Adib va chin inson [Odil Yoqubov]

Adib va chin inson [Odil Yoqubov]

Chingiz Aytmatov yetmish beshga toʻlib, toʻy qilayotgan emish! Yo tavba, kuni kecha biz Parijda YUNESKOning katta zalida uning yetmish yilligini oʻtkazgan edik-ku! Nahot besh yil shu qadar tez oʻtib ketgan boʻlsa?.. Ha, hayot shunday gʻaroyib ekan: inson keksaygan sayin umri toshqin daryodek shitob bilan oʻtib ketarkan… Biz Chingiz Aytmatov bilan qirq yil avval tanishganmiz... Chingiz ellik yoshga toʻlganda qirgʻiz xalqi uning toʻyini zoʻr tantana bilan nishonlagan edi. Bu toʻy Qirgʻiziston poytaxtida emas, adibning tugʻilgan yurti Talasda oʻtgandi. Unga kaminadan tashqari, tarjimoni Asil Rashidov, shoir Shukrullo, atoqli olim, professor Shobat Xoʻjaev va Chingizning yurtdoshi Ziyod Yesenboevlar taklif qilingan edi. Birinchi kecha Talasda boʻldik. Chingizning singlisi bilan kuyovi hoʻkiz soʻyib, beshbarmoq tayyorlab, katta dasturxon yozishgan ekan. Kecha juda goʻzal va samimiy oʻtdi. Yozuvchi oʻsha mahaldayoq «Jamila», «Gulsara», «Oq kema» kabi asarlarni yaratib, nomi jahonga tanilgan edi. Shuning uchun ham kechada soʻzga chiqqanlar uning oʻzidan koʻra, asarlari haqida koʻp gapirishdi. Adibning oʻzi esa bu maqtovlardan uyalib, notiqlarning gapini bot-bot boʻlardi: «Rahmat, rahmat, lekin maqtovlar qisqaroq boʻlsin, beshbarmoq sovub qoladi-ku, ogʻaynilar!» deb hazillashib qoʻyardi. Ertasiga yubiley tantanalari Chingiz tugʻilgan Shakar qishlogʻiga koʻchdi. Bu qishloqni koʻrgan odam darhol sezardi: yozuvchi asarlaridagi tabiat tasvirlari, hamma-hammasi shu qishloq goʻzalligidan olingan mohirona nusxa ekan. Oʻshanda meni yana bir narsa lol qoldirdi. Ovulga kiraverishda katta olomon yigʻilgan. Uning orasida boshlariga oppoq qordek udana burkab olgan bir guruh keksa ayollar turardi. Biz mashinalardan tushishimiz bilan bu kampirlar koʻzlarida yosh, yugurib kelib Chingizni oʻrab olishdi-yu, uni quchoqlab yigʻlab yuborishdi. Shunda men Chingiz nima qilarkan deb, zimdan kuzatib turdim. Chingiz ham koʻziga yosh olib, kampirlar bilan quchoqlashib koʻrishdi, ularning yelkalarini silab iliq soʻzlar aytdi. Keyin bilsam, Chingiz urush yillari shu ovulda qishloq kengashi kotibi boʻlib ishlagan va frontdan kelgan «qora xat»larni beva ayollarga topshirmasdan, qishloq kengashining poʻlat sandigʻiga solib qoʻyavergan ekan. Bizning borishimizdan oldin Chingizning ellik yilligiga atab katta kinoteatr qurilgan, kinoteatrning katta zalida uning yubileyi munosabati bilan fotokoʻrgazma tashkil etilgan ekan. Fotokoʻrgazmaga qoʻyilgan suratlardan biri meni, ayniqsa, hayratga soldi. Unda shunday manzara muhrlangan edi: Bishkek aerodromiga kelib qoʻngan samolyotdan sobiq ittifoq hukumati boshligʻi Kosigin tushib kelyapti. Qirgʻiziston rahbarlari uni qarshi olgani samolyot tomon intilishyapti. Ularning safi boshida qirgʻiz rahbari emas, Chingiz Aytmatov boryapti. Ikkinchi suratda ular kulishib koʻrishyapti… Bir qarashda, juda oddiy tuyuladigan bu manzaralar oddiy, lekin ayni zamonda ulugʻ haqiqatni anglatadi. Bu voqealardan keyin anchagacha Chingiz bilan koʻrisha olmadim. Keyin taqdir taqozosi bilan u ham, men ham sobiq ittifoqning deputati boʻlib qoldik. Oʻsha yillar xalqimizning boshiga ogʻir kunlar tushgan, boʻhtonlar yogʻilgan paytlar edi. Va biz hammamiz bu mudhish, yovuz tuhmatlardan iztirob chekib yurgandik. Bir kun bir doʻstimiz «Pravda» gazetasini koʻtarib kelib qoldi, bundoq oʻqib koʻrsam Chingiz bu gazetadagi maqolasida xalqimizni qattiq himoya qilibdi, oʻzbeklarni Markaziy Osiyoning yuksak madaniyatli, buyuk xalqi ekanligini aytib, Moskva matbuoti va televideniesidagi chiqishlarni rad etibdi. Men uncha ham koʻngli boʻsh odam emasman. Bizni Chingiz bilan yaqinlashtirgan sabablardan biri shuki, ikkimizning ham otamiz mash’um 37-yillar qatagʻonining qurboni boʻlishgan va bolalikda koʻp musibatlarni koʻraverib diydamiz qotib ketgan. Lekin men oʻsha maqolani oʻqib, beixtiyor koʻzimga yosh oldim. * * * Qirgʻiz xalqi har oʻn yilda (ba’zan besh yilda) aziz farzandining toʻylarini ulkan bir tadbir darajasida oʻtkazib kelyapti. Lekin bu tantanalarning bari, nazarimda, Chingiz Aytmatovning Parijda oʻtgan yetmish yilligiga teng kela olmaydi. Parijdagi yubiley YuNYeSKOning katta marosimlar nishonlanadigan saroyida boʻlib oʻtdi. Unga dunyoning qariyb barcha mamlakatidan vakillar: atoqli yozuvchilar, shoirlar, san’atkorlar, Chingiz Aytmatov ijodining bilimdoni boʻlmish atoqli olimlar kelishdi. Oʻylaymanki, Chingiz haqidagi eng iliq, eng doʻstona, eng teran gaplar ham oʻshanda — YuNYeSKO saroyidagi kechada aytildi. Shunda men, «Chingiz bu maqtovlarni qanday qabul qilarkan», deb undan koʻzimni uzmay oʻtirdim. Yoʻq, Chingiz oʻzini juda yaxshi tutdi, maqtovlardan taltayib ketmasdan, goʻyo oddiy, juda oddiy gaplar aytilayotgandek, sokin va vazmin oʻtirdi. Tanaffus paytlarida esa pastga tushib, odamlar orasida uzoq-yaqindan toʻyga kelgan adib va olimlarning koʻnglini olishga urinib, shirin soʻzi bilan hammani xushnud etib yurdi. Shunda, men ichimda yana bir bor unga qoyil qoldim. Parijdan keyin yubiley tantanalari Bishkekda davom etdi. Men oʻzbek delegatsiyasi nomidan sovgʻalarimizni topshirib bir-ikki ogʻiz shirin gap aytmoqchi boʻlgan edim, u: «Qoʻy, Odil, men bunday yubileylar ortiqcha ekanini yaxshi tushunaman. Hatto xat yozib, hozirgi iqtisodiy qiyin sharoitda yozuvchi odamning katta toʻy qilishi uyat-ku, deb rahbariyatga murojaat ham qildim... Biroq rahbariyat mening gaplarimga qoʻshilmadi. Sening yubileyingni qirgʻiz xalqi talabi bilan oʻtkazyapmiz. Shuning uchun sen hamma ulugʻ gaplarni toqat bilan eshitishingga toʻgʻri keladi, deb javob berishdi». Yubileylar masalasida Chingiz emas, xalq haq deb oʻylayman. Toʻgʻri, gap adib xizmatlarini yana bir bor yuksak baholab, unga ta’zim bajo keltirishda emas. Balki u yaratgan asarlarni yana bir xayoldan oʻtkazish, ularni oʻrganish; bu asarlar tagida yotgan teran oʻylar, hayot va jamiyat, insoniyat uchun saboq boʻla oladigan fikr-mulohazalardan bahramand boʻlishdir. * * * — Yoʻq, bu safar uyingga borolmayman — dedi Chingiz bir gal Toshkentga kelganida. — Yaxshisi bunday qilaylik. Men ertalab mashinada tugʻilgan ovulim Shakarga yoʻlga chiqaman. Sen anov Qozogʻiston chegarasidagi choyxonangga joy qildir. Men soat oʻnga yetib boraman. Oʻsha yerda biror soat gaplashib oʻtiramiz. Keyin sen meni Qozogʻiston chegarasidan oʻtkazib qoʻyasan. Men dasturxon tuzashni jiyanlarimga topshirdim. (Ular ham Chingizni koʻrishga, albatta, mushtoq edi.) Ertalab toʻqqiz yarimda yetib borsam ukalarim toʻkin dasturxon tuzab qoʻyishibdi. Chingiz roppa-rosa oʻnda yetib keldi (u doim soatga qarab ish qiladi). Bir soat qanday oʻtib ketganini bilmayman. Boshida aytganimday, nihoyatda suhbati shirin, dunyo va hayot toʻgʻrisida teran mushohada yuritadigan Chingiz bu safar ham koʻp qiziq hangomalarni gapirib berdi. Oʻshanda men birinchi marta undan Andrey Saxarov toʻgʻrisida eshitdim. Bu olim vodorod bombasini ixtiro qilgani uchun uch marta yuksak unvonga musharraf boʻlgan, sobiq SSSRning barcha mukofotlarini olgan, dedi Chingiz. Endi u unvonu mukofotlari, shohona uylariyu koʻrkam dala-hovlilari — barchasidan voz kechgan, hatto oʻzi yaratgan vodorod bombasini ham qoralab chiqqan. Hozir Moskvadan haydalib, Volga boʻyidagi bir shaharchada gʻaribona hayot kechirmoqda. Qara, nobop davr qanchalik buyuk insonlarni yaralashga qodir ekan! Roppa-rosa soat oʻn birda Chingiz ketishga ijozat soʻradi. Men: yana biroz oʻtir, suhbatingga toʻymay qoldik-ku, deb iltimos qildim. — Yoʻq, Odil, — dedi Chingiz. — Men Talasdagi tugʻilib katta boʻlgan ovulim Shakarga barvaqt yetib borishim kerak. Dunyoning ikir-chikir ishlari bilan boʻlib, bir-ikki yildan beri borolmaganman. Olamdan oʻtgan odamlar bor, ularning xonadonlariga borib, fotiha oʻqishim, koʻngil soʻrashim kerak. Borsam, albatta, uchrashamiz, yotib dardlashamiz, yoshligimizni eslaymiz, deb va’da qilganman. Chingiz yana shunday deb miyigʻida kulib qoʻydi: — Ular, baxtli odamlar, Odil. Bir qoʻyning goʻshtini qozonga solishadi. Keyin sen bilan men hoʻplab oʻtirgan manov baloni (aroqni demoqchi) shokosalarga toʻldirib, bir koʻtarishda olishadi-da, kalla goʻshtidan urib, bir-birini askiya qilishadi, gurunglashadi, «qah-qah» otib kulishadi, yayrashadi. Ular oʻzlaricha baxtli odamlar. Biz endi ularday boʻlolmaymiz. Yotsak-tursak elni oʻylaymiz, xalqimizning kelajagiga qaygʻuramiz, tashvish chekamiz. Men bu tashvishlarimni ularga aytsam, tengdoshlarim ustimdan kulishadi. «Ay, Chingiz, Xudodan qoʻrqsang-chi! — deyishadi ular. — Koʻylagingning yoqasidan belbogʻinggacha orden-medal. Olmagan mukofoting qolmadi. Tagʻin nedan noliysan?» deb taajjubga tushishadi. Lekin men ularni yaxshi koʻraman, sogʻinaman. Sababi — eng yorugʻ, eng baxtli kunlarim shular bilan oʻtgan. Xoʻp, ziyofating uchun rahmat, endi menga ruxsat! Men uni Qozogʻiston chegarasigacha kuzatib qoʻyib, orqamga qaytdim. Yoʻl-yoʻlakay aytgan gaplarini oʻylab keldim. Oʻzimdan oʻzim: «Sen ham tugʻilgan elingga borib turasanmi, borganingda olamdan oʻtganlarni yoʻqlab, ruhlarini shod etasanmi, oila a’zolaridan koʻngil soʻraysanmi?» deb soʻrayman. Bu savollar uzoq vaqt xayolimdan chiqmay, vijdonimni qiynab yurdi. Kunlardan bir kun jurnallarimizning biridan telefon qilishdi: «Chingiz Aytmatov bilan koʻp muloqotda boʻlgan ekansiz, taassurotlaringiz haqida oʻrtacha hajmda bir maqola yozib bersangiz». Men rozi boʻldim. Ocherkimda Chingiz bilan qilgan suhbatlarim, olgan taassurotlarim, meni lol qoldirgan gaplari — hammasini batafsil yozdim. Oradan bir-ikki oy oʻtdi. Jurnal bosmadan chiqdi. Lekin ne koʻz bilan koʻrayki, Chingiz gapirib bergan eng qimmatli tafsilotlar olib tashlanibdi. Oqibatda ocherk pati yulinib, dumi kesilgan qushga oʻxshab qolibdi. Keyin bilsam, hushyor muharrirga Chingizning: «Qishlogʻimga ertaroq yetib boray, olamdan oʻtganlar bor, ularga fotiha oʻqiyman, joʻralarim bilan yotib dardlashamiz», degan gaplari yoqmapti. Chingiz Aytmatov katta yozuvchi, u bunday gaplarni gapirishi mumkin emas, degan emish muharrir. Men uzoq vaqt Chingiz mening pati yulingan qushchaga oʻxshab qolgan ocherkimga koʻzi tushmadimikan, deb uyalib yurdim. Ha, donishmandlar aytganidek, hayot bamisoli bir daryo ekan, u oqib oʻtaverarkan-oʻtaverarkan, birov undan bahramand boʻlib, bogʻ-rogʻ yaratar ekan, birov loqaydlik, dangasalik qilib hech narsa qilmay oʻtib ketaverarkan. Chingizning Shakarda oʻtgan unutilmas toʻyiga ham yigirma yildan oshibdi. Odatda, ellikdan oshgandan keyin, ijodkorning iste’dodi soʻna boshlaydi, qalami ham, aql-zakovati ham susaya boshlaydi, deyishadi. Oʻylaymanki, bu «nazariya» Chingiz Aytmatov ijodiga sirayam toʻgʻri kelmaydi. U oʻzining dunyoni lol qoldirgan «Asrga tatigulik kun», «Kunda», «Kassandra tamgʻasi» romanlarini ellikdan oshgandan keyin yozdi. «Kunda» va, ayniqsa, «Asrga tatigulik kun» uni bugun jahon adabiyotining gʻaroyib yozuvchisi Gabriel Markesga teng miqyosga olib chiqdi. Chingiz yaratgan Manqurt obrazi, toʻgʻrirogʻi, bu soʻz kitobxonlarni larzaga solib, sotqinlik timsoli sifatida dunyoning barcha tillariga kirib ketdi! Shu jihatdan olib qaraganda, Chingiz menga Himolay togʻining Jamolungma choʻqqisini zabt etishga kirishgan alpinistlarni eslatadi. Farqi faqat shundaki, Jamolungmani zabt etishga ahd qilishgan oʻnlab, balki yuzlab zabardast alpinistlar bu choʻqqini zabt etolmay, orqasiga chekinganlar yoki fojiali halok boʻlganlar. Chingiz haqida esa bugun hech ikkilanmay aytish mumkin: u san’at sohasidagi bu osmonoʻpar choʻqqini zabt etdi! Endilikda u hech ish qilmay, erishgan zafarlarining gashtini surib, rohatu farogʻatda yashayverishi ham mumkin. Lekin bu kayfiyat unga yot. Ayni zamonda u: «Hozir qanaqa asar yozyapsiz?» degan savolni koʻp xushlayvermaydi. «Ha, endi, bir narsani qoralayapman. Noumid shayton, balki bir nima chiqib qolar», deya kulib qoʻya qoladi. Koʻplar sirtdan Chingizni oʻta magʻrur inson, ulugʻ yozuvchi, unga yaqinlashish qiyin, deb oʻylashadi. Aslida esa, u hayotda juda sodda, hatto bolatabiat bir inson. Chingiz Toshkentga keldi. U Oʻzbekistonda oʻtgan qirgʻiz madaniyati kunlarida ishtirok etdi. Bir necha kun Assambleya (Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasi) ishlari bilan shugʻullandi. Oʻzbekiston Milliy universiteti, Toshkent Davlat texnika universiteti talabalari va olimlari bilan uchrashdi. Safarining ikkinchi kuni biz Oʻtrorga bordik. Albatta, hozirgi Oʻtror Chingizxon qoʻshinlariga birinchi boʻlib koʻkragini tutib bergan va olti oy taslim boʻlmagan qadimiy Oʻtrordan juda yiroq, uning gʻaribgina bir soyasi, deyish mumkin. Lekin hozirgi shaharchada oʻsha buyuk va magʻrur Oʻtror haqida, Chingizxon lashkarlari bilan mardona kurashgan dovyurak oʻgʻlonlari toʻgʻrisida ozgina boʻlsa-da tasavvur beruvchi katta muzey bor. Biz muzeyni borib koʻrdik. Keyin shahar markazidagi san’at saroyida uchrashuv boʻldi, uchrashuvdan keyin tashqariga chiqsak, muzey oldidagi maydonda besh-oltita nor tuya choʻkkalab yotipti. Shahar hokimi Chingizni katta bir tuyaning oldiga boshlab borib: — Bu sizning Qora Noringiz, — dedi. — Minib koʻring, Chingiz ogʻa. — Mening Qora Norim boʻlsa, minayin! — Chingiz shunday deb kuldi-da, tuyaga mindi. Maydonda qiyqiriq boʻlib ketdi. Chingiz dastxat kutayotgan yoshlarga qarab: — Olib kelinglar kitoblaringni! — deya murojaat qildi. — Qora Norning ustida oʻtirib yozib beray dastxatimni. Soʻng, atrofini qurshab olgan kino va teleoperatorlarga yuzlandi: — Suratga olinglar. Chingiz Qora Noriga minib dastxat yozyapti, deb namoyish qilasizlar olgan suratlaringizni! Qora Norga minib olgan Chingizning bu darajada zavq-shavqqa toʻlib ketishi bejiz emasdi. Nazarimda, Qora Nor jahon adabiyotida yaratilgan, agar ta’bir joiz boʻlsa, hayvonlar obrazining eng mukammali, deyish mumkin. Chingiz buni biladi va sezishimcha, oʻzi yaratgan hayvonlar obrazidan iftixor qiladi. Faqat Gulsari bilan Qora Nordangina emas, Akbara haqida ham gʻururlanib gapiradi. Uning aytishicha, Olmoniyada vino bilan shugʻullanuvchi bir fermer yangi navli vino yaratib, unga «Qora Nor» deb nom beribdi. Vinosi dovruq qozonib, juda boyib ketibdi. Bir safar shu toʻgʻrisida gapirayotganida men undan: — Sen oʻzing bu vinodan ichib koʻrdingmi? — deb soʻradim. — Tatib koʻrdim, — dedi u. — Oʻta oʻtkir ekan. Koʻproq ichishga qoʻrqdim. Butun umrini boʻrilar hayotini oʻrganishga bagʻishlagan olmoniyalik bir olim «Kunda»ni oʻqib chiqqach, Chingiz ijodining targʻibotchilaridan biriga oʻzini yozuvchi bilan tanishtirib qoʻyishni iltimos qilibdi. — Men hayronman, — debdi u. — «Kunda»ni oʻqiyotganimda menga shunday tuyuldiki, yozuvchi menga oʻxshab umrining katta qismini boʻrilar orasida oʻtkazganga oʻxshaydi. Umuman, Chingiz Olmoniyada bizdagidan ham mashhur. Hatto bizda uncha dong chiqarolmagan «Kassandra tamgʻasi» romani ham Olmoniya va boshqa xorijiy davlatlarda juda katta shuhrat qozongan. Soʻnggi bir-ikki yil davomida, Assambleya ishlari sabab, Chingizni qachon surishtirsam, rafiqasi aksar hollarda uni goh Olmoniyada, goh Parijda, goh Amerikaga kitobxonlar bilan uchrashuvga ketdi, deb javob beradi. Chingiz oʻzi esa bu haqda gap ketganida xiyol ma’yuslanib: — Endilikda mening asarlarim oʻz elimdan koʻra xorijda koʻproq oʻqiladi, — deydi xoʻrsinib. — Chet el kitobxonlari haliyam boʻlsa haqiqiy adabiyotning qadrini yaxshi biladi. Bizda esa didi yuksak kitobxonni barmoq bilan sanasa boʻladi. Rossiyada boʻlsa ahvol bizdagidan ham battar. Ularda seks adabiyoti avj olgan. Oʻqib koʻngling ozadi! Bilmadim, qachon bu botqoqdan chiqa olamiz!.. Shunday qilib, mana, bizning avlod ham yetmishdan oshib, saksonga qadam qoʻyish arafasida. Kuni kecha koʻz ilgʻamas uzoq tuyulgan bu choʻqqining tepasida turibmiz. Ne chora? Hayotning shafqatsiz qonuni shunday ekan, unga boʻysunish va shukronalar aytishdan boshqa ilojimiz yoʻq! Bundan besh-olti yil muqaddam adabiy jamoatchilik kaminaning yetmish yoshini nishonlagan edi. Shunda Chingizdan telegramma oldim. Telegrammada Chingiz kaminani qutlab, meni chuqur hayajonga solgan bir gapni aytibdi: «Men, — debdi Chingiz. — Mash’um Oʻsh yongʻini kunlari sen va Pirimqul bilan goʻyo bir otaning farzandlariday, goʻyo uch aka-ukadek ogʻir fojia yuz bergan joylarga borib, talofat koʻrgan onalarga hamdardlik bildirgan onlarimizni, ularning koʻnglini koʻtarib, tasalli berishga uringan kunlarimizni bot-bot eslayman». Iloyo, oʻsha mash’um qora kunlar sira qaytib kelmagay. Men senday buyuk yozuvchi, ayni zamonda oddiy va kamtar inson bilan zamondosh boʻlganimdan toabad iftixor qilaman. Yaratgan Egam meni sen bilan uzoq yillar doʻst boʻlish, oxirgi yillari esa olijanob bir maqsad yoʻlida birga ishlash, sening dilbar suhbatlaringni olish baxtiga musharraf qildi. Soʻnggi paytlarda men ham bu haqda koʻp oʻylayman, ayniqsa, kechqurun, uyqum qochgan daqiqalarda koʻp eslayman. Cheksiz quvonch va minnatdorchilik bilan eslayman. Sen mendan: «Yetmish yoshda odam oʻzini qanday his etarkan, Odil?» deb koʻp soʻrarding. Mana, oʻzing ham qutlugʻ yoshdan oʻtib, yetmish beshga kirding. Endi yetmish yoshda odam oʻzini qanday his etishini oʻzing bilaverasan. Ulugʻ yoshing qutlugʻ boʻlsin, aziz zamondoshim! Bizning baxtimizga, nafaqat turkiy xalqlar, balki butkul jahon xalqlari kitobxonlarining baxtiga hamisha sogʻ boʻl, qalaming bundan ham oʻtkirlashib boravergay, qadrli doʻstim!

Muallif: Odil Yoqubov