. Bu — bema’nilik”.
Boyqush ularning tepasidan uchib oʻtar ekan, hang-mang qolar edi – ular turfa olam haqida gʻazabnok janjallashar ediki, bunaqasini dunyoning biron goʻshasida eshitmaysan...
Lekin bugun ular, yarim kechada paydo boʻladigan janjalkash sharpalar yoʻq edi... Maydon xoli edi...
Boyqush Kreml' qal’asining kungirador devori ustidan shuv etib uchib oʻtgach, oʻzining ulkan koʻzlari bilan butun tevarak-atrofni koʻzdan kechirib bordi-da, boʻm-boʻsh tomlar ustidan oʻtib saroy bogʻlari tomon yoʻl oldi. U bu yerda kuzning qalin shox-butoqlari orasida sekingina “uh” tortdi, tepalik ustiga chiqqach pastda sokin oqayotgan daryoning muyulishiga, uxlab yotgan uylarning qorongʻu tomlariga nazar tashladi. Koʻprik tagida daydi koʻppak angillar edi. Sovuq yegan boʻlsa kerak...
Boyqush birdan xayol surib ketdi, qulogʻiga koʻz ilgʻagis uzoq-uzoqlardan, dunyoning bir chekkasidan qandaydir tovushlar eshitilganday boʻldi — okeanda tun qoʻynida kitlar galasi suzar, togʻday tanalari bilan bahaybat toʻlqinlarni yorib borar edi. Kitlar atrofida okean suvi guvillar edi. Suv ularning suzishiga monelik koʻrsatar, lekin kitlar parvoyi palak qayoqqadir shoshilmoqda edi. Ularning vulqonday qaynoq nafasidan qandaydir tashvish-xavotir sezilganday edi.
Boyqush Kreml' tepaligida turar ekan yer kurrasida qandaydir voqea sodir boʻlishini sezdi. Har doim shunday boʻlgan — dunyodagi har qanday falokati kabir oldidan kitlarni tashvish-xavotir bosar edi.
Kreml' bogʻida boyqush ogʻir xoʻrsindi. Tong yorishmoqda edi...
Ertasiga roʻy bergan voqea Robert Bork uchun qandaydir kutilmagan narsa boʻlmadi, voqealarning bunday kechishini oldindan bilish mumkin edi. Lekin bunchalik keskin tus olishini kutmagan edi...
U ertalab leksiya oʻqish uchun dorilfununga ketayotganida oʻzini xotirjam va mamnun sezar edi. Keyinroq esa...
Tushdan keyin Bork uyiga qaytdi. Yoʻlda mashina rulida diqqat-e’tiborini bir yerga toʻplay olmadi. Tezroq uyga borib, Jessidan bosimni oʻlchaydigan haligi apparatni, oʻsha oting qurgʻur oʻsha asbobni toptirmoqchi boʻldi. Jessi ba’zan oʻziniki bilan birga Robertning ham bosimini oʻlchab qoʻyar edi. Uning sogʻligi joyida, nolishga oʻrin yoʻq edi, bosimini oʻlchashga uringanda xotinining injiqliklariga marhamat yuzasidan kulib qoʻyib rozi boʻlardi. Endi esa sogʻligidan xavotirlanganday hammasini oʻzi bilib olmoqchi boʻldi. Tobi qochganday sezdi oʻzini. U umr dunyosining omonatligini sezganday gʻalati boʻlib ketdi. Hayot qandaydir oʻrnidan qoʻzgʻalganday, shamolda qalqib turganday tuyuldi, koʻp yillardan beri tanish-bilish kishilarning koʻzlarida va ovozlarida ham nimadir oʻzgarganday sezildi, ehtimol uning oʻzida ham shunday boʻlgandir?
Tez yurishga moʻljallangan va mukammal jihozlangan oʻsha ajoyib keng yoʻlni ham oʻzi yaxshi bilmaganday his qildi. Yoʻlda ham negadir xavotirga tushib borar edi. Hamma narsa oldingiday emas, butunlay oʻzgarib ketganday edi. Hammasi oʻz oʻrinlarida boʻlsa ham tevarak-atrofdagi borliq goʻyo boshqacha ahamiyat kasb etgan... Buning boisini tushunish qiyin edi...
Jessining mashinasi uyining yonida turgan ekan. Bork buni koʻrib bir oz oʻzini yengil sezdi. Demak, xotini hali repetitsiyaga ketmagan ekan.
– Xoʻsh, ishlar qalay? — deb Jessi istiqboliga chiqdi. Uning chehrasida har doimgiday tabassum balqir edi. — Yana bir narsa boʻldimi? Nima uchundir avzoying gʻalati. — Jessi erining yuziga boqdiyu tabassumli nigohi birdan oʻzgardi. — Tobing qochib qoldimi?
– hechqisi yoʻq. Jessi, tasavvur ham qila olmaysan, odamlar jinni boʻlib qolganga oʻxshaydi! — dedi-da, portfelini divanga tashladi, pidjagini yechib uloqtirdi.
– Kofe ichasanmi?
– Mayli. Qoʻngʻiroq qilishdimi?
– Qilishdi. Bu haqda keyinroq gaplashamiz. Shaharda nimalar boʻlayotganini aytib ber.
– Nimalar boʻlyapti? Boʻlgani boʻlyapti. Vahima. Hammaning ogʻzida Filofey. Shunaqa gaplar. Gazetalar, radio va televideniyeni gapirmayoq qoʻya qolay. Olagʻovur, hamma buning mohiyatini bilib olishga urinadi.
– Hsha mahkamalardan telefon qilishdi: “Si-en-en”, “Amerika ovozi”, “Ozodlik” radiosi. Men seni kechroq keladi deb edim. Gapiraver.
– Dorilfununda boʻlsa qadam bosib boʻlmaydi, hamma oyoqqa turgan. Koʻchalar yonib yotipdi. Hammaning ogʻizda faqat bir gap. Barchani hayajonga solgan voqea haqida hamma birday gapirsa yomon boʻlarkan. Qayoqqa borma, gʻazab toʻla gaplarni eshitasan. Gitlerning maydonlarda nima ishlar qila olganini, odamlarni qanday koʻylarga solganini endi tushundim.
– Ehtimol sen haqdirsan. Axir ular studentlarku, nima demoqchisan. Yosh, qaynoq, gʻayrati ichiga sigʻmaydi. Birdan Filofey chiqib qolsa? — Sening aytganingcha bor. Esimda, Kennedi otib oʻldirilgan kuni ham xuddi shunday boʻlgan. Bugun qanaqangidir beboshlik, tartibsizlik, toʻs-toʻpolon. Birovlar Filofey tabiatning botiniy siriga burnini suqdi deyishadi-da, ketidan buning teskarisini aytishadi — tekshirib boʻlmaydigan qatagʻon sirlarning oʻzi boʻlishi mumkinmi? Boshqa birovlar — tashvishlanishga arzimaydi, samoviy rohib orbitada turib nasihatgoʻylik qilaversin, bizga nima, uch pulga arzimaydi deydi. Bor-yoʻq gapi jinday husnbuzar ekan. Bunga javoban luqma tashlashadi: sen erkaksan, senga sariq chaqalik ekan, boʻlajak bolasi tugʻilishni xohlamagan ayol shoʻrlik nima qilsin? Endi buyogʻi nima boʻladi? Kassandra tamgʻasiga qanday munosabat bildirish kerak? Mavjud voqeadan qanday koʻz yumsa boʻladi? Uchinchi bir xil odamlar kurakda turmaydigan gaplarni aytishadi. Toʻrtinchi xil odamlar, beshinchi, oʻninchi xil odamlar va hokazo. Nihoyat, hammalari ayyuhannos koʻtarishadi: genetik kodga burun suqishning nima keragi bor — buni taqdiri azal deydilar, taqdiri azal esa Xudodandir. Odam ming-ming yillardan beri taqdiri azal bilan yashab kelgan, birdan bizning irodamizdan tashqari narsani taftish qila boshlashsa... Shunga oʻxshash gaplar. Hammasini aytib ado qilolmaysan. Kimgadir bu uch pullik narsa, bor-yoʻgʻi husnbuzar, kimgadir fojia. Ha, aytib oxiriga yetib boʻlmaydi. Eng dahshatlisi – Kassandra harakatga keldi. Aytishlaricha, yuridik fakul'tetda oʻqiydigan bir qiz leksiya paytida oynaga qarab turib birdan auditoriyadan otilib chiqipti. Uning peshonasida oʻshanday dogʻ — kassandra-embrion signali nishon bergan ekan. Boshqa bir voqea bundan ham oʻtib tushipti. Yoʻlda halokat yuz beribdi. Rulda ketayotgan ayol mashinada oʻtirib kuzatish oynasiga qarasa, peshonasida oʻshanday xavfli dogʻ koʻringanday boʻlibdi. Yaxshiyamki, falokat roʻy bermabdi.
– E, Xudoyim-ey! — Jessi stulga choʻkdi. Hammamizning boshimizga balo boʻldi! Buyogʻi nima boʻladi? Qandaydir yoʻl topish kerak-ku!
– Bilmayman, Jessi, bilmayman. Mendan nima xohlaysan? Buning ustiga, sen repetitsiyaga borishing kerak. Qaytib kelganingdan keyin gaplashamiz. Yuragim gʻash.
– Repetitsiyaga balo bormi? Dunyoda nima ishlar boʻlyapti-yu, repetitsiya deysan.
– Boshlandi endi!.. Sen ham chakki emassan. Butun boshli bir orkestr kutib tursa-yu, uyda Filofeyning vahimalariga qovurilib oʻtirsang.
– Telefon qilib kasal boʻlib qoldim deyman. Axir ular orasida yoshi kattasi menman. Yaqinda buvi boʻlaman. Sen buni yaxshi bilasan-ku.
– Mening qismatim ham senikiday, farqi faqat men erkak buviman, — xotinini kuldirishga urinib dedi eri. — Chikagoga Erikaning uyiga sen buvi, men buva boʻlib borsak, toza omadi ish boʻlardi-da! hozir bu haqda oʻylaydigan mavridi emas, Jessi, repetitsiyani barbod qilma, boʻlar boʻlmasga.
Jessi oʻylanib qoldi.
– Xoʻp, mayli. Mening yana yarim soat, hatto koʻproq vaqtim bor. Endi kishilar qanday yoʻl tutishi kerak, ular nima boʻladi? Erika yetti oylik homilador. Uning peshonasida ham Kassandra tamgʻasi nishon bergan boʻlsa-ya? Agar Erika yaqinda homilador boʻlganda bormi, men kechalari umuman uxlamagan boʻlar edim. – Jessi indamay qoldi va bir oz oʻziga kelgach, qoʻshib qoʻydi: — Robert, senga kofe tayyorlab keyin ketaman.
– Kofeni oʻzim tayyorlashim mumkin, sen joʻnayver.
– Yoʻq. Aytgancha, boshqalar qatori Ordok nomidan Entoni Yunger degani telefon qildi.
– Yunger? ha, esladim. Xoʻsh, u nima dedi.
– hozir kelib aytib beraman.
Xotini oshxonada bugʻ bilan ishlaydigan va shuning uchun parovoz deb ataladigan eski kofeqaynatgichda kofe tayyorlaguncha Robert Bork kursida oʻtirib dam olar ekan, shalviragan qoʻllarini yoniga tashlab, goʻyo oʻz uyida yotsirab qoldi. U hatto gir-atrofga nazar tashladi. Goʻyo birinchi bor koʻrayotgan kabi zilday mebel' toʻla katta mehmonxonaga razm soldi: Venesiyadan qachonlardir Jessi sotib olgan chilchiroq va kamin-pechka ustida katta oyna turipti. Royal', violonchel'. Oynavon shkafda zarhal muqovali kitoblar (kitoblarning koʻpchiligi ikkinchi qavatda, kabinet yonidagi kutubxonada saqlanadi). Va butun uy, hatto oʻzi ham qandaydir begonaday tuyuldi oʻziga. Eski Venesiya koʻzgusiga qarar ekan, oʻzining keksayib qolgan polvon oq yol otday suyaklari turtib chiqqanini sezdi, u oʻzining oʻtmish hayotini, oʻz hayoti bilan bogʻliq narsalarni, oʻzini, oʻzining har doim gʻayrioddiy fikrlar bilan band ekanligini koʻz oldiga keltirdi. U oʻylanib qoldi: «Nahotki menga koʻp narsa kerak boʻlsa, nega men chindan ham zamon oxir boʻlganday bunchalik kuyib pishaman? Ehtimol, endi men noma’lumlikka shoʻngʻib ketishim uchun mening butun oʻtmish hayotim shunchaki debocha boʻlgandir. Maxfiy eshikni axtargan koʻrday timirskilashim kerakmi? Futurologiyaga yopishib olib har holda ishi yurishgan olim sifatida tinch-totuv yashab nimaga erishdim? Nihoyat samodagi Filofey siymosining mening taqdirimga ta’sirini olaylik. Bu nima? haqiqat gʻalaba qilgan lahzami? Intiqommi? Shundaymikin? Filofey men uchun kim? Oʻylab koʻrsa, hech kim emas. Nega boʻlmasa men tinib-tinchimayman? Demak, uning menga daxldor joyi bor ekan-da? Ba’zan kitlar tushimga kiradi, endi boʻlsa...»
Bu fikrlar, shubhalar uni tark etmas edi. Nima toʻgʻrisida oʻylamasin samoviy rohib kashfiyotlari esiga kelaverar edi. Hamma-hammasini — bundan oldin boʻlgan voqea-hodisalarni ham, undan keyin roʻy bergan narsalarni ham qiyoslashga toʻgʻri keldi.
Jessi kofe olib kirdi. Gap yana oldingi mavzu atrofida aylandi. Robert Bork asarlarining shaydosi Entoni Yunger prezidentlikka nomzod qilib koʻrsatilgan Ordokning qoʻmondasi nomidan dorilfununga, Borkka telefon qilmoqchi boʻlgan ekan, lekin uni topisha olmabdi. Shundan soʻng kunning ikkinchi yarimida yana qoʻngʻiroq qilaman debdi. Jessi unga Borkning oʻzi telefon qilsa boʻlmaydimi deb soʻraganda, Yunger: “Meni topish qiyin, yugurib-elib yuribman, bugun bizlarning behalovat kunimiz, Ordokning saylovchilar bilan uchrashuvi tayyorlanyapti, shundan soʻng katta matbuot konferensiyasi boʻladi, umuman tashvish koʻp, Bork bilan gaplashishni juda-juda xohlar edim” depti. Yana: “koʻpdan beri gaplashmoqchi edim, endi buning uchun bahona topildi. Iltimos, aytib qoʻying, menda koʻp ma’lumotlar va savollar bor. Albatta qoʻngʻiroq qilmoqchiman”.
Jessi repetitsiyaga joʻnab ketgandan keyin koʻp oʻtmasdan telefon jiringladi. Bu oʻsha Entoni Yunger edi.
– Mister Bork, biz bilan sizning Filofey ismli umumiy doʻstimiz bor, shunday emasmi, biz hozircha baxtga qarshi telefon orqali tanishdik, bu tanishish umuman olganda Filofeyning maslahati bilan boʻldi.
– Toʻgʻri. Oʻsha samoviy rohib endi bizning hayotimizda katta rol' oʻynaydi.
– Gap ana shu haqda ketayotir-da, mister, Bork. Bu boshqalardan koʻra sizga koʻproq ma’lum boʻlsa kerak deb oʻylayman. Endi voqealar jarayonining qanday kechishiga, ruscha qanotli ibora bilan aytganda, tarix gʻildiragining qanday aylanishiga bogʻliqdir. Maqtanib qoʻyishim mumkin, axborotingiz uchun ruschani yomon bilmayman. Bordi-yu shu jihatlarim bilan sizga foyda keltira olsam, mamnun boʻlar edim.
– Ha, bunisi yaxshi, — dedi Robert Bork hayratomuz javob qaytarib va Entoni Yungerning oʻziga boʻlgan ishonchiga va ovozining jarangdorligiga qoyil qolib. “Ancha gʻayratli yigit koʻrinadi!” — oʻyladi u.
– Yoshi nechalarda ekan? — Men ham Gorbachev davrida Rossiyada boʻlganman: — dedi rus mavzuiga javoban. — Moskva, Leningrad, Kiyev. Aytmoqchi, Entoni, siz necha yoshdasiz? Shunchaki gap kelganda soʻrayapman.
– Marhamat! Ulugʻsifat boʻlib koʻrinish uchun — oʻttiz yoshdaman demoqchi edim, endi, anigʻini aytaman — yigirma sakkiz yarim yoshdaman, — dedi u. — Aql kiradigan vaqt kepti. Yana nima deyish mumkin? hayot va bilimning boshqa qutbi boʻlmish Moskva menga koʻp narsa berdi, lekin kegebega xizmat qilmaganman. Boshidanoq aytib qoʻyay.
Amerikada keng tarqalgan bu hazilga har ikkalasi ham kulib yubordi.
– Kechirasiz, Entoni, yoshingizga qaraganda siz mening oʻgʻlim tengisiz. Bunga qiziqishimning boisi shuki — gap jiddiy masalalar ustida ketganda suhbatdoshning yoshini bilib qoʻygan yaxshi.
– Men ham shunday deb oʻylayman. Siz haqingizda hamma narsani bilib oldim desam boʻladi. Sizning kitoblaringizni oʻqiganman, keyingi vaqtda “Jahonshumul uyning toʻqqiz eshigi” nomli maqolangizni qayta-qayta diqqat bilan oʻqidim.
– Ha, bu futurologiya sohasida butun dunyoda bayon etilgan gʻoyalarni tahlil qilishga urinish edi. Rahmat, boshim osmonga yetdi, — javob berdi Bork.
– Men oʻzim, sizga aytsam, akademik uslub bilan aytganda, tushunib boʻlmaydigan nusxaman, — dedi Entoni kinoya aralash, — bilim rezgilaridan yasalganman, falsafadan tortib ilmi nujumgacha barcha sohaga tirishib-tirmashib yopishganman, qachonlardir kosmosni orzu qilganman. Kasaba uyushmasi ishlari bilan ham, jurnalistika bilan ham shugʻullanganman. Oliver Ordok bilan yaqinligim shundan. U populizmga umid bogʻlagan, uning kuchi ana shunda. Saylov oldi poygasida endi unga yordam berish kerak. Biz yordam berishga harakat qilyapmiz ham. Uning qoʻmondasida ommaviy axborot vositalari bilan shugʻullanayotirman. Masalan, shu bugun uch soatdan keyin “Al'fa-Beysbol” sport zalida saylovchilar bilan katta uchrashuv boʻladi. Odam deganingiz dengiz, bevosita televideniyeda koʻrsatishadi. Shundan keyin kechqurun — matbuot konferensiyasi boʻladi, bu ham bir necha kanalda bevosita televideniye orqali koʻrsatiladi. Bularning hammasini sizga bekorga gapirib berayotganim yoʻq, mister Bork. Ehtimol, bizning, ya’ni Ordokning ishlari qaysi sohalarda yaxshi ketayotganini, qaysi jabhalarda oqsayotganini bilish siz uchun qiziqarlidir. Kechirasiz, sizning vaqtingiz bormi, men sizni gapga tutib qolmadimmi?
– Yoʻq, qulogʻim senda, Entoni.
– Shu munosabat bilan mening nimaga e’tibor bermoqchi ekanligimni bilib qoʻysangiz. Ertalab biz hammamiz yigirma chogʻli odam — yordamchilar, ekspertlar va boshqalar Ordok kabinetida yigʻildik, u eng avval samoviy rohibning maktubi yuzasidan kecha siz bilan telefon orqali uzoq suhbat qilganligi haqida axborot berdi.
– Ha, gaplashib edik, — tasdiqladi Robert Bork.
– Hammaning dilida va tilida boʻlgan narsalar yuzasidan Ordokning siz bilan maslahatlashgani zoʻr boʻpti. U borgan sayin koʻproq shuhrat qozonayotgan siyosatchi, lekin hecham paygʻambar emas va...
– Entoni, azizim, — uning gapini boʻldi Bork. — Bilaman, menga murojaat qilishni Ordokka sen shipshitgansan. Lekin men ham paygʻambar emasman. Meni hammasini bir zumda fahmlab oladigan odam deb oʻylaysanmi? Shu barcha masalalarni ipidan ignasigacha tushunib olishimga yordam bersa, xohlagan odamga murojaat qilishga tayyorman. Sen bu masalalarning hammasini biladiganday menga telefon qilyapsan. Men oʻz mulohazalarimning shubhasizligiga kafolat bera olmayman. Buni nazardan qochirmaslik kerak.
– Shunday ekan men mamnunman! — Entoni Yunger Borkni oʻz javobi bilan ham hayratga soldi. Va uning ovozi yoqimli jarangladi.
– Sen nimadan mamnunsan?
– Sezgirligim pand bermaganidan. Oʻz elidan paygʻambar chiqmaydi degan matal bor, lekin shunga qaramasdan, men yana bir marta amin boʻldim-ki, prezidentlik kursisiga da’vogar boʻlgan siyosatdon dastlab siz bilan, sizga oʻxshagan mutafakkir bilan maslahatlashishi kerak ekan. Ordok bugun butun bir stadion toʻla odam oldida nutq soʻzlashi, savollariga javob berish kerak. U bir qop afkor ommani oʻziga qaratib, yelkasiga koʻtarib ketadimi-yoʻqmi, gap unda emas. Muhimi shuki, sizning qarashlaringiz shu yoʻl bilan omma mulki boʻlib qoladi. Men buni ertalab bizga Oliver Ordok aytib bergan soʻzlarga qarab gapirayotirman.
– U nima degan ekan?
– Umuman, men shunday tushundimki, u sizning fikringizga suyanib Filofeyning kashfiyoti bor narsa, u bilan barcha odamlarning, jamiyatning barcha tabaqalari, barcha qit’alardagi odamlarning hisoblashmasligi mumkin emas deb sharhlashga moyil. Shunday emasmi? Menimcha shunday. Ordok taxminan shunday dedi.
– Buning bor narsa ekanligini ma’lumot uchun qabul qilish — bu bir gap, bu boshlangʻich nuqta. Xoʻsh, undan keyin-chi? Kassandra-embrionlarning paydo boʻlishiga olib kelgan va olib kelayotgan sabablar nima boʻladi? Ijtimoiy, tarixiy, psixologik jabhalarda-chi. Bu sohada savollar toʻlib-toshib yotipti.
– Siz haqsiz, mister Bork, — dedi Entoni va yana nimalardir demoqchi, oʻzining xayrixohligini bildirmoqchi edi, lekin Bork yana tilga kirdi:
– Bu hodisa mening butun borligʻimni qamrab oldi, hatto shunday tuyuladiki, men kechagi odam emasman, va hayotning magʻzini qaytadan chaqishim kerak, lekin men umrning tugayotganini ham unutmasligim joyiz. Filofey kashfiyoti inson taqdiri masalasiga doir bizning oldingi fikrlarimizni yoʻqqa chiqaradi. Biz ilgarilari tan olmagan narsalar oshkor boʻlib qoldi. Taraqqiyot, sivilizatsiya bor joyda salbiy narsalar ham boʻlib turadi deb oʻylardik. Daraxt kessang, payraxa uchadi. Ruslarda shunday matal bor.
– Ha, bu matal juda mashhur. Masalan, Stalin ommaviy repressiyalarni shu matal bilan oqlamoqchi boʻlgan. Gapiravering, men jon qulogʻim bilan eshityapman.
– Mana shunday gaplar. Men nima demoqchi edim? Filofey kashfiyoti shuni koʻrsatdiki, koʻrsatganda ham shafqatsizlik bilan ochib tashladiki, odamlar butun tarix davomida, avloddan avlodga muntazam suratda bir-birlarini qiynab jonlarini olib kelishgan, oqibatda insoniyat yashab kelgan dunyo koʻp narsa yoʻqotgan; oʻzlarining tarixiy takomil topish yoʻlida qoʻlga kiritishi mumkin boʻlgan juda koʻp yutuqlardan mahrum boʻlishgan. Umumiy tarzda aytganda, manzara ana shunday. Barcha uzluksiz urushlar, jumladan shonli urushlar deb nom olgan urushlar, barcha inqiloblar, gʻalayonlar, qoʻzgʻolonlar, jinoyatlar, hokimlarning shafqatsizligi, ta’limot hamda mafkuralarning zulumkorligi — bularning hammasi, kishilarning hayotini, taqdirlarini mudom chil-parchin qilib egib ezib turadigan, xalqlarda bir-birlariga nisbatan nafrat uygʻotadigan, odamlarni ochkoʻz maxluqlarga aylantiradigan jamiki vositalar, bularning barcha-barchasi Filofey koʻzi bilan qaraganda borgan sari koʻpayib ketayotgan kassandra-embrionlarning nidosiz noroziligida oʻz ifodasini topmaganmikin? hayotdan bosh tortish oxirzamon nishonasi emasmikin? Nima boʻldi deng: uzil-kesil ishonilmagan afsona — oxirzamon toʻgʻrisidagi afsona hayot taqozosi bilan bor narsa boʻlib chiqdi. Shu bugun kechasi boshlagan maqolamda shu haqda yozyapman. Oliver Ordok Filofeyga va uning kashfiyotiga oʻz nuqtai nazari bilan qarashi mumkin, lekin nima boʻlganda ham Ordok ham, uning komandasi ham – Hammamiz qanday murakkab vaziyatga toʻgʻri kelib qolganimizni anglab olmogʻimiz lozim. Men kecha Ordokka taxminan shunday dedim.
– Bugun ham, kecha ham sizni telefonda uzoq vaqt band qilib qoʻyib yaxshi qilmadim. Lekin bundan oʻzim mamnunman — bilmoqchi boʻlgan narsalarimni bilib oldim. Sizning fikringizga qoʻshilaman, albatta, Filofey nazariyasida hali oʻylash kerak boʻlgan jihatlar koʻp. Har qanday boʻlganda ham u bizning oldimizga misli koʻrilmagan masalani qoʻydi. Hammaning oldiga, butun insoniyat oldiga! Mana buni shaxs deydilar! U koinot kalitini burab yubordi! Kechirasiz, agar barcha oʻtmish zamonlarning jabrini biz tortguday boʻlsak, — shunday boʻladiganga oʻxshab qoldi oʻzi, — sizning iborangiz bilan aytganda, ochkoʻz mavjudotlar, ya’ni bizlar, hammamiz va bizdan oldin oʻtganlarning gunohi kabiralari kasriga biz qoladigan boʻlsak, bizlar oʻzimizga oʻzimiz norozilik bildirmasak kim norozilik bildiradi?! Shu narsa aniqlandiki, yovuzlik uni ijro etgan kishilar bilan birgalikda izsiz, javobsiz ketmas ekan, balki irsiyatning qaysi bir xampalarida talay vaqtgacha saqlanib turar ekan. Bundan chiqadiki, ertami-kechmi kimdir hayotidan voz kechib oʻshaning kasriga qolar ekan?!
– Ha, shunday boʻlib chiqayotir, Entoni. Gap shundaki, ezgulik bilan yovuzlikni bir shodaning donalari deb hisoblasak ham, ularning nisbati toʻgʻrisida kam oʻylaymiz. Yovuzlikning ustunlik qiladigan kuch ekani toʻgʻrisida, yovuzlikning bizning tub mohiyatimizni, burchimizni xonavayron etib, doimo barbod qilib turishi, bizning umumbashariy qadriyatlarimizni koʻkka sovurishi haqida, odamning hozirgiga nisbatan butunlay boshqa sifat kasb etishi uchun yashashning yangi usullarini aqlning bilib olishiga yovuzlikning yoʻl bermasligi toʻgʻrisida kam oʻylaymiz.
– Mister Bork, odamlar jismoniy jihatdan bizga oʻxshagani holda sifat jihatidan boshqa intellektga, zakovatga ega boʻlishi, butunlay boshqa xulqqa ega boʻlgan mavjudotlarga aylanishi mumkinmidi?
– Aylanganda qanday. Biz hammamiz oʻz yogʻimizga oʻzimiz qovrulib keldik, biz butun Koinotda birdan-bir aqlli mavjudotlar edik. Hech qanday mahluqlar bilan raqobat qilmadik. Shunday ekan, bizda boshqa ma’naviy evolyutsiya, tamomila boshqa taraqqiyot boʻlishi mumkinmidi? Bu haqda qanchalar oʻylash, munozara qilish mumkin. Lekin shunisi haqiqatki, biz fan va texnika taraqqiyotida ham har qancha yutuqlarga erishmaylik, hammamiz, afsuski, bir-birlarimizni yamlab yutadigan yirtqichligimizcha qolayotirmiz.
– Afsus, ming afsus. Demak, samoviy rohib bizni genetik jinoyat ustida tutib opti-da?! Lekin, har qancha kaltafahmlik boʻlmasin, aytayki, bizning hozirgi ahvolimizga nisbatan boshqacharoq boʻla olmaganimiz menga alam qiladi. Mister Bork, ana shu fikrda bizlarni mazoxistik kechinmalar sari eltadigan odatiy idealistik ohang yoʻqmikin?
– Albatta bor, chunki mazoxizm — choʻlda turib daraxtzor yoʻq ekan deb shikoyat qilish demakdir.
– Ana shunday daraxtzor yoʻq boʻlsa, bundan keyin ham boʻlmasa, siz nimani taklif qilgan boʻlur edingiz.
– Faqat bir narsani — aql bogʻ-rogʻlarini barpo qilishni.
– Bu nima degani?
– Bu nima degani? Sen tutgan joyidan uzadigan jurnalist ekansan! Filofey kashfiyotlari nuqtai nazaridan bu faqat bir narsani anglatadi: kassandra-embrionlarning signallariga quloq solish, Kassandraning har bir belgisini ogohlantirish deb qabul qilish. Bizning qalbimizda yetilib kelayotgan his — yorugʻ dunyoga kelishdan qoʻrqinch hissini faqat shu yoʻl bilan toʻxtatish mumkin. Genetik halokatning yaqinlashib kelayotganini har bir kishi, umuman insoniyat bilib-tushunib olmogʻi zarur. Men “Tribyun” uchun yozayotgan maqolamda xuddi ana shu haqda gapiraman. Kechirasan, Entoni, telefonda hammasini aytib boʻlmaydi. Qisqasi, insoniyatning kelajak avlodlar oldidagi mas’uliyati bundan buyon yangi mazmun olajak, ehtimol, bu evolyutsiyaning yangi bir davrasidir. Kecha Ordokka ham taxminan xuddi shunday dedim. U ham tashvishda.
– Ha, mister Bork, bu safar bizning Ordokka yana shuning uchun ham qiyin boʻladiki, bu vaziyat uning siyosiy repertuaridan emas. Ordok kabi siyosatchilarni men yakkama-yakka kurashuvchi siyosatdonlar deyman. Ordok koʻz oldida raqib boʻlsa, ishonch bilan kurashadi, oʻshanda hujumga oʻtadi, bu hammaning koʻz oʻngida boʻlishi kerak. Tor doirada u hatto “zaruriy dushman” tushunchasini ishlatadi. Ana shundagina u oʻzini gʻolib sezadi. Bunisi esa qandaydir mavhumlik!
– Unchalik emas, Entoni. Ana shunday mavhumlik koʻz ochib yumguncha aniqlikka aylanishi mumkin. Aniqlik boʻlganda ham qat’iy aniqlikka aylanadi. Chunki bunda gap odamlarning hayoti toʻgʻrisida boradi.
– Ha, albatta. Men Ordokning psixologik xususiyatini aytib qoʻymoqchiman, xolos. Lekin bu ayni vaqtda uning siyosiy hayoti shakli hamdir. Bu shunchaki gap. Men soʻzimni tugatyapman, mister Bork, aybga buyurmang, siz bilan gaplashgan sari odam xumordan chiqadi. Menga qoʻngʻiroq qil deya koʻrmang, osonlik bilan qutula olmaysiz.
– Yaxshi, yaxshi, Entoni. Zaruriyat boʻlib qolsa, nega gaplashmaslik kerak ekan.
– Xayr, mister Bork. Televideniyeda “Al'fa-Beysbol”dagi miting soat oltidan sakkizgacha, “Sheraton” mehmonxonasidagi matbuot konferensiyasi — soat toʻqqizdan oʻngacha — marhamat qilib koʻring.
– Rahmat. Harakat qilaman...

Oltinchi bob
Oʻsha yilgi kuzni rassom rangli qilib chizganda kartinada shaffof osmon, rang-barang xazonrezgi, shahar chekkasidagi uylarning tomlari ustida aylanib uchib xayrlashayotgan kelgindi qushlarni koʻrgan boʻlur edingiz... Tevarak-atrofda oʻynab yurgan bolalarning shoʻx ovozlari quloqqa chalinadi. Oʻsha quyoshli kun barcha tirik jonga sokinlik, xotirjamlik ato qilgan edi...
Oʻsha moʻ’jizakor kun ham boshqa kunlar qatori tugagan boʻlur edi va hayot maromiga hech nima monelik qilmayotganday edi. Lekin hozircha pinhoniy, hali pishib yetilmagan, keyin oʻzini koʻrsatish uchun mudom jamgʻarilayotgan elektrday allaqanday hodisa yaqinlashayotgan edi. Buning uchun odamlarning bir joyga toʻplanishi taqozo qilinar edi. Odamlar qancha koʻp toʻplansa, qanchalik zich va qalin boʻlib, qaynoq nafas oladigan yaxlit olomonga aylansa, shuncha yaxshi.
Robert Bork soatiga qarab-qarab qoʻyarkan, oʻzini Ordokning saylovchilar bilan boʻlajak uchrashuvini hayajon bilan kutayoganday, prezidentlik kursisi uchun kurashib, nutq soʻzlaydiganday, gazetchilar ta’biri bilan aytganda, shu paytni qoʻldan boy bermaslik niyatida goʻyo ommaning ishonchi va madadiga erishish uchun shaxsan kurashadiganday his qildi. Bork nima uchun, nima sababdan shu qadar hayajonlanayotganini oʻzi ham bilmas edi. Aslini olganda jiddiy bir voqea sodir boʻlayotgani yoʻq — saylovoldi kampaniyasi jarayonidagi siyqasi chiqqan tadbir, vassalom. Bu haqda oʻylashga arzirmikin? Boʻlar-boʻlmas voqeaga kuyib-pishishga, oʻziga hech aloqasi yoʻq narsa uchun xavotirga tushishga arzirmikin? Jinnilik-ku bu! himoyachi yoʻgʻiydi-ya.
Lekin u oʻz ustidan qanchalik kulmasin, miyasi gangib qoldi, oʻzini qoʻyishga joy topmas edi. Uning uydan chiqib toshlar bogʻiga borgisi kelaverar edi — bu yerda uyoq-bu yoqqa yurib, yoki qumga sehrli belgilar chizib, ochiq derazadan kelib turgan kuyni eshitishni xush koʻradi. Hozir ham radiodan musiqa eshitdi. U musiqadan, Betxovenning simfoniyasidan, uning qudrati va koinotshumulligidan taskin topar, musiqaning oʻzini ovuntirishiga, oʻz olamiga, oʻzgacha kechinmalarga chorlashiga, har galgiday jilovsiz fikr va xayollarga undashiga ishonar edi. Uning tan olishicha, musiqa — quyosh energiyasining son-sanoqsiz oʻzgargan shakllaridan biri, u koinot qa’ridan chiqadi, bastakor esa radarga oʻxshab koinotdan kelgan musiqani tutib oladi, unga sayqal beradi, uygʻunlashtiradi, muayyan ohang baxsh etadi. Boshqacha aytganda, musiqa — ochuniy Boʻshliq va Vaqtning tovushdagi aks sadosidir. Oʻzining ana shu kashfiyotlarini hech kimga aytmagan, aks holda odamlar uni mazax qilishgan boʻlur edi. Hatto Jessi ham bundan bexabar. Uning yana bir nazariyasi ham bor edi, uni ham sir saqlar edi: musiqa odamlarga inson umrining oʻlguday qisqaligi uchun mukofot qilib berilgan deb oʻylab qolardi. Odam musiqani eshitayotganda ruhan musiqaga shoʻngʻib ketadi, vaqtning insonga noma’lum kategoriyasiga kirishadi, u abadiylik oqimiga qoʻshilib ketadi va uning umri uzayadi, abadiylik bilan toʻqnashib choʻziladi, ehtimol, bir necha oʻn yilga, bir necha yuz yilga va koʻproqqa choʻziladi, choʻzilganda ham uzunlik oʻlchovlarida emas, balki tabiati hali aniqlanmagan oʻlchovda choʻziladi. Ehtimol, bu oʻlchov mohiyati hech qachon aniqlanmas.
Biroq bu safar Bork shunga ishonch hosil qildiki, musiqani ana shunday tushunish uchun muayyan moyillik, kayfiyat, masalan, ibodat oldidan, dengizda suzish oldidan odam oʻzida qandaydir moyillik, kayfiyat sezgani kabi... Buning ustiga Jessi repetitsiyaga hayallab qoldi. Hozir transport ishida tigʻiz payt va mashinasi yoʻllarda tiqilib qolgan boʻlishi mumkin. Bork boʻlsa uyda ham oʻzini tiqilinchda qolganday his qildi. Ishi yurishmaydi, u shoshilinch tugatish kerak boʻlgan ishga qoʻl ham urmadi. “Tribyun” esa va’da qilingan maqolani olishi kerak edi. U boʻlsa gazeta sahifalaridagi sensatsiya imillashni xush koʻrmasligiga aqli yeta turib bugun oʻzini komp'yuterga oʻtirishga majbur qila olmadi. Juda boʻlmaydigan boʻlsa yana kechasi ishlayman, gazetaga pand bermayman, deb ham ishni orqaga surgay berdi. Ranj chekdi, oʻzini u yoqdan bu yoqqa tashladi va shu bilan birga matn sharros yomgʻirdan soʻng boʻy choʻzgan maysaday yetilganini tasavvur qilib oldin mamnun boʻldi. Uning miyasida maqola matni pishib yetildi. Maqola tayyor boʻlgan edi desa boʻlardi.
Lekin u goʻyo oʻziga aloqasi boʻlmagan narsani butun diqqat-e’tibori bilan kutib turganday qoʻlini sovuq suvga ham urmadi. Shaharning eng gavjum qismida, har xil odamlar liq toʻla boʻladigan mashhur sport zalda oʻtkaziladigan oʻsha ulkan saylovoldi mitingi nima uchundir xuddi oʻzining yon-verida, ayvonda, gulxonalarda, toshlar bogʻida oʻtishi kerakday tuyuldi unga. Olomon uning uyini yoppasiga oʻrab olib, nafasini boʻgʻib qoʻyadiganday sezildi... U oʻzini alahlaydigan jinni deb atadi. Bunaqangisi tushga ham kirmas.
Bork u yoq-bu yoqqa yurar, bir uyga kirsa yana tashqariga chiqar, soatiga qarab qoʻyar, musiqaga chala-chulpa quloq solar, telefonga umuman javob bermas, lekin oʻzi telefon qilib turar edi. Mehmonxonadagi katta televizorning yoniga bormas, vaqtliroq tomosha qilishni xohlamas edi; koʻpdan-koʻp kanallar orqali nimalar namoyish qilinishini koʻzni yumib turiboq aytib berishi mumkin — oʻsha betartib telekoʻrsatuvlar... Jessidan hamon darak yoʻq.
Borkning yuragi qandaydir notinch edi, fikrini toʻplay olmas, lekin miyasiga jiddiy fikrlar ham kelib qolardi. Dorilfunundagi suhbatlarda, “Tribyun” jurnalistlari bilan boʻlgan muloqotlarda ham samoviy rohib Filofeyning murojaati nima uchun shaxsan Rim papasiga yoʻllanganligi masalasi tilga olinmadi. Shuni tushunish qiyin emas ediki, papaning oʻzi ham juda qiyin ahvolga tushib qolgan edi — nima qilmoq kerak, qandaydir qallob rohibning oʻta gʻayriodatiy, sovuq desa ham boʻladigan murojaatiga matbuotda javob berish kerakmi, javob berish lozim boʻlsa, nima deyish kerak?
Robert Bork kassandra-embrionlar muammosi hamma joyda muhokama va munozara qilina boshlasa, turli dinlarda favqulodda gʻalayonlar boshlanishini yaqqol koʻz oldiga keltirdi. Filofey kashfiyotlari yoʻlidagi xavflardan biri ana shunda edi.
Axir, dinlar Xudoga yetishish orzusida inson ruhi azaliy gʻayratining azob-uqubatlarini ham, zavq-shavqini ham oʻzida mujassamlashtirish barobarinda ma’lum darajada bu oʻrinda pismiqlik ham qiladi — Xudo oʻz yoʻliga; Xudo hamma uchun bitta deb tan olinadi, lekin har bir dinda koʻp narsalar oʻziniki va oʻzganiki deb farq qilinadi, bir dindagi qadriyatlar bilan boshqa dindagi qadriyatlar boshqa-boshqa, qaynatilsa qoni qoʻshilmas hisoblanadi. Haqiqatga yetishish uchun oʻz mavqelarini mustahkamlashda turli diniy ta’limotlarning gʻarazgoʻyligi, nafsoniyatga berilganligi, xudbinligi ana shundan, bu esa dunyodagi ruhoniylar orasida qarama-qarshiliklar tugʻdiradi, oʻz navbatida, dindor ommaning begonalashib, bir-birini tushunmay qolishiga olib keladi. Balki xuddi shuning uchun ham har bir dinda, faraz qildi Robert Bork, har qanday holatda ham Filofeyning kashfiyotini albatta oʻz foydasiga burish uchun harakat qiladigan muayyan kuchlar topiladi, ular yoki oʻzini samoviy rohibni bilib bilmaganga solib qoʻya qoladi va shunday yoʻl bilan siyosiy kapital jamgʻaradi yoki dinni avj oldirish va dinchilarga oʻz ta’sirini kuchaytirish maqsadida Kassandra tamgʻasi kashfiyotini oʻz ta’limotlariga boʻysundiradi.
U dastlab yoʻlakayiga, keyinroq esa tobora kuchliroq miyasiga quyilib kelgan fikrlar — turli mamlakatlar boʻylab qilgan safarlarida, xilma-xil xalqaro ilmiy konferensiyalarda xuruj qilgan mulohazalar haqida yana oʻylab ketdi, biroq bu fikrlarni oshkor aytishga jur’at etmas edi. Bordi-yu Yer kurrasidagi har bir odam barcha dinlarga bir xil darajada e’tiqod qilganda, bordi-yu insonga hamma dinga teng daxldorlik huquqi berilgan boʻlganda — agar u Xudoga ishonar ekan — barcha mavjud dinlarga bab-baravar va bir xil maqomda e’tiqod qiladigan boʻlsa, boshqa din-e’tiqodlarni inkor etadigan qandaydir ayrim cherkov yoki mazhabning muxlisi emas, balki dunyo dinlari uyushmasining a’zosi boʻla olsa va barcha dinlar tomonidan hech soʻzsiz tan olinsa, oʻzini ayni vaqtda ham xristian, ham musulmon, ham buddoyi, ham yahudoi deb va shu kabi boshqa dinlar muxlisi deb hisoblasa, u har bir dinni sevsa va hurmat qilsa, uni ham barcha dinlar tan olsa, u ularning mazhabiy, tarqoq gʻoyalari va normalarini emas, balki umumdiniy gʻoya va aqidalarini bemalol qabul qilgan boʻlsa, odamlarning, har bir shaxsning hayoti qanchalik qayta qurilgan boʻlur edi? Oʻshanda ulkan shaharlarda va aholi zich yashaydigan mamlakatlardagi xil-ma-xil va mazhab-tariqatlar aralash boʻlgan jamiyatlarda odamlar orasida uchraydigan yashirin va oshkor diniy gʻov-lar barham topgan boʻlur edi. Agar shunday boʻlganda in-son hayoti ancha yengillashgan, uygʻunlashgan boʻlarmidi? Odam-zod istiqboliga barcha dinlar yakka-yakka holda va bir-bi-rini turtib emas, balki birgalikda chiqadigan vaqt, shun-day tarixiy davr kelmadimikin? Oʻtmish avlodlardan farq-li oʻlaroq yigirmanchi asr oxirlarida yashayotgan odam — barcha dinlar meniki va men barcha dinlarning muxlisiman, men barcha dinlarning barcha ibodatxonalariga kirib turaman, va barcha ibodatxonalarda aziz ziyoratchiman deya olsin... Men xristianlardan tavvallud topganman, meni choʻqintirishgan, meni Qur’on tilovat qilib koʻmishadi, bugun pravoslavlar orasida pravoslav edim, kecha musulmonlar orasida musulmon edim, Yaponiyada Buddaga ibodat qildim, Shvesiyada Lyuter qasidalariga joʻr boʻldim... Oʻzimning Xudoga e’tiqodimda men hech kimga yot emasman, bizning yaratgan Tangriga barcha tillarda va shevalarda qilingan ibodatlarda men uchun yot ibodatlar yoʻq. Hammamizga baravar e’tibor bilan qaraydigan, bizning yovuzliklarimizdan bir xilda qiynaladigan va bizning aql-idrokimiz va ezgu ishlarimizga qarab hammamizga baravar koinot eshigini ochib qoʻyadigan Tangriga ibodat...
Dinlar uyushmalarga birlashishsa mavjud dinlarning birontasida ham Xudo gʻoyasi zaiflashmagan boʻlur edi, aksincha, dinlar koʻpqirrali, oshkor va ustuvor xususiyatga ega boʻlar, eng muhimi — ajoyib nazariyalardagina emas, balki xatti-harakatlarda ham dinlarning tub mohiyati insonparvarlik negiziga qurilgan boʻlur edi.
Bork soʻzsiz bilar ediki, bu gʻalati gʻoya, balkim, kelishmagan gʻoyadir, bu gʻoyaning amalga oshishi ehtimoldan uzoqdir, u haqda faqat oʻzi uchun va ichida oʻylash mumkin, taqvodor dindorlarning izzat-nafsini ogʻritmaslik, ularning hayotiy diniy tarziga til tegizmaslik uchun, bunday gʻoya odamlarni ruhiy hayajonga solish mumkinligini bilib, ana shunday umumbashariy miqyosdagi fikr-mulohazalarda juda ehtiyotkor boʻlmoq kerak.
Xuddi ana shu mulohaza futurolog Borkni oʻz ichida saqlagan gʻoyani e’lon qilish shahdidan qaytarar edi. Hatto tilining uchiga kelib turganda ham, diniy kosmopolitizmning dolzarbligi haqiqatning oʻziday, odamlar va dinlarning yangi ruhiy muloqotining mutlaqo zaruriy modeliday koʻrinib turganida ham ogʻiz ochmagan. Bu boshqalarga nisbatan koʻproq muvaffaqiyat qozonish uchun bir-biri bilan raqobat qilayotgan dinlarning oʻz-oʻzicha urinishlari emas, balki Xudoga yetishish yoʻlidagi umumiy qadam boʻlmogʻi kerak edi.
Koʻplab dinlar-mazhablarni bir butun diniy uyushmaga birlashtirish gʻoyasi diniy tashkilotlarning qattiq gʻazabiga uchrashini, qanday shovqin-suron koʻtarilishini, oʻzini shoʻrlik boshiga qanday toshlar yogʻilishini, uni azim gunohlar qilganlikda, ashaddiy kufrlikda, mislsiz dunyoviy bid’atda ayblashlarini u yaxshi tasavvur qilardi. Agar xudbinlik va ta’magirlik inson tabiatining azaliy va deyarli biologik xususiyatlari ekan, bunday amallar, albatta yuz koʻrsatishiga shubhalanmasa ham boʻlardi. Oʻzlarining buyuk paygʻambari uchun oʻta haqoratlangan musulmon muftilari tomonidan oʻlim jazosiga hukm qilingan shoʻrpeshona Salmon Rushdining qismati ham (boshqa dinlar bunday holatga befarq qaraydigan bir paytda) holva boʻlib qolardi: har holda Salmon Rushdi oʻziga boshpana ola oldi, shunday boʻlishi ham ehtimolki, xilma-xil din-mazhablarni qoʻshish uchun jonbozlik qilgan kishida bunday imkoniyat boʻlmasligi ham mumkin, hamma joyda tahqirlangan va gʻazabga mingan barcha dinlar tomonidan hamma yerdan haydalgan bid’atchiga shoʻrlik boshini tiqish uchun yer kurrasida joy topilmay qolsa kerak, unga hech yerda va hech qachon panoh boʻlmasa kerak? “Ana shunday vaziyatda sening kosmosga, Filofeyning yoniga ketishdan boshqa ilojing qolmagan boʻlurdi, — oʻyladi Bork oʻz ustidan kinoya bilan kular ekan va birdan miyasiga fikr quyildi: — rostdan ham yetib boʻlmas yuksaklikdan turib Yerdagi odamlarga haqiqatni aytib berish uchun taqdir Filofeyni kosmik orbitaga quvgan boʻlsa-chi?”
Yopirilib kelayotgan fikrlar ogʻushiga gʻarq boʻlgan Bork saylovoldi uchrashuvi translyatsiyasining boshlanishini unutib qoʻyayozdi. Soatga qaradi — soat olti boʻlib qopti. U oʻzini televizor turgan mehmonxonaga urdi. Naq ustidan chiqdi! Koʻrsatuvni olib boruvchi teletomoshabinlarni ekranga, saylovchilarning prezidentlikka mustaqil nomzod Oliver Ordok bilan uchrashuvi haqida “Al'fa-Beysbol” sportzalidan olib boriladigan telekoʻrsatuvga taklif qilar edi.
Sportzalning gumbazlari osti liq toʻla odam. Odam shu qadar koʻpki, koʻzing tinib ketadi. Havo mavjlarida asalari uyasidan kelayotganday gʻovullagan tovush eshitilar edi. Son-sanoqsiz odamlarning yuz-koʻzlari, rang-barang basharalari Borkning koʻz oldidan oʻtdi. Zal ichining bezaklari nomzodning qoʻmondasi yomon ishlamaganligini koʻrsatar edi. Sportzal gumbazi tagida kulib turgan Ordokning surati solingan katta havo shari osigʻlik turibdi. U yer-bu yerda har xil shiorlar koʻzga tashlanadi: “U quyi ijtimoiy tabaqalarni yaxshi biladi”, “Ordok — boʻlajak prezident”, “Ordok yangi ekologik dasturni olgʻa surmoqda”, “Ishsizlar Ordokka ishonishadi!”, “Feministkalar birinchilikni xohlaydilar!”, “Oʻzimizning Ordok uchun ovoz beraylik!” va hokazo. Operatorlar ustalik bilan shiorlarni yirik qilib koʻrsatishar edi.
Voqealar rivoji ana shunday katta uchrashuvlarga mos edi. Shovqin-suron, estrada musiqasi, sharhlovchilarning dadil ovozlari, tartib-intizomni miq etmay kuzatib turgan politsiyachilar. Oliverning oʻzi ham tantanaga yarashib turar edi. U shaxdam harakat qilar, boʻyi oʻrtadan pastroq boʻlganidan tomirlari boʻrtib chiqqan boʻynini choʻzib kallasini baland koʻtarib turar edi. Kulganda quruqshagan lablari jonlanib ketar, oʻsha kulgi ortidagi sergakligi va hozirjavobligini koʻzidan bilib boʻlmas edi. U oʻzining pakanaligini tetiklik, harakatchanlik, ovozining jarangdorligi bilan xaspoʻshlaydigan konferans'ega juda-juda oʻxshar edi. Ordok minbarga oʻtayotganda zalda gulduros qarsaklar yangradi, uni ikki tomondan maslahatchilari va yordamchilari kuzatib bordi. Prezidentlikka nomzod paydo boʻlishi bilan gurra-gurra fotoreportyorlar koʻz ochib yumguncha nishonga olishdi. Bir daqiqa chamasi ana shu efir vaqtida xalq bilan uchrashuv muhiti miting boshlanishidan oldin xuddi ana shunday boʻlmogʻi kerak edi, bu esa amerikacha demokratiyaning amalda ekanligini, saylovoldi kampaniyasi uchun mas’ullarning ishchanligini yana bir marta namoyish qilar edi.
Nima uchundir kun boʻyi tashvish tortgan va kutaverib charchagan Bork namoyishning oddiyligini koʻrib yengil tortdi va oʻzining kerak-nokerak asabiylashganidan oʻksindi.
Chindan ham faqat bir shaxsga — Oliver Ordokka tikilib qolgan olomonda me’yor doirasidan chiqadigan biron harakatni topish qiyin edi. Ordokning ovozini kuchaytirish uchun mikrofonlar oʻrnatilgan, luqma va xitoblarga koʻmilib ketgan nomzodning nutqidan ulkan zal gumbirlar edi. Ordok ustalik bilan soʻzladi, dolzarb masalalarga urgʻu berdi. Nomzodning soʻzi nishonga tekkanda, eng muhim masalalarni koʻtarganda bir necha bor olqishlar yangradi. Prezidentlikka nomzod oʻziga siyosiy ishonch jamgʻarish, olomonni oʻziga qaratish, rom qilish uchun bor kuchini sarfladi. Buning uchun u ketayotgan prezidentning poʻstagini qoqdi, kongressni, ommaviy axborot vositalarini, senatorlarni qattiq tanqid qildi, qandaydir korporatsiyalar va kompaniyalarni, moliya tuzilmalarini har biri ayrim holda va birgalikda nimalarnidir qilolmagan, nimalarnidir bera olmagan, daromadlarini yashirgan, kishilarning farovonligiga putur yetkazgan deb tanqid ostiga oldi, bularni oʻrniga qoʻyishga va undan bir necha bor yaxshilashga va’da berdi. Nutqining ana shu qismi juda koʻngildagiday chiqdi, butun zal hayajonga tushdi, shunda u oʻz nazarida va yigʻilganlar koʻz oʻngida semirganday boʻldi. Buni muvaffaqiyat deydilar.
Robert Bork kecha telefon orqali qilgan suhbatlari haqida Ordok nima der ekan deb uni diqqat bilan kuzatib turdi: samoviy rohibning maktubi haqida Ordok hozircha ogʻiz ochgani yoʻq. Bu, ehtimol, yaxshidir, ehtimol, ana shunday siyosiy yigʻinda haligiday narsani tilga olishning hojati yoʻqdir? Balki olomonni avrash, chalgʻitish va kundalik hayotning chakalakzoriga boshlab borish bilan ajratilgan vaqtini tugatishni maqsad qilib qoʻygandir.
Lekin nima boʻlganda ham Ordok olomonni chalgʻitishning, Filofey fenomeniga chap berishning uddasidan chiqmadi. Zalda mikrofondan berilgan birinchi savoloq ana shu haqda edi:
– Mister Ordok, — jarangladi bir ayolning ovozi, — Men Anna Smitman, maktab oʻqituvchisiman, — kosmosdagi rohib Filofeyning “Tribyun” gazetasida bosilgan maktubi haqida nima deya olardingiz? — dedi yoʻlakdagi mikrofon oldida qaqqayib turgan ayol hayajon bilan.
Zaldagi olomon birdan qaysar toʻlqinga urilgan kema sahnida turganday chayqalib tushdi. Guvillagan ovozlar yoyilib, javob kutib jimib qoldi. Buni burilish lahzasi desa boʻlardi.
– Ha, hurmatli Anna Smit, — bir oz jim turgandan soʻng soʻz boshladi Oliver Ordok, junjikkanday yuzi oʻzgarib, — bu hujjatni oʻqidim va u haqda juda koʻp oʻyladim. Yashirmayman, uchrashuvimizda ham shu haqda savol berishsa kerak deb oʻylagan edim, garchi buning aslini olganda saylovoldi kampaniyasiga bevosita aloqasi boʻlmasa ham. Lekin sizni qiziqtiradigan narsa, hurmatli saylovchilar, meni ham qiziqtiradi. Shu munosabat bilan men nima demoqchi edim, — davom etdi Ordok. — Albatta, siyosatdan uzoq bunday muammolarga mening fikr bildirishim amri mahol. Lekin oʻylaymanki, rohibning toʻgʻrirogʻi zamonaviy katta olim Filofeyning kashfiyoti shuni koʻrsatadiki, insoniyat uchun intiqom payti yaqinlashib kelayotir. Afsus, bizlar oʻzlarimizga yuqori baho bergan ekanmiz. Hammangiz gazetani oʻqigansiz, gap nima haqda borishini yaxshi bilasiz. Filofeyning signallarini yaqinlashib kelayotgan falokatdan ogohlantirish deb tushunmoq kerak. Shunday boʻlib chiqyapti!
Shu paytda teleob’ektivlar zalda oʻrmalashar ekan, koʻzlarida bezovta umid yolqini oʻynagan odamlarni boshqalardan yiroqroq qilib koʻrsatar edi. Robert Bork ekran oldida qotib turar ekan, shu paytda zalda emasligidan juda oʻkindi. Ordok boshqalarni oʻz gapiga ishontira olarmikin?
– Nima qilish kerak? — choʻkkan jimlikni buzib qayta soʻradi oʻqituvchi ayol. Ayolning najotsizlikdan samimiy savol berayotgani bilinib turar edi.
– Mening fikrimcha, — bunga javoban dedi Oliver Ordok, — nima qilishni har bir kishi oʻzi oʻylasin. — Zalda xitoblar guvilladi. — Lekin jiddiy talab nuqtai nazaridan qaraganda, — fikr yurgiza boshladi u zaldagi ola-gʻovurni bosish uchun, — albatta, yaqinlashib kelayotgan halokatning, ya’ni Filofey aytganday ijtimoiy halokatning, yo boʻlmasa biologik halokatning oldini olishning tegishlicha dasturini ishlab chiqmoq, kassandra-embrionlarning oxirzamonni sezish xususiyatiga, ya’ni hayotdan voz kechish uchun intilishiga sabab boʻladigan hodisalarga qarshi kurash choralarini koʻrmoq zarur!
– Menga soʻz bering! — yana bir ayolning ovozi eshitildi. U mulatkalarga oʻxshash qorachadan kelgan, yaltiroq metall sirgʻalar taqib, yoqasi ochiq sariq bluzka kiyib olgan edi. Ayol qatorlar orasidagi yoʻlaklardan biridagi mikrofon oldida paydo boʻlib qoldi. — Men jim tura olmayman va bizlar jim turmasligimiz kerak! — dedi u gir atrofga qarab qoʻyar ekan. — Ha, bizning kvartallarda yashash oson emas. Lekin biz hammavaqt bola deb yashab kelganmiz, bola uchun jonimizni ham ayamaymiz. Bu ishga hech kim aralashmasin. Oʻsha samoviy rohibga yoʻl boʻlsin! Nega endi u meni ta’qib qilar ekan? Nechun mening shaxsiy ishimga aralashar ekan? Men qat’iy norozilik bildiraman!
Zal yana guvillab ketdi, koʻplar “toʻgʻri” deganday boshlarini qimillatib qoʻyishdi, ba’zilar oʻrinlaridan turib ma’qullaganday qoʻllarini silkitishdi.
Ordok mulat ayolga taskin berishga urindi:
– Ha, men sizni tushunib turibman, xonim, lekin Kassandra tamgʻasining paydo boʻlishi bizga bogʻliq emas. Biz buning bor narsa ekanligini tushunib olishimiz kerak xolos.
– Boʻlajak prezidentlik minbaridan turib samoviy rohibning yoni olinayotgan boʻlsa boshqa gap. Oʻsha kishi bu yoqqa kelsin, osmoni falakka chiqib olib, biz ayollarni butun dunyoga sharmandayu sharimsor qilayotgan rohib bizning nechuk xudoning gʻazabiga uchraganimizni aytib bersin! — dedi hovurdan tushmasdan yaltiroq zirak taqqan oʻsha ayol, atrofdagi hamfikrlarning norozilik yalqiniga olov tashlab. Ehtimol balkim uning uyi ham, eri ham yoʻqdir. “Qanday baxtsizlik, — pichirladi Robert Bork, — qanday fojeali yanglishish. Uning joni qiynoqda, uni tushunish mumkin”.
Ayol esa besh battar tutaqib, soʻzini davom ettirdi:
– Sizlar uni genial olim deb atashingiz, u bizning koʻzimizni ochdi-ku, deyishingiz mumkin. Orbitadagi oʻsha nusxa men uchun — ablah, yaramas! — deb qichqirdi nihoyat ayol gʻazab bilan.
Ana shu soʻzlar yangragandan soʻng guvillagan zal tildan qolganday bir lahza jim-jit boʻlib qoldi. Hech kim ayolning pishagini pisht demadi, hech kim uni tartibga chaqirmadi. Oliver ham oʻzini noqulay sezib, ayolga gʻing deya olmadi. Shundan soʻng Amerikada xuddi shu paytda televizor oldida oʻtirganlarning koʻplarini larzaga solgan sahna boshlandi.
– Mana, qaranglar, xudodan yashirmaganni qanday bandadan yashiray, qaranglar, men nima qilay! — deb baqirib yubordi bir ayol, asabiy nafas olar ekan, barmogʻini peshonasiga qadab. — Mana bir necha kundir-ki, peshonamda oʻsha ofat, oʻsha dogʻ, yaramas samoviy iblis tili bilan aytganda Kassandra tamgʻasi! — uning yuzi teleekranda yirik koʻrsatildi va ayolning peshonasidagi oʻsha mash’um qizil dogʻ milt-milt etib turar edi.
– Krem ham, upa-elik ham surib koʻrdim, — dedi u bilinar-bilinmas uchib turgan lablarini kafti bilan yopar ekan. — Yordam bermaydi. Yoʻqolmaydi. Kechami, kunduzmi farqi yoʻq! Bundan chiqdi, men osmondagi badkirdorning nazorati ostida ekanmanda! Bundan chiqdi, u mening koʻzimga barmogʻni tiqib: qarab qoʻy, sening bolang — oʻzingga qarshi, onasiga qarshi, hayotga qarshi chiqayotir, oʻzini oʻldirishlarini soʻrab signal joʻnatmoqda! Binobarin u tugʻilishni xohlamaydi, u hayotdan qoʻrqadi, der ekan-da! Toʻgʻrimi? Uni hayotga nafrat bilan qarashga kim oʻrgatmoqda? hali tugʻilib ulgurmagan oʻsha homilani kim oʻlimga mahkum etmoqda, yorugʻ dunyodan voz kechishga kim majbur qilmoqda? Fazodan turib meni qandaydir dahshatli zondaj-nurlar bilan nurlantirishga kimning haqi bor? Biz bu yerda oʻtiribmiz. Bizni ishontirmoqchi boʻlishgan oʻsha daho Filofey osmondan turib oʻz nurlari bilan xotinlardagi kassandra-embrionlarni timirskilaydi. Bizlarni nazorat qilib turadi! Bizlarni bu qadar ahmoq deb barmogʻini koʻzimizga tiqadi. Xoʻsh, nima qilmoq kerak? Siz faqat meni shunday deb oʻylaysizmi? ha, mana shu zalning oʻzida ham menga oʻxshaganlar bordir, bu ayollar oʻzlarida Kassandra tamgʻasi nish urganini ehtimol hali bilishmas? Nima qilish kerakligini aytib beringlar, insonlar! Men nima qilishim kerak? Men bolamni hayotdan qoʻrqqani uchun tugʻilmasdan oʻldiraymi? Demak, men, mening taqdirim, mening hayotim uni qanoatlantirmas ekanmizda? Yoki men unga yerda jannat qurib berishim kerakmidi? Qanday qilib? Shunday qilganimda oʻzim ham xursand boʻlardim! Lekin men dunyoni qanday tuzata olaman? Yoki men oʻzimni osishim kerakmi? — shunday deb ayol hoʻngrab yigʻlab yubordi. Yaqindagi qatorlardan qandaydir odamlar yugurib kelib uni ikki qoʻlidan ushlab olib chiqib ketishdi.
Zalda yana jimlik boshlandi. Ming-minglab odamlar yerga qarab miq etmay oʻtirishdi. Hamma bu yerga Oliver Ordokni deb kelishgan boʻlsa ham hozir uni butunlay unutib qoʻyishgan edi. Telekameralar minbardagi Ordokni chetlab oʻtar ekan, goho oʻtirganlarning yuzlarini koʻrsatsa, goh umumiy manzarani namoyish etar edi.
Ekranda Ordok paydo boʻlib, ovozini chiqardi:
– Men bu yerda hamma savollarga javob bera olamiz deb oʻylamayman. Ehtimol, maxsus... — deb soʻz boshlab edi, lekin zaldan chiqqan ovoz uning gapini yana boʻldi:
– Kechirasiz, mister Ordok, — narigi burchakdan mikrofonga qarab murojaat qildi erkak kishi, — aytmoqchi boʻlganim xayolingizga yomon gap kelmasin. Biz siz tomondamiz, lekin koʻrib turibsizki, hamma tashvishda. Men oʻzim vrachman va hayajondaman, men bu ayolni tushunib turibman, u qattiq hayajonlanmoqda, yana qancha ayol shu ahvolga tushib qolishi mumkin! Kim boʻlishidan qat’iy nazar, qandaydir bir kimsa, kosmosdan chiqqan bir qallobning hayotimizga tumshuq suqishiga nima haqqi bor?! Birinchidan, buni konstitutsiyamizni buzish deydilar. Savol tugʻiladi: biz demokratik mamlakatda yashayapmizmi yoki yoʻqmi? Biz oʻzimizga xoʻjayinmizmi yo yoʻqmi? Inson huquqlarini himoya qilish degani qani? Shaxsning huquqlarini oyoqosti qilishga kimning haqi bor? Qandaydir nazariyaga, hatto ilmiy konsepsiyaga muvofiq yashash va ish koʻrishga bizni kim majbur qila oladi. Agar men oʻsha konsepsiyani qabul qilmasam, u mening manfaatlarimga mos tushmasa, hech kim laboratoriya tajribalari orqali menga boshqa bir turmush tarzini majbur qilish huquqiga ega emas. Men Filofeyning maktubini diqqat bilan oʻrgandim. Koʻp oʻyladim. Sizni har qancha hurmat qilishimdan qat’iy nazar, mister Ordok, bu masalada, men sizning fikringizga qoʻshila olmayman. Filofeyning tavsiyalariga ergashib boʻlmaydi deb bilaman. Ehtimol, ilmiy nuqtai nazardan u haq boʻlsa bordir, lekin amalda esa – yoʻq, u haq emas. Biz tajriba qilinadigan kalamushlar emasmiz-ku!
– Toʻgʻri! Ofarin! haq gapni aytayotir! — degan ovozlar yangrab, zal toʻlqinlanib ketdi.
Telekameralar zal boʻylab oʻrmalar ekan, baqirib-chaqirayotganlarni birma-bir yirik qilib koʻrsata boshladi. Teleoperator bir zumda Ordokning oʻzini ham yaqqol koʻrsatib oʻtdi. U ayanchli bir ahvolga tushib, shumshayib qolgan edi. Minbar oldida butunlay sarosimaga tushgan, nima qilishini bilmay, zaldagi bebosh ehtiroslarni qanday bosish yoʻlini topolmay najotsiz turar edi. Xuddi shu onda Bork Ordokning yuzida yana paydo boʻlgan dogʻlarni sezdi. Ana, shoʻrva yuzidagiday qizgʻish koʻkimtir dogʻlar uzoqdan ekranda issiq va namday tuyuldi. Butun koru holni koʻrib turar ekan, Bork Yerdagi yovuzliklarning manbai odamlarning oʻzlarida ekanligini tan olishni xohlamaganliklaridan gʻalati boʻlib ketdi. Ha, ular Filofeyni tushunishni hech ham xohlashmaydi. Bork Ordokka achindi. Ordok esa haqoratlangan edi. “Ishi yurishmadi, yurishmadi-da, — dedi oʻzining eski doʻsti uchun joni kuyib Bork. — Eng muhimi, u ruhiy tushkunlikka uchramasin-da! U zalni qayta ishontira olsa, oʻz nuqtai nazarini himoya qila bilsa, oldingi mavqeini egallaydi. Qoʻlidan kelarmikin? Voy xudoyimey, qanday bema’nigarchilik! Biz barbod boʻldik, biz aybdor emasmiz, lekin ish bizning oʻzimizga kelganda goʻyo koʻr boʻlamiz qolamiz. Shoʻrlik Filofey, hozir shu zalda boʻlsa edi!”
– Men sizdan iltimos qilaman, mister Ordok, oʻz nomimdan, agar menga qoʻshilishsa, saylovchilar nomidan soʻrayman. Buni shunday qoldirib boʻlmaydi! — oʻzini vrachman deb tanitgan kishi shovqinni bardosh bilan yengib, mikrofon oldida baqirib-chaqira boshladi. — Amerika fuqarolari ustidan qandaydir eksperimentlar oʻtkazishga hech kimning haqi yoʻq! Oʻsha samoviy rohib butun insoniyatni qandaydir toʻda, olomon deb biladi, bu uning ishi, bizning ishimiz emas. Biz esa amerikaliklarmiz. Biz – mustaqil shaxslarmiz! Qoʻshma Shtatlar hududida gʻalamislik bilan nurlantirishlar oʻtkazishni man etish zarur! Endi Kongress oʻz soʻzini aytsin, bizning federal organlarimiz oʻz soʻzini aytsin!
– Toʻgʻri, rost! Taqiqlash kerak! – Hamma yoqdan ovozlar eshitildi.
– Taqiqlansin!
– Tinchlaning, janoblar! Iltimos qilaman, xonimlar! – sahnadagi mikrofon oldida turib tartibga chaqirishga harakat qildi saylovoldi uchrashuvini boshqarayotgan suxandon. U qimmatbaho qalin koʻzoynak taqib, bashang kiyingan va sochini ikki boʻlib farq ochib olgan basavlat kishi edi. Aftidan, ahvolning bunday tus olishini kutmagan koʻrinadi. U hayajonda edi. – Mikrofonda navbat bilan gapirishlaringizni soʻrayman! – da’vat qilar edi. – Men sizga soʻz beraman, faqat navbat bilan, iltimos qilaman, bemalol, faqat navbat bilan gapiringlar.
Lekin endi kech edi. Yoʻlaklardagi mikrofonlar yonida shu zahoti yuragidagini aytib olish, bundan oldin gapirgan notiqlarning soʻzlariga javoban fikr bildirish uchun odamlar toʻplanib qolgan edi.
Majlisni boshqaruvchi mikrofonlarda gapiruvchilarga navbatma-navbat soʻz berib turishdan boshqa iloj topmadi:
– Birinchi mikrofon! Soʻz ikkinchiga! Bemalol! Uchinchi mikrofon! Beshinchi, yettinchi, oʻninchi...
Mikrofonlarda navbat kutganlar va gapirayotganlar soni koʻpaygandan koʻpayib bordi. Soʻzga chiqqanlarning koʻpchiligi Filofeyning kashfiyotlarini va gʻoyalarini keskin qoralashga, kosmosda paydo boʻlgan oʻsha gʻalamisni, ashaddiy buzgʻinchini orbitadan haydab chiqarishga chaqirar edi; bir nusxa, rus muhojirlaridan boʻlsa kerak, Filofeyni KGB chaqimchilariga oʻxshatib, homilador ayollar ustidan material toʻplaydigan, kosmik aygʻoqchi deb atadi. Ikkinchi bir nusxa Filofey Rossiyaning kosmosga chiqargan agenti, unga Amerikani ichdan yemirish, jamiyatda genetik bomba portlatish vazifasi topshirilgan degan farazni oʻrtaga tashladi; yana bittasi buni hozirgi jamiyatni nazorat qilib turishni niyat qilgan xalqaro mafiyaning ishi deb taxmin qildi. Tagʻin qandaydir dahshatli taxminlar va farazlar oʻrtaga tashlandi. Fikrlarning bellashishi avj olgandan avj olib bordi, yovuzlik va makkorlikning azaliy ma’no va mazmun tovlanishlari yangilari bilan boyidi – kosmik shayton, fazoviy iblis, kosmik anarxist va hatto – samoviy Faust va boshqalar.
Lekin koʻpchilik, har holda astoydil, tashvishlanib Filofeyga qarshi boʻlsalar ham uning ijtimoiy-biologik kashfiyotlaridan kelib chiqadigan qoʻrqinchli oqibatlarni har qanday qilib boʻlsa ham miyadan chiqarib tashlash istagini bildirishdi, bunda eng avvalo asrdan asrga unib-oʻsib, hech qanday “kassandra tamgʻalari” tushiga ham kirmasdan rivoj topib borgan insoniyat tarixiga murojaat qilishdi; bularning hammasi, ayniqsa ayollar koʻzlariga yosh olib oʻzlarini qutqarishlarini, shaxsiy hayotlarini zondaj-nurlardan himoya qilishlarini iltijo qilganlari chindan ham kuchli taassurot qoldirdi. Nihoyat soʻzga chiqish jarayonida samoviy rohib bilan BMTning oʻzi shugʻullanishi kerakligi aytildi, insoniyatni himoya qilish choralarini koʻrish uchun masalani BMTga qoʻyish talab qilindi.
Ana shu sahnalarni kuzatish Robert Borkka ogʻir boʻldi. U alam bilan shunga ishonch hosil qildiki, yaqinlashib kelayotgan oxirzamonning haqiqiy mohiyatini ochib berish uchun Filofeyning qilgan harakatini koʻpchilik tushunmayotir, oxirzamon tashqi dunyoning yaratilgandan buyon roʻy berishi mumkin boʻlgan halokati orqasida emas, balki borgan sari urugʻlab ketayotgan shafqatsizliklar va rango-rang yovuzliklar mahsuli boʻlmish irsiyat qa’ridagi oʻpirilish natijasida kelib chiqadi. Inson tabiatidagi qoʻrqinch – gunohi azimlar uchun, Xudo bergan hayot oldida abadiylikka qilingan gunohlari uchun instinktiv qoʻrqish ham oʻz ishini qildi. Hayot har bir kishiga uzoq muddatga bir bor ato qilingan, lekin bu hayot abadiylikka berilgan emas, balki Fazo va Vaqt bilan azaldan me’yorlab va cheklab qoʻyilgan.
Oliver Ordokning ahvoli achinarli edi. Bork Ordokning magʻlub boʻlayotganini tasavvur qildi va voqealarning shunday tus olishini oldindan koʻra bilmagani uchun oʻzini aybdor deb hisobladi, biroq Ordokka bu haqda oʻz bilganicha shipshitib ham qoʻygan edi.
Ordok kulgili holga tushib qolgan edi. Goʻyo bu uchrashuvning Ordokka hech qanday aloqasi yoʻqday uni unutishgan va minbar oldiga tashlab ketishgan edi. Barcha nutqlaru luqmalar faqat Filofeyga qaratilgan edi, mitingni uyushtirgan Ordok, lekin hammaning diqqat markazida samoda Filofey – osmonning bir kunjagida olam kezayotgan oʻsha samoviy rohib edi. Yoʻlaklardagi mikrofonlarni oʻrab-qurshab olgan odamlar oʻz dardlarini prezidentlikka nomzodga emas, balki rohib Filofeyga aytib olishga shoshilardilar. Ordok esa nima uchundir minbarda qaqqayib turaverdi. Uning nazarida hamma narsa bozorga aylangan edi. Ordokning oʻz vazifasining muhimligini saylovchilar va teletomoshabinlarga yetkazish uchun tayyorlangan nutqi va koʻzlangan maqsadlari – barchasi puch boʻlib chiqdi. Sportzal gumbazi tagida kulib turgan Ordokning rasmi osilgan havo shari endi qandaydir kulgili, sovun koʻpigiga oʻxshar edi. Holdan toygan, haqoratlangan Ordokning oʻzi esa butunlay dovdirab qolgan edi. Uning yoniga maslahatchilari va yordamchilari yugurib kelishib, nimalarnidir pichirlashardi, lekin u mikrofon oldida soʻljayib turaverdi. Uning koʻzlari gʻazabga toʻla edi, yuzidagi dogʻlar oldingidan ham aniqroq koʻrina boshladi. Bu uning muvaffaqiyatsizligi, butun mamlakat koʻz oldida rejalarining barbod boʻlishi edi.
Miting daryosi boshqa yoʻnalish oldi. Choʻkib ketayotgan kishiga nogohon somon choʻpi tashlanmaganida, hammasining nima bilan tugashini Xudo bilardi. Birdan yon tomondan sahnaga sportchiga oʻxshagan bir yigit yugurib chiqdi; galstugini tortqilayotgan va navbat bilan gapirtirishlarga behuda urinayotgan boshqaruvchiga yaqin kelib, qulogʻiga nimalarnidir pichirladi va uning qoʻlidan mikrofonni yulib oldi. Keyin zalga qarab, bor ovozi bilan gapira ketdi:
– Toʻsatdan oraga suqulganim uchun uzr. Bir gapim bor! Muhim gap!
– Shovqin bosildi. Zalga bir zum tinchlik choʻkdi. Endi bir lahzani ham qoʻldan boy bermaslik kerak edi.
– Mening otim Entoni Yunger, — deb oʻzini tanishtirdi nogohon sahnada paydo boʻlgan yigit.
“ha, Entoni Yungeri shu ekan-da, kelishgan yigitcha ekan”, — oʻyladi Robert Bork.
— Mashhur odam emasligimni ismimdan ham bilsa boʻladi, — dedi Yunger. – Lekin men ham sizlarga oʻxshash, okrugimizning saylovchisiman. Soʻzga chiqish huquqimdan foydalanmoqchiman. Buning ustiga mister Ordokning qoʻmondasidanman, uning maslahatchilaridan biriman. Quloq soling. Bizning mitingimiz kosmosdan bizga tashlangan muommolar munozarasiga emas, balki prezidentlikka nomzod bilan uchrashuvga bagʻishlangan. Shuning uchun saylovoldi muhokamamizni davom ettirish maqbul boʻlur edi. Filofey bilan esa keyingi safar shugʻullansak, chunki bu noyob yangilik haqida hali koʻp oʻylash va mulohaza qilishga toʻgʻri keladi. Shuning uchun reglamentga qarab ish qilsak, Mister Ordokdan Filofey muammolarini qoʻyib oʻz saylovoldi dasturini aytib berishini soʻraymiz.
Bu ayni muddao boʻldi. Janjal bostirildi. Bork Entoni Yungerning kelganidan mamnun edi. U Yungerni taxminan xuddi shunday boʻlsa kerak, deb tasavvur qilar edi. Shundan soʻng ham hech kimning, hatto Borkning ham tushiga kirmagan voqea roʻy berdi.
Ordok oʻzini oʻnglab oldi – u endi tashabbusni qoʻliga olgan edi:
— Ha, men oʻz nutqimni davom ettiraman, — tayyorlanib soʻz boshladi va koʻzlari yonishidan, chehrasidan unda qandaydir oʻzgarish roʻy bergani sezilardi. Unda jasorat paydo boʻldi. – Ha, hurmatli saylovchilar, hozir Entoni Yunger aytganday, men bu yerda oʻz nutqimni davom ettirish uchun turibman. Lekin kichkinagina qoʻshimcha bor. – U ozgina jim turib, oʻtirganlarga sinovchan nazar tashladi-da, tushuntirdi: — Men xuddi ana shu Filofey, ha Filofey haqida gapiraman, — ta’kidladi u. – Men bu yerda mikrofonda gapirganlarga qoʻshimcha qilaman, kosmosdan bizga qilingan hujum bilan bogʻliq fikrlarni rivojlantirmoqchiman, bizning genetik vaziyatimizni qattiq tanqid ostiga olaman. Birinchi galda ana shu haqda gapiraman, chunki men saylovchilar bilan, xalq fikri bilan yashayman. Bu yerda hammamiz hamjihatmiz, men uchun eng muhimi shu. Mikrofonlardan eshitilgan nutqlar menikiga oʻxshab ketadi. Men ham shu haqda, amerikaliklar uchun oliy qadriyat hisoblangan huquqlarimizga kosmosdan boʻlgan mislsiz tajovuz toʻgʻrisida taxminan xuddi shunday xayollarga bordim. Bu yerda qayd qilinganidek, Filofey osmonda turib bizga choh qaziyapti, men ham shu fikrdaman. Men yana qoʻshib qoʻygan boʻlur edimki, nihoyat, u bilib turibmi, bilmasdanmi, oxir oqibatda bizning demokratiyamizga ham choh qaziyapti. Bu aqli salimga toʻgʻri kelmaydigan fikrga oʻxshaydi, lekin aslida shunday. Bu choh yovuz niyat bilan, insonga qarshi qazilyapti. Iblis makkorligining chek-chegarasi yoʻqligiga biz siz bilan yana bir bor ishonch hosil qilayotirmiz. Men ana shu haqda gapirmoqchi edim, lekin bundan avval men hamsuhbat boʻlgan ba’zi bir bilagʻonlarning fikrlarini aytib oʻtmoqchiman. Biroq soʻzimning ikkinchi qismiga – Filofey maktubiga oʻz munosabatimni bildirishga, koʻrib turganingizdek, haqiqatdan ham ulgurmadim. Mikrofonlardan aytilgan gaplar mening fikrim bilan bir joydan chiqdi. Bu juda soz, mening obroʻyimga obroʻ qoʻshadi. Hozir jamiyat ustida qoʻqqisdan mislsiz xavf paydo boʻldi degan mulohazaga toʻla qoʻshilaman. Oʻzini rohib Filofey deb tanishtirgan odamning kori-amali genetik tadqiqotlarga daxldorga oʻxshab koʻrinadi, aslida esa bu tajovuz, bizning ruhiyatimizni, oʻzimizga, sivilizatsiyamizga boʻlgan tarixiy ishonchimizni kunpayakun qilishdir. E’tibor bering, bu tajovuz osmondagina olib borilmayotir, Filofey Yerdan ham oʻziga hamfikrlar topdi – bizda fan va ijtimoiy hayotda katta e’tibor qozongan shaxslarni oʻziga sherik qilib oldi. Mana sizga ahvol? Oʻzlarining kosmik ilhomchilarini darhol koʻklarga koʻtarishga tayyor turgan ana shu zotlar Filofey bilan bir boʻlib olib uning nomidan yerda gʻalayoni azim koʻtarish, bizning mavqemizni shubha ostiga olish va eng muhimi, — ayollarimizga qandaydir iblisona nishon — Kassandra tamgʻasi taqib badnom qilish uchun vaqt-soat kutishmoqda. Falokatlar va baxtsizliklarning bashoratchisi boʻlgan Kassandraning nomi bilan atalgan tamgʻaning oʻzi dillarga gʻulgʻula soladi. Nomi ham tasodifiy qoʻyilgan emas. Qandaydir makkarona niyat bor bunda! Sergak boʻlaylik! Butun millat sergak tortaylik. Filofeyning akademik libosidagi hamfikrlari odamlarga ommaviy axborot vositalari orqali ta’sir etishga, kosmosdan kelgan soxta bashoratlarga ishontirishga majbur qilish uchun shay turishipti. Bu hech ham mubolagʻa emas, ishoning, bu insoniyatga qarshi fitnadir. Xuddi shunday! Mening tashvish tortayotganimning boisi ana shunda, hurmatli saylovchilar!...
Zal xuddi shuni kutib turgan ekan. Odamlar prezidentlikka nomzodning nutqiga mahliyo boʻlib, undan sehrli nigohlarini uzmay qoʻyishdi. Hozir Oliver Ordokning ogʻzidan chiqqan soʻzlar ularning dillarida hamdardlik va xayrixohlik topdi. Odamlar “Al'fa-Beysbol” sportzali gumbazlari tagida birgalikda nafas olishar, Oliver Ordokning da’vatkorona soʻzlariga butun vujudlari bilan quloq tutishar edi. Shak-shubhasiz bu gʻalaba edi. Ordokning xalq oldidagi magʻlubiyatidan keyingi yorqin zafari edi. U gʻalabaga yoʻl topdi, u topganda ham ustalik bilan topdi, u strategiyasini bexato oʻzgartirdi, ana endi samarasini totib turipti.
Ordokning oʻzi ham oʻzgarib ketdi. Endi minbarda butunlay boshqa odam turganday edi. Uning soʻzlari zaldagilarga qanday kuchli ta’sir etganini koʻrib, gapirgan sayin ruhan parvoz qila boshladi. Bu oʻz-oʻzidan mamnun boʻlish, muvaffaqiyatdan lazzatlanish, oʻz soʻzidan qanoatlanish va rohatlanish lahzasi edi; bunaqasi har doim ham boʻlavermaydi; unga shunday tuyuldiki, uning soʻzlari qaynab chiqib, tevarak-atrofdagilar dilidan, birinchi galda tahsinlar aytib turgan ayollar dilidan oʻrin olayotir, barcha odamlar – erkaklar ham, ayollar ham oʻzlarini unga yaqin tutishar va har bir kishi unga jon deb quloq osar edi. Ordok qattiq pishqirib uyurdagi biyalarga shitob bilan hujum qilgan aygʻirga oʻxshash shu holatdan kuch olardi, har bir soʻzi oʻziga kuch bagʻishlar va oʻta ardoqli, lekin hali qoʻlga kiritilmagan hokimiyat bilan qovushib ketish onining yaqinligini oldindan sezish hissini uygʻotar edi. Ordok oʻzida boshqalarga tinimsiz amri-farmon berish istagi nish urganday sezdi, bu da’vat boshqalarga hokim boʻlish, buyruq berish, boʻrilik qilish hissi odamlar qonida hali ular oʻrmonlarda yarim vahshiy holda yashab yurgan chogʻlaridan buyon yashab keladi. Lekin hokimiyat lazzatiga yoʻl nutqlar oqimi orqali oʻtar edi — bunda soʻzlar zich qatorlar hosil qilib, qal’ani, bu oʻrinda Filofeyning gʻoyalarini va uning hali magʻlub boʻlmagan hamfikrlarining gʻoyalarini zabt etish uchun ishga solingan edi, u Filofey fikrlariga qarshi kurashish uchun hamfikrlarini oʻz tevaragida jipslashishga va buyruq berish bilan kurashga otlanishga undardi.
ha, bu Oliver Ordokning oshigʻi olchi turgan payt ekanidan nishona edi. Hamma unga tahsin oʻqirdi. Hozir boʻlganlar ichida faqat bir kishi — minbar yaqinida ekranda lip-lip koʻzga tashlangan yigit bu fikrga qoʻshilmas edi. Entoni Yunger sahnaning bir chekkasida yakkakift boʻlib, goʻyo unga tosh otishganday ikki qoʻli bilan boshini changallab oʻtirar edi; uning qoʻl tomirlari boʻrtib chiqqan, hayajonda edi.
Endi Oliver Ordok hujumni avj oldirdi. U oʻz nutqini zalda va undan tashqarida hamfikrlariga soʻzini oʻtkazadigan va muvaffaqiyatni mustahkamlaydigan qilib tuzgan edi. Bu uning uchun favqulodda qulay payt edi.
– Men siz bilan bizning hushyorligimiz zarurligi haqida gapirar ekanman. — “Al'fa-Beysbol” zalida oʻtirganlarga sidqidildan murojaat qilar ekan, eslatib qoʻydi u, — biz siz bilan mislsiz kosmik avantyura qurbonlari boʻlib qolmasligimiz uchun jamiyat manfaatlarini koʻzda tutayotirman. Axir, masala umumjahoniy miqyos kasb etadi, ayni vaqtda bu har bir kishiga, jumladan, bu yerda hozir boʻlganlarning hammasiga daxldordir, saylovoldi uchrashuvida esa Filofeyning inson genofondini buzishga qaratilgan sayyoraviy eksperimentlaridan, jamiyatda sarosima uygʻotadigan, oʻzlarimizda hayotga intilish hissini yoʻqotadigan tajribalaridan oʻzimizni qanday himoya qilish haqida soʻz bormogʻi kerak.
– hecham bunday boʻlmaydi! — zalda dargʻazab ovozlar yangradi. — Bunga yoʻl qoʻymaymiz!
– Men ham shunday deb oʻylayman, — davom etdi Oliver Ordok. — Buning uchun bor kuchimni sarf qilaman. Meni hech narsa toʻxtata olmaydi. Lekin paydo boʻlgan kosmik xavfni va yerda turib yelkasini Filofeyga tutadigan, vaziyatni buzadigan, sodda qilib aytadigan boʻlsak — suvni loyqalatadigan kishilarni qanday qilib, qaysi yoʻl bilan daf qilish mumkin boʻlarkin? Odamlarning va xalqlarning taqdiri haqida soʻz borayotgan ekan, men oʻzimni umumiy gaplar bilan cheklanib qoladigan qandaydir oliyhimmat jentel'men qilib koʻrsatmoqchi emasman. Filofeychilar bilib qoʻyishlari kerak — biz ular bilan kelisha olmaymiz va ular har qanday ilmiy dalil-isbotlar keltirishmasin, biz ularning orqasidan ergashib genetik qopqonga bormaymiz! Jumladan, men bir futurolog bilan, ilmiy doiralarda ma’lum va mashhur boʻlgan, dunyo taniydigan, amalda esa samoviy rohibning bosh tarafdori va hatto mafkuraviy xizmatchisi boʻlgan kishi bilan uzoq gaplashdim. Sobiq Sovet Ittifoqida jon-dili bilan dohiyga xizmat qilgan va uning uchun jonini fido qilishga tayyor yigit-qizlarni, xato qilmasam, komsomol faollari deyishadi. Filofeyning dastyori ancha yoshga kirib qolgan boʻlsa ham, ana oʻshalarga oʻxshab ketadi, u bizning dorilfununimizda ishlaydi va oʻzi shahrimizning yaqinida yashaydi, — oʻsha kishining oti Robert Bork.
Zal jimib qoldi, oʻtirganlarning nafasi ichiga tushib ketdi va birozdan soʻng boshlangan pichir-pichir borgan sari avjga mindi: “Robert Bork! Robert Bork! Robert Bork! Qandaydir Robert Bork!”
– Ana shunaqa, muhtaram saylovchilar. Robert Borkning ilmiy dalil-isbotlariga har qancha hurmat bilan quloq solmay, uning diqqatini tirik odamlarning taqdirlarini inkor etishga hech kimning haqi yoʻqligiga, Filofey qanday ilmiy maqsadlarni koʻzda tutishidan qat’iy nazar, turmushimizga burun suqib, buzgʻunchilik qilayotganiga qaratdim, endi esa bu odamning Filofeydan ham oʻtib tushajagiga ishonch hosil qildim. Xuddi ana shunday odamlarda olimlik niqobi ostida dunyoviy yovuzlik yashirinib yotadi. Robert Bork uchun uning falsafiy safsatalari, suhbatdosh va raqibning boshini gangitadigan jahoniy gʻoyalari yon-verida yashayotgan oddiy kishining taqdiriga nisbatan muhimroqdir. Robert Bork har xil ilmiy mulohazalarni pesh qilib boʻlsa ham ana shu oddiy kishini, uning barcha muammolari va kulfatlarini inkor etadi, uni insoniyatning unib-oʻsib turishiga putur yetkazadigan, bizni istiqboldan mahrum etadigan Filofey ta’limotiga qurbon qiladi. Robert Bork oʻta mutaassib, u bor vujudi bilan Filofeyni himoya qiladi, unga shaytoni layinga xizmat qilganday xizmat qilishga tayyor.
– Lekin afv etasiz, mister Oliver! Bu yakkama-yakka suhbatdagi gaplar-ku! — Ordokning soʻzlariga chiday olmay, mikrofon oldiga chopib keldi Entoni Yunger. Uning afti qizarib-boʻzarib oʻzgarib ketgan edi. — Oralaringizda boʻlgan suhbatni hammaga oshkor qilish insofdanmi?!
– Men Bork bilan boʻlgan suhbatimizni sir saqlamoqchi emasman, — pinagini buzmay gap qaytardi Ordok. — Agar yakkama-yakka suhbat butun insoniyat taqdiriga daxldor boʻlsa, agar Robert Borkka oʻxshagan odamlar Filofeyning qoʻltigʻiga suv purkab qilmishlarini ma’qullashayotgan, manzur koʻrishayotgan boʻlsa va odamlar ongida uning nazariyalariga keng yoʻl ochib berishayotgan boʻlsa, uning butun dunyo ustidan nazorat qila olishi uchun sharoit hozirlashayotgan boʻlsa, nega endi men u bilan adi-badi aytib oʻtirishim kerak ekan?
Gulduros qarsaklar “Al'fa-Beysbol” tomini teshguday boʻldi. Teleoperatorlar zalda u yoqdan bu yoqqa yoʻrgʻalab, Oliver Ordokning yana bir ulkan yutugʻi sahnasini namoyish qilish uchun odamlarning basharalarini yirik qilib koʻrsatib turdi.
Entoni Yunger ogʻiz juftladi:
– Mister Ordok, bunday qilishga sizning haqingiz yoʻq...
Lekin zal Entonining ogʻzini ochirmadi. Hamma uning ovozini oʻchirish, turgan joyida yer bilan yakson qilish uchun gumburlatib qarsak chalaverdi.
Yunger boʻlsa nimalarnidir gapirar, odamlardan baland kelish uchun ovozi boricha baqirib-chaqirar, qoʻllarini paxsa qilib allanarsalar deb oyogʻi kuygan tovuqday u yoqdan bu yoqqa chopar edi, lekin bu yonib turgan olovga yogʻ sepganday boʻldi va Yungerni magʻlub qilish uchun hamma bir ovozdan “Or-dok! Or-dok! Or-dok! Or-dok!” deb salmoq bilan qichqira boshladi.
Soʻngra xuddi buyruq berilganday odamlar yoppasiga oʻrinlaridan qoʻzgʻalishdi va tik turgan holda kaftlarini kaftlariga urib “Or-dok! Or-dok! Or-dok!” deb jon-jahdi bilan takrorlay boshladi.
Mana Ordokning zafar tantanasi. Uning raqiblaridan birontasi ham siyosiy jabhada bunday muvaffaqiyat toʻgʻrisida oʻylagan ham emas. Koʻrimsiz, soʻlgʻin, Gebbel'sga oʻxshab ketadigan Ordok oʻzini koʻkka koʻtarib ulugʻlagan shov-shuvdan, sehrli muvaffaqiyatdan yuragi yorilguday boʻlib, boshi gangib qoldiki, shu paytda tap etib yiqilib tushishi hech gap emasdi. Shunga qaramasdan oʻzini ushlab oldi. Yigʻilish muvaffaqiyatli tugadi. Endi uni oxiriga yetkazish, gʻalabani mustahkamlash kerak edi. Zalda hamon “Or-dok, Or-dok” degan ovozlar yangrardi. U har holda oʻzini qoʻlga oldi, imo-ishoralar va ovozlarni bosdi-da, jimlik choʻkkan zahoti soʻz boshladi:
— Bu yerda kimdir Robert Borkka achinayotir, nega endi? Aslini olganda hech kim uning koʻkragidan itarayotgani yoʻq. Bork bu yerga kelsin, xalqni oʻz fikriga ishontirsin, ya’ni oʻsha osmondagi Filofey ikkalasi elu elatni, odamlarni, millatni, boʻlajak avlodlarni deb jonlarini fido qilayotganlarini aytsin. Menga qaqshatqich zarba bersin! Kim yoʻq deydi?! Shukronalar boʻlsin, biz dunyodagi eng demokratik davlatning fuqarolarimiz. Oʻylaymanki, Bork bir chekkada qoʻl qovushtirib qolavermaydi, balki soʻzga chiqar. Bordi-yu u es-hushini yigʻib olib, Filofeydan yuz oʻgirsa, ochigʻini aytsin va oʻylaymanki, qilmishlari uchun tavba-tazarru qiladi. Xullasi kalom, xohlaganiday gapirsin. Amerikaning barcha gazetalari va jurnallari (faqat Amerikanikigina emas) uning xizmatida emasmi, radio-chi, televideniye-chi? Kuyib-pishib gapiraversin. Biroq men ham chetda qololmayman, sizlarni ishontirib aytamanki, hurmatli saylovchilar, ommaviy axborot vositalaridan menga ham jindakkina oʻrin berishsa, bundan maqsadim zamondoshlarni oʻzimning futurologik nazariyalarim bilan zaharlash emas, aslo, men har bir inson oʻt bilan, ya’ni Filofey ta’limoti bilan oʻynashish nomaqbul ekanini, Bork Filofey bilan birgalikda butun dunyoda yongʻin chiqarish payida ekanliklarini tushuntirishga harakat qilaman. Borkning oʻy-fikrlarining magʻzini chaqqan paytimdan e’tiboran tinchimni yoʻqotdim – uning gʻoyalari shubhali va qoʻrqinchli, u qayerda boʻlmasin yer yuzidagi barcha xotinlarni birma-bir zondaj-nur bilan nurlantirish gʻoyasini oʻtkazishga, odam bolasining hammasini oʻz gunohlari uchun birma-bir tavba-tazarru qildirishni talab etishga shay turibdi. Bularning hammasi an’anaviy dinlarni surib chiqarish, odamlarning dillari ustidan yakka hukmronlik oʻrnatish uchun yangi din – Filofey dinini yaratadi. Jahon dinlari ham oʻz kelajaklari haqida oʻylab koʻrishsin! Endi mana shular haqida bosh qotirishimiz kerak, men ham mana shular haqida yozaman va gapiraman. Biz ana shu olimlarni – orbitadagi Filofeyni va yerdagi Borkni oʻz vaqtida tiyib qoʻyish haqida oʻylashimiz kerak. Men bu haqda shu yerda hozir boʻlgan barcha jurnalistlar uchun gapirayotirman. Tiyib qoʻyganda ham qonuniy yoʻl bilan, albatta qonun asosida ish koʻrish lozim. Odamlar ustida qilinadigan ana shunday eksperimentlarni dunyo boʻyicha man etish yoʻli bilan. Bu borada sizlarning madadlaringizga va ishonchlaringizga umid qilaman!
Yana olqishlar, qarsaklar yangrab ketdi, hamma oʻrnidan turdi, yana jazavasi qoʻzib ketganlar “Or-dok, Or-dok” deb qichqirishdi. Ordok qandaydir qoniqish hamda xijolat bilan xalqdan hozircha qarsaklarni toʻxtatishni soʻradi:
— Men yana bir necha daqiqa vaqtingizni olaman va yana qoʻshimcha qilmoqchi edim...
Shu on sportzaldan olib borilayotgan koʻrsatuv birdan uzilib qoldi. Ekran oʻchdi. Kimdir asabiylashib qoʻli bilan televizorni oʻchirdi. Bu Jessi edi. Uning qachon qaytib kelganini, uyga qanday kirganini, shu paytgacha qayerda turganini, qayerdadir yon tomondan oʻtirib hammasini koʻrdimi, koʻrganlaridan ruhi choʻkib qimir etmay oʻtirib qoldimi yoki hozirgina kirib keldimi — Bork bilmas edi. U koʻz oldida boʻlib oʻtgan voqelardan tushkunlikka tushib kursida oʻtirar ekan, tevarak-atrofga befarq boqar edi.
— Qachongacha buni koʻrish mumkin?! Qanday chidab oʻtiribsan? — eriga keskin gapirdi Jessi. — Yetar! Boʻldi!
U indamadi.
— Kabinetdagi televizorni ham qoʻyma! — dedi jahl bilan. — Hozir hamma telefonlarni uzib qoʻyaman! Xudo olsin ularni, hech kimning qoʻngʻirogʻi kerak emas! Oliver Ordokning nayranglarini koʻrganlarning hammasi telefon qilaveradi! Qanday bema’nilik! Shu qadar ham razillik boʻladimi!
Bork indamadi.
– Nega sen ogʻzingga talqon olib oʻtiribsan?! — dedi Jessi chorasizlikdan. — Bunaqasini umrimda koʻrgan emasman.
– Sekinroq, mumkin boʻlsa, — iltimos qildi Robert Bork, — sen baqirgan bilan hech narsa oʻzgarmaydi.
– Sen jim oʻtirganing bilan ham hech narsa oʻzgarmaydi!
har ikkalasi ham dili xufton boʻlib jim qolishdi. Tashqarida qorongʻi tusha boshladi. Kuzning ajoyib goʻzal kunlaridan biri ham tun qoʻynida gʻoyib boʻldi, undan dardu alam, gʻamu tashvish qoldi, xolos. Ertangi kun qanday boʻlishini Xudo biladi.
— Koʻzimga, oʻzimga ishonmayman, — qaltiragan ovoz bilan jimlikni buzdi Jessi. — Ana shu ulkan muammo tevaragida munozaralar boʻlishini bilardim. Lekin senga shunday razillik va pastkashlik bilan munosabatda boʻlishadi deb oʻylamagan edim... Gʻarazgoʻylik bilan bir odamni butun dunyoga sharmandayu sharimsor qilsa boʻlaverar ekan-da?! Oʻsha ablahni oʻzimgina oʻldirib qoʻya qolsam! Shu odam Amerikaga prezident boʻlarmishmi? Xudo bordir, oxir! — Jessi hoʻngrab yigʻlab yubordi.
Bork oʻrnidan turdi-da suv quyib xotiniga tutdi. Jessi suv ichar ekan, suvni yuziga sepdi va talvasadan stakan chekkasini gʻarch-gʻarch tishladi.
— Tinchlan, Jessi, endi menga quloq sol, — dedi-da, xotinining boshini silamoqchi boʻldi.
Jessi oʻzini nari oldi.
– hech kimga quloq solmayman, hech kimga, va menga ham hech narsa dema, Xudo haqi! — u yigʻidan gapirolmay qoldi.
– Boʻpti, meni kechir. Birpas yoningda turay. Kechir.
Xotini kursida oʻtirgancha butun vujudi toʻlqinlanib, oʻzini toʻxtatolmay yigʻlayverdi. Bork xotinining sochlari oqarib keksayib qolganini endi payqadi, bunga ilgarilari ahamiyat bermagan ekan. Buni hozir, mana shu mash’um daqiqada koʻrib turibdi.
Bork boʻlsa oʻzini uyida emas, boshqa joyda turganday his qilib xonada duch kelgan tomonga borib kelar edi. Koʻzi hech narsani koʻrmas, jarlikka qulab tushadiganday — uning uchun toʻxtab turish ham, yurish ham qoʻrqinchli edi, — zimdan boʻlgan zarbaning kuchi ana shunday dahshatli edi.
Bork ba’zida ringdagi boksyorlarning janglarini televizorda kuzatar ekan, yengilib qolgan yigitga rahmi kelib, bitta zarb bilan nokaut boʻlgan bokschi tevarak-atrofga boshqa sayyoradan kelib qolganday olazarak boʻlib nigoh tashlab turganda uning xayolidan nimalar kechishi haqida oʻylab ketar edi. Buning qanday boʻlishini bilib oldi. Endi u tushundi: atrof olam oʻz oʻrnida turarkan-u, odamning oʻzida, uning ichki dunyosida — kallada, koʻchadagi toshqin yomgʻir suviday gʻuvillab oqib yurgan qonlarda, tafakkurning ana shu quturgan sel suvlari yuvib ketadigan qorongʻi jarligida bebosh fikrlar tugʻyonida barbod boʻlarkan.
U ancha vaqtgacha u yoq-bu yoqqa yurib turdi, uzoq va mashaqqatli yoʻl bosganday boʻldi, baloyu ofat iskanjasiga tushgan tafakkur oʻsha qorongʻi jarlikda, oʻtmish vayronalarida bezovtalanar edi, u bundan bir soat oldin ham oʻz ixtiyori oʻzida edi. Shaxsiyati haqorat qilinmagan edi. Endi esa hammasi Oliver Ordok tomonidan, u yoʻldan ozdirgan olomon tomonidan oyoqosti qilingan, kuydirib-yondirilgan edi. U oʻzining shaxsiyati poymol qilinganligini hatto jismonan sezdi. Badanini olov qopladi. Bork odamlar koʻz oʻngida birinchi bor halokatga uchragan edi. Endi buyogʻi nima boʻladi? – degan savol tugʻildi. Hammaning koʻz oʻngida izzat-nafsini oyoq osti qilgan kuchga taslim boʻlib, oʻzini peshonasidan otib tashlasinmi yoki kuch toʻplab bellashuvga tayyorlansinmi — uchinchi yoʻl yoʻq edi; hamma zamonlarda odamlar ayniqsa magʻlubiyatga uchragan paytlarida bor kuch-quvvatini ishga solib gʻanim bilan bellashganda adolatning, haqiqatning albatta tantana qilishiga ishonishgan. U bir kun kelib oʻzim oʻzimga “yo hayot – yo mamot” deb qasam ichaman deb hecham xayoliga keltirmagan edi. Oʻsha daqiqalarda oʻzicha yana bir ayanchli kashfiyot qildi: uning fojeasi — Jessi uchun shaxsiy fojeasidan ham dahshatli edi. Shu boisdan uning koʻngli yanada gʻash boʻla bordi, Jessining dardu alamini yengillata oladigan bironta usul, bironta soʻz topilmas edi. U boʻlib oʻtgan voqealarning nimalarga olib kelishini juda yaxshi tasavvur qilgan edi.
— Robert, — dedi Jessi xoʻrsinib yigʻlar ekan.
– Ha, Jessi, bir narsa demoqchimisan?
– Robert, men hozir bir narsa haqida oʻylab ketdim, — deb soʻz boshladi-da, jim qoldi. Robert kutib turdi. — Vannadan sochiq olib kelib ber.
Bork sochiq olib keldi. Jessi yuzini artar ekan, yoshini tiyishga harakat qildi.
– Bir narsa demoqchimiding, Jessi?
– Menga bir fikr keldi, Robert, bugun sening boshingga ham kosmosdagi Filofeyning boshiga tushgan falokat tushdi, bu idealizm fojealaridan. Men sening sevikli Suqroting haqida oʻylab ketibman. Xuddi oʻsha zamonlarda boʻlgani kabi, koʻp vaqtlar oʻtgandan soʻng idealistik utopiyaga (xayolparastlikka) olomon qarshi chiqdi. Kimdir birovning kallasiga qop kiydiradi va hamma shunga tashlanadi.
– Ehtimol shundaydir, — dedi Robert bosiq ohangda.
– Shundaymi-yoʻqmi, yoki taxminan shundaymi. Lekin nima boʻlganini sen oʻzing koʻrding-ku, Robert. Men Ordok haqida gapirmayapman, biz uni yaxshi bilmas ekanmiz, sen u bilan suhbat qilmasliging kerak edi. U shunday razil nusxa ekanki, prezidentlik kursisi deb har narsa qilishga — Har qanday yolgʻonga, har qanday tuhmatga va uydirmaga tayyor ekan. Men u haqda gapirmoqchi emasman, ming la’nat unga. Lekin katta sportzalni toʻldirib oʻtirganlarning qanday dahshatli olomon ekanligiga qara! Buni quturgan son-sanoqsiz yilqiga oʻxshatish mumkinki, bunday uyurlar oʻtgan joylarda gullar emas, balki xor-tikanlar bitadi. Hammasini xudo olsin! Oh, Robert, bu olomon, bu darranda! Bu nima, nima oʻzi, qanday dahshatli manzara! Yo parvardigor! — Jessi yuzini sochiq bilan yopib olib yana hoʻngrab yubordi.
– Bas qil, Jessi, oʻzingni bos, oʻtinib soʻrayman, sen buni yuragingga juda yaqin olyapsan. Seni tushunib turibman, lekin oʻylashib olaylik, masalaga bir oz uzoqdan qaraylik — xotinini yupatmoqchi boʻldi Bork. Uni yupatar ekan, mantiqqa asoslanishga, gʻazab otiga koʻr-koʻrona minmaslikka undadi va oʻzi ham ancha tinchlandi. — Sen koʻp jihatdan haqsan, bu toʻgʻrisida gap ham boʻlishi mumkin emas. Shu bilan birga Suqrot aytgan fojia vaqt tanlamaydi, bu ham toʻgʻri. Oʻylab koʻr. Bu shunday boʻla qolsin. Omma — bu poda, tabiiy ofat yoki sening soʻzing bilan aytganda — uyur va shu bilan birga bu — ijtimoiy hayotning suyanchigʻi ham. Qochib qutula olmaysan! U insoniy moddiyat, hayot ana shu negizga qurilgan va yana shuning ustida turipti. Turmushning tuzilishida, aytish mumkinki, hayot dialektikasida mantiqqa toʻgʻri kelmaydigan bir xususiyat — abadiy fojea yashab keladi: mutafakkir jamiyat qonunlarini kashf etadi, jamiyat boʻlsa xuddi ana shu xizmatlari uchun uni murtad deb e’lon qiladi, keyinchalik esa xuddi ana shu kashfiyotlarni qurol qilib oladi. Inkor orqali koʻz ochiladi.
– Robert, — xotini uning soʻzini boʻldi, ovozi va nigohi bilan ta’na toshini otib. — Sen xohlaganingcha fikr yuritaverishing mumkin, lekin koʻz ochilish borasida menga nimalarnidir uqdiraman deb ovora boʻlma. Koʻzni ochish uchun odamni oldin oyoqosti qilish kerakmi? Shundaymi? Yoʻq, men bunisini qabul qila olmayman. Men bilan sening falsafa sotadigan vaqtimiz emas. Kun kech boʻlyapti. Agar koʻnglingga tugib qoʻyganing boʻlsa, ertaga ertalab aytganing durust. Oʻylab koʻr.
– Ha, koʻnglimga tugib qoʻyganman.
– Robert, buning ma’nosiga aqlim yetib turipti, hamma Ordok tarafda, sen tarafda esa mikrofonga chopib kelgan, oti nimaydi, haligi yigitni hisobga olmaganda — Hech kim yoʻq.
– Entoni Yunger.
– Jilla qursa oʻshangga rahmat. Endi ravshan boʻldi, senga qarshi fitna uyushtirilgan, sen bunga javob bera olmasdan tura olmaysan. Qaragin, agar haqiqat sen bilan Filofey tomonida ekaniga imoning komil boʻlsa, qanday boʻlmasin ana shu haqiqatni, — oʻzing nuqtai nazaringni oshkora isbotlashga haqlisan.
– Mana bu fikring mutlaqo toʻgʻri, Jessi, sen aytganday — oshkora, hammaga eshittirib. “Tribyun” gazetasidagi maqoladan keyin darhol matbuot konferensiyasi bermoqchiman. Shundan soʻng voqealarning qanday kechishini koʻramiz. Maqolaning katta qismi tayyor, komp'yuterda turipti, lekin mitingda menga koʻp narsa oydinlashdi, koʻp narsalar yangichasiga yuz koʻrsatdi, bu esa, mening bilishimcha, Filofeyning haq ekanini isbotlaydi. Maqolada ba’zi bir oʻrinlarni oxiriga yetkazish, toʻldirish, kuchaytirishga toʻgʻri keladi. Koʻrib turibsanki, men oʻz rolimni oʻynab boʻlmasdan sahnadan ketish niyatim yoʻq. Filofey haq va men uni himoya qilaman.
– Shunday ekan, vaqtni boy bermaslik kerak. Oʻzing tushunib turibsan. Biz aql-hushimizni yigʻishtirib olishimiz lozim. Bu — jang. Men shunday deb bilaman. Haqiqiy jang!
– Toʻgʻri. Lekin bu jang raqib foydasiga, dushman foydasiga, gʻanimning oʻz ustidan oʻzi uzil-kesil gʻalaba qilishi uchun olib boriladigan jang. Men sportzalda qarsak chalganlarni nazarda tutayapman. Bu jangning mohiyati ana shunda.
– Tushunib turibman. Lekin bunday degan bilan koʻngil taskin topmaydi. Buni men xohlamayman, toʻgʻrirogʻi qabul qila olmayman. Men oʻzimni oʻzgartira olmayman. Meni kechirasan. Dushman uchun jon kuydirish, shartli aytganda, qotilni qutqarib qolishmi? Yana xristian aqidalarimi?
– Oshiqma. Bu xristianlargagina emas, balki istisnosiz barcha dindorlarga tegishlidir. Afsuski, biz odamlar, aqlli maxluqlar doimo buzib aynitib turiladigan hayot uchun javobgarlikdan har qanday qilib boʻlsa ham qochib qutilish maqsadida yugurib-elamiz. Buning uchun talay vaj topamiz, ezgulikni yovuzlikdan farq qilmaymiz, hech narsadan tap tortmaymiz, aslida esa barcha falokatlar ana shundan kelib chiqadi, buni esa koʻpchilik tushunishni ham xohlamaydi. Faqat shu yoʻl bilangina yashash mumkin ekanligiga va boshqacha yashab boʻlmasligiga oʻzimizni ishontirmoqchi boʻlamiz. Saylovoldi mitingi shuni koʻrsatmadimi?! Axir yerda bizlarning oʻzlarimizdan, odamlardan boshqa yovuzlik sohibi yoʻq. Biroq har bir kishi yovuzlik manbaini boshqa birovlarda, oʻzidan tashqarida, oʻz guruhidan, oʻz toifasidan, millatidan, davlatidan tashqarida va undan ham narida — irqidan, dinidan, mafkurasidan yiroqda deb biladi... Hayotda yovuzliklar davom etmoqda. Embrionlarning hayotga qarshi chiqishigacha yetib borilayotir. Toʻxta! Boshqa yoʻl yoʻq. Undan narida mutatsiya va naslning aynishi! Bularning hammasi halokatga olib keldi va borgan sari avj oladi, biz texnologik jihatdan qudratliroq boʻla borgan sari bizning gumrohliklarimiz va uyatsizlik hamda boshqalarga nisbatan shavqatsizliklarimiz darajasi qoʻrqinchliroq tus ola boradi. Filofey genetik orkestrning buzilgan torlaridan biriga tegib ketd-yu koʻngilsizlik va qahr-gʻazabga sabab boʻldi!
– hoy, Robert, bas, — dedi Jessi. — Yaxshisi, sen bu fikrlaringni xalq oldida ayt, odamlar eshitsin.
Ikkalasi ham jim qolishdi. Jessi har qancha harakat qilmasin, koʻz yoshlari yana uni boʻgʻib qoʻydi;
— Meni kechirasan, Robert, oʻzimga kelolmayapman, sportzalda koʻrganlarimdan shunaqangi xoʻrligim kelyaptiki, — dedi Jessi hiqillab. — Olomonning ana shunday vahshiyliklaridan soʻng koʻnglim shunday gʻashki, goʻyo ikkimiz yongʻindan yoppasiga kuyib kul boʻlgan oʻrmonda yurgandaymiz. Tevarak-atrofdagi bariki narsalar — daraxtlarning tanalari-yu shox-shabbalari, oʻt-oʻlanlar — Hamma-hammasi yonib kul boʻlgan-u, azador ayolday qora libosga oʻrangan yerdan boshqa hech nima koʻzga tashlanmaydiganday! Nima boʻlarkin? Nimadir boʻlishi kerak! — oʻz-oʻzicha pichirladi Jessi.
Bork xotinini yupatish bilan ovora boʻldi. U Jessining bunday asabiylashib jazavasi qoʻziganini hech eslay olmaydi. Har doim saramjom-sarishta, hamma ishni oʻrniga qoʻyadigan ayol, Borkdan ham koʻra uddaburon. Ordokning yuzsizligidan sanoqli daqiqalarda adoyi tamom boʻldi u.
Biroq tezlik bilan harakat qilish, vaqtni boy bermaslik zaruriyati Jessini oʻzini qoʻlga olishga undadi.
— Men seni tushunib turibman, Robert, — rozi boʻldi Jessi. — Oʻzingni zoʻrlab boʻlsa ham kabinetingga kir, ishla. Maqolangni tugat. Kofe tayyorlayman, — oshxonada ichamiz, xohlasang olib kelib beraman. Ishlasang boʻldi. Harakat qil. Men mehmonxonaga boraman. Violonchel' chalgim kelyapti. Shostakovichni chalaman. Beshinchi simfoniyasini. Sen yoz. Nimalar haqida yozishni bilasan. Hech qayoqqa telefon qila koʻrma, iltimos qilaman. Telefonlarni oʻchirib qoʻydim. Uchalasini ham. Bor. Sen pastdan meni eshitmaysan. Eshik-derazalarni yopib olaman.

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Alvido, ey Gulsari (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2959
2	Алвидо, эй Гулсари (қисса) [Chingiz Aytmatov] 690
3	Baydamtol sohillarida (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 952
4	Birinchi muallim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 7847
5	Boʻtakoʻz (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1467
6	Байдамтол соҳилларида (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 613
7	Биринчи муаллим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 850
8	Бўтакўз (қисса) [Chingiz Aytmatov] 590
9	Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2404
10	Эрта қайтган турналар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 766
11	Hayot-mamot (taqriz) [Chingiz Aytmatov] 1886
12	Ҳаёт-мамот (тақриз) [Chingiz Aytmatov] 720
13	Jamila (qissa) [Chingiz Aytmatov] 2462
14	Жамила (қисса) [Chingiz Aytmatov] 865
15	Oq yomgʻir (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1415
16	Oqkema (qissa) [Chingiz Aytmatov] 6091
17	Oxirzamon nishonalari (II- qism) [Chingiz Aytmatov] 1885
18	Охирзамон нишоналари (I- қисм) [Chingiz Aytmatov] 884
19	Охирзамон нишоналари (II- қисм) [Chingiz Aytmatov] 984
20	Оқ ёмғир (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 635
21	Оқкема (қисса) [Chingiz Aytmatov] 867
22	Плач перелетной птицы [Chingiz Aytmatov] 584
23	Qizil olma (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 1134
24	Қизил олма (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 552
25	Raqiblar (hikoya) [Chingiz Aytmatov] 946
26	Рақиблар (ҳикоя) [Chingiz Aytmatov] 565
27	Sarvqomat dilbarim (qissa) [Chingiz Aytmatov] 4669
28	Sohil yoqalab chopayotgan Olapar (... [Chingiz Aytmatov] 1920
29	Somon yoʻli (qissa) [Chingiz Aytmatov] 1503
30	Сарвқомат дилбарим (қисса) [Chingiz Aytmatov] 775
31	Сомон йўли (қисса) [Chingiz Aytmatov] 777
32	Соҳил ёқалаб чопаётган Олапар (қисса) [Chingiz Aytmatov] 833
33	Oʻtar Qush Nolasi [Chingiz Aytmatov] 1105
34	Ўтар Қуш Ноласи [Chingiz Aytmatov] 803
35	Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov] 4276
36	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 3029
37	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 1872
38	Choʻqqida qolgan o... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 2919
39	Чингизхоннинг оқ булути (қисса) [Chingiz Aytmatov] 856
40	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 927
41	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 846
42	Чўққида қолган овч... [Chingiz Aytmatov,Muxtor Shoxonov] 1085

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62430
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57898
3	Gʻazallar [Nodira] 40505
4	Guliston [Sa’diy] 36644
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23313
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23180
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21839
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19542
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14486