Tuproq (hikoya) [Nabi Jaloliddin]

Tuproq (hikoya) [Nabi Jaloliddin]

Peshindan soʻng doʻkondagi yumushlarni katta oʻgʻli va shogirdlariga qoldirib, uyiga qaytdi. Aslida uyda moʻljallab qoʻygan zarur ishi ham yoʻq ediku-ya, lekin negadir koʻngli shuni ixtiyor etdi. Ehtimol biroz dam olgisi keldimi... Hali poyabzalini yechmasidan muslimagina xotini beozor soʻzlandi: — Siz koʻngilchanlik qilib indamovdingiz, chek(yangi berilgan tomorqa)dagi narigi qoʻshnimiz yerimizdan bir metr qoʻshvolib, uy soluvdi. Endi berigisiyam ashna qilib betoʻn quyib qoʻyibdi... U toʻxtab xotiniga oʻgirildi: — Qoʻysangchi-ey, onasi, ja unchalikmasdir, — dedi, xotini toʻgʻri gapirayotganini bilib turganidan koʻngli xijil tortib. — Ishonmasayiz, oʻtib bir koʻring: — Mol achchigʻi — jon achchigʻi boʻlganidan beozorgina ayolining ham ovozida xiyol zarda sezildi. — Mayli, oʻtsam oʻtay! — deya ayolining zardasini sezmaganlikka oldi-da, salmoqli qadamlar bilan hovlining etagi tomon yurdi. Hovlining adogʻida kattakon zovur bor edi. Uning ustiga eski taxtadan omonat koʻprik yasab qoʻyilgan. Zovurning naryogʻidagi bir necha gektar yerni odamlarga tomorqa qilib boʻlib berilgandi. Uning ham ikki oʻgʻli boʻlganidan, aqlli kishilarning maslahati bilan allazamonda xoʻjalik raisining nomiga yer soʻrab, ariza berib qoʻygandi. Yaxshi qilgan ekan, shu bahona yerli boʻlib qoldi. Buning ustiga omadi chopib, chek shundoqqina uyiga yaqin joydan tegdi. Har holda tez-tez xabar olib turadi. Quruq yerning nimasiga koʻz-quloq boʻladi dersiz. Yoʻq, yer hozir quruq emas, mol-hol uchun makkajoʻxori ekib qoʻygan. Bir yoniga uy qurish uchun koʻtarma qilib, qoʻshnilarga soya solmaydigan tomoniga qator terak oʻtqazgan. Yangi chekdagi chap yon qoʻshnisi ancha eski savdogarning oʻgʻli. Otasi «baquvvat» boʻlganidan bir yildayoq uyni tikkalab, oʻgʻlini olib chiqib qoʻydi. Oʻng qoʻshnisi esa oʻqituvchi. U ham bir necha yildan buyon uy qurishga urinmayotgan edi. Shunaqa, hozirgi zamonda tirikchilikdan orttirib uy qurish osonmi? Axir bu ham tuppa-tuzuk hunarmand boʻla turib, katta oʻgʻli voyaga yetib qolganiga qaramay, uyga orttirolmayapti-ku. Kichigi ham shaharda litseyda oʻqiyapti — Oʻn oltiga kirdi. Boʻlmasa, hunari juda unaqa kasod ham emas, doʻkondagi ishlari binoyidek yurib turibdi. Aslida-ku, yaxshiyam ota-bobosidan meros oʻlmaydigan shu hunari bor, shukronadan tolmaydi. Axir ne ogʻir kunlar oʻtmadi yurt boshidan. Mana, endi-endi uy qurishlar, toʻy-tomoshalar asta-sekin koʻpaymoqda. Ajabmas, uning ham topganiga baraka berib... U omonat koʻprikdan oʻtib, bir nafas toʻxtaldi-da, atrofga nazar soldi. Ha, yaqin-yaqinlarda ham bu yerda yangi uylar qariyb yoʻq edi. Endi esa yakkam-dukkam boʻlsa-da qatorasiga uylar koʻzga tashlanadi. «Musulmonchilik asta-sekin», deganlari shu-da, xayolidan oʻtdi uning. Oʻngga qayrilib, zovur boʻylab yurarkan, suvga qarmoq solib oʻtirgan bolaga koʻzi tushdi. Ishqibozlik-da, qarang, erinmay qarmogʻiga termulib oʻtiribdi, yonidan odam oʻtganini sezmadiyam shekilli. Tavba, shu zovurda baliq bormikin-a? Haligi, chavaq-mavaqlar boʻlsa kerak-da. Oʻz koʻchasiga burildi. Aslida bu nomigagina koʻcha edi, oʻydim-chuqur, chetlarini oʻt-oʻlan bosgan, ba’zi joylarida esa yonboshdagi ariqchadan suv toshib, koʻlmaklar hosil boʻlgan. Ana, uch-toʻrtta turfa rang tovuqlar timirskilanib, nimalarnidir choʻqilab yuribdi. U hali oʻz tomorqasi roʻparasiga yetmayoq oʻng qoʻshnisining yangi quyilgan betoʻn poydevoriga koʻzi tushib, xotinining gapi rost ekanligiga ishona boshladi. Uch-toʻrt kun buyogʻida chekiga oʻtmagandi, darrov ulgurishibdi-da. Oʻz koʻtarmasi ustida turib, qoʻshnisining hali tirgak-taxtalari ham olinmagan betoʻn-poydevoriga tikildi. Chindan ham u tomonga yarim metrdan ortiqroq oʻtkazib qoʻyibdi. Uning bagʻrida alamga qorishiq iztirob paydo boʻldi. Yuzingda koʻzing bormi, demabdi-ya, tagʻin oʻqigan odam-domla! Soʻng devorlari chiroyli oqlangan, derazalari boʻyalgan soʻl qoʻshnisining uyi tomonga oʻgirildi. Avval bunisi bir metr yerini «urib« olgandi. Indamadi, hatto pisanda ham qilmadi. Insof berib qolar, axir oʻgʻlimga qoʻshni boʻladi, dedi, qoʻshniga ozor berish — yaxshimas. Keyin-keyin ozgina yer bilan biron joyim kamayib qolarmidi, deb qoʻya qoldi. Birovning yeridan bir metrni "urib" olgan qoʻshni esa pinagini ham buzmadi. Endi bunisi yuzsizlik qilibdi. Uning chinakamiga jahli chiqa boshladi. Ketma-ket istigʻfor aytib, dumbul solib qolgan makkajoʻxorilarining atrofini aylandiyu teraklarini koʻzdan kechirdi. »Tavba, bu oʻzbek deganlari yerga toʻyarmikan-a?! — Oʻylardi u asablari qaqshab. — Qachon qarama, yer talashadi, yer oʻgʻirlaydi. Axir hammamiz bir quloch yerga borib, tuproqqa qorishib ketamiz-ku. Yo odam bolasi tuproqdan yaralib, oxir-oqibat tuproqqa aralashib ketishi rost boʻlganligi uchun ham shu qadar unga bogʻlanib qolganmikin-a? Ayniqsa, bizning oʻzbeklar. Ehhe-e, bu tuproq!.. Manovi qoʻshnilari tuproq, ona tuproq ne ekanligini bilisharmikin?!..» Shu payt besh yil burun qazo qilgan rahmatli otasi yodiga tushdi. Otasi ham oddiy kosib edi. Biroq diniy va dunyoviy ilmlardan boxabar, taqvoli odam edi. Umuman uning ota-bobolari oddiy kosib oʻtgan boʻlsalar-da, shoʻro zamonida ham, undan avvallari ham iymonlariga aslo xiyonat qilmaganlar. Oʻshanda (shoʻro zamonida) u Alixontoʻra Sogʻuniyning «Turkiston qaygʻusi» kitobining arabiy imloda bitilgan qoʻlyozmasini oʻqib oʻtirardi. Otasi buni koʻrib, oʻgʻlini alqagan va Vatan haqidagi, ona tuproq haqidagi ajib bir voqeani aytib bergan edi. — Asr boshidagi ocharchilik yillari ekan. Kosiblarning ham bozori kasodga uchragan. Bir yogʻi oqposhshoning zulmi kuchayib, «mardikor oldi« siyosatini boshlab yuboradi. Rahmatli qiblagohim ham yosh boʻlishiga qaramay, "xatga" tushib qoladi. Oʻshanda enam (otamning onasi) rahmatli bir xaltachaga hovlimizdagi tuproqdan solib, otamning boʻyniga tumor qilib osib qoʻyadi. »Kindik qoning toʻkilgan tuproq omon saqlaydi, ham yurtingga tortib turadi», deydi yigʻlab. Shunday qilib, otam oʻrusiyaga joʻnab ketadi. Keyingi voqealarni otam oʻsha yoqlardan omon qaytib, biz tugʻilib, gap tushunadigan boʻlganimizdan soʻng aytib bergan. Xullas, qiblagohim oʻrmon kesib yurib, qish chillasida bepoyon oʻrmon ichida yolgʻiz oʻzi qolib ketibdi. Qor degani odamning tizzasidan kelarkan. Sovuqqa esa toqat qilib boʻlmaskan. Qorni och, yegani hech vaqo yoʻq. Bechora oʻrmon chetini izlab oʻzini har yoqqa uribdi va holdan toyib yiqilib qolibdi. Shu payt koʻksiga beozor botib turgan narsa — tuproqli tumori yodiga tushibdi. Uvishib qolgan qoʻlini bir amallab qoʻyniga tiqib, xaltachani olibdi. Tana taftidan issiq holga kelgan tuproqdan bir chimdim olib, ogʻziga tashlabdi. Otam rahmatli oʻshanda koʻzlarida yosh bilan «Tuproqni chaynarkanman, jonivor hecham gʻichirlamadi. Shunaqayam mazali tuyuldiki, goʻyo endigina tandirdan uzilgan nonning ta’mi kelardi...» degandi. Otasi ham oʻz hikoyasining shu joyiga kelganda beixtiyor yigʻlab yubordi-da, bir muddat gapirolmay qoldi. — Otam bechora tuproqni uzoq chaynabdi. Chaynagan sayin tanasiga issiqlik yugurib, oʻzida quvvat sezaveribdi. Keyin tuproqni yutish uchun qor yebdi. Shunday qilib, har toʻxtaganida bir chimdim tuproqni yamlay-yamlay, odamlar yashaydigan yerga yetib, omon qolgan ekan. — Otasi soʻzdan toʻxtab, bir pas oʻyga toldi, soʻng bilinar-bilinmas xoʻrsindi-da, goʻyo oʻziga gapirayotganday dedi: — Endi esa hammasi aynib ketdi!.. Oʻshanda otasining nima demoqchi ekanligini tushunmadi. U ona tuprogʻini yeya oladigan odamlar qolmadi, demoqchi boʻldimi yoki tuproq aynib, yeb boʻlmaydigan ahvolga keldi, dedimi — bilolmadi. — Ona Vatanini, ona tuprogʻini yaxshi koʻrgan odam bunaqa kitoblarni oʻqib turishi kerak, — dedi keyin. — Faqat ehtiyot boʻl, zamon nozik. — Otasi yana bir xoʻrsindi, endi armonli xoʻrsindi. U kishining armonini esa yillar oʻtgach, tushundi — bu yurt, millat qaygʻusi ekan. Makkajoʻxorilar suvsab qolibdi, ertaga sugʻormasa boʻlmas. U ortiga qaytib, qoʻshnisining yangi qoʻyilgan betoʻn poydevori yonidan oʻtarkan, afsus bilan boshini chayqadi. Hay, mayli, Olloh diliga solib, insofga kelib qolar, deya oʻyladi oʻziga-oʻzi taskin berib. Asr namoziga hozirlanayotganda xotini yodiga soldi: — Ertaga oʻgʻlimizi maktabida ota-onalar majlisi bor-a, esizdami? Ha, darvoqe, ertaga kichik oʻgʻli oʻqiydigan litseyda majlis boʻlishi kerak edi. Yaxshiyam erkaklarning baxtiga ayollar bor — bir nimalarni yodga solib turishadi. Boʻlmasa eslarini yoʻqotib qoʻyishlari hech gapmas. Bularning avlodida birov bunaqa zamonaviy oʻqishlarda oʻqimagan. Shu kichik oʻgʻli astoydil boʻlib qoldi-da. Maktabda yaxshi oʻqidi, ingliz tilini ham qoyillatadi, ham buyoqda diniy ilmlardan, arabiy tildan ham boxabar. Toʻqqizinchini bitirdiyu shahardagi akademik litseyga kiraman, deb turib oldi. Bolam, unaqa oʻqishlarga pul berib kirilsa kerak, mening ortiqcha pulim yoʻq, deya qaytarmoqchi boʻldi, koʻnmadi. Qur’on oʻrgatgan domlasining oʻsha litseyda tanishi bor ekan, gaplashibdi. Oʻzbeklar ham dunyoga chiqsin, chiqqandayam zoʻr boʻlib chiqsin, sen albatta oʻqishing kerak, debdi. Baraka topsin, mana oʻsha odam bahona bolasi oʻqishga kirib qoldi. Majlis aytilgan vaqtdan kechroq boshlandi — ota-onalardan tagʻin kelib qolishar, deyishdi. Chunki oʻsha paytgacha ham kutilganlarning yarmidan koʻprogʻi keldilar, xolos. Bir xonada jam boʻldilar. Ota-onalarning orasida hijobdagilardan tortib shim va allambalo kiyimlarni kiygan ayollargacha hamda maxsi-kalishliyu boʻyinbogʻli erkaklargacha bor edi. Majlisni guruh rahbari — yoshgina yigit ochdi. U salom-alikdan soʻng eng avvalo bolalarning baholarini oʻqib berdi, guruhdagi oʻrni, xulqi haqida gapirib oʻtdi. Bir bolaning nomi tilga olinganda, narigi chetdagi qatorda oʻtirgan, ixcham roʻmoli ostidan jingalak sochlari chiqib turgan ayol bidilladi. — Xulqi qanaqa, xulqi? — Xulqi yaxshi, ammo... — domla bir toʻxtalib, jilmaydi: — Koʻpchilik oʻqituvchilar oʻgʻlingizni koʻp gapiradi deyishadi. — Uydayam shunaqa, — dedi ayol domlaning gapiga parvo ham qilmay. — Hamma narsaga qiziqadi-da. Omma-lekin oʻqishi yaxshi-a? — Yaxshi-yaxshi. Ayol yana nimadir demoqchi boʻluvdi, domla gap boshlab yubordi. Bolasi oʻziga oʻxsharkan-da, xayol qildi u xiyol jilmayib, ayolning harakatlaridan sergapligini sezib. Mana, nihoyat oʻgʻlining nomi tilga olindi — yuragi «shigʻ» etib ketdi. Nima derkin? Xudoga shukr, hamma bahosi besh, guruhda birinchi oʻrinda ekan. Hatto ingliz tilidan boshqa bolalarga yordam ham berarkan. Uning vujudi eridi, bu gaplar biram xush yoqdiki. — Ammo namoz oʻqirkan, — dedi domla goʻyo oʻta xavfli va sirli bir gapni aytayotganday ovozda. — Shunga... Vujudidagi haligi huzur taqqa toʻxtadiyu choʻchib tushdi. Nima desin? Bizning uyda hamma namoz oʻqiydi desinmi? Unda vahhobiyga chiqarib qoʻyishsa-chi? Shundogʻam hamma unga tikilib turibdi. Vahhobiylarni oʻlguday yomon koʻrishini, ular tufayli dinimizga katta putur yetganligini bularga qanday tushuntiradi. Tushuntirmasa-chi? Axir hamma musulmonlar ham unaqa emas-ku?.. Ana, domla unga hamon savol nazari bilan qarab turibdi. Oʻgʻliga ziyon yetmasa boʻldi. — Boʻpti, namoz oʻqimaydi, aytaman, — deb yubordi beixtiyor. Deyishga dedi-yu, koʻksida bir narsa qalqib ketdi. Axir yolgʻon gapirdi-ku. U-ku, oʻlib qolsa oʻgʻliga bunaqa buyruq bermaydi-ya, agar bersa ham oʻgʻli namozdan hech qachon voz kechmaydi, buni aniq biladi. — Yoʻ-oʻq, u zamonlar oʻtib ketgan, aka, — dedi domla mubham ohangda. — Mayli, oʻqiyversin. Faqat ertalab-kechqurun oʻqisa boʻlar. — Xoʻp, aytaman, — dedi u shoshib. Guruh rahbaridan keyin fakultet dekani soʻz oldi. U litseyning tartib-qoidalari, oʻqitish ishlari haqida ancha gapirdi. — Menda bir gap bor, — deb qoldi dekan gapini tugatar-tugatmas, uning ortida yastanib oʻtirgan oq-sariqdan kelgan, peshonasida sochi siyrak odam oʻrnidan ham qoʻzgʻalmay. — Marhamat, — dedi tik turgan dekan uning yalpayib oʻtirganiga parvo qilmaslikka urinib. Aslida hali bironta odam tik turib gapirmagandi. — Kompyuter xonasida shugʻullanish ogranichenniy ekan. Mening oʻgʻlim kompyuterda ishlashni yaxshi koʻradi. Menimcha, kompyuter xonasini doim otkritiy qilish kerak. — Siz aytgan ishni qilishga bizning imkoniyatimiz yoʻq. Chunki oʻnta kompyuterimiz bor, xolos. Shuning uchun barcha guruhlar belgilangan muddatda u yerga kirishadi. — Yana bir gap, — dedi haligi odam bamaylixotir. — Qaysidir domla kitobi yoʻq bollarga paparyad dvoyka qoʻyib chiqibdi. — Bu boʻlishi mumkin emas, — dedi dekan qat’iy. — Masalan, men tarixdan dars beraman. Biroq qariyb toʻqson foiz bolada kitob yoʻq. Qimmatlik qilyapti shekilli-da. — Ashi kitobni topolmayappiz-da, — gapga qoʻshildi boyagi jingalak sochli ayol. — Oʻziyz topib bersayiz pulini berardik. — Men topib berishga va’da berolmayman-u, ammo yangi shahardagi kitob doʻkonida bu kitobni koʻrdim. — Nomi nimaydi? — ayol qogʻoz olib, hafsala bilan yozishga tushdi. Dekandan soʻng direktorning ma’naviy-ma’rifiy ishlar boʻyicha oʻrinbosari boʻlmish ayol gapirdi. U yotoqxonalarga ham mas’ul ekan. Ammo direktor oʻrinbosari soʻzini juda qisqa qildi. Shu payt oʻrta qatorda oʻtirgan, boshiga doʻppi, oyogʻiga maxsi-kalish kiygan u tengi odam soʻz soʻrab, qoʻl koʻtardi. Ruxsat boʻlgach, oʻrnidan turib, dedi: — Men majlisgacha qizim minan birga yotoqxonasini aylanib chiqdim. Bilsam, sanuzellar ishlamas ekan. Qizlar kechasi litseyning hov chekkasiga borishar ekan. Kechirasizlaru, biz sizlarga qizlarimizni ishonib topshirib qoʻyganmiz... U sanuzel deganini avvaliga tushunmadi — radio-padiomikin, deb oʻyladi. Keyinroq gapning paynovidan bildiki, soʻz hojatxona haqida ketayotgan ekan. Tavba, odob, sharmu hayo bilan gapirish uchun ham oʻris tili kerak ekan-da, a. Axir shuni oʻzbekcha aytsa ham boʻladi-ku! Boring, ana, hojatxona deyish qoʻpol tuyulsa, «hovli«, "halojoy" yoki "tahoratxona" desa ham boʻlar. Mayli, har holda andishali odam ekan, ammo tilni ham... Bir kuni doʻkoniga kelgan hojatmandlardan biri buning butunlay teskarisini aytgan edi: emishki, shaharlardagi bir-biri bilan zino qilmoqchi boʻlgan erkagu ayollar avvalo oz-moz ichimlik icharkanlar va soʻngra oʻrischa gapira boshlarkan-da, oʻz muddaolariga ham oʻris tilida »shartnoma» tuzarkanlar. Ya’ni buzuqlik yoʻlidagi buzuq gaplarni oʻzbek tilida aytolmas ekanlar. Ana, endi bu jumboqning tagiga yetib koʻring-chi!.. Xullas, direktor oʻrinbosari «sanuzel»larni ishlatib qoʻyishga va’da berdi. Miqtidan kelgan ingliz tili oʻqituvchisi soʻz olganida, majlis ahli jonlandi. Ota-onalar kuyib-pishib savollar yogʻdira boshladilarki, goʻyo oʻz farzandlarining taqdiri aynan shu tilni bilish yoki bilmasliklariga bogʻliqdek edi. — Ingliz tili kitobi namuncha qimmat? — dedi ayollardan biri. — Bu darsliklar oʻzbek tilidayam chiqadimi? — soʻradi yana kimdir. Oldinroqda oʻtirgan, yuz-koʻzi va talaffuzidan oʻris yoki tatarga oʻxshagan ayol iymanibgina dedi: — Mining qizim oʻrischa oʻqigan. No oʻzbekcha oʻrganaman deb qiziqadi. Nu kak? Guruh rahbari bilan ingliz tili oʻqituvchisi bir-birlariga birrov qarab olishganidan, ular bu ayolning qizini juda yaxshi tanishlarini anglash mumkin edi. Savolga esa guruh rahbari javob qildi: — Qizingizning harakati yaxshi, ancha-muncha oʻzbeklardan tuzuk gapiradi, — deya jilmaydi domla. — Rahmat, — deb qoʻydi ayol ohista. — Ingliz tilidan qoʻshimcha oʻqishlarni koʻpaytirsa boʻlmaydimi? — soʻradi oʻgʻli koʻp gapiradigan jingalak sochli ayol. — Haftada ikki kun toʻgaragim bor, — dedi ingliz tili oʻqituvchisi. — Agar qoʻshimcha xohlovchilar boʻlsa... — u «buyogʻi pullik» demoqchi boʻldi-yu, lekin aytolmadi. — Mayli, pullik boʻlsa ham, — deb yubordi ayol. Ammo hech kim uning gapini ma’qullamadi. — Mening oʻgʻlim rus maktabda oʻqigan, — deya tagʻin gapga tushdi haligi oq-sariq odam. — Oʻzbekchani yaxshi bilmaydi. Nu bu normalniy narsa. Silar boladan hadeb oʻzbekcha soʻramay, uning bilimiga baho qoʻyinglar. Yoki angliyski soʻranglar. Bolani qiynash yaxshimas-da. — Barcha oʻqituvchilar, Xudoga shukur, oʻzbekchaniyam, oʻrischaniyam yaxshi bilishadi, — dedi ingliz tili oʻqituvchisi bamaylixotir. — Bolangiz xohlagan tilida javob beraversin. Mana, biz ingliz tilidayam eshitaveramiz. — U oʻz hazilidan mamnun jilmayib qoʻydi. — Toʻgʻri-da, oʻzbekchaman ni kuda ne daydyot. Vot koʻpgina zarubejniy ili sovremenniy firmalarda yevrey, arman bollar uch yuz-toʻrt yuz dollardan pul olib, maza qilib ishlashyapti. Oʻzbekchada bunaqa ishlolmaysiz. Ota-onalarning koʻpchiliklari bu gapni ma’qullashib, gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir qilib qoʻyishdi va hatto bu odamning oʻta «sovremenniy»ligiga havas qilayotganliklarini ham yashirmadilar. — Bu gap toʻgʻri, — dedi oʻz fani obroʻ topayotganidan huzurlangan ingliz tili oʻqituvchisi. — Zamon ingliz va rus tillarini talab qilmoqda. Oʻzbek tilida hech narsa yoʻq (fanga oid adabiyotlar demoqchi). Shunday ekan, istaymizmi-yoʻqmi, shu ikkala tilni bilmasdan uzoqqa borolmaymiz. Uning bagʻri oʻrtanib ketdi. «Axir biz ona tilimiz yana bir tilga mute boʻlsin, deb oʻris zulmidan qutilganmidik?! Jon birodarlar, — derdi uning yuragi lovullab, — ona tilini bilmagan, xalqini sevish tugul pisand etmagan odamning oʻz yurtiga nafi tegishi mumkinmi? Bu ne koʻrgulik axir! oʻz ona tilini bilmaslik uyat boʻlmasa-yu!..« Shuncha kutdi, bironta odam, bolamni vatanparvar qilib tarbiyalang, oʻz Vatanini, xalqini sevsin, ona tilini sevsin demadi-ya. Bu nima degan gap axir?! Yo oʻzi gapirsinmi? Yoʻ-oʻq, u gapirsa, hamma kuladi, bunaqa chiroyli gapni kim qoʻyibdi bu qishloqiga, deyishadi. Yoki oʻgʻlining namoz oʻqishi eslariga kelib, hali dindan gapiruvdi, endi tildan tushdi, nima balo, bu rostdan ham "haligi"lardanmikin, deb qolishlariyam mumkin. Unda oʻgʻliga qiyin qilib qoʻyadi. Kipriklarining osti jizillarkan, yana otasi rahmatlining gapi yodiga tushdi: »Endi esa hammasi aynib ketdi». Ha, bobosi oqposhshoning, otasi bilan, bu esa shoʻroning zulmidan qoʻrqib yashadilar. Xoʻsh, oʻgʻli kimdan qoʻrqib yashasin? oʻzidanmi? Axir u millati uchun dunyoga koʻz tikkan-ku!.. Shahardan dilgir qaytdi. Peshin namozini kechroq oʻqib, muslimagina xotini esiga solmasa ham makkajoʻxorilarni sugʻorish uchun chekiga yoʻl oldi. Zovurdan oʻtib, oʻz koʻchasiga qayriliboq qoʻshnisiga koʻzi tushdi. Oʻsha atrofda timirskilanib yurgan tovuqlar u yaqinlasharkan, hurkib nariroqqa ketishdi. — Hormang, qoʻshni! — dedi oʻzini oʻzi yengishga urinib. Qoʻshnisi boshini koʻtarib, u tomonga qaradi. — Ie, usta, salomat boʻling. Bormisiz-ey?.. — U qoʻlidagi teshani oʻsha yerda qoldirib, bu yoqqa oʻtdi. — Sizni kutovrib... — Ha, tinchlikmidi?.. Koʻrishdilar. — Tinchlik-tinchlik. Betoʻn quyishdan oldin oʻrtamizdagi chegaraga oʻziz qoziq qoqib bering devdim-da. Anovi savdogar yerizdan qoʻshib olib, dilizi ogʻritovdi, shunga... — Quyib boʻpsizu, — dedi u «oʻlib qolmovdimu» degan ohangda. — Ha, quyib boʻldik, rahmat. Rosa kutdim, chiqovrmovdingiz... Qalay, qoziqni toʻgʻri qoqibmanmi, chegara joyidami? — Hm-m, — dedi u bu yuzsizlikdan yuragi zirillab. Soʻl yoqda yap-yangi qimmatbaho sport kiyimi kiygan savdogarning oʻgʻli koʻrindi. — Shu bolani ja yomon koʻraman-da, — deya gʻoʻldirab qoʻydi domla. — Assalomaleykim, — degach yigit kelib, avval domla bilan quyuq koʻrishdi. — Omonmisiz, domla, qurilishlarman charchamay? — U toʻyib mazali taom yeganidan koʻkragini kerib, huzur bilan kekirdi. Atrofni achimsiq araq hidi tutdi. — Oʻzingizam tuzukmisiz? — dedi domla soxta tirjayib. Yigit endi unga qayrildi. — Siz qachon uyga urinasiz endi? — deya soʻradi hazilomuz ohangda. — Oshinolmayappiz-da. Xudo xohlasa, yanagi yilga. — Ashna demang-ey! Kosiblarda pul koʻp boʻladiyu. — Boʻpti, men ishimni qilay, — domla shoshib tomorqasi tomon oʻtib ketdi. — Beti yoʻgʻdi qarang, — dedi u ketishi bilan savdogarning oʻgʻli shipshib. — Qancha yerizi qoʻshvopti. Tagʻin oʻqituvchimish. Domlasi shu boʻgandan keyin u oʻqitgan bollar nima boʻlardi. «Sizga oʻxshagan boʻlatta», demoqchi boʻldi-yu, deyolmadi, kesatish musulmon odamga yarashmaydi. — Meni kutibdi-yu, chiqovrmaganimdan keyin... —U gapi soxta chiqayotganini sezib, toʻxtadi. — Qayoqda kutadi, usta aka, ataylab yoʻq kuniyzi poylagan... Boʻpti, men boray. Yuring, choy qibberay. — Yigit it quvganday shoshib uyiga kirib ketdi. U esa ariqchadan tomorqasiga suv ochdi, soʻng egat boshlarini koʻzdan kechirib, suv kiraveradigan qilib qoʻydi. Shu payt bir sichqon «lip« etib koʻrindiyu zumda gʻoyib boʻldi. »Ha, mahluq», deb qoʻydi u biroz koʻngli yayrab. Keyin koʻtarmasining ustiga qaytib, oʻzicha nimalarnidir chamaladi. Kechagi baliq tutayotgan bola qoʻshnining betoʻn poydevori yonida yurardi, chuvalchang kovlardi chogʻi. Ha, ana qoʻlidagi temir bilan yerni oʻydi. Birdan nimadir esiga tushib, zovur tomonga yugurib ketdi. Bundan foydalangan daydi tovuqlar bola chiqarib qoʻygan bir nechta chuvalchangni choʻqib qochishdi. Bola esa chuvalchang soladigan idishga ketgan ekan, qaytib kelib, yana xoʻrak kovlay boshladi. U koʻtarmaning oftobshuvoq yeriga choʻnqaydi. Yana otasining gapi yodiga tushib, oyoqlari ostidagi qup-quruq tuproqdan bir siqim kaftiga oldi. Oq-sargʻish tuproqqa tikildi. Bobom rahmatli shuni yeganmikin-a? Men-chi, men yeya olamanmi? Yo buning uchun och qolishim kerakmi? Avval tuproqni hidladi — chuchmal tuyuldi. Tagʻin qoʻlini uzoqroq tutib, tuproqqa termuldi. Soʻng unga lablarini bosdi. Qattiq bosdi, tuproq zarralari lablariga yopishib qoldi. Koʻz oldidan esa bobosi, otasi, katta enasi va onasining siymolari oʻtib, kipriklarining osti achishdi. Yuragi simillab boʻgʻziga yigʻi tiqildi. Shu payt samoda qandaydir mardona qush «qiyagʻq« deya qichqirdi. U tuyqus qayrilib, yoshlangan koʻzlari ila osmonga boqishi asnosida, qushdan qoʻrqdimi, makkajoʻxorizordan chiqqan bir sichqon savdogarzoda qoʻshnisining devoridagi kovakka oʻzini urganini koʻrdi. Tepada esa qanotlarini baralla yozib, ulkan bir qush parvoz etar va gohi-gohida "qiyagʻq" deya hayqirib qoʻyardi. U boʻyin paylarini oxirigacha choʻzib, boshini koʻtargancha osmonga tikildi. Bu qushning nomini nima deyishardi-ya? Sormidi-ey? Yoki qirgʻiymi? Nima boʻlgandayam qushlarning zoʻrlaridan-da! Bu yoqlarda yoʻq boʻlib ketuvdi, tagʻin qaytibdi-da. Ha, mayli, yaxshilikka boʻlsin. Endi bu boʻstonga qushlarning zoʻrlariyam kerak. Osmonga uzoq tikilganidan, boʻyni tortishib, tomogʻi quruqshadi. Yutinmoqchi boʻldi, ammo yutinolmadi. Qushning parvozidan koʻzlarini uzgisi kelmay, oʻsha koʻyi lablarini qimtidi-da, ich tomonini tili bilan yaladi. Ogʻzida soʻlak toʻplanib, qiynalib, »gʻilq» etib yutindi. Yo Olloh! Boʻgʻzida ajib bir totli ta’m paydo boʻldi, xuddi tandirdan yangi uzilgan nonning ta’miga oʻxshardi u...

Muallif: Nabi Jaloliddin