Yurak (hikoya) [Nabi Jaloliddin]

Yurak (hikoya) [Nabi Jaloliddin]

Uygʻondi. Shifti pastak (unga shunday tuyuldi), devorlari oppoq (aslida hozir xira oqish) xona koʻzlariga kirdi. Qiziq, oʻyladi u, tong otdimi oʻzi? Nega tongni sezmayapti? Quyosh qani? Osmon qani? Ustidagi choyshabni surib tashladi. Havo ham gʻalati. Ostidagi bilqillama joy endi tanasiga xush yoqmayotgandek. Shu payt koʻzi xonaning bir tomonini enlagudek moviy pardaga tushdi. Darvoqe, uning ortida deraza boʻlsa kerak. Oʻrnidan turmoqchi boʻlganda yuragi qattiq sanchdi. Chap koʻksini changallab, najot ilinjida yana joyiga choʻzildi. Koʻzlarini yumib, lablarini qimtidi, chap qoʻli bilan yuragining ostini siladi. Ogʻriq asta-sekin chekina boshlaganda miyasiga shu oʻy urildi: yaqinginada ham yuragi mana shunday - ikki kaft orasida mijgʻilaganday burab ogʻrigandi. Qachon edi-ya? Koʻksidagi ogʻriq ancha pasayib, koʻzlaridagi parda koʻtarildi. Esladi, qishloqda - katta anhor boʻyidagi tol tagida oʻtirishganida yuragi bir ushladi. Uni yosh qalamkashlarning poytaxtda boʻladigan anjumaniga, yanaki xalqaro anjumaniga taklif etishdi. Rangli, naqshinkor taklifnoma keldi. (Shunday boʻlishi ham mumkin-ku, axir.) U esa na xursand va na xafa boʻldi: yoshi qirqni qoralab qoldi, yosh yozuvchi desa boʻladimi oʻzi uni? Shunday paytda hamisha oʻttiz, qirq yoshga kirmay oʻlib ketgan, ammo buyuk shoir yoki yozuvchi sifatida tarixda qolgan ijodkorlar esga tushadi. Biroq U ularni oʻylamadi. Ehtimol, odamzotning yoshligi choʻzilib ketayotgandir yoxud xalqaro anjumanlarda qatnashchilar yoshi shunday oʻlchansa kerak-da, dedi-qoʻydi. Keyin, nega endi meni taklif qilishdi, axir bunday boʻlishi mumkin emas-ku, men kabilar poytaxtda tiqilib yotibdi-ku, deya oʻyladi. Ammo savollariga javob kutmadi, ularni tashiga ham chiqarmadi. Eng avval oshnasi Habiy (Habibillo)ni chaqirdi. Oradan hech qancha fursat oʻtmay, pachoq darvoza pinjida Habiyning kiyimi shalvirab turadigan ozgʻin jussasi, mijgʻilangan lattaga oʻxshash yuzi namoyon boʻldi. U oʻqituvchi - ingliz tilidan dars beradi. Unga bunday shaklu shamoyilni ichkilik in’om etgandi. Sharobxoʻrligi rost, biroq darsga ichib kirganini birov eslolmaydi. U qoʻlidagi taklifnomani Habiyga uzatdi. — Koʻrmaysanmi endi... - deb qoʻydi mingʻirlab. Habiy negadir taklifnomaning inglizcha qismini oʻqidi, inglizcha bilishini namoyish qilgisi keldimi. — Zoʻr-ku, - dedi keyin tamshanib. - Buni yuvish kerak, oshna. — Shunga arziydimi oʻzi? - yana mingʻirladi U. Kimningdir sigiri tuqqanida yoki Surma xolaning tul qizi erga tekkanida, qoʻyingki, yana koʻplab ana shunday «tantanalar»da toʻyib-toʻyib ichganlari hozir esiga kelmasdi. — Nima deyapsan-ey, axir bu mejdunarodniy anjuman-ku. Hozir Diyqondiyam (Dehqonboyni demoqchi) chaqiramiz, - dedi Habiy taraddudlanib. Soʻng ichkari tomonga ovoz berdi: - Xotin, hozir kelaman. Xotini norozi ovozda nimadir dedi. Lekin u bunga parvo qilmay, doʻstining yelkasidan surdi. — Yur, ketdik. Dehqonboy ham ikkoviga sinfdosh - gʻirt bekorchi, «xotinboy akasi»ning sodiq fuqarosi. Uning uyi uch-toʻrt eshik narida. Hali darvozasini qoqmay u chorpaxil gavdasini ikki oshnasiga hadya etdi. — Tol tagiga boramizmi? - dedi hali soʻrashib-soʻrashmayoq. — Avval qurollanish kerak, - deya «qurol»ga yarasha pul chiqish-chiqmasligini hadiksirab chamaladi Habiy. Diyqon choʻntagidan pul chiqarib, uzatdi. — Xotinimdan oʻgʻirladim. — Xayriyat-ey, sendayam pul boʻlarkan, - dedi Habiy yarmi hazil, yarmi chin ohangida. — Mashna desang ja xapa boʻb ketaman-da, - qovoq uydi Diyqon. — Boʻpti-boʻpti... Habiyning gapi ogʻzida qoldi. — Bugun men eriyman, - dedi U choʻntagidan bir dasta pul chiqarib. - Axir bu oʻtirish mening sharafimga-ku. Ma, - pulni Habiyga berdi. - Ikkita «bomba» ol, kolbasayam... Habiy bilan Diyqon yayrab ketdi. — Mana bu haqiqiy shoirning ishi boʻldi, - deyishdi tantanavor qilib. Negadir ular Uni yozuvchi boʻlsa ham shoir deb atashardi. Jarangdorroq tuyularmidi. Bu orada qishloq guzariga yetib qolishgandi. Habiy peshonasida jimjimador yozuvi bor oynavand doʻkonga kirib ketdi. — Biz Surma xoladan hol-ahvol soʻrab turamiz. - deya U Diyqonni oʻng tarafdagi xalq «boʻtka» deb ataydigan ixcham yogʻoch doʻkonga boshladi. - Zakiskasi shiyagʻda boʻlatta, a? Surma xola beti qip-qizil (buni har kim har narsaga yoʻyadi), boʻlagina, yoshi oltmishdan oshgan kampir (shunday zamonda uni kampir deyish ham gunoh) edi. Qosh-koʻzidan oʻsma-surmasi (boʻyoq-soʻyogʻi) arimasdi. Kim biladi, oʻzini yaxshi koʻrarmidi yoki yana kimlargadir yaxshi koʻrinishni istarmidi. Boʻtkasi esa hov oʻsha zamonlarda ham boʻlguvchi edi. Unda bu yerda eri rahmatli oʻtirardi. Oʻziyam qosh-koʻzi tutab (ya’ni yonib) turadigan chiroyligina odam edi. Mahalla-koʻyning aytishicha, ularning bir oʻgʻil, bir qizi koʻproq Surma xolaga tortgandi. Oʻgʻlini uylashganidan soʻng qosh-koʻzi binoyidek er qirchinida qayrildi. Birov u, birov bu, dedi. Er qaro yerga, oʻgʻil xotinga ketdi. Koʻp oʻtmay, Surma xola tul boshi bilan qiyralib-chiyralib qizini chiqardi. Biroq kuyov boʻlmish kelinni koʻpam suyavermadi. Onasiga qoʻshilib oʻtirsa - oʻpoq, tursa-soʻpoq deb yurib, bir yilga yetmay yumshoqqina haydab soldi... Xullas, bu uchovi Surma xola qizini ikkinchi bor uzatganda rosa toʻyib ichishgandi. Diyqon uni yoqtirib qolgandi-da. Xotini boʻla turib yoqtirgandi (shu yeriga hamma oʻz shevasidagi soʻkishni qoʻyishi mumkin). Qizini ikkinchi bor uzatishidan oldinroq nima boʻlganini birov bilmaydi, lekin bir safar Diyqon doʻkonga non soʻrab borganida Surma xola bermagan. Bermagangina emas, qalampir-tuz qilib haydagan. Endi esa Surma xola Diyqonga pinak ham qoqmaydi. — Hm-m, bollarim, kelish (kellaring), -dedi kampir nigohini allaqaerlarga olib qochib. — Nevara katta boʻlyaptimi, ishqilib? - Diyqonning unga yoqishga urinayotganligi sezilib qoldi. Uni bir turtdi. — Ikkita non, bir kilo pomidor, yarim kilo piyoz bering, xola, - dedi keyin choʻntagidan pul chiqarib. Habiy koʻringanda bular ham savdolarini bitirishgandi. — Boʻpti, Surma xola, - deb qoʻydi beixtiyor Diyqon doʻkondan nari ketisharkan. - Qiziyzga salom ayting. — Xoʻp, - dedi kampir hamon koʻzlarini bir yoqlarga yashirib. - Koʻp ichishmagin, hoʻy, bollar? Anhorning eni salkam toʻrt metr keladi. Oʻziyam lim-lim oqadi, suvi tiniq. Ikki tomoni tuproq yoʻl. Yoʻl cheti ajriq. Bolalar choʻmiladigan yerdan nariroqda yoʻlga yonboshlagan qari tol bor. Shu ularning pakkasi. — Aragʻing muzdekmi? - deb qoldi tolga yaqin kelganda Diyqon. — Bilmadim, - bitta araqni xaltadan olib changalladi Habiy. - Araqdaqa araq. — Suvga irgʻit. Roʻparamizga kelguncha xiyla sovib qoladi. Sovumasa yana otamiz. — Yoʻgʻ-e... - ishonqiramay unga qaradi Habiy. - Oqib ketsa, omma... Nahotki araq oqsa, degan fikr urildi Uning shuuriga. Habiy araqni qulochkashlab ancha nariga otdi. Shisha «choʻlp» etdi-yu suvga choʻkdi. Uchovlonning koʻzi oʻsha yoqda - ana chiqadi, mana chiqadi. Yoʻq, nazdlarida araq suv betiga chiqishi lozim boʻlgan muddatning ikki-uchtasi oʻtdi. Ammo mudom shisha koʻrinmasdi. — Araqni yeding, hoʻy! - deya Diyqonga qoʻlini bigiz qildi Habiy. U miyigʻida bir kulib, tol ostidagi ajriqqa oʻtirdi: demak, araq oqmaskan. — Bor, obchiq! - oʻdagʻayladi Habiy. - Uch kishiga bitta araq nima boʻladi? Diyqon qoʻlidagilarni yerga qoʻyib, yechindi. Anhor yoqasiga kelib, avval qulogʻu burnini xoʻlladi: suv kirmasin dedimi yoxud tanasini suvga mosladimi, keyin oʻtirgan koʻyi suvga kalla soldi va oqimga qarshi suza ketdi - araq tushgan joyni moʻljalladi. Habiy koʻylagini yechib, tol shoxiga ilayotganda U ajriqqa oʻtirdi. Diyqon qoʻygan narsalarni paypaslab, pomidor va piyozni oldi. — Pichoq olmabmizu? - dedi shimini yechaymi-echmaymi deb turgan Habiyga. Habiy shimini yechmadi. Diyqonning ajriq ustidagi shimini koʻtarib, u yoq-bu yogʻini changalladi. — Unda pichoq boʻladi, - dedi soʻng shim choʻntagidan chalbuzar chiqarib. - Alkashda hamma narsa boʻladi. U toʻrtta pomidorni yuvib, boʻlaklab qoʻyaqoldi. Piyozni parraklab toʻrgʻadi, nonni sindirib (ushatib) xalta ustiga qoʻydi. Diyqon shishani uzoq qidirdi, shoʻngʻib-shoʻngʻib qidirdi. Bir payt «topdim» deya hayqirib yubordi. Azot koʻtarilgan oʻng qoʻlidagi shisha boʻlakcha yaltirab ketdi. — Topmasangam oʻlarding-da, -dedi ta’na qilgan boʻlib Habiy ajriqqa oʻtirarkan. Shunda Uning yuragi qattiq bir sanchdi, soʻng osti buradi. U koʻzlarini yumib, jim qoldi, ogʻriqning oʻtib ketishini kutdi. Habiy ham, suvdan chiqib kelgan Diyqon ham uning holini sezishmadi. — Ma, aragʻiyni, - dedi Diyqon shishani Habiyga uzatib. Uning yurak osti yana siqdi: bu doʻstlarining unga, bir-birlariga boʻlgan begʻubor mehridanmidi?.. Kipriklarining osti achishdi. Axir yuragi oldin ham shunaqa ogʻrigandi-ku... Avval onasi oʻldi - yuvoshgina, toʻporigina onasi oxiratga ketdi. Oʻshanda U qiyomat, soʻroq-savolu jazoni oʻylarkan, nahotki mana shu bir umr oʻzi suygan yemishini toʻyib yemagan, boshqalarda gunoh va ayniqsa, oʻziga nisbatan yomonlik boʻlishini xayoliga ham keltirmagan, hozirgilarning tosh-tarozusida oʻlchaganda, na hayotni va na oʻlimning ne ekanligini bilmagan, balki bularning bari bolalarim, erim, deb tushungan onaginamda ham gunoh boʻlsa, nahotki u ham jazoga tortilsa, deya oʻrtangandi. Onasini tuproqqa topshirgan kunning oqshomida ham yuragi qattiq-qattiq sanchgandi. Ha, birgina onasi, yolgʻizgina onasi uning iste’dodiga ishonardi. Yoʻq, onasi rahmatli na oxirat va na dunyo ilmini bilardi. Ammo oʻgʻliga, uning hech kimga oʻxshamasligiga ishonardi. Keyin U yetim boʻldi, kap-katta yoshida yetim qoldi. Aslida esa dunyo yetim qoldi, deb oʻyladi. Yaxshiki, doʻstlari - Habiy bilan Diyqon bor edi. Goho ichib, goho yozib, goho qishloqni kezib, goho doʻstlariga oʻxsholmaganligidan afsuslanib yashayverdi. Lekin Xudo farzand bermadi. Har gal xotinini rostmona quchoqlaganida «Nega?!», deya hayqirmoqni istardi. «Nega axir, tani-jonim sogʻ-ku», derdi-yu yuragini changallardi. Bir yil oldin xotini qazo qilganda esa yuragi boʻm-boʻsh boʻlib qoldi. Na yigʻladi, na kuldi, na soʻz dedi, toʻnni kiyib, belbogʻni bogʻlab, doʻppi ostida mungʻayib, jim oʻtiraverdi. U Habiyning qoʻlidan piyolani olarkan, goʻyo araqni ichgisi kelmayotganday oʻzidan nari surdi, ikkinchi qoʻlining ikki barmogʻida bir boʻlak pomidor. Rahmatli xotini har yili kuzda paxtaga chiqardi. Kuz kunlari qisqarib boradi, yozning uzundan-uzoq kunlariga koʻnikib qolgan kishining kuzga koʻnikishi qiyinroq kechadi. Xotini ertalabdanoq paxtaga ketar, U esa choy-poyini apil-tapil ichib, ishiga shoshardi. Endi bilsa, ishda ham faqat va faqat paxta haqida gapirilgan, oʻylangan ekan. Xotini shom mahali qaytardi. Sezgir nigoh horib-charchab, qorayib, chang-gʻuborga botib qaytganini oson payqardi. Yuz-koʻzidan, qani endi erim menga hech narsa - na ovqat va na boshqa narsa, demasa, degan ma’no yogʻilib turardi. Uning xotiniga rahmi kelardi - na ovqat va na boshqa demasdi. Mundoq oʻylab qaralsa, degulik ham boʻlmasdi. Xotinining zoʻrma-zoʻraki piyoz toʻrgʻashiga qarab turib, «xotin, damingni olaver, qornim toʻq», deb yuborardi. Yo rostdan ham goho qornini koʻcha-koʻyda toʻygʻazib kelardi. Xotini oʻzining charchab, zoʻrgʻa turganligini xaspoʻshlashga urinarmidi, «ikkitagina tuxum qovurib beraqolay», deb qolardi. U koʻnmasdi. Shunda xotini yengil nafas olardi-da (erim sezmayapti, deb oʻylab), ikkita pomidor yoki bitta olma bilan non chaynab qoʻya qolardi. Oʻsha hayotmidi? Umuman, biz yashayotgan mana shu hayot hayotmi? Yana soʻroq-savol yodiga keladi va oʻshal javobgarlik nimaga nisbatan olinishini oʻylaydi. Nahotki xotinida, ha-ha, ana oʻsha xokisorgina, kamsuqumgina xotinida ham gunoh boʻlsa? Unda nima nimaga nisbatan gunoh deyiladi? Oʻshanda ham yuragi qattiq sanchdi. U araqni sipqorib, pomidorni gazak qildi. Ertasi Habiy bilan Diyqon uni poytaxtga kuzatib qolishdi. Anchagacha moviy pardaga tikilib (goʻyo tikilib) yotdi. Sanchiq chekinib, yurak urishi me’yorlashdi. Baribir turishim kerak, pardani surishim, osmonni qidirishim kerak. Parda surilgach, osmonni qidirish na darkor, ey, Habiy aytmoqchi shoir, dedi ichida. Axir men shoir emasman-ku, degan nido keldi yana ichidan. Axir men shoir emasman-ku! Baribir pardani ikki tomonga surib, osmonni koʻrdi. Quyosh charaqlab yotardi. Toʻqqizinchi qavatda emasmi, osmon shundoqqina boʻgʻziga tiqilganday boʻldi. Bet-qoʻlimni yuvay, keyin choy ichaman, degan oʻy kechdi xayolidan. Yuvinib chiqib, narsalari turgan xonaga oʻtdi. Sumkasini poldan olib, dumaloq stol ustiga qoʻydi. Xom choyni topish ilinjida kovlana ketdi. Sochigʻini, sovunu tish yuvgichlarini beixtiyor bir-bir paypasladi, ularni stol ustiga oldi. Xom choy oʻz idishida edi, sovunning hidi urmagandir. Choyni qoʻliga olgani hamono sumkasining uzun oqish bogʻichi uzra oʻrmalayotgan qumursqaga koʻzi tushdi. U uzumning yoxud shaftolining shoxida, nari borsa, odamning tanida oʻrmalayotgandek sekingina va balki ohistagina, bir maromda borardi. Ie, bu yerga qumursqa qaerdan keldi, oʻyladi U. Nahotki shundayin joylarda ham qumursqa boʻlsa? Diqqat bilan qumursqani kuzata boshladi - ehtimol biron muddaosi bordir, oʻyladi soʻng. Toʻxta-toʻxta, u shoʻrlik uyda - qishloqda soʻmkaga kirib qolgan boʻlsachi? Diydasi yumshadi, yigʻlagisi keldi-da, yana yuragi sanchdi, biroq bu sanchish xush yoqqanday boʻldi. Salom, vatandosh, pichirladi lablari, yolgʻiz qolmasin debsanda-a? Qoʻlidagi xom choy koʻziga ilindi-yu, darvoqe, Xeminguey qahvani yaxshi koʻrardi shekilli, degan oʻy urildi miyasiga. Xom choyni stolda qoldirib, oshxona tomon oʻtdi. Inglizchasiga «Qahva» deb yozilgan apparatning murvatini bosdi. Joʻmrak ostidagi finjonga qoʻngʻir qahva quyildi. Xoʻpladi. Namuncha taxir boʻlmasa? Yonboshda oqqand turardi. Ammo u qahvani qaytib xoʻplamadi-da, finjonni joyiga qoʻyib, yuvinish xonasi sari yurdi: bir choʻmilay. Yuvinib boʻlgach, xafsala bilan soqolini oldi. Keyin chala dazmollangan ikkita koʻylagining birini tanlash uchun rosa urindi. (Shimni tanlashga esa hojat yoʻq, chunki u bittagina edi xolos) Qay birini kiysam ham manovi hashamatli mehmonxonaga-yu bu ulkan shaharga baribir mos kelmayman, deb oʻyladi beixtiyor. Anjuman ertaga boshlanarkan. Qatnashchilarning har taraflardan kelishlarini hisobga olishgandir-da. Demak, bugun shahar aylansa boʻladi. Qiziq, nega endi aynan mana shu aylanish soʻzidan shunchalar keng ma’noli qiziq soʻz yasalganikin-a? Shahar aylansa boʻlarmish. Balki yon-veridagi xonalarga ham shoiru yozuvchilar joylashishgandir? Birortasini tanirmikin? Qayoqdanam tanisin, naryoqlarni-ku qoʻying, qoʻshni davlatlarning hozirgi yozuvchilaridan birontasini tanimaydi-ku. Tagʻin dunyo adabiyoti, deb lof-qof urishlariga balo bormi? Boshqa viloyatlardan ham kelishganmikin? Xalqaro anjumanga viloyatdagilarni kim ham aytardi? Uni balki oʻsha hikoyasi uchun... Oʻtgan yili bitta hikoyasini - «Odam»ni kimdir oʻris tiliga tarjima qilib, Rusiyaning qaysidir jurnalida chop ettiribdi. Keyin uni inglizchaga oʻgirib, chiqarishibdi. Oʻzi bulardan bexabar edi. Yaqinda oʻzimizning allaqaysi gazetada bu haqda yozishganini eshitib qoldi. Ha-ha, eshitib qoldi. Chunki oʻzi yaqin-oʻrtada gazeta yoki jurnal oʻqiganini eslolmaydi. Yozuvchining ahvolini qarang... Xullas, ana oʻsha «Odam» uchun uni buyoqqa taklif qilishgan. Endi uni chet ellarda ham bilishadi. U miyigʻida kuldi: qishlogʻingdagi yarim odam tanimaydi-yu, chet elda kim ham tanirdi seni. Oʻzing Tolstoy, Dostoevskiy, Bulgakovdan boshqasini bilmaysanu... Demak, shahar aylanadi. Eshikni qulflab, koridorda birpas turib qoldi: eshiklardan biri ochilib, tanish shoirmi, yozuvchimi chiqishini kutdi. Ammo hadeganda eshiklar ochilmadi, koridor jim-jitligicha turaverdi. Nima balo, hech kim yoʻqmi? Shu payt qishlogʻida Habiy, Diyqonni chaqirgandek hayqirgisi keldi. Yuragi yana gʻalati boʻlib ketdi. Ogʻir yutinib, chap koʻksini silagancha lift sari yurdi. Lift oʻylaganidan keng edi. Lekin hech kim chiqmadi. «1»ni bossam boʻldi, pastga olib tushadi - oʻyladi. Ishqilib sharmanda boʻlmay-da. Bir narsa boʻlsa-yu, biron kishi «nega buni bosding», deb qolsa nima deyman. Kecha notanish hamrohlar bilan chiqib olgan edi. Endi esa... «1»ni bosdi. Lift jilganini sezdi-yu, biroq qariyb ovozi eshitilmadi. Qishlogʻimda oson yurardim, oyogʻim ostida yer bor edi. Bu yerda esa mavhumlik, muallaqlik. Agar istasam qishlogʻimda ucha olaman (bu endi qahramonning oʻylari, kulmang), huddi oppoq (faqat oppoq) kapalakka oʻxshab. Lekin bu yerda ucholmayman. Yoʻq, manovi mening quvvai hofizamga sigʻmas hashamat yoki mendan hadsiz darajada mashhur, balki zoʻrroq odamlar (boringki, yozuvchilar) borligi uchun emas. Yoʻq, aslo. Bunda yer yoʻqligi uchun ham ucholmayman. Osmon bor, lekin yer yoʻq. Men qishlogʻimda kapalak boʻlib ucha olardim (yoki olaman). Lift toʻxtadi. Yoki sen rostdan ham zoʻr yozuvchisan, yo bor-yoʻgʻi xayolparastsan, degan fikr urildi miyasiga. Shahar nima uchun shahar? Osmonoʻpar baland binolari, tekis yoʻllari, beadad odamlari borligi, yana tagʻin qariyb daraxtlari, tuprogʻi yoʻqligi uchun shahar. U bularni oʻylamadi va hatto shaharni juda-juda koʻrgisi keldi. Axir yana qachon buyoqlarga keladi-yu? Shaharni yo yaxshi, yo yomon koʻrgani uchun koʻrishni istamadi, shunchaki, koʻrgisi keldi. Ovozyutgich eshik ostonasidan xatlashi hamono uncha koʻnikmagan, lekin televizor yoki kinolarda koʻribmi, xotirasining allaqaerida mana shu shahar ovozi, deya saqlangan shovqin ichra qoldi. Goʻyo qalin daraxtlar kabi oʻsgan binolar, rang-barang yozuvlar, turgan va yurgan son-sanoqsiz avtolar, tekis yoʻl (yoʻllar), turli tarafga shoshayotgan behisob odamlar, nihoyat, ovozlar, qorishiq ovozlar qulogʻini batangga keltirdi. Baribir shahar yaxshi, oʻyladi beixtiyor. Ammo shuurining bir burjida, «shu sening gapingmi?», degan oʻy ham balqib qoʻydi. Birov bilan birovning ishi yoʻq. Hamma qayoqqadir boradi va hatto shoshadi. Mana, masalan, yoʻlning narigi betida turgan hov anovi qizni olaylik: oppoq tor shimu maykasi (bu matohni yana qanday atash mumkin, bilmaydi), poshnasi uzun tuflisi oʻziga bagʻoyat yarashgan. Qosh-koʻzi qora, lekin sochi mallarang. Agar shu qiz, ularning qishlogʻida, boring, ana, mayli, odam koʻproq toʻplanadigan surma xolaning «boʻtka»si oldida mana shunday ahvolda tursa nima boʻladi? Birovning ishi boʻlmasligi mumkinmi? Eng avvalo Surma xolaning qip-qizil beti yanayam ollanib, qizgʻish toʻrlaydi. Shippagu futbolkada yurgan yosh-yalangning koʻzi chaqnab, «voau-u» deb yuboradi. Habiy bilan Diyqon esa... Yoʻq, ular birrov qarab-netadi va balki u yer-bu yerlari sal-pal jimirlab ham qoʻyadi-yu, ammo e’tibor bermaslikka urinadi. Qari-qartanglar esa uning millati-yu, kimning qizi yoki qarindoshi ekanligini surishtirishadi. Bu qoloqlikmi-yoʻqmi?.. Shahar - shahar, u yerda bunaqa gaplarning qizigʻi yoʻq. Shuning uchun ham ehtimol koʻplar erkinlik istab - bilganini qilsa birovning ishi boʻlmasligi uchun ham shaharga talpinar. U soʻlga burilib, yoʻlak boʻylab ohista yura ketdi. Roʻparasidan, ortidan kelayotgan odamlarga qorishib yurdi. Ikki yonidan oʻtayotgan odamlarga beixtiyor e’tibor berarkan, aslida ulardan farq qilmasligini, bir vaqtning oʻzida, ularga mutlaqo oʻxshamasligini angladi. Atrofidagilar bagʻoyat poʻrim edilar. Ular buni sezarmidilar va yoki uning oʻzlaridan bundayroq, umuman olganda, farq qilishini payqarmidilarki, U bilgan haddan oʻtgulik viqorli edilar. U boʻlsa, oʻzining tashqi qiyofasiga, boringki, ust-boshiga e’tibor bermasa-da, ayni paytda, hamma. ha-ha, hamma oʻzidan yuqorida ekanligini fahmlay, nari borsa, shunday oʻylay boshlagandi. Men kimman, degan fikr shuuriga tobora chuqurroq oʻrnab borardi. Hech kim emasman-ku axir. Bor, ana, Xemingueyga oʻxshagan bir yozuvchidirman-da. Kamtarinlikni qarang - Xemingueyga oʻxshaganmish. U miyigʻida kuldi - sen na nafaqat Xeminguey, balki oʻzbek tanqidchilari tomonidan umuman tilga olinmagan yozuvchichalik ham emassan, mulla! Shuning uchun oʻzimga oʻxshagan odamlarni topganim ma’qul - bu uning ayni paytdagi hukmi edi, har holda, hech qursa, hozirimni yengishim oson boʻladi. Shu oʻy xayolidan oʻtishi hamono oʻzbekning kichikroq milliy sandigʻiday keladigan bir juftdan sumkalarini koʻtargan (aniqrogʻi, sudrayotgan) ikki ayolga koʻzi tushdi. Ular oʻzi tengi edi, chamasi, biroq, katta xotinlarga oʻxshashardi. Tijoratchilikka chalingan bu ayollar qishloqning U bilgan sodda (aslida ustomon), biryogʻini aytsang, turmushning mushtlari tanini momataloq qilgan, bola-chaqasi uchun jontalosh bozorchilar edilar. Qishloqqa mol olib ketardilar chogʻi, ogʻir sumkalarini yoʻlning narigi betiga oʻtkazishga urinardilar. U shahd borib sumkalarning birini tutdi: — Men olib oʻtishib qoʻyaman. Ikki ayol tuyqus bir-birlariga ma’noli qaradilar: «Shunaqasi ham boʻlishi mumkinmi?» - degan savol zohir edi nigohlarida. — Xushyor boʻl, kiyimidan shaharlikka oʻxshamaydi, - deya shipshidi ayollarning biri ikkinchisiga. - Sumkani urib ketmasin. Bu gapni U ham eshitdi. Tutgan sumkasini yerga qoʻydi. Avval kaftlariga, soʻng salkam gʻijim koʻylagiga boqdi. Biroq shuuri ayollarning gapi-yu koʻylagining holatidan uygʻunlik topib, ma’no chiqarolmadi. Yoʻlak tomon chekindi. — Ana, aytmadimmi, - deya pishilladi yana haligi ayol. - Sezganimizni sezib qoldi. Qiziq gap, oʻyladi U, «sezganimizni sezib qoldi», deyish uchun odam kamida shoir boʻlishi kerak. Uni hatto oʻzining «qishloqilari» ham qabul qilishmadi. U u yoqdan-bu yoqqa oʻtayotgan turfa odamlar aro yoʻlak oʻrtasida tek qotdi. Ana endi qaysi tomongadir albatta yurishi kerak. Qayoqqa yursin - oʻnggami, soʻlgami, tepagami, pastgami? Ammo nima boʻlganda ham yurishi shart. U roʻparasiga yurdi - har qalay nimadir boʻlar. Odamlar buncha koʻp-a? Aslida koʻpligi yaxshi. Lekin... Huddiki oʻrikzor, olmazor, bodomzor degandek bu dunyo odamzorga oʻxshaydi. Dunyo - odamzor. Shunday ekan, nega endi odamzorning zavoli bunchalar moʻl? Bas qil, falsafangni, oʻziga tanbeh berdi U, sen odamzor ichra emas, yoʻlakda u yoqdan - bu yoqqa oʻtayotgan odamlar orasida bir odam, ya’ni ularning bir boʻlagi sifatida borayapsan. Bor gap shu - ularning har biri seni ham shunchaki yoʻlakdan oʻtayotgan odam, deb biladi, vassalom. Lekin nima boʻlganda ham «sezganimizni sezib qoldi», degan jumla zoʻr chiqdi-da - tap-tayyor hikoya, ehtimol she’rdir. U soʻlga burilib, yana ohista, oʻychan odimladi. Oʻylari qovushmadi. Shahar shunchalar shovqin boʻlishini avvallari sezmagan ekan. Balki manovi odamlar, koʻzlari oʻngu soʻldan va umuman hammayoqdan har qayoqqa oʻtayotgan, aksariyat shoshayotgan odamlarni bir qur «choʻqilab» oʻtdi, shovqinni mutlaqo eshitishmas, undagi sezish quloqlarining, vujudining sokinlikka koʻnikkanligi tufaylidir. Tavba, nahotki meni na shahar, na hammani, har narsani qabul qilish tugul yutib yuboradigan manovi odamlar va hatto, bir jihati, oʻsha onda oʻzimniki, deya oʻylagan haligi xotinlar ham hazm qilolmasalar-a? Qiziq soʻz - hazm qilolmasalar, hazm qilish uchun yeyish kerak-ku axir. Uning lablari qayrildi - jilmaydi. Ha, endi buyam bir xalq iborasida, Habiy aytmoqchi, ey, shoir. Bu yerda osmon ikki chiziq orasida boʻlarkan. Chor tarafingda, ayniqsa, ikki yoningda balanddan-baland binolar. Nigohing bilan to osmonga yetguncha bir yutinib olasan - osmon qani, deging keladi. Biroq va nihoyat yetasan, yetasanu shu turishingda, ya’ni pastda turganing holingda osmonni chamalaysan, oqu qora bulutlarini izlaysan, osmon esa bilganingdek, tushunganingdek keng emasligini payqab qolasan. Osmon shu xolosmi, deysan, nigohingni quyi olib, koʻrasanki, u binoning ilk chetidayoq tugaydi... U oʻzini tushkun, mijgʻov, boringki, qoʻshtirnoq ichida rutubatli odam, deb bilmaydi. Onasi oʻldi, chidadi, hatto koʻz yoshini ham birov koʻrdi-koʻrmadi. Xotini oʻldi, chidadi, hatto farzandsizligi ham uni iztirobu qiynoqdan oʻzgasiga roʻbaroʻ etolmadi. Keyin esa yolgʻizlik... yolgʻizlik. Hatto, ha, yana hatto adabiyot ham (bu endi uning oʻyi, aziz oʻquvchi) dardiga malham boʻlolmadi. U oyogʻi ostidagi qumursqadan to koinot qadar boʻychan va ularning hamma-hammasiga mas’ul ekanligini anglab qoldi. Yoʻq, aslida anglaganini oʻzi anglamadi. Shu holiga uni tushkun, deyish mumkinmi? U tushkun emas. Ammo insoniyatning yozma, noyozma xotiralaridan ayonki, boshidanoq aksariyat jamiyatlar shoirlarni (boshqacha tushunmangu, Habiy aytmoqchi, U ham shoir-ku) unchalik xushlamagan, xushlamagangina emas, ulardan saqlanishga uringan. Chunki ular har bir narsaning yoki voqelikning oʻzga ma’nolarini topishga yoki tushunishga uringanlar. Shunday ekan, shoirlar emas, bu dunyo, balki butun koinot tushkun... Axir sen shoir emassan-ku... Baribir bu yerda osmon ikki chiziq orasida. Roʻparada kuchuk yetaklab kelayotgan mallasoch kampir koʻrindi. Kuchugi ham malla, buning ustiga pahmoq edi. Sezgir nazar kampirning serajin yuzidan, ajinlar aro miltiragan koʻzidan, uning butun jonu jahoni, soddaroq aytganda, ovunchogʻi yolgʻiz mana shu kuchuk ekanligini payqash mumkin edi. Kuchuk zavq qoʻzgʻar darajada yoqimtoy boʻlib, timirskilanib, oʻzini u yoq - bu yoqqa urar, tinmay pitirlardi. Uni nima jin urdi, bilmaydi: kampirga yaqinlasharkan, yer tepinib, qoʻllarining kuchukka hamla qilayotganday harakati ortidan irillaganday ovoz chiqarib, u bilan tegishmoqchi boʻldi. (Odatda qishloqda bolalar, yoshlar koʻringan itu mushukka tegajogʻlik qilib oʻtadi-da, shu yodiga tushib, yoshligi qoʻzidimi.). Kuchuk choʻchib, akillagancha oʻzini nari urdi. Kampir siltanib, yiqilib tushayozdi. Tezda oʻzini oʻngladi-da, shoshib kuchukni quchogʻiga olib, boshini siladi: — Uspakoysya, milaya, - dedi ovutib, soʻng Unga qarab oʻqraydi. - Dikar!.. Churban!.. Bu payt oʻtgan-ketganlar ularga qarab turishardi. U nima qilishini bilmay serrayib qoldi. Yoshroq boʻlganida tiraqaylab qocharmidi. Qizardi, boʻzardi. Kampir gʻudrana-gʻudrana nari ketganchgina, lablari pichirladi: — Izvinite... Agar hozir Uning xalqaro anjumanga kelgan yozuvchi ekanligini bilishsa, nima qilishardiykin-a? Xaloyiqqa rosa boʻp berardi-da oʻziyam... Aslida hunuk ish qildi: axir bu yer shahar, poytaxt boʻlsa. Bu makonda xalqlar, millatlar qovushadi, qorishadi. Sening hozirgi qiligʻingni biron qishloqdan kelgan odam yoki ildizlarini sogʻinib, iztirobga toʻlgan qandaydir shoiri devona tushunmasa agar, boshqa birov hech qachon anglolmaydi. Ha, hamma qovushgan, qorishgan joyda ham yana yolgʻiz qolishing tayin, aks holda seni hech yoʻq kuchuk tushunardi. Yuragi qattiq gʻijimlab, yuzi tirishdi. Qaysidir ma’voda manzil toparman, axir, - dedi koʻksini silab. Tushgacha sanqidi. Har kungi mahalda qorni ochganini sezsa-da, yana ancha yurdi. Axir taomildagi tushlik vaqti bor-ku, hech yoʻq shaharda shunga amal qilay, deb oʻyladi. Shu istagi yetovida hatto mehmonxonadagi tekin ovqatdan ham voz kechdi. Nihoyat horijiy rusumdagi, peshonasiga «Kafe Tarzan» deb yozilgan yemakxona qoshida toʻxtadi. Tarzanning kimligini bilisharmikin oʻzi bular? Bilishgani uchun qoʻyishganda, buning ustiga, jarangdor ham. Nima, Alpomish yo Goʻroʻgʻli, deb qoʻysinmi? Balki Namozbotir qoʻyishlarini istarsan? Unda bu yerning xodimlari yemakxonaning nomini aytolmay ishdan haydalib ketishar. Hay, mayli, avval «tarzanchilar»ning xizmatini bir koʻraylikchi?.. Bunaqa joyda hamma narsa qimmat boʻlishini oʻylab, choʻntagini kovladi, pulini chamaladi. Topgan puling bitta joniggga yetib ortadi-yu, yana nimani chamalaysan?! Bir yozilsang yozilibsan-da, Habiy aytmoqchi, shoir, uyogʻiga Xudo poshsho. Oynavand eshikdan ichkari kirdi. Ichkarida yana bitta eshik bor ekan, undan ham oʻtdi. Xona unchalik keng boʻlmasa-da, salqin, jim-jit edi. Mayin musiqa yo eshitiladi - yo eshitilmaydi - shunaqa ishlarda juda me’yorni bilishadi-da bular. Odam siyrak. Uni novcha, goʻzal bir qiz qarshi oldi. Qarshi olishi asnosida sinovchan nazar soldi. Yoqimli talaffuzda gapirishidan angladiki, Uning millatini, aniqrogʻi, unga qaysi tilda gapirgan ma’qulligini bilishga urinardi. — Kaerga oʻtirasiz? - soʻradi qiz nim tabassum va xiyol ta’zim ila. U «qaerga buyurasiz», deganday qaradi. Qiz chetroqdagi holi joyga yetakladi. Oʻtirishi hamono qoʻliga taomnomani tutib, daftarchasini ochdi. Shoir taomnomadagi tanish-notanish ovqatlarning nomiga bir-bir koʻz yugurtirarkan, oʻzini qizni uzoq kuttirib qoʻygandek sezib, biroz oʻngʻaysizlandi va tavakkaliga bitta taomu salat buyurdi. — Ichishgachi? - soʻradi qiz. Darvoqe, nimadir ichishi ham kerak-ku. — Choy,- dedi-yu birdan dadillashib, oʻmganini (koʻkragini) koʻtardi. - Va yuz ellik gramm araq. Qizning yuzi yorishib ketganday boʻldi. Uzun oyoqlari shitob odimladi. Etagi tizzasidan anchagina yuqorida toʻxtagan tor yupkasi oppoq sonlariga juda yarashgan edi. Patnis bilan qaytib, buyurtmalarni stolga qoʻyayotganda Uning koʻzi yana qizning sonlariga tushib, koʻngli gʻilqib ketdi: dasturxon ustida bunaqa a’zolarning yopiq turgani ma’qul ekan. Endi manavi savil idishdagi araqni ikki boʻlishi kerak, yana tagʻin istikon... ryumkada. Ryumkada ichish juda qiyinda, ichib boʻlguningcha hamma qarab turganga oʻxshaydi, chunki unda ichish, yanaki simirib ichish uchun boshni ancha orqaga tashlash kerak. Ungacha... Choy buyurgandi, piyola bilan olib kelsa kerak. Biroq hadeganda choy ham, piyola ham koʻrinmadi. Araqni koʻrgach, tomogʻi taqillab ketgandi. Ichdi. Buyurgan taomi tovuq oyogʻi shaklidagi qorishiq goʻsht aralash bir balo ekan. Undan, salatdan yedi. Yana ichdi. Yuz ellik gramm ham rosa koʻp boʻlarkan-da, oʻyladi oʻzicha. Ovqat shirin ekan, jagʻlari tobora avjlandi. Shu payt xizmatchi qiz keldi-da, — Kamchiliklar yoʻqmi? - dedi. U choy obkeling, demoqchi boʻldi, lekin tili aylanmadi, nosinashta joy boʻlganligi uchun oʻzini mastday his qildi. Lablarini qimtib, burni va ogʻzi orqali qandaydir ovoz chiqardi-da, boshini silkidi. Qiz ortiga qayrilganda ovqatga engashgan koʻyi uning sonlariga suqlandi: chiroyli ekan! Shuniyam biron baxtli odam quchoqlarmikin? Quchoqlarmikinmish! Nafaqat quchoqlaydi... Shuning uchun ham Islomda avrat, araq ichma, degan gaplar boʻlsa kerak-da. Qori boʻp ket-e, Habiy aytmoqchi, ey shoir! Bilmasang (agar bilmasang-da), endi bilasan: barcha zoʻr shoiru yozuvchilar qishloqda tugʻilganlar. Hech boʻlmasa, qishloqqa oʻxshagan shaharda. Keyin esa shaharga kelib, manavinaqa koʻrgiliklar (sharoitlar) ichra avvaliga mast-alast boʻlib, oʻrnashib olgach, bolalik va yoshlik xotiralariga tayanib, bir nimalarni yozaveradilar-yozaveradilar. Kimlarningdir, balki oʻzlarining nazdida ham tuzukkina narsalarni ejod (ijod) etadilar. Qarabsanki, hammalari «klassik». Ammo ular na manavinaqa yemakxonada ovqat yeydilar va na mana bunday sonlar haqida oʻylaydilar. Ular oʻz uylarida (kvartiralarida, hovlilarida) oʻtirib olib, bolaligu yoshliklarini oʻylaydilar va oʻzlarini hamon oʻshanday tutishga urinadilar, balki shundayman, deb biladilar. Aslida esa ular... Qaysidir yozuvchi qishloqni donor deb atagandi, ya’ni shaharni, boringki, poytaxtni turfa iste’dodlar bilan ta’minlovchi donor. Ehtimol, taqdir deganlari shudir. Taqdir aslida nima va u qaergacha? Inson oʻlgach, taqdiri tugaydi-ku, shunday ekan, oʻlgan va mudom buyuk, deya e’tirof etilayotgan shoiru yozuvchilarning taqdiri mudom davom etayaptimi? Bu savolga javob yoʻq, bilaman, biroq Navoiyni yoki Mashrabni nega buyuk, deymiz? Nega? Keyingi yuz yillikda yozilgan darsliklarda turfa gʻoyalar pinjida maqtalgani uchunmi? Choʻlpon yoki Qodiriy oʻtgan asrning boshida yomon edi, endi yaxshimi? Kim aytdi? Balki hozirgi yaxshilar yuz yildan keyin yomon boʻlar? Kim ayta oladi? Demak, biz e’tirofda tormiz, biryoqlamamiz. Adabiyot shu bugun bilan yashasa - bu xavfli, bugun yulduzlarni kashf etadi-da, ertaga ularni chaynab, tuflab tashlaydi. Necha Navoiy, necha Mashrab bor edi? Ular sizu bizning darsliklarimizda yoʻq xolos... Endi dunyoga kengroq boqmoq lozim... Xizmatchi qiz choy olib keldi. Piyola ham kelarkan-ku, oʻyladi U. Yoʻq, millatim hali aynimagan - mana bunday joylarda ham choynakda choy va piyola bor ekan, demak... Buning ustiga, qiz uning gʻijim koʻylagiga parvo qilmadi, hatto nigohida ham sezdirmadi. Ehtimol, hisob-kitobda hammasini chiqarib olar. Choy xoʻplarkan, hov narida oʻziga termulib turgan qizning soniga yana suqlandi: ayol koʻrmaganiga qancha boʻldi-yu. Mabodo qoʻqqisdan yur, deb qolsam ham hozir oʻziga ishonmaydi. Axir qancha boʻldi-yu... Poʻlat oʻtda toblanadi axir... Qizni chorlab, hisob-kitob soʻradi. Oʻn besh ming. Yaxshi-ku - mana bunday joyda, mana bunday suluv xizmat qilib turganda, mana bunday mazali taomlar va araq - arzon-da. Oʻz tumani markazidagi oshxonalarning xizmatchilari ham agar ichganini sezib qolishsa, uch ming soʻmlik yemak-ichmak uchun oʻn ming olishadi. Unga qaraganda bu arzon. Ammo u ayni paytda poytaxtga ketayapman, deya anchagina pul olib kelganligini va hozirgi xayoli shunga nisbatan ekanligini oʻylamasdi. Mehmonxonaga yetib kelgunicha, ovqat yoki ichimlik ta’sir qilib, tani qizidimi, terlab ketdi. Salqin xonaga kirdi-yu, ust-boshini yechib tashlab, momiqdek xobjoyga yastandi. Koʻp oʻtmay, dong qotib, beozor pishillay boshladi. Rosa uxlabdi. Tush koʻribdi. Tushida yongʻoqlar yer bilan bitta boʻlib yotganmish. Yongʻoq boʻlib hamki, poʻsti yupqa, barmogʻing bilan shunday bossang, chaqilib ketarmish. Mallarang sochli kampir hovuch-hovuchlab yongʻoq terarmish, «kuchugimga terayapman», dermish. U boʻlsa, bir-ikkita yongʻoqni chaqibdi-yu, magʻzini yo topibdi, yo topolmabdi. Birdan pahmoq yunglariga qorishgan dumini likillatib kuchukcha ham paydo boʻlibdi. Bunchalar hikmatlisan, hayot, dedi ichida oʻrnidan turarkan. Vannada maza qilib choʻmildi. Yalangʻoch holida sochiqqa artina-artina xonada kezindi. Nimadir qilishi kerak-ku, axir. Shuuri bagʻoyat tiniq edi, faqat qaysi tomonga yoxud nimaga yoʻnalishini bilib olsa bas. Oromkursiga oʻtirib, kattakon televizorning murvatini biroz qidirgach, bosdi. Televizorning tiniqligi, ranglarining nihoyatda tabiiy ekanligi e’tiborini tortdi. Dunyo oʻzgarib bormoqda - aql-zakovatga, tafakkurga ming-ming tasanno. Aql deganlari olamni tasvirga koʻchiribdi. Ertagalik anjumanni ham televizorda koʻrsatishsa kerak: oʻzimizning alloma yozuvchilar ikki yonlariga horijiy mehmonlarni olishib, toʻrda oʻtirishadi. Eng yomoni, balki eng dahshatlisi, na biznikilar va na mehmonlar bir-birlarini tanishmaydi. Hoynahoy arbob yozuvchilarimizdan biri (eplaganida) rus tilida nutq irod qilsa ham ajabmas. Turgan gapki, barcha mehmonlarning ensasi qotib, oʻzimizning nisbatan yoshroq yozuvchilar esa mehmonlarning nigohidan oʻzlaribop ma’nolar qidirib oʻtirishadi. Keyin birin-sirin mehmonlar gapirishadi. Alloma mezbonlarning «palagini bosib qoʻymasmikinmiz», deya xushyorlik ila, lekin etakda oʻtirgan yoshlarga umidvor boqib, soʻz tizishadi. U hoynahoy davraning quyisida, ehtimolki, davradan tashqaridagi oʻrinlarning ikkinchi yoki uchinchi qatorida oʻtirsa kerak. Shu oʻtirishda davradagilarning baridan, millati, yoshi, iste’dodidan qat’iy nazar, samimiyat qidiradi. Ana toʻrdagi alloma ustozlar mehmonlardan kam boʻlmaslik uchun viqorla (goʻyo kamtarona) boqishadi, huddiki bir-birlarini allaqachon oʻqib qoʻyishgandek. Uni allomalarning birovi taniydi, birovi tanimaydi, lekin hammalari oʻzlarini tanimaydigandek tutishadiki, shu bilan me’yorni, aniqrogʻi, oʻz maqomlarini saqlashga urinishadi. Quyidagi poytaxtlik teng-toʻshlarining aksariyati esa uni tanishni istamayotgandek tuyulishadi. Tanishdimi, goʻyo obroʻlari tushib qoladigandek. Hademay, unga ham soʻz berib qolishsa ajabmas. Berisharmikin? Olib boruvchi oʻzbek boʻlgach, uni albatta andijonlik (yoki qashqadaryolikmi, buxorolikmi) yozuvchi, deya tanishtiradi. Xalqaro anjuman ekan, «oʻzbekistonlik yozuvchi falonchi», de-qoʻy. Rostdan ham soʻz berib qolishsa nima deydi? Habiy ichganda goho «Ey, shoir, sen odamlarni yiqitib emas, yiqilganni tiklab zoʻr boʻl», deguvchi edi. Shu gapni oʻrischalab aytsinmi? Yoki orqa qatordan turib «rus tilida roman yozdim», deydimi? Bunga kim ishonadi? Yaxshisi, bironta tuzuk-quruq kitob chiqarolmadim, degani durust emasmi? Shunda toʻrdagi horijlik oqsoqol yozuvchilardan bir-ikkitasi «kim u?», deya soʻrab qolishar. «Andijonlik (yo qashqadaryolik, yo buxorolik) falonchi», deyishadi oʻzimizning oqsoqollar biroz oʻychan holda xijil tortishib. Hamma uning rus tilida roman yozganligini unutishga urinayotgandek tuyuladi. Shunda kimdir oʻrischalab, «Odam»ning muallifi shu kishimi?», deb qoladi. Yuragi qattiq gʻijimladi. Chap kafti bilan koʻksini bosib, koʻzlarini yumdi, ogʻriq oʻtib ketishini kutdi. Derazadan tashqariga qaradi: allaqachon qorongʻi tushibdi. Oʻrnidan turib, yana sumkasini kovladi: doimiy hamrohi «Chol va dengiz»ni oldi. Salom, hazrat, dedi yozuvchining suvratiga tikilib. Soʻng suvratni kafti bilan siladi, koʻzlari oʻksik yiltiradi. Kursiga oʻtirib, kitobni varaqladi. Anchagacha qariyb yod boʻlib ketgan oʻziga yoqadigan, ammo har qancha oʻqisa ham zerikmaydigan sahifalarni hijjalab oʻqib oʻtirdi. Bir yoqda televizor gʻoʻngʻirashini qoʻymadi. Tuyqus eshik taqilladi. Avvaliga kim boʻlishi mumkin, deya ogʻrindi ham, keyin koʻngil mayli evrilib, biron yangilik ilinjida eshik tomon oshiqdi. Roʻparasida yigirma besh yoshlardagi pakanaga moyil, chuvak yigit turardi. Yigitning angoridan dadillik ufurar, egnidagi qimmatbaho xonaki kiyim, qoʻlidagi tilla uzuk va boʻynidagi oltin zanjir dadilligiga kuch berayotgandek edi. Uni tanidi - televizorda tez-tez chiqib turadigan klipparast, zamona tilida aytganda, yulduz qoʻshiqchi. — 907-xonami? Sizzi yozuvchi, deyishdi, oka. Man oʻn ikkinchi etajdanman, - deya bidillay ketdi xebbimchalish (hezalakmijoz) ovozda. Bu orada nozik qoʻllarini uzatib, soʻrashdi. - Ertaga syomkam boriydi, dam olishim kerak. Hech uyqim kelmayapti, shunga... Bironta skushniyroq kitobiyz yoʻqmi, oʻqisam uxlab qolarmidim... «Chol va dengiz» hamon Uning qoʻlida edi, koʻrsatkich barmogʻi oʻqiyotgan sahifasida. — Mana, - deya kitobni shartta qoʻshiqchiga uzatdi. - Rosayam skushniy kitob. Yigit kitobning betiga qaramadi ham. — Rahmat, oka, ertalab qaytaraman, - dedi-yu lift sari chopdi. U boʻlsa eshikning ochilmagan tabaqasiga boʻynini choʻzib qaradi: rostdanam toʻqqiz yuz yetti ekan, esidan chiqibdi. Eshikni yopib, ortiga qaytarkan, «ishqilib kitob oʻqiydikanu, deb qoʻydi ichida, uxlash uchun boʻlsayam-da». Beixtiyor miyigʻida kuldi? Qiziq, men mana shu mushtday ashulachini taniyman. Lekin u meni - qirq yashar yozuvchini tanimaydi. Zamonangdan aylanay, otingni sot, molingni sot, ashulachi boʻl, degan zamon keldi-da. Menmish, mendan kattasiniyam tanimas u. Hoynahoy qoʻshiqlarining she’riniyam (agar shunday atash joiz boʻlsa) oʻzi yozsa kerak. Nima qilishini bilmay xona oʻrtasida serrayib turib qoldi. Chap qoʻli bilan labu jagʻini ushlagancha nigohini tentiratib, goh televizorga, goh kursiga, goh uning oldidagi oynavand stolga, goh sumkasi qolgan xonaning ochiq eshigiga tikildi. Nimadir qilishim kerak, deya oʻyladi va shuning ortidan bagʻrida qizish asnosidagi huvillashni sezdi. Aa-xx, dedi boshini orqaga tashlab, nenidir istayman, lekin qilolmayman. Oʻ-oʻ, Xudoyim, ne balo - men balo?! Nigohi balkon eshigida toʻxtadi: oʻsha yoqqa chiqaman. Chiqdi. Ikki qoʻllab panjarani tutib, atrofga tikildi - hammayoqda chiroqlar charaqlaydi - maftunkor chiroqzor. Toʻqqizinchi qavatda emasmi, tevarakdagi binolar quyiroqda koʻrinadi. Ayniqsa, mashinalar shovqinining pastda qolgani yaxshi boʻlarkan. Lekin yuragi shigʻillab ketdi - oʻzini pastga otgisi keldi. Yer tortadi, deganlari shu boʻlsa kerak-da. Xuddi balkon oʻpirilib tushayotganday tuyulib, shoshib oʻzini orqaga oldi. Devor yonidagi toʻqima kursiga oʻtirdi. Boshini ham yastab, yana koʻksini ushladi. Balandlik qon bosimiga ta’sir qiladi, deyishardi, yurakka ham bilinarkan. Nafasi qisayotganday bir-ikki chuqur-chuqur nafas oldi. Chala yumuq koʻzlariga balkon panjarasi aro roʻparadagi nisbatan pastroq bino peshtoqidagi xiyol xilpirayotgan, turfa chiroqlar yogʻdusida ajib jilvalanayotgan bayroq ilindi. Bayrogʻimiz chiroyli, ayniqsa, ranglari bagʻoyat goʻzal, olam bilan uygʻun... Joning ogʻrib turganda bunaqa chiroyli oʻylarga balo bormi? Chap kafti bilan koʻksini siypalarkan, boʻynining orqa tomonida nimadir oʻrmalayotganligini his qildi. Oʻng qoʻlining toʻrt barmogʻini juftlab, ohista boʻyniga bosdi. Oʻrmalaguvchi oʻrta barmogʻining bir yoniga ilindi, U esa qoʻlini asta boʻynining yon tomoniga tortdi. Haligi narsani oʻldirishni istamay, barmogʻining uchiga oldi: qumursqa. Bu yerga qumursqa qayoqdan keldi? E, darvoqe... Nimqorongʻuda ilgʻadiki, bu oʻsha qumursqa va u barmoqlarining beozor ozoridan oʻnglanishga urinib, tipirchilardi. Oʻlmabdi, chinakamiga xursand boʻldi U. Qumursqa tiklangach, puflab tashladi. Jonivor qaerdadir gʻoyib boʻldi. Oʻlmaslikka-ku oʻlmabsan, ammo bu yerlarda yashab keta olarmikinsan, yurtdosh. Ilohi, yashab ket! Men ham oʻlib qolsam-a, degan xayol tuyqus miyasiga urildi. Urildi-yu, qoʻlini koʻksidan oldi. Keyin xayolini yumshatishga urindi: oʻzi yurak nega ogʻriydi? Quvonchdanmi, gʻamdanmi? Bilmaydi. Yuragi ogʻriganki odam oʻlaversa, dunyoda odam qoladimi? Aslida quvonch bilan gʻam hamisha yoʻldosh, huddiki, jannat va doʻzax kabi. Doʻzax!.. Tavba, cheksiz kuch-qudrat, imkoniyatlar sohibi boʻlgan Tangri nahotki oʻz bandalarini olovlar bilan «siylasa»? Qaysi tafsir, qaysi talqinlarni oʻqimang, inson faqat va faqat olov bilan qoʻrqitiladi: doʻzaxda olovda undoq kuyasan, bundoq qovurilasan. Yoʻq, bunday boʻlishi mumkin emas! Axir bu oʻta ibtidoiy fikr: olov kuydirguvchi - buni goʻdak va hatto hayvon ham biladi. Nahotki Tangriday zot?.. Menimcha, Tangri doʻzaxda oʻz bandalarini sogʻinchlar girdobiga soladi: eng sevikli insonlarini, mashgʻulotlarini sogʻintiradi. Bu dunyoda qilolmagan savob ishlarini va hokazo, boringki, eng sevimli taomlarini sogʻintiradi. Tangri minba’d mehribon - mangu mehribon. Shuningdek, u bemisl aql sohibidir, ya’ni oʻz bandalarini oddiygina olovga solmaydi, sogʻinch oloviga giriftor etadi - bu dahshatliroq. Shuning uchun ham shoirlar, boringki, jumla ijodkorlar bu dunyodan sogʻinch va iztirob ila oʻtadilar - mana shu oxiratga ishora. Jannatda esa bularning bariga musharraflik boʻladi. Hademay dinning yangi davri boshlanadi va u aqlu qalb uygʻunligiga erishadi. Odamzot Tangriga munosabatini ham isloh qiladi. Zero, endi u olovdan, ilonu chayonlardan qoʻrqmaydi: ulgʻaydi. Endi gunohu savoblar nisbati ham oʻzgaradi. Aksi boʻlsa, mehnatdan boshqani bilmay, daladan beri kelmagan, bir umr erim, bolam, dalam, uyim, deb oʻtgan onasida yoki xotinida gunoh bormi? Ularga vaqtida toza yuvinmaganlik va sifatli hamda xushxoʻr taomlarni yemaganlik «gunohi» qoʻyilishi mumkin, xolos... Agar ularda gunoh boʻlsa, doʻzax deganlari mavjud emas. Mabodo doʻzax deganlari bor boʻlsa-yu, unda jismoniy azoblar birlamchi jazo esa, unda ular jannatidirlar. Nima balo, dunyoga vasiyat qila boshladingmi? Rostdan ham oʻlasanmi? Yuragini chirmagan ogʻriq boʻgʻzi tomon surilaverdi va nafasi qisaverdi. Ishlar chatoq, dedi xayolan, kunim bitgan koʻrinadi. Oʻrnidan turmoqchi boʻlgandi, oyoqlari madorsizlanib, tiz choʻkib qoldi. «Tez yordam» chaqirish kerak. Balkondan chiqaverishdagi burchakda telefon bor, U oʻsha tomon sudraldi. Odamning koʻkragidan kelguvchi telefonga oʻng qoʻlini choʻzib, arang yetdi, qulogʻiga tutdi. — Dejurnaya vas slushaet, - ayol kishining yoqimli ovozi eshitildi. U indamadi. — Risepshn... - dedi inglizchalab boyagi ovoz. U yana jim. — Gapiring! - deya salkam doʻq urdi nihoyat ayol oʻrisona oʻzbekchalab. - 907-xonami? Gapiring!.. — Xayriyat, tanidi, - dedi U pichirlab, xayriyat! - Qoʻli asta quyilib, polga tushdi. Telefon ochiq kaftida qoldi, undan boyagi ovoz qayta-qayta eshitilaverdi: — Toʻqqiz yuz yetti, gapiring, toʻqqiz yuz yetti... Keyin koʻz oʻngida bir paytlar xunukkina boʻlgan ayoli qiyossiz goʻzal qiyofada koʻrindi. Senmisan, dedi U xayolan, seni juda sogʻindim, jonim. Yuragining tomirlari shu qadar qattiq tortishdiki, jonu jahoni yuragiga jo boʻldi: hozir uziladi. Soʻng oppoq libosdagi koʻzlari yoshli, biroq jilmayayotgan onasi koʻrindi. «Ona-a!» dedi Uning tarang tortilgan yuragi. Ana, Habiy va Diyqon - ular ham shu qadar chiroyli, yoqimtoy, faqat jilmayishadi. Ashulachi yigit kitobni olib tushib bermasa ham mayli, oʻqisa bas, degan fikr urildi tuyqus miyasiga. Malla kampiru kuchuk esa oʻsha-oʻsha, faqat yongʻoq chaqayotgan kuchuk ham nuqul unga qarab jilmayadi: xayriyat, xafa boʻlmabdi, xayriyat. Anovi nur ichidagi nima? Kitobmi?!.. Shu on chap koʻksida nimadir qattiq qasirladi va boʻgʻzida olov yondi-da, tashqariga chiqib ketdi. Dunyo qorongʻulasha boshladi. Tavba, yuragim ogʻrimay qoldimi? Umr degani shumikin?!.. — Habiy!.. Diyqon!.. 25.08.2010 - 13.12.2010

Muallif: Nabi Jaloliddin