Jannat oʻzi qaydadir (dramatik qissa) [Erkin A’zam]
![Jannat oʻzi qaydadir (dramatik qissa) [Erkin A’zam]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/jannat-ozi-qaydadir-dramatik-qissa-erkin-a’zam/jannat-ozi-qaydadir-dramatik-qissa-erkin-a’zam.jpg "Jannat oʻzi qaydadir (dramatik qissa) [Erkin A’zam]")
| Jannat oʻzi qaydadir (dramatik qissa) [Erkin A’zam] |
| Jannat Oʻzi Qaydadir yoxud Jiydalidan Chiqqan Joʻraqul va uning xonadonida kechgan savdolardan naql etuvchi (ikki qismli dramatik qissa) Любовь Андреевна!.. Агар яна Парижга боргудек бўлсангиз, мени ҳам олиб кетинг, барака топкур. Мен асло бу ерда қололмайман... Ўзингиз кўриб турибсизки, бу юрт ғирт қолоқ, халқи нодон, тўпори, бунинг устига — жуда зерикиб кетди одам, овқатлари ҳам жонга теккан... Мени албатта бирга олиб кетинг, худо хайрингизни берсин!А.П.Чехов, «Олчазор» Tomosha koʻrsatuvchilar Domla yoki Ustoz - sobiq markschi olim, akademiklikka da’vogar, e’tiqodidan qaytmaydigan odam, 60-65 yoshlarda Xonim yoki Yangamullo — Domlaning xotini, «oyoq chiqargan» tijoratchi, orzusi — yana-yana yaxshi yashamoq, 55-60 yoshlarda Tursuniy yoki Shogird — Domlaning shogirdi, «qirq yillik» aspirant, endi fan nomzodi, doktorlikka havasmand, 35-40 yoshlarda Rahmatulloh Jiydaliyyoki Boy ota — amerikalik oʻzbek, «vatanparvar», xonadonning doimiy mehmoni, rosa tetik koʻrinsa-da, 60-65 yoshlarda Klara yoki Komilaxon — Domlaning qizi, aridek chaqishga usta, hayotidan norozi, arosatda, 35-40 yoshlarda Melis yoki Melivoy — Domlaning asl merosxoʻri, lekin «Kapital»ni qoʻliga ham olib koʻrmagan, «tingʻir-tingʻir» musiqachi, «darvesh», 28-30 yoshlarda Asal xola yoki Ammashka — benavo oqsoch kampir, tili zahar, oʻzi mehribon, 70 yoshlarda «Oqkaptar» yoki Operachi q i z — Melisga tegib olishga qattiq axd qilgan, bu yoʻlda moshinaning yukxonasida dimiqib oʻlmoqqa ham tayyor unvonparast qayliq, 25-26 yoshlarda Sardor — «otasi deputat boʻlsa-da», oʻzi repetitor yigit, 22-23 yoshlarda Luizaxon yoki «Aylavyu» — Klaraning erkatoy qizi, oʻzbek boʻlmoqqa orzumand, 17-18 yoshlarda Er-xotin — bularning kimligi hali noma’lum, 35-40 yoshlarda Bu manzaralar yangi asr boshidagi tahlikali kunlarda Toshkent va shahar atrofidagi soya-salqin chorbogʻlardan birida kechadi. Birinchi qism Talvasa yoxud Shaharda Nima Shovqin? Muqaddima Saqnaning parda oldidagi xilvat burchagi. Yengil halinchak-kursiga yastanib olgan Xonim, burnining uchida jimjimador koʻzoynak, qoʻlida kalʼkulyator, allanimani hisoblamoqda. Oyogʻining tagida sandiqdek keladigan bahaybat jomadon. Undan olingan kiyim-kechak, lash-lushlar yemak stolining ustida uyilib yotibdi. Xonim. Toʻrtta «bukle» kostyumchik — yetmish olti dollardan — uch yuzu toʻrt dollar. Olti jemper — yigirma sakkiz baksdan — bir yuzu oltmish sakkiz qoʻqonga tushdi. Besh juft «lodochka» tufli — oltmish olti... Qimma-at. Qirq dona kolgotka, yoʻgʻ-a, qirq toʻrt dona — yigirma ikki dollar. Tuzu-uv. Haligi savillar qayoqqa ketdi ekan-a? (Engashib jomadonni titkilaydi, nihoyat bir toʻp yaltiroq gʻilofli siynaband chiqadi. Birini gʻilofidan sugʻurib tomosha qiladi.) Zoʻr ketadi ammo! Necha baksdan desamikin?.. Tashqarida moshina kelib toʻxtagani eshitiladi. Eshigi qarsillab yopilib, zum oʻtmay Melis paydo boʻladi. Gʻirt mast, oyogʻida turolmaydi. Melis. Ma-a-ma, privet! Xonim (qoʻlidagini apil-tapil jomadonga tashlab). Melischik, jonim, qayoqlarda yuribsan? Aeroportga chiqib bizlarni kutib oladimi desam... Sogʻindim! Ke, bir oʻpay! Melis (gandiraklab uning boshiga keladi). Ma-ma! Xonim (ta’naomuz ohangda). Oyi! Melis (battar gʻashiqib). Mama! Xonim (koyinib). Oyi! Endi «oyi» boʻladi, jinnivoy! Birov eshitsa nima deydi? Bular haliyam... (Oʻptirishga engashgan oʻgʻlining gardaniga lab urib qoʻyadi.) Endi u yogʻidan... Melisginam, erkatoyim! Melis (gʻoʻddayib). Melivoy! Endi Melivoy boʻladi, oyivoy! Xonim. Ha, mayli-mayli. Melivoy, voy-voy! Melis. Va-abshe, endi Melivoy boʻladimi, Melisqul boʻladimi — bari bir goʻr! Qachon kelindi? Boy otam ham keldilarmi? Xonim. Boya... U ham keldi. Hamma shu yerda, Melischik. Kutgani chiqmading? Melis. Bu yoqda nima gap-u... Yana xotin ovlaganimi? Yoki bu gal hovli koʻrganimi? Xonim. Unaqa dema, toychoq! Eshitsa, xafa boʻladi. Oʻzi qandoq mirovoy odam! Bizlarga qandoq yordamlar qilyapti! Melis (stol ustidagi lash-lushni titib koʻrib). Voy-boʻ, Turkiyani koʻchirib kelmadingizmi ishqilib? Kojinka qani? Kamera qani? Xonim. Kelasi safar-da, Melischik. Bu gal xarajat koʻpayib ketdi. Xoʻpchik? Melis. Xoʻpchik! Papam qani? Xonim. Papang... Dada degin, uyat boʻladi! Dom-la-a ishlayaptilar. Qattiq ishlayaptilar! Muhim maqola ustida! (Kimgadir, aftidan, Domlaga taqlidan.) Ustida, bilding! Oʻzing qalaysan, jujunchik? Mensiz qiynalib qolmadingmi? Klara... iya, Komila opang ovqat-povqatingga qarab turdimi ishqilib? Unikiyam kasha-pashadir-da? Maza-matrasiz oʻrischa allambalolar degin! U kishimning fikr-xayollari haliyam oʻsha yoqda, Leningradda! Peterburgmi endi? Yer yutsin! Baloga yoʻliqqur Viktor! Guldek bolamni... Shuni anovi Rahmatjonga bir... Melis. Qoʻysangiz-chi, mama! Boy otam naqd oʻn yetti yasharini koʻzlab yuribdilar. Oʻn sakkiz yashari boʻlsa ham — qaramaydilar. Oʻzlari aytgan. Shaxsan menga! Xonim. Hazilingni qoʻy, jonim. Rang-roʻyingga nima boʻldi, tuzukmisan oʻzi? Melis. Rasvo! Xonim (tashvishlanib). Nima boʻldi, jonim? Yoʻlda melisa-pelisaga tushdingmi, nima balo? Nima dedi, nima qildi? Melis. Nima qilardi, chestʼ berdi! Koʻzi koʻr emas, koʻrib turibdi — «inomarka»! Xonim. Ha-a, tuzu-uv... Tagʻin nima dedi? Melis. Millioner mamashkangga salom ayt, dedi! Aytginki, bu arava urinibroq qopti, durustrogʻini olib bersin, «volʼvo»sidan boʻlsa, yana yaxshi, dedi! Shunday dedi, chestniy pionerski, shunday dedi! (Kaftining qirrasini peshonasiga tirab «salyut» yasaydi.) Xonim. Mayli-mayli, maynavozchilikni qoʻy. Qorning ochdir, nima yeysan? Ammashkang bir balo qilayotuvdi, jizza-pizzasidan tatinib turasanmi? Asal xola-a, huv Asal xola!.. (Boʻynini choʻzib chaqira boshlaydi.) Melis. Kerakmas! Shu tobda ovqat oʻtadimi tomoqdan! Xonim. Bunaqa odating yoʻq edi-ku, jujuq! Yana deng — roʻlda! Shunaqa qilaversang, kojinka ham yoʻq, «volʼvo» ham yoʻq, bilib qoʻy, bola! Melis. Men ichmay kim ichsin, mama! Hammasi rasvo! Hammayoq bardak! Xonim (jonsaraklanib). Nima qildi, bolam? Melis. Nima qilardi, oʻsha — papamning... Xonim. Oʻzingdan koʻrgin-da, jonik! Unisi oʻpoq, bunisi — soʻpoq, deysan. Papangning ham joni achiydi-da. Yoshing oʻttizga qarab borayotgan boʻlsa!.. Charchabsan. Kir, yotib damingni ol. Ammashkangga ayt, ichkari uyga joy qilib bersin. Melis. Yotaman! Uygʻotganni — otaman! (Ketadi.) Xonim. Xoʻp, xoʻp, boraqol. (Yana buyum titishga kirishadi.) Shaharda tinchlikmi? (Shunchaki.) Aeroportdan toʻppa-toʻgʻri bu yoqqa kelaverdik. Shaharda nima bor!.. Oʻttizta lozimcha... Qanchadan olingan edi? Melis (ichkaridan). Shaharda shovqin, toʻpolon! Eh, hammasi ketdi! Hammasi! Mustaqillik ham! Erkinlik ham! Orzu-umidlar ham! Hammasi barbod boʻldi! «Oq kaptar, oppoq kaptar»mish! «Kel, seygilim»mish! Mana senga! Hammasi ostin-ustun! Ammashka! Ammash!.. Xonim (mashgʻulotiga shoʻngʻib ketganidan uning gapiga parvo qilmay, hardamxayollik bilan). Shaharda shovqin, shaharda shovqin... Qanchadan olingan edi bu savil?.. Hammasi ketdi, hammasi ketdi... Ikki dollarga bittadanmi, bir dollarga ikkitadanmi?.. «Ketdi, ketdi, ke-etdi... (Xirgoyi qiladi.) Hammasi ketdi... Mustaqillik, erkinlik... ketdi, ketdi, ke-etdi...» Mustaqillik... Necha dollardan edi? Ha-a, esladim, esladim... bir dollardan! Mustaqillik... bir dollar! Erkinlik... bir dollar! Hammasi boʻlib qancha? «Ketdi, ketdi, ke-etdi...» Oʻttizta lozimcha — Oʻttiz dollar! «Ketdi, ketdi, ke-etdi...» (Qoʻqqisdan oʻziga kelib.) Nima?! Mustaqillik dedimi boya? Ketdi? Voy! Qayoqqa ketadi? Voy, voy! Endi nima boʻladi... bular? Hammasi?! (Jonholatda stol ustidagi narsalarni shipirib jomadonga tiqadi va yigʻlamsirab chinqiradi.) Domla-a! Huv domla-a! Bu yoqqa qarasangiz-chi, axir! Kuydik, ado boʻldik! Qayoqdandir kimningdir boʻgʻik ovozda xirgoyisi eshitiladi. Kimdir Muyassar Razzoqovaning ovozi bilan «Oq kaptar, oppoq kaptar» qoʻshigʻini kuylayotir. Bir lahza talvasada qolgan Xonim apil-tapil antiqa takkursida turgan telefonga yopishadi. Goʻshakni boʻyni bilan qisib, raqam teradi. Xonim. Boʻsto-on! Hoy Boʻsto-on! Alyo! Al-yo! (Goʻshakni qarsillatib joyiga qoʻyadi.) He, padaringga la’nat! Sakkiz xonadonga — bitta telefon! Buyam bir kun ishlasa, bir hafta gʻingʻillab turgani turgan. He, topilmay ket! Domla-a! Bormisiz, axir! ( Bahaybat jomadonini zoʻrgʻa sudrab, yon tarafga kirib ketadi.) Birinchi manzara Shahar yaqinidagi chorbogʻ — dacha. Qoʻshqavat imoratning faqat biqini koʻrinadi. Hovli oʻrtasida kattakon jimjimador chorpoya. Xontaxtaning gird-atrofi koʻrpa-koʻrpacha, yostiqlar. Toʻrda, bizga koʻrinib-koʻrinmay bir kishi yonboshlab yotibdi. Uxlayapti, chamasi. Imorat daraxtzor bokqa qaragan. Beriroqda — tepasi rangdor shifer bilan yopilgan omonat oʻchoqboshi. Oʻsha tarafda — darvozaxonadan nari xilvatroq joyda tizza boʻyi marmar koplangan inshootning bir burchagi koʻzga chalinadi. Basseyn, koʻm-koʻk suvi mavjlanib turibdi. Darvozaxona ustidagi bejirim panjarali koʻshksimon shiyponda Domla miz makon qurgan. Stol-stul, choynak-piyola. Bir yonda savatdan yasalgan tebranma kursi. Domla koʻzoynagini peshonasiga koʻtarib devor osha koʻcha tomondagi kim bilandir soʻzlashmoqda. Qoʻshni shekilli. Qoʻshni (ovozi). Yogʻi chiqib qolgandir, domla? Qachon qarasam... Domla (hafsalasiz). Xay endi, ermak-da. Bekorchilikdan. Qoʻshni (ovozi). Foydasi yoʻq, foydasi yoʻq. Koʻrib turibsiz-ku! Domla (oldidagi yozib oʻtirgan kattakon daftariga ishora qilib). Buni birov mendan tortib olarmidi? Oʻzim uchun-da. Oʻtgan-ketganni xotirlab deganday... Qoʻshni (ovozi). Soʻngra bir kun opketasiz-da, oʻsha yoqqa? Sizning oʻtgan-ketganlaringizni nashr qilib boʻlmas, domla! Domla (parishon). Qaydam. Shunday boʻladi shekilli. (daf’atan iljayib.) Tayyor yostiq-da. U yoqda yostiq boʻlmasmish-ku... Chiqing bu yoqqa, choy quyib beraman. Qoʻshni (ovozi). Uyga boray. Sherigim keldi. Navbatchilikka. Ertaga institutda yigʻin bormish. Domla. Yigʻin ham qilib turasizlarmi? Chatoq-ku. Qanaqa yigʻin ekan? Qoʻshni (ovozi). Rostmi, yolgʻonmi, akademiyaga saylov boʻlarmish, degan gap chiqib turibdi. Domla (beixtiyor jonlanib). Yoʻgʻ-e? Zoʻr-ku! Anchadan beri paysalga solib kelinayotuvdi oʻzi... Qoʻshni (ovozi). Yana bir urinib koʻrmaysizmi, domla? Qilingan xizmatlar yetarli boʻlsa! Gard-kamiga-da! Domla (ikkala qoʻlini taslimona koʻtarib). Bas endi, inim! Tavba qildik! Oʻzingiz aytasiz-ku, «foydasi yoʻq, foydasi yoʻq» deb. Shu gap-da. Bir yozuvchimidi, «Endi meni bukaman deb, sindirib qoʻymanglar tagʻin» degan ekan. Yaxshi aytgan! Oʻzimizni qoʻchqor sanamasak ham, shoxlar sinib tamom boʻlgan, uka! Qoʻshni (ovozi). Qoʻy boʻpqolganmiz deng? Domla. Undan ham battari! Endi yoshlar koʻrsin bu yogʻini. Mana, oʻzingiz harakat qiling. Fan doʻxtiri, professor! Qoʻshni (ovozi). Hazillashyapsizmi, domla? Shuncha fan doʻkaylari turganda bizga yoʻl boʻlsin! Foydasi yoʻq, foydasi. Siz bilan bizning foydani anovi basseyndan topib turganimiz oʻzi gʻanimat. Qoʻying! Siznikiga ham kelib turishgandir? Domla (oʻngʻaysizlanib). E, yoʻgʻ-e... Kechamidi, uch-toʻrttasi adashib kepqolgan ekan, haydab yubordim. Anovinaqa qizlar bilan kelishibdi, bor-e, dedim. Suvni nahsga botirib... Qoʻshni (ovozi). Tirikchilikning aybi yoʻq, domla. Choʻmilib boʻlib uch-toʻrt soʻm tashlab ketadi, harna-da. Siznikidan chiqib keyin menga borishdi. Suv-ku, suv, yuvib ketar... Nima qilay, uy toʻla bola-baqra, yeyman-ichaman deb turibdi! Ha, kechagilarning orasida anovi akademik oshnangizning nevarasiyam bor ekan. Huv anovi, oʻtgan galgi saylovda siz bilan tushgan... Mustaqil domla deysizlarmi? Domla (ijirgʻanib). Mustafoqulov... Muxbir deng! Qaysidir gazetani toʻldirib har hafta maqola chiqaradi-ku. Maddoh! Mustaqillikni xususiylashtirib olgan u! Oʻziniki! Kechagi zamondagi oʻyinlarini bilarsiz? Qoʻshni (ovozi). Qoʻyavering, domla, foydasi yoʻq. Oxiratda javobini berar! Domla. Sodda boʻlmang, ukam! Javob-pavob bermaydi — ateistlarning peshvosi u! Qoʻshni (ovozi). Chorbogʻingizda oʻtiraverib zamondan orqada qolibsiz, domla! Hozir oshnangiz — ma’naviyat va ma’rifatning peshvosi! Besh mahal namozni kanda qilmaydi deb eshitaman. Domla (boʻshashib). Hay, shunday boʻptimi? Mayli, iymonini bersin. Zamon shuniki boʻlib qoldi, nachora! Qoʻshni (ovozi). Xonim keldilarmi, domla? Kennoyimiz? Safarda edilar chogʻi? Domla (istar-istamas). Kelganday. Bittasi ivirsib yuruvdi, oʻsha boʻlsa kerak. Qoʻshni (ovozi). Ha, yaxshi, koʻnglingiz endi xotirjam. Shu deyman, domla, xotin-qizlarimiz dunyoga chiqib ketdi-ya! Siz bilan biz bu yerda basseyn qoʻriqlab, joʻxori qayirib... Domla. «Erlari uyda turib, xotinlari savdo qilur». Eshitganmisiz? Oxirzamonning alomatlaridan biri shunday emish-ku. Qoʻshni (ovozi). Asta’furulloh deng, domla! Oxirzamonga hali ancha bor! Domla. Men oʻzimni aytyapman, inim. Har bandaning oxirzamoni oʻzi bilan ekan. Mayli, yoʻldan qolmang siz. Chaqirsa — chiqmadingiz. Ertaga biror yangilik boʻlsa, kelganda aytib berarsiz. Qoʻshni (ovozi). Indinga kelaman. Navbatim — indin. Domla. Indingacha biz haq deb joʻxori qayirib oʻtirar ekanmiz-da? Qoʻshni (ketayotib, haysirgan ovozi). Globallashuv zamonida yashayapmiz, domla! Dunyoda bir gap boʻlsa, zum oʻtmay eshitasiz — radio bor, televizor! Domla (koʻzoynagini peshonasidan tushirib, ishiga kirisharkan). Mayli, inim, yaxshi boring. Uydan yugurib chiqqan Xonim hovli oʻrtasida bir zum toʻxtab, koʻkragiga tuf-tuflaydi. Soʻngra atrofga alanglab, oʻchoqboshida kuymanib yurgan Asal xolaga koʻzi tushadi. Xonim (zarda bilan). Amma! Quloqlaring tom bitganmi, nima balo? Asal xola. Ha, ha, xonimjon? Men bu yoqda ekanman-da. Xonim (ensasi qotib). «Xonimjon, xonimjon»! Men sizning xotiningiz emasman-ku, amma! Necha yildan beri aytaman-a: Roza Hasanovna, tamom! Asal xola (tusi oʻzgarib). Hay, nima farqi bor? Xoʻp, ana — Roʻza Hasan... Xonim (ijirgʻanib). Zahar xola! Domla qanilar deyapman? Asal xola tumshayib, qoʻlidagi kapgir bilan shiyponga ishora qiladi. Domla koʻzoynagini peshonasiga surib, panjaradan pastga engashadi. Domla. Ha, xonim, tinchlikmi? Dunyoni buzvordingiz-ku shovqin solib! Nima gap oʻzi? Xonim (boʻshashibrots). Oʻzingiz-chi! Boyadan beri chinqiraman... Kim bilan buncha gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir qildingiz? Domla. He, qoʻshni. Uyiga ketayotgan ekan. Prokurorning hovlisida turadigan-chi! Xonim (bepisand). Ha-a, anovi qorovulmi? Oʻsha bilan shuncha gaplashadimi odam? E, qoyilmasman sizga, domla! Domla. Bilsangiz, xonim, u odam — fizika-matematika fanlari doʻxtiri, professor! Xuddi eringizga oʻxshagan, kerak boʻlsa! Sohasi boshqa, xolos. Xonim. Voy-voy, shu kishi-ya?! Qoʻysangiz-chi, domla! Bir juldurvoqi-ku! Doʻxtir boʻlsa, professor boʻlsa, birovning hovlisida qorovullik qilib yurarmidi?! Domla. Avvalo, begona emas, tugʻishgan jiyani. Prokuror! Haftada ikki-uch bor kelib jiyanining hovlisini qoʻriqlab ketsa nima qipti? Prokurorning oʻzi bu koshonaga kelib turolmaydi-ku, toʻgʻrimi? Qolaversa, ilm odami, qoʻli kaltaroq. Buning ustiga, bola-chaqasi koʻp emish. Xonim. Mana, siz ham ilm odamisiz — qoʻlingiz uzunmi? Domla (hazilga burib). Mening qoʻlim ham, oyogʻim ham uzun! Xohlasam — Turkiyaga yetadi, xohlasam — Dehliyu Dubayga! Xonim. Kesatyapsiz-a? Oʻzingiz ham rosa kezgansiz Moskvayu Leningrad qilib! Domla. Sizniyam armoningiz qolmagan, xonim! Sochiyu Qirimlar eslaridan chiqdimi? Keyin-keyin undan ham nari — Bolgariya, Oʻrta Yer dengizi boʻylab sayohatlar! Mazaxoʻrak boʻlganlar-da, oʻshalarni xumor qilibmi, mana, uyda oʻtirolmay qoldilar. Oʻrgangan koʻngil... Xonim (past tushib, ham qofiyasiga). ...oʻrtansa qoʻymas! Oʻzingiz oborgansiz-ku! Domla. Ana shunisiga dogʻman-da... Bizga kelsak, bizniki ilmiy kengash, konferensiya yo seminar deb atalguchi edi. Yalang sayru sayohat emas! Xonim. Bizniki ham sayohat, ham tijorat deb ataladi! Chidaysiz-da, xoʻjayin! Chidayolmasangiz... siz shoʻrlikda prokuror jiyan ham yoʻq! Domla (nochor iljayib). Bizga unaqa dahmaza jiyanning keragi ham yoʻq, xonim afandim, oʻzingiz borsiz, yetib ortadi! Xonim (haligi tahlikada bu gapning tagiga yetmay). E, xudoga shukr-e! Shunday deb turing. Aytganday, eshitdingizmi?.. Darvozaxona tarafdan yana «Oq kaptar» koʻshigʻi yangrayotir. Domla. Eshitdim, eshitdim. Boya ham eshitganday boʻluvdim. Shu qoʻshiqni yaxshi koʻraman-da, xonim. Xuddi oppoq gullagan olchazorda sayr qilib yurgandek boʻladi odam. Sizni qoʻltiqlab! Huv bir vaqtlardagidek! Yon-veringizda oq kaptarlar charx uradi, jannatning oʻzi! Saodat Qobulovaning qoʻshigʻi... Xonim. Shoir boʻpketing-e! Men boshqa gapni aytyapman, domla... Domla. Quloq soling, quloq soling! (Bosh tebratib.) Shunday ashulalar ham bor-a dunyoda! Eh, qani mening yoshligim?! Xonim (quloq tutib). Anovi moshinadan kelayotganga oʻxshaydi. Radiosini oʻchirish esidan chiqibdi-da. Domla. Iya, soʻtaqoʻzingiz shu yerdami? Qachon keldilar? Xonim. Huv, qachon edi! Ijodga shoʻngʻib, moshinaning ham tovushini eshitmagandirlar-da? Domla. Balki, balki. Chaqiring, oʻchirib qoʻysin. Xonim. Charchab kelgan ekanmi, ichkari kirib tarrakday qotib qoldi! Domla. Oʻlguday urib kelgan deng! Shu ahvolda moshinaga oʻtirib... Odam boʻlmadi bu bola! Xonim. Qoʻysangiz-chi, xoʻjayin, kim odam ekan shu zamonda! Domla. Klarangiz koʻrinmay qoldi? Xonim. Pastda, podvalda. Dam olyapti. Qizi bilan. Muzdekkina! Qarang, bu issiqqa chidab boʻladimi? Bitta sizga bilinmaydi. Hur-hur shiyponda oʻtiribsiz-da. Domla. Zerikyapti-ya shu qiz? Shahri shovqinga oʻrgangan... Xonim (xoʻrsinib). E-e, gapirmang... Hoy, tushib anovining radiosini koʻrsangiz-chi endi! Domla (shoʻxchanlik bilan). Xoʻp boʻladi, xonim! Xoʻp boʻladi, Roza Hasanovna! Hozir-da. Domla yogʻoch zinapoyadan tushib keladi va shiyponning orqasida — bizga koʻrinmay turgan moshinaning eshigini ochgani eshitiladi. Ul-bul murvatini tekshirib chiqqan boʻlsa kerak, eshik yana qarsillab yopiladi. Bu vaqt boyagi qoʻshiq ham tingan. Domla (shiypon tagidagi chorqirra ustunga suyanib turgan xotinining oldiga qaytib). E, koʻcha-koʻydan kelyapti shekilli... (Oʻchoqboshi tarafga qarab.) Amma! Biror narsangiz bormi? Qorin piyozning poʻstlogʻi boʻpketdi-ku! Asal xola. Birpasginada boʻladi, aylanay, sabr qilasiz. Xonim (ensasi qotib). Aylanay, oʻrgilay... Bu kishi — domla! Asal xola. Xoʻp, xoʻp, xonim... Roʻza Hasan... (Birdan zahri qoʻzib.) Oʻzingiz uyga kirib andakkina damingizni olsangiz-chi, aylanay! Yoʻldan kelgan odam! Bu xotin charchamaydiyam! Xonim. Charchab boʻpti! Zahar xola!.. (Domlaga yuzlanib, birdan past ovozda.) Hech gapdan xabaringiz yoʻqmi, domla? Mustaqillik ketganmish-ku! Domla (beixtiyor, ajablanib). Mustaqillik?! Qanaqa mustaqillik? Qayoqqa ketadi? Nega? Oʻylab gapiryapsizmi oʻzi, xonim? Alahsiramayapsizmi ishqilib?! Xonim (oʻzini otslagandek). Kim bilsin, boya oʻgʻlingiz shunday deb toʻngʻillagandek boʻluvdi. Oʻzim ham yaxshi anglayolmay qoldimmi... Domla (besaranjomlikka tushib). Esi joyidami oʻzi?! Bor, uygʻot! Xonim. Uxlayapti bola. Turolmaydi. Domla (dargʻazab). Uygʻot deyapman hozir! Xonim. Voy, voy! Oʻzingizni bosing, xoʻjayin! Unday boʻlsa, kuyib qoladigan men-ku! Shuncha mol, sarmoya! Sizga, qaytaga, yaxshi boʻlmaydimi? Ishlaringiz yana yurishib, akademiya, saylov... Domla (xezlanib). Oʻv, xotin, es-pesingni yedingmi?! Oʻylab gapiryapsanmi, axir? Nahotki, men... Kir, uygʻot! Xonim (daf’atan chatnab). Uygʻotmayman! Kerak boʻlsa, kirib oʻzingiz uygʻoting! (Yoʻlni toʻsib.) Uygʻotib boʻpsiz! Men bu odamni suyunib ketadimi desam... Domla. Suyunib ketadi? Obbo-o! Mening, mendaqalarning ishi yurishishi uchungina kechagi zamon qaytishi kerak ekanmi? Buni xayol qilmoqning oʻzi borib turgan telbalik, razillik-ku! Xonim. Huv birda oʻzingiz ijtimoiy adolat, tenglik gʻoyalari yana qaytib maydonga chiqishi mumkin, degandek boʻluvdingiz shekilli? Domla (bir zum gangib, soʻng yotigʻi bilan, saboq maromida). Aytgandirman. Chunki bu — orzu, insoniyatning oʻlmas orzusi! Tarixiy sharoit, mavjud tuzum yo siyosat taqozosi bilan, yoki urush-toʻpolonlar davrida u ma’lum muddat kun tartibida turmasligi, unutilishi ham mumkindir. Ammo odamzod bor ekan, bu ideal hech qachon eskirmaydi, yoʻq boʻlib ketmaydi. Shu gaplarni oʻzingiz ham bilasiz-ku, xonim — fan nomzodi degan hujjatingiz bor qoʻlingizda! Loaqal, qadimgi Rim demokratiyasi, Forobiy boboning odil jamiyat haqidagi orzularini eslang!.. Xonim. Esladik, esladik, domlai kalon! Lekin — hayot boshqa, anovi orzu-xayollar boshqa! Domla (fikridan chalgʻimay). Yoʻq, xonim, siz gapni chalkashtiryapsiz. Mustaqillik boshqa, ozodlik tushunchasi bir boshqa, ijtimoiy adolat, tenglik gʻoyalari — boshqa! Axir, milliy mustaqil mamlakatda ham adolatsizlik, bedodlik hukm surishi mumkin-ku. Misol kerakmi sizga?.. Bilgingiz kelsa, men ijtimoiy adolat, insoniy tenglik tarafdoriman, xolos. Zinhor-bazinhor kechagi istibdodning emas! Qolaversa, odamzod muayyan bir gʻoyadan charchasa yoki ijtimoiy tabaqalashuv, haqsizlik haddan oshsa, jamiyatda muvozanat buziladi. Ana shunda islohot yo inqilob zarurati tugʻilib, mulk qoʻldan qoʻlga oʻtadi. Huv Oktyabrʼ inqilobi chogʻida shunday boʻlgan, bilasiz. Xonim. Ogʻzingizdan bol tomadi-ya, domla! Domla (birdan boʻshashib, choʻnqayib qoladi). Robiya! Senga nima boʻldi? Shuncha yil birga yashab, nahotki, meni bilmasang?! Nahotki men... Attang, attang! Xonim (yigʻlamsirab). Bilganim uchun aytyapman-da! Shunday odam, shuncha mehnat qilgan olim, bugungi kunga kelib ahvolingizni qarang! Men ham kuyaman-da! Kuyganimdan... Domla (vishillab oʻrnidan qoʻzgʻaladi). Ahvolimga nima qipti, mochaxar, ogʻzingni yum-e! Xonim (gezarib, «ozod Sharq ayoli» qiyofasiga kirib). Menga baqirmang, xoʻpmi! Meni siz boqayotganingiz yoʻq! Sizning davringiz oʻtdi endi, domla! Hozir — demokratiya zamoni! Domla (quvlagudek talpinib). He, oʻsha demokratiya-pemokratiyangga qoʻshib seni!.. Oʻchoqboshidan Asal xola, koʻlida kapgir, sarosimada er-xotin tomon yoʻrgʻalab keladi. Asal xola. Ibi, aylanaylar, sizlarga nima boʻldi? Uyat boʻladi-ya, domlajon! Uyat-a, xonimjon! Siz bir gapginadan qolib uyginaga kirsangiz-a! Chorpoyada yotgan mehmon — Rahmatulloh Jiydaliy yostiqdan bosh koʻtarib, bu mashmashani taajjub bilan kuzatadi. Jiydaliy. E, e, domullo! Ovozlaringiz baland-baland chigʻdi, yangamullomizga hazil qilyapsizmi deyman? Domla (hovridan tushib, xijolatomuz, ammo zaharxanda bilan). Yangamullongiz bizga xotin boʻladilar, Rahmatvoy! Siz aralashmang, bahuzur damni olavering. Siz aytgan hazilni biz hoʻ bir zamonlar chimildiqda qilganmiz, ukam! Jiydaliy. Xoʻp, xoʻp, domullojon, uzr. (Keyin bamaylixotir, maroq bilan davom etadi.) Bizga deng, domullojon, chimildiqqa kirganda kelinchakni avval bir shapati urganlar, «voy» desa — bir tepganlar. Ana soʻgʻra oʻla-oʻlguncha bosh koʻtarib betingizga qarasin-chi! Yo bir ogʻiz soʻz aytib koʻrsin-chi! Domla. Amerikani aytyapsizmi, Rahmatvoy? Jiydaliy. Yoʻ-oʻq, domullo, Afgʻonni, shamoliy Afgʻonni. Amrikoda kelin sizni uradi, sizni tepadi-ya! (Kuladi.) Domla. Biz ham Amerikaday boʻpqopmiz-da unda? Jiydaliy. Yoʻgʻ-e, domullojon, unday demang. Xudo saqlasin! Sizlar, fikrimcha, Amriko bilan Afgʻonning oʻrtasida hozir. Moʻ'tadil. Domla. Moʻ'tadil boʻlgani qursin deng! (Hamon serrayib turgan xotiniga qarab, odatdagidek yumshoqlik bilan.) Siz kirib bunday bir radio-televizorni qoʻyib koʻring-chi, rostdan ham nima gap ekan? Xonim (tumshayib uy tomon burilarkan). Erkak zotining bari — bir xil: Amerikada ham, oʻsha Afgʻonida ham! Feodal! Jiydaliy (xonimning ortidan). Yangamullomiz koʻp olimu oqila ayol-da, domullo! Baraka topsinlar. Domla (parishonlik bilan). E, soʻramang, Rahmatvoy! Ilmu amallarini namoyish qildilar-ku boya, koʻrdingiz! Domla chorpoyaning bir chetiga oʻrnashadi. Har ehtimolga deb kapgirini oʻroq misol koʻtarib olgan Asal xola oʻchoqboshiga qaytib ketadi. Jiydaliy. Domullo, siz hali yangamullomizga hamma teng boʻlmogʻi lozim, deganday gap qildingiz-a? Qandoqasiga teng boʻlsin, axir? Mana, besh panja barobar emas-ku! Domla. Besh panja barobar emas, toʻgʻri. Ammo hadeb shu naqlni odamga ishqayverish ham nodurust-da, Rahmatvoy. Axir, inson deganingizning besh barmoqdan boshqa a’zolari ham — yana bir qoʻl, ikki oyoq, yelkasida kalla, kallasida miya ham bordir! Koʻngli-chi, koʻngli, yuragi?! Besh panja deysiz, shuning qaybirini tishlamang — birday ogʻriydi-ku! Demak, zohiran uzun-kaltaligiga qaramay dardi, botini bir xil ekan-da, toʻgʻrimi? Bandalari ham Ollohga ana shu yoʻsin bogʻlangan, uning oldida ana shunday teng, barobar emasmikan? A, labbay? Eski kitoblaringizda ham yozilgan-ku! Jiydaliy. Lokin bu dunyoda ahvol boshqacharoq-da, domullo! Mana, masalan, man mulkdoru sarmoyador. Siz boʻlsangiz, tenglik, barobarchilik qilaman deb, shuni olib yoʻqsillarga taqsimlab bermoqchisiz. Yoʻqsil deganingiz roʻyi jahonni kanaday bosib ketgan, eh-he! Uni baribir toʻydirib boʻlmaydi, ishoning! Hov kechagi zamonda ham, oʻzingiz bilasiz, ota-bobomning bor sarvatini bir sidra shunday gʻorat qilib edilar, endi kelib yana... Insofdan emas-da bu ishingiz, domullo! Domla (begʻubor kulib). Yoʻq, yoʻq, Rahmatvoy, mol-davlatingiz oʻzingizga buyursin, ukam. Uni endi hech kim sizdan tortib ololmaydi, qoʻrqmang. Dunyo bugun sizlarning qoʻlingizga oʻtgan-ku! Mana, siz insof-insof deyapsiz. Men ham shu adlu insofni aytmoqchiman-da. Qaysidir kuni gazetda oʻqidim: Rossiyada raqibi otib oʻldirgan bir ashaddiy kallakesarni dafn etishga uch ming odam toʻplanibdi, uch ming! Tobuti yigirma besh ming dollar turarmish. Kiyib yotgan kostyumi — besh ming, oyogʻidagi poyabzali ham necha ming dollar! Ana shu tobutu kiyim-bosh bilan koʻmiladi, bilsangiz. Bu yoqda boʻlsa — hali siz aytgan kanaday son-sanoqsiz yoʻqsil bir parcha nonga zor! Koʻngilxushi yoki bachkana bir ermakka million-millionlab sovurib yotgan nahanglarni esa oʻzingiz mendan yaxshi bilasiz, birodar! Jiydaliy (qizgʻanish bilan). Hayf, hayf! Lokin pulu sarvat oʻziniki boʻlgandan keyin ixtiyori ham oʻzida boʻladi-da, taqsir! Domla. Xoʻsh, shuncha millionni birgina odam qayoqdan, qanday qilib topibdi ekan, qani, ayting? Ha-a, balli, qingʻir yoʻllar bilan, nayrangu firibgarlik bilan qoʻlga kiritgan! Demak — harom, harom aralashgan! Siz boʻlsa insofdan gapirasiz! Yo insof degani faqat bechorahol yoʻqsilga tegishli matohmi? Toʻgʻri, bu nafsu manfaat dunyosida hamma bir xilda boy-badavlat boʻlmogʻining iloji yoʻq. Lekin xudo barchani teng qilib yaratgani haqiqat-ku! Har kimning fe’liga yarasha bergani ham haqiqat. Deylik, sizga nasib etgani — menda yoʻq, menda bori — sizda boʻlmas. Oliy adolat degani mana shu emasmi?! Men boya shunday tenglik, umuman, asl mohiyat haqida gapirgan edim, durust anglamabsiz, birodar. Eshitgandirsiz, qadimda bir dono darvesh zoʻru zoʻravon podshohning huzuriga ikkita bosh chanogʻini koʻtarib kelib, qaysisi shohnikiyu qaysi biri gadoniki ekanini ajratib berishni soʻragan ekan. Podshoh harchand tikilib qaramasin — bosh chanoqlari bir xil emish!.. Derazadan X o n i mning chiyillagani eshitiladi. Xonim. Na radiosi ishlaydi, na televizor oʻlgur! Toʻk yoʻq, yana oʻchirib qoʻyishibdi. Sahro bu, sahro! Sahroyi Kabirda ham telefon-pelefon boʻlar! Boʻstondan soʻrab bilay desam, Turkiyaga ketishdan oldin sotkamni Luizaga bergan edim, yoʻqotib qoʻyibdi kasofat. Rahmatjon, telefoningiz yoningizdami, uka? Jiydaliy. Manikining quvvati oʻlgan, yanga-mullo. Chiroq kelsa, qizitib olamiz hali, tashvish qilmang. Shu chogʻ darvozaxona tagidagi mashinadan yana oʻsha qoʻshiq eshitiladi. Jiydaliy. Meliboy ukamiz bir qoʻshiqni qayta-qayta yozib olgan ekanlar. Lekin ohangi koʻp musaffo-ya, domullo? Ikkinchi manzara Oʻsha kun, oʻsha manzara. Kechga yaqin palla. Koʻshksimon shiypon. Domla tebranma kursida oʻtiribdi. Roʻparasida — «oqpadar» shogirdi Tursuniy Domla. Qani, gapirsinlar, Tursuniy janoblari, olamda nima gap? Tursuniy Oʻsha-oʻsha, ustoz. Hammasi oʻzingiz bilgandek. Buyuk kelajak sari intilib yotibmiz! Domla. Yashang, intiling! Shaharda tinchlikmi ishqilib? Tursuniy Tinchlik boʻlmay nima boʻlardi? Har qadamda — posbonlarimiz! Hammayoq suv quygandek... (Taajjub aralash.) Boya ham soʻradingiz-a shu gapni, domla, tinchlikmi oʻzi? Domla. Men qaydan bilay, ukam? Shahardan kelgan — siz! Biz mana shu xilvatgina Astrobodda, dunyodan bexabar, haq deb oʻtiribmiz-da. Na telefon ishlaydi, na televizor. Dashti biyobonday gap! Tursuniy Unaqa demang-e, ustoz! Bogʻingiz naqd jannatning oʻzi-ya! Ayniqsa, hozirgidek yoz kunlari! Mana, oʻzimiz ham yugurib-yutoqib kelib oʻtiribmiz-ku! Domla. Siz-ku, ukam Tursuniy, bekorga kelmagandirsiz? Tursuniy Nega, ustoz? Sizni bir koʻray dedim-da. Innakeyin, syurprizimiz ham bor — moshinani yangiladik! Shuni bir koʻz-koʻz qilib, duongizni olib, yuvib bermoqchi edik-da sizga. Domla. E, muborak boʻlsin, muborak boʻlsin! Moshinangiz hali bejirimgina edi-ku, Tursuniy? Qanaqasidan oldingiz? Tursuniy «Volga» deganlarining zamoni oʻtdi endi, domla! Oʻziyam koʻp xizmat qilgan edi. Domla. Ha-a, koʻplarga xizmat qildi, koʻplarga... Tursuniy (pinak buzmay). Rais buva — doʻstingiz tagʻin bir mardlik qildilar-da. Domla. Omon boʻlsinlar! U kishining kasblari — mardlik doim! Bizga ham koʻp himmat koʻrsatganlar. Tursuniy E, sizga xar qanchasi oz, domla! Domla. Koʻpirmang, ukam, koʻpirmang. Rahmat. Tursuniy Bir maslahat bilan ham keluvdim, ustoz. Domla. Xoʻsh, xoʻsh? Tursuniy Doʻxtirlikni boshlasammi deb turibman... Domla (oshkora taajjub bilan). Doʻxtirlik?! Obbo, siz-ey! Zoʻr-ku! Tursuniy Bu gal ham oʻzingiz bosh boʻlsangiz... Domla. Shoshmang, shoshmang. Mavzu-pavzu tayinmi oʻzi? Tasdiqlatib olganmisiz? Tursuniy Bu yogʻini oʻzingiz tasdiqlab berasiz-da, domla! Mavzumiz shu... zamonaviyroq boʻlsami devdim. Har jihatdan qulay-da. Domla (dangaliga). Ya’ni? Qaysi jihatdan? Tursuniy (qizarib-boʻzarib). Oʻzimning ustozimsiz, domla, aytaveray: oʻsmoqchiman, karʼera qilmoqchiman! Dotsent atalib shoʻltillab yuraverish ham jonga tegdi. Bugungi zamonda oʻzagidan olmasangiz, oyoq ostida qolib ketar ekansiz... Domla. Oʻsing, marhamat! Lekin ilmning, doʻxtirlikning nima ahamiyati bor ekan bunda? Tursuniy Har holda, anketaga fan nomzodi degandan koʻra fan doʻxtiri deb yozilgani zoʻr-da, domla! Lavozimga tanlanayotganda shunisiga ham qaralar ekan... Domla (oʻzini goʻllikka solib). Obbo, Tursuniy, Tursuniy! Buni qarang-a, ilm-fan deganlari oʻsha yerda ham asqatar ekan-a, a? Xayriyat! Lekin — Oʻzimi yoki quruq nommi?.. Hay, mayli, mavzudan gapiring! Tursuniy Aytdim-ku, mavzu — Oʻsha... mustaqillik, mustaqillik yillarida qoʻlga kiritgan yutuqlarimiz... Yangi tarix-da! Domla. Nomzodligingiz oʻn toʻqqizinchi asr tarixidan edi-ku?! (Gʻijinibroq.) Gap bunday, ukam: shu mavzuni tanlagan boʻlsangiz, Mustafoqulov domlaning oldiga borganingiz ma’qul. Bunaqa mavzularning piri — Oʻsha odam! Buning ustiga, menga oʻxshab poʻpanak bosgan bir professor emas, kimsan — akademik! Oʻzingiz aytganday — har jihatdan qulay! Keyingi vaqtda davralaring, gap-gashtak ham bir emish-ku... Tursuniy (erga qarab). Dadam, doʻstingiz «Bu yogʻiga ham ustozingning etagidan mahkam tutasan!» deganlar. Domla (birdan boʻshashib, mungʻayib). Hay, bir gapi boʻlar. Oʻylab koʻraylik-chi... Darvoqe, akademiyaga saylov e’lon qilinarmish, xabaringiz bordir? Tursuniy (jonlanib). Rostdanmi? Eshitmagan ekanman-ku hali. Bir kalla qilib koʻramizmi yana? Mana, bu yoqda biz turibmiz! Domla. Siz?! Tursuniy Yugur-yuguriga-da! Busiz bitarmidi unaqa ishlar?! Domla (ermakka kirishib). Men nima qilishim kerak boʻladi unda, xoʻsh? Tursuniy Uch-toʻrtta dolzarbroq maqola yozasiz, tamom! Domla. Maqola?! Qanaqa maqola? Nega? Tursuniy Mustaqillik haqida-da, domla! Domla (oshkora masxaraga oʻtib). Xoʻp, mayli. Nima deb yozamiz, qani? Tursuniy Ustimdan kulyapsiz-a, domla? Oʻzingiz bilasiz-ku hammasini! Mana, masalan: «Ajoyib zamonda yashamokdamiz. Mustaqillik sharofati bilan xalqimiz...» Va hokazo. Domla. Va hokazo deng? Oʻqigan odam kulmaydimi? Kechagi zamonda boshqa ashulani aytardi, domlasi qurgʻur endi bu yoqqa oʻtibdi-da, munofiq, ikkiyuzlamachi ekan, demaydimi?! Tursuniy Hammasi shunday qilyapti-ku, domla! Bir ogʻiz kechirim soʻrab, boshlayverasiz-da. «Zamon shunaqa edi, nachora» deganday... Domla. Kechirimni kimdan soʻraymiz, sizdanmi? Tursuniy (xijolatomuz). Xalqdan-da, ustoz. Domla. Keling, shuni sizdan soʻrayqolaylik. Maylimi? Siz ham xalqning bir vakilisiz-ku! Faqat bitta sharti bor: shu maqolani siz yozib bersangiz, qalay? Biz ham oʻzlariga yozib berganmiz-a, eslaridadir? Xoʻsh? Tursuniy (erga boqib). Odamni yomon olasiz-da, domla! Shu choq shiypondan pastda suv shaloplaydi — kimdir basseynga kalla tashlaydi. Noqulay vaziyatdan qutulgan Tursuniyga jon kirib, panjaradan oʻsha yoqqa egiladi. Tursuniy (quvnoq ohangda). Iya, Melisboy, maza-ku! Chaqirmaysiz ham odamni... Melis (suvning shaloplashi orasidan ovozi). Ha, Toʻlik domla, salom! Keling, pajalista. Tursuniy Kalla qiziganmi deyman? (Domlaga oʻgirilib.) Haliyam uryaptilarmi? Dissertatsiyani tashlab qoʻydi-ya shu bola? Domla. Kim bilsin, balki toʻgʻri qilgandir... Unisi-ku mayli, oʻttizga borayotgan odam, uylanmayapti. Yuribdi... Tursuniy (tap tortmay). Osiltirib deng! Domla (oʻqrayib). Oʻzidan soʻrarsiz u yogʻini! (Keyin ezgin bir koʻyda.) Tursuniy, gapni eshiting. Bundan bu yogʻiga akademiklik ham, ukademiklik ham — sizlarga siylov! Bergisi kelsa, loyiq koʻrilsak, shu choqqacha berardi. Bermadimi, demak, munosib emas ekanmiz-da. Oʻzi shunday, biror bahona bilan bir-ikki daf'a panada qoldingizmi, galingiz oʻtdimi — boʻldi, butunlay unutilib ketarkansiz. Biz-ku biz, allomai zamon atalgani ham! Buyam bir omad, peshona-da. U yogʻini soʻrasangiz, falonchi nimasiga unvon oldi degandan koʻra, nega shu odamga berilmadi, deyilgani afzal emasmi?! Endi, yetmishga qarab ketayotgan menday odam, akademik boʻldi nimayu boʻlmadi nima! Anovi Chigʻatoyga koʻmilish martabasini aytmasa! Oʻlgandan keyin qaerga koʻmilish-koʻmilmaslik baribir emasmi? Menga desa, oʻt qoʻyib yoqib yuborsin! Musulmon qavmidan boʻlganimiz bilan, suyak savil shoʻro zamonida qotgan, nachora! Hay, oʻligimiz koʻchada qolmas... Tursuniy (shosha-pisha). Yoʻgʻ-e, nima deyapsiz, domla! Sizday odamni albatta... Domla (oʻzi bilan oʻzi, xayolchan). Odamgarchilik yuzasidan tobutimning bir yogʻidan siz — vaqt topsangiz-da, bir yogʻidan, kayfi boʻlmasa, anovi kasofat koʻtarib, biror yerga eltib tashlarsizlar. Xoʻpmi? Oʻzimga qolsa-ku, hoʻv olis Jiydalimga borib, ota-onamning yonida yotsam! Vo darigʻki!.. (Birdan shoʻxchan tus olib.) Yoʻ-oʻq! Bir shoirimiz aytibmidi, «lekin hali-veri oʻladigan tentak yoʻq»! Nima dedingiz, Tursuniy? Tursuniy Domla-a, koʻnglingizga kelmasa, bir gap aytsam? Domla. Bizdayam koʻngildan qolgan ekan-da, qarang! Tursuniy Iya, domla, nima deyapsiz! Ustozimizsiz axir, ulugʻ olim! Domla. Shu ulugʻ-pulugʻingizni qoʻysangiz-chi, Tursuniy! Qani, gapiring, nima demoqchisiz? Tursuniy Men shoir-poir emasman-ku, endi anovinaqa demasangiz, iltimos! Domla. Hamma sohaning ham shoiri boʻladi, ukam. Siz oʻzingizning sohangizda shoirsiz! Tursuniy Mening soham... nima u? Domla. Gapni chuvaltirmang, Tursuniy, baloginani bilib turibsiz! Ajabo, shu vaqtgacha sira malol kelmagan bir hazilimiz endi... Yoki «inomarka» mingan odam birdan oʻzgarib qoladimi? Tursuniy (oʻpkalab). Biz ham endi yosh emasmiz-ku, domla! Domla (bu yogʻini hazilga burib). Ha-a, tagingizda — «inomarka»! Fan nomzodisiz! Mana, endi doʻxtir boʻlmoqchisiz! Shu vaqt choy koʻtarib Xonim kelib qoladi. Xonim. Ustoz-shogird yana topishibsizlar-ku! Koʻrinmay ketdingiz-a, Tursunboy, bizlarni unutib? Kelinni opkelmabsiz-da? Tursuniy Sizlarni unutib boʻladimi, yangamullo! Xonim (xushlamay). E, qoʻying shu yangamullo-pangamulloni! Sizam anovi Rahmatjonga oʻxshab... Ular-ku endi eskicharoq. (Domlaga yuzlanib.) Xoʻjayin, kechga bir osh qilsakmi devdim? Domla (beixtiyor). Ya’ni, masalan? Xonim. Biz gʻalva safarlardan sogʻ-salomat keldik! Nozik mehmonimiz bor — Rahmatjon. Mana, bu yokda Tursunboy keptilar. Xullas, jamoat jam. Bugun shanba, dam olish kuni. Kim biladi, yana birov-yarim kepqolar. Domla. Bozorga chiqib kelish kerak edi-ku? Tursuniy (jon kirib). Tashvish qilmang, domlajon, hammasi yestʼ! Oʻzim sizlarga bir osh yasab beray. Qoʻlbola qilib! Boʻptimi, kennoyi... Roza Hasanovna? (Panjaradan hovli tomon egilib hayqiradi.) Asal xola-a! Qozon-tovoqni tayyorlang, osh! Tursuniy er-xotinning koʻzini shamgʻalat qilib, yonidan olgan oq konvertni stol ustidagi qogʻozlar orasiga tikib qoʻyadi-da, shaxdam oʻrnidan turib, zinapoya hatlab xovliga tushadi. Hovlida qovushmaygina chorpoyaga joy hozirlayotgan Klaraga duch keladi. Tursuniy (eski qadrdonlar misol dali-gulilik bilan). O-o-o! Klara Setkinga salomlar! Kak jiznʼ, dorogaya? Ne skuchaem? Klara. Iya, qirq yillik aspirantimizmi? Salom, salom. Tursuniy Kakoy aspirant! Kerak boʻlsa — kandidat nauk, dotsent! Yana kerak boʻlsa — budushiy doktor, professor! Klara. Buni qarang, alomat-ku! Forslarda bir naql bor: «Az zogʻ andalib paydo shudast». Tushundingiz-a? Tursuniy (suv yuqtirmay). E, mening forscha-morschasi bilan ishim yoʻq! Oʻzingizdan gapiring. Neva boʻylarini sogʻinmayaptilarmi? Klara. Xuddi Neva boʻylarida men bilan qoʻltiqlashib yurgandek gapirasiz-a, Tursunboy! Tursuniy Havasimiz keladi-da, Klaraxon, havasimiz! Klara (choʻrt kesib). Osh qilmoqchisiz shekilli, shundaymi? Nima yordam kerak sizga? Tursuniy (xijolatomuz). Yoʻ-yoʻq, hammasini oʻzimiz yestʼ qilamiz! Sizlar shakarob-pakarob deganday... Tursuniy oʻchoqboshidan boltani olib, bizga pana bogʻ etagiga tushib ketadi. Qars-qurs oʻtin yorayotgani eshitiladi. Imorat biqinidagi derazadan Luiza ning boshi koʻrinadi. Luiza (hovlida yurgan Klaraga). Ma-a-m! Kupatʼsya xochu! Klara. Idi iskupaysya! Choʻmilaver! Luiza (tantiqlik bilan). A tam — dyadya! Klara. Nu podojdi togda. Togʻang seni yeb qoʻyadimi?! Koʻshksimon shiypon. X o n i m Domla ga choy quyib uzatadi. Xonim. Yana iskalanib qolibdimi buningiz? Bir qop narsa koʻtarib kepti-ya: goʻshtu yogʻ, aragʻu konʼyak! Domla. Doʻxtir boʻlmoqchilar ukajoningiz! Xonim (koʻzlari ola-kula boʻlib). Doʻxtir?! Voy-voy, ushlang, yiqilib tushaman hozir! Fan doʻxtiri-ya! Yana shoʻrlik domlajoni yozib bersalar kerak-da, a? Domla (taassuf bilan). Kim yozib beradi boʻlmasa? Manovi hovli-haram, anovi basseyn oʻz-oʻzidan bino boʻptimi? Qayoqqa qaramang, rais buvaning moʻylovi koʻrinadi! Turib-turib, bariga oʻt qoʻyging keladi-ya! Xonim. Voy-voy, oʻzimiz-chi? Oʻzimiz qarab turibmizmi?! Domla (zarda aralash). E, xonim, sizning anovi mozorbosdi kolgotkalaringizdan qolgan chaqa-chuqa urvoq ham boʻlmasdi bunga! Xonim (qoʻllarini beliga qoʻyib). Bundan chiqdi, biz faqat sayru sayohat qilib yurgan ekanmiz-da, a? Domla (ikki qoʻlini baland koʻtarib). Boʻldi, boʻldi, shu yerda toʻxtang! Bu jangnomaning adogʻi yoʻq, bilamiz! Xonim. Yozmaysiz, tamom! Kechagina ketingizdan «domla, domla»lab chopgan Mustafoqulov ana — akademik, direktor boʻlib olib davrini surib yuribdi! Siz boʻlsangiz bu yoqda, birovlarga... Domla (ovozini pasaytirib). Xoʻsh, ayting-chi, sizga kim yozib bergan? Sizni olim qilgan kim?! Xonim. Menga? Meni? (Boʻshashib.) Oʻzingiz qoʻymagansiz meni! Ziyolining xotini ziyoli boʻlishi kerak deb meni sirtqi oʻqishga joylagan kim? Melisginamni manovi Zahar xolangizga tashlab, meni kutubxonama-kutubxona yugurtirgan oʻzingiz emasmidingiz? Topganim — mana nima! Qaytaga, uyda jimgina tikuv-bichuvimni qilib oʻtirsam boʻlarkan oʻshanda. Bitta koʻylak tikdirish necha pul hozir, bilasizmi? Domla (oʻychan). Hayotimdagi eng katta xato shudir balki... Xonim (Domlaga engashib, pichirlab). Ja-a qoʻlingiz qichiyotgan boʻlsa, ana, Boʻstonga yozib bering! Doʻxtirskiy yozdirishga odam qidirib yuribdi. Soqqasi tayyor. Oʻnta bermoqchi! Koʻkidan! Domla (angrayib). Boʻstonga?! Unga nima kerak ekan ilm? Hammayogʻi toʻlib-toshgan, deysiz-ku! Xonim. Nomi-chi, nomi?! Domla. Nomi? (Ensasi qotibroq.) Quruq nomni nima qiladi? Agar shugina kerak boʻlsa, mana, kelib menikini olsin. Tep-tekin! Xudo haqki, bervoraman — bezorman oʻzi! Xonim (oʻzinikini qoʻymay). Bugun boʻlmasa, ertaga bir kun kerak boʻpqolarmish. Burun borida simirib qol deganday-da... Domla. Ey xotin, seni ado qilgan shu Boʻston boʻldi aslida. «Boʻston undoq dedi», «Boʻston bundoq qildi»... Boʻston, Boʻston... Shuning nomini eshitsam, koʻnglim ayniydigan boʻlgan, xudo xaqqi. Bu yoqda — manovi, ukajoningiz!.. Xonim. Oʻsha Boʻstonoy dugonam boʻlmaganda, menga biznes sirlarini oʻrgatmaganida, sizu biz bu yerda ochimizdan... Domla. Rozi edim! Ming bora rozi edim! (Bezor boʻlib.) Endi birpasgina ishimni qilay, iltimos... Hay, shoshmang, telefon ishladimi? Xonim. Qayoqda! Domla (birdan jonsaraklanib). Erkatoyingiz turdi-ya uyqudan? Ha, choʻmilayotuvdi boya. Chaqiring 6u yoqqa! Nima deb valdiragan edi oʻzi u? Xonim. Hozir undan hech gap ololmaysiz bari-bir! Qoʻying, yana birpas suv oʻynab oʻziga kelsin, keyin soʻrarsiz. Shunchaki bir vahimadir-da. Hammayoq jimjit-ku. Bir gap boʻlsa!.. Domla. Asta’furulloh deb gapiring, xonim! Xonim (ketaturib). Oʻylab koʻring, ey — Oʻnta! Koʻkidan-a! Domla boshini changallab oʻtiribdi. Yana allaqayokdan boyagi qoʻshiq eshitilgandek boʻladi. Domla (kallasini sarak-sarak qilib). Qayoqdan kelyapti bu? Yo miyaga oʻrnashib qolganmikan? Uchinchi manzara Bogʻ etagidagi olma soyasida — bir uchiga bolta sanchib qoʻyilgan uzun kunda ustida yonma-yon Tursuniy bilan Rahmatulloh Jiydaliy sigaret tutatib oʻtiradi. Oldilarida «yarimta», talinkada parraklangan — bodring-pomidor. Jiydaliy. Tursuniy ukajon, qachondan beri soʻrayman deb doim faromush qilaman-a. Bu, Tursun degich manzil qay viloyatda oʻzi? Tursuniy Tursun — mening otim-ku, qanaqa manzil?! Unaqa joy borligini bilmayman men. Jiydaliy. Axir, sizni Tursuniy demaydilarmi? Tursuniy Domlam shunday deydilar-da. Hazillashib. Oʻzim — Tursunboy, Tursunali. Jiydaliy. E-e, shunday deng. Bilmab edim, ukajon, oʻtin, oʻtin. Tursuniy (orqaga ishora qilib). Ana, yorib qoʻydim, yetar. Jiydaliy. Yoʻq, maning aybimdan oʻting, gunohimni oʻtin qiling, deyopman. Bilsangiz, Vatandan tashqari biz oʻzbaklarning har birimizda taxallus bor. Birlarimiz — Turkistoniy, birlarimiz — Buxoriyu Andijoniy. Yana birlari — Boysuniy, Gʻuzoriy va hokazo. Mani, masalan, ota-bobomiz asli Jiydali makonidan boʻlganlari uchun, Jiydaliy deb ataydilar. Rahmatullohi Jiydaliy! Afgʻonu Saudiyoda hamma shunday deb taniydi. Oʻzim koʻrmaganman hali u yerni. Togʻ etagida joylashgan koʻp zebo manzil deb ta’rif etadilar. Boboyu bobokalonlarimizning vatani-da. (Uzrxohlik asnosi u tarjimai holining sharhiga tushib ketadi.) Biz boʻlsak, Afgʻonistonda tavallud topdik. Ollohning hukmi bilan. Ota-enamiz yamonning zulmidan qochib, Amudaryodan gupsarda suzib oʻtgan ekanlar, qarang! Yetti pushtimiz doʻkonchiyu sarmoyador boʻlgan-da. Boz ustiga, bobomiz Buxor madrasasini xatm qilgan nafaslari koʻp oʻtkir mullo oʻtganlar. Yangi hukumat ismi mulloyu doʻkondorga dushman chiqibdi. Nima qilasiz — qochasiz-da! E, ukajon, (kallasiga mushtlab) bu sabil bosh nimalarni koʻrmadi deysiz! Begona yurt, gʻaribchilik, xoru zorlik! Oxiri Amriko bordik deng. Mamlakat boy! Qimirlagan jon nonsiz qolmaydi. Biz ham shularga qoʻshilib yeldik, yugurdik, sarmoya topdik. Mana, odam boʻldik. (Iljayib.) Bugun kimsan — millioner Rahmatullohi Jiydaliy! Bu orada Vatan ozod boʻldi. Keldik chopib. Fobrik, dav-dastgoh olib keldik. Sex ochdik, korxona ochdik. Sovun chiqaramiz, qandolat chiqaramiz. Endi mana shu joylardan bir vatan sotib olib, obod qilmoq niyatimiz bor, ukajon. Tursuniy (mamnun-mahliyoga oʻxshab). Yashang! Yashang, Rahmatjon aka, qoyil! (Atay merovsirab.) Nima, u yoqda, Amerikada deyman-da, uy-joy yoʻqmi? Jiydaliy (gʻurur-qanoat bilan). Bor! Bir emas, bir nechta! Bola-chaqamiz oʻsha yoqda. Lokin, man sizga aytsam, ukajon, Oʻzbakistonday yurt dunyoda yoʻq! Jahongashta akangizning gapiga ishoning! Bu bir tayyor jannat-ku! Qarang, hamma narsa arzon, bemalolchilik! Bu joylarning safosini, mana shu orom oʻtirishimizni ayting! Amriko-da bunday bahuzur gurung qurib, chaqchaqlashib boʻpsiz! Ikki kunda xonavayron boʻlib ketasiz! Boy mamlakat boʻlgani bilan jahannamning oʻzginasi u! Masalan, mana shu (qoʻlidagi sigaretni koʻrsatib) bir quticha tamaki u yoqda, bilasizmi, necha pul turadi? Besh dollar! Bu yerda-chi, shunga yana besh dollar qoʻshib, bir oy tirikchilik qilsangiz xam boʻladi. Tursuniy Bizda oylikni dollar qilib bermaydi-da, aka! Jiydaliy. Bu bir misoli gap-da, ukajon... Bachalardan nechta? (Javobini kutmay.) Sizga maslahatim: hozir, mana shu arzon zamonda ikki-uchta hovli qilib qoʻying. Keyin borib rahmat aytasiz manga. Tursuniy Hozirdanoq sizga rahmat-u, lekin hovli dedingizmi? Ikki-uchta?! Jiydaliy. Ha-da! Kivartir deydi-ya sizlar-da? Mana, man oʻzim Navoiy koʻchasidagi uylardan ikkita oʻshandogʻini sotib olyapman. A-arzon! Biri — olti ming dollarga tushdi, biri — sakkiz yarimga. Dunyoda bundoq arzon uy-joyni topolmaysiz, birodar! Tursuniy (quvlik aralash). Uzr, Rahmatjon aka, aybga buyurmaysiz. Dollar deganlari oʻzi qanaqa matoh boʻladi, bir koʻrsatmaysizmi? Jiydaliy (ranjibroq). Sizdan yoshim ulugʻ, ukajon, mani mayna qilmang. Tursuniy (gʻirt qasamxoʻrlik bilan). Xudo haqqi, koʻrmaganman sira! Hamma «dollar, dollar» deydi... Jiydaliy. Xoʻsh, qandoqa boʻladi deb oʻylaysiz? Tursuniy Huv maktab darsliklarimizda shunday bir rasm boʻlardi: qorni semiz, shlyapali bir janob ogʻzi ochiq qopning oldida hassasini oʻynab turibdi. Qop toʻla tanga-chaqasimon narsa. Shu boʻlsa kerak-da dollari? Rasmning tagiga «Millioner kapitalist» deb yozilgan edi... Jiydaliy (astoydil qah-qahlab). Manga oʻxsharmidi? Qarang, manda undoqa qorin ham yoʻq, asocha ham! Lekin man ham millionerman. Shundoq boʻlganim bilan sarmoyamdan bir tanga ham sarflamayman. Tushgan foiziga tirikchilik qilaman faqat. Boʻlmasa, qandoq millioner boʻlasiz, ukam! Mana shu xonadonni aytaman-da, «qiynalyapmiz, qiynalyapmiz» deydilar-u, bundagi keldi-ketdi, sarf-xarajatni koʻrib yoqa ushlaysiz!.. Tursuniy Rahmatjon aka, bular bilan, yangamullomiz bilan-da, qanaqa tanishsiz oʻzi? Jiydaliy (zavq bilan). E, buning tarixi qiziq, ukajon! Bilarsiz, Amrikodan chiqqan tayyora gohida Istanbulda bir-ikki soat toʻxtab, soʻgʻra bu yoqqa qarab uchadi. Bular — ikki dugona tijorat qilgani borgan ekanlar. Tayyorada uchovlon bir joyda oʻtirib qolibmiz deng! Boʻstonoy degich sheriklari bor ekan. E, alomat! Balo, balo! Turkon Xotun-a deysiz! Gapdan gap chiqib, yangamullomiz maning Jiydaliy ekanimni bildilaru apoq-chapoq topishdik-qoldik. Oʻzlariyam aslan oʻsha yoqdan ekanlar-da. Mana, endi qiyomatli opa-ukamiz, qarang! Koʻp uddaburon, fazilatli ayol, baraka topsinlar! Voqean, domullomizning oʻzlariyam Jiydalidan boʻladilar, bilasiz-a? Shu hisobda biz bu xonadon bilan hamvatan, hamyurt, qarindoshday bir gap... Domullomizning ham yurtni ziyorat qilmaganlariga koʻp zamon boʻlibdi. Man-ku bir musofiru muhojir, bu kishi nega tugʻilgan vatanlariga bormadilar ekan... Ikkovlashib bir oʻtib kelamiz deb va’dalashib qoʻyganmiz hali, xudo xohlasa! Tursuniy (kuyinib). Ustozning ishlari orqaga ketibroq qoʻydi-da. Erta-indin akademik boʻlaman deb turganlarida birdan mustaqillik kelib qoldi... Jiydaliy (taajjub bilan). Iya, qaytaga zoʻr boʻlibdi-ku! Mustaqilligu ozodlikka nima yetsin! Endi ikki karra akadimik boʻlsalar ham kam! Tursuniy (ensasi qotibroq). Endi boʻlolmaydilar. Zamon oʻzgarib ketdi-da, aka! Ustoz oʻsha zamonning odami edilar. Boʻlganda ham eng zoʻri, eng nomdori! Eh-he, u davrlarni bilsangiz! Manaman degan allomalari ham ustozimizning ogʻizlariga qarab turardi!.. Jiydaliy (astoydil afsus chekib). Chatoq, chatoq boʻlgan ekan. Hay, bu zamonga oʻtsalar nima qiladi? Domullomizdan boshqalari oʻtgandir? Yoki ular ham chetda qolib ketdilarmi? Tursuniy (diqqati oshib). U yogʻini oʻzlaridan soʻrarsiz, aka! Jiydaliy. Lekin oʻzlari koʻp ulugʻ odam. Avliyo, avliyo! Bir uy kitobni xatm qilib ekanlar-a, ofarin! Yangamullomiz ham soʻylab edilar. Tagʻin deng, oʻsha kitoblarning bir qanchasini domulloning oʻzlari yozib ekanlar. Mana, endi ana shularning bari xatoga chiqibdi! Buyam bir falokat-da, ukam. Man ham deng, bundan koʻp yillar burun Pokistonda bir doʻkon ochib edim... Shiypon tarafdan Domla ning hayqirigʻi eshitiladi. Domla. Qozonga oʻt qalandimi, Tursunboy? Tursuniy bir hatlab oʻchoqboshiga boradi-da, oʻtinga olov yoqib, joyiga qaytadi. Tursuniy (haysirib). Gurillab yotibdi, ustoz, zoʻr! Jiydaliy hovli boʻylab u yokdan-bu yoqqa yumush qilib yurgan Klara ga suq bilan tikiladi. Jiydaliy. Bu, Kiloraxon singlimiz koʻi barno, koʻp xushroʻy ekanlar-a, Tursunboy! Endi koʻrib turishim! Oʻtgan safar kelganimda yoʻq edilar... Lekin tillari achchiqroq. Tursuniy (eski armon bilan). Ey-y, yoshligida koʻrsangiz edi bu qizni!.. Jiydaliy. Qoʻldan chiqarib yuborgan ekansiz-da, ukam! Otalaringiz qalin doʻst emish-ku... Tursuniy U vaqtlarda bu jonon bizni nazariga ham ilmasdi, aka! Leningradlarda oʻqib, oʻrischa gapirib!.. Buning eri — Oʻris, bilasiz-a? Oʻsha yoqlarda birga oʻqib, topishib qolishgan. Ikkoviyam sharqshunos! Zamon boshqacha edi-da. Oʻrismi, musulmonmi, koʻpam ajratib oʻtirilmasdi. Ustozning oʻzlari ham koʻproq oʻsha taraflarga tortib turardilar. Qizlariga uncha qarshilik qilmaganlar. Yana deng, kommunist edilar-da. Bir gap chiqsa, chatoq boʻlishini oʻylaganlar shekilli, rozilik berganlar. Lekin eri yaxshi yigit, oʻzbekka oʻxshab ketadi. Musulmonchilikka ham oʻtgan, deyishadi, kim bilsin. Har yozda er-xotin kelib-ketib yurishardi. Eshitishimcha, kuyovimiz nima bahona bilandir chet elga ketib qolganmish. Bu endi arazlab bu yerda yuribdi... Baribir, asliga tortar ekan-da, aka, nima dedingiz? Jiydaliy. Jigar — jigar, digar — digar, deydilar-ku! Endi nima qilar ekan bular, aja-ab! Bir saroyga malika boʻlgudek alomat juvon-a! Oʻzi bularning bari koʻzga yaqin, istarali ekan. Tomirlari togʻdan-da! Meliboy ham... Hay, Meliboy — Oʻzimizning ulfat. Ismlarini oʻzim qoʻyganman. Bular Milismi-pilismi deyishar ekan uni. Tilim kelishmadi... Choʻmilib chiqqanmikanlar, nima deysiz?.. Ana, boyagi yalla yana boshlandi! Tursuniy, qulogʻi ding, koʻrsatgich barmogʻini labiga bosib «tishsh!» deydi-da, ikki hatlab darvozaxonaga yetadi. Moshinaning atrofini aylanib, iskalana ketadi. Bir mahal koʻshiq tinib, moshina orqa yukxonasining qopqogʻi asta koʻtariladi. Undan bir sohibjamol qushdek sakrab chiqib, u yer-bu yerining changini qoqa boshlaydi. Tursuniy (esi ogʻgudek boʻlib). Kimsiz, singlim? Bu yerda nima qilib oʻtiribsiz? Qanday kelib qoldingiz oʻzi? Qiz (elkasini qisib, qoʻllarini yozib). Bilmayman... Domla (shiypondan ovozi). Ashulani kim oʻchirdi, hey?.. Toʻrtinchi manzara Oqshom chogʻi. Hovli oʻrtasidagi chorpoya. Yostigʻu yakandozlar joy-joyida — ziyofatga shay. Xontaxta ustida dasturxon tuzalgan; bir chetda aragʻu konʼyak ham terilib turibdi. Domladan boshka hamma shu yerda. Ammo hech kim chorpoyaga chiqishga oshiqmaydi. Rahmatulloh Jiydaliy bilan Tursuniygina chorpoyaning qirgʻogʻiga omonatroq oʻrnashgan. Oldilarida — boyagi shisha, «otgan»lari seziladi. Qolganlar — Xonim, Klara, Asal xola va Luiza chorpoya panjarasiga suyangancha tizilib turishibdi. Nariroqda yalangʻoch badaniga kattakon sochiq tashlab olgan Melis yerga choʻnqayib oʻtiribdi; sochlari yaltiraydi — hali hoʻl. Hammaning koʻzi bir chetda yerga karab turgan notanish qiz — «Oq kaptar»da. Goʻyo uni soʻzsiz-unsiz muhokama kilishyapti. Zinapoyada Domla koʻrinadi. Domla (yaqinlasharkan). Oʻh-oʻ, jamoat jam-ku! Chiqib oʻtirmaysizlarmi? (Melisga koʻzi tushib, Jiydaliyga yuzlanadi.) Rahmatulloh inim! Jiydaliy (qoʻlini koʻksiga qoʻyib oʻrnidan turadi). Labbay, domullojon! Domla. Farzandlardan nechov edi? Jiydaliy (hozirjavoblik bilan). Uchovgina, domullojon. Uchovi ham oʻgʻil. Sizga aytib edim chogʻi. Domla. Umrlarini bersin! Qaysi biri oʻzingizga oʻxshaydi? Xoʻsh? Jiydaliy (oʻylanib, kulimsirab). Birining koʻzi oʻxshaydi, domullojon, birining — soʻzi, birining qiligʻi... Domla. Hech bir joyi oʻxshamasa, unday oʻgʻilni nima qilardingiz? Jiydaliy (dovdirabroq). Hech joyi oʻxshamasa... unda bizniki boʻlmaydi-da, domullo! Domla. Otangizga rahmat, Rahmatulloh! (Melisga barmoq nuqib.) Bundan chiqadiki, mana shu yarimyalangʻoch oʻtirgan behayo ukangiz bizga farzand emas ekan!.. Xonim (chiyillab). Voy-voy!.. Jiydaliy. Ibi, domullo, asta’furulloh desangiz-chi! Domla (boʻshashtirmay, boyagi pardada). Bola boʻlib bu mening yoʻrigʻimga yurmadi sira. Ilmiy ishni chala tashlab allaqanday tomoshaxonaga oʻtib ketdi. Oʻttizga borayotgan odam, boʻynida bir tingʻir-tingʻir asbob, kasb-kori — yallo! Oʻttizga borayotgan odam, uylanishdan soʻz ochsangiz — tirjaygani tirjaygan: keyin, keyin! Qachon? Pensiya yoshiga yetgandami?! Mana, koʻrib turibsiz, yangi qiliq chiqaribdilar bugun! Oʻzi oʻlgudek mast, bir balolarni valdirab, ertalabdan beri hammaning koʻngliga gʻulgʻula solib oʻtiribdi... Melis (ingragandek). Papa!.. Domla (dargazab). He, papalaringga la’nat seni! «Mustaqillik ketdi! Ozodlik ketdi!» deb alahlarmish nuqul. Qayoqdan topding bu gapni? Gapir! Melis (alam bilan). Ketdi! Hammasi ketdi! Mustaqillik ham, ozodlik ham! Domla. Bu nima deganing, hayvon?! Esing joyidami oʻzi?.. Yoʻq, bu bolaga bir balo boʻpti. Aniq! Koʻmak soʻragandek, boshqalarga oʻgirilgan Domla hamma bir tarafga qarab turganini koʻradi. Notanish qizga shundagina koʻzi tushadi uning. Soʻngra hammaga bir qur savolomuz, taajjub aralash nazar tashlab chiqadi. Barcha sukutda. Domla. Mexmonimizni taniyolmadim... «Oq kaptar». Assalomalaykum. (Barchaga bir-bir artistona ta’zim qilib chiqadi.) Domla. Keling, qizim. Kim boʻlasiz? «Oq kaptar» iyak koqib Melisga ishora qiladi: oʻgʻlingizdan soʻrang! Domla. Qayoqlardan soʻraymiz? Bu yerga qanday kepqoldingiz? Nima deb?.. «Oq kaptar» yana iyak qoqadi: ana, soʻrang! Tursuniy (shirakayfroq). E, domla, uni-buni qoʻyib, toʻyni boshlayveraylik! Boya ukamizni izza qilayotuvdingiz, mana — kelin oʻz oyogʻi bilan kepti! Malades Melisvoy! Gorʼko! «Oq kaptar» (darvozaxona tomon ishora qilib). Moshinada! Melis (toʻngʻillab). Yukxonasida! Asal xola (barmogʻini chakkasiga bosib). Ibi-i, sharm emasmi? Xonim (jerkib). Shunday paytda jim tursangiz-chi, amma! Asal xola. Xoʻp, xoʻp, aylan... Roʻza Hasan... Xonim (muloyimgina). Kimning qizi boʻlasiz, qizim? Tursuniy Endi sizniki boʻladilar-da, yangamullo! Klara (qoʻshiq ohangida). Zamon, zamon, yangi-i zamon... Luiza (onasiga qarab). A chyo, krasivaya! Pravda, mamulʼ? Domla (Jiydaliyga). Qani, Rahmatullohxon, siz gapiring! Jiydaliy. Biz nimayam derdik, taqsir? Boriga baraka... Oʻzlari oyday ekanlar. Xush keptilar. Domla (horgʻin bir qoniqish bilan). Mustaqillik, ozodlik... Gap bu yoqda ekan-da. Halitdan beri odamni tahlikaga qoʻyib... He, kasofat! Nima deymiz, unaqa mustaqillik, unaqa ozodlikning bas boʻlgani ham ma’qul... Hay, chiqinglar boʻlmasa chorpoyaga. («Oq kaptar»ga qarab.) Keling, qizim... Sizni endi Ozodoy deymiz-da, manov bolaning erkini olib qoʻyibsiz-ku. (Melisga.) Tur endi senam. Masxaraboz! Egningga biror nima ilib kel... Amma, osh tayyormi? Asal xola. Tayyor, tayyor, aylanay. Suzaveraymi? (U pildirab oʻchoqboshi tomon yuradi.) Domla chorpoyaga chiqishdan oldin, bir nima esiga tushgandek, shimining choʻntagini kavlab, oq konvert oladi. Domla (u yoq-bu yoqqa alanglagan boʻlib). Manovi kimniki? Mening stolimda yotibdi... Domla ijirgʻanib konvertni xontaxtaga tashlaydi. Xontaxta uzra sirgʻalgan konvert yerga tushib ochiladiyu ichidan dollar sochilib ketadi. Jiydaliy (koʻzining paxtasi chiqqudek olayib). Dollar-ku bu, domullo! Dollar-a! Oʻbol, oʻbol! (U apil-tapil yerga engashib, pulni terib konvertga joylaydi-da, X o n i mga tutqazadi.) Buni olib qoʻying, yangamullo! Sizlarga kerak boʻlmasa, manga berasizlar keyin! Hammayoqda bekordan-bekor suv oqib tursa, dollar yerlarga sochilib yotsa, bu mamlakat — mamlakat boʻladimi, aytinglar! (Keyin Tursuniyga qarab.) Dollar deganlari mana shu, ukajon, koʻrib oling!.. Tursuniy (oʻzini qayoqqa qoʻyarini bilmay). Oʻzimiz bilgan oddiy bir qogʻoz ekan-ku buyam, aka! Jiydaliy (beixtiyor ma’nodor qilib). Ha-a, ukajon, oʻsha oʻzingiz bilgan qogʻoz!.. Hamma joy-joyini bilib chorpoyaga oʻrnashadi. Luiza «Oq kaptar»ni qoʻlidan ushlab davraga boshlab keladi. Yangi mehmon Klara bilan Luizaning oʻrtasidan joy oladi. Yoʻl-yoʻlakay koʻylagini tugmalab Melis koʻrinadi. Hamma jam. Domla. Qani, Rahmatullohxon, biror nima deb yuboring! Jiydaliy (duoga qoʻl ochib). Oʻzbekcha boʻlsinmi, arabchasigami? Domla. Farqi bor ekanmi?.. Shu mahal kutilmaganda, buzuq yotgan telefon choʻzib-choʻzib jiringlaydi. Xonim shosha-pisha chorpoyadan tashlab, uyga yuguradi. Duoga ochilgan kaftlar tushiriladi. Xonim (ichkaridan ovozi). Boʻsto-on! Boʻston, oʻzingizmi? Ha, ha... Nima-a? Nima boʻpti?.. Alyo! Al-yo! E, padaringga la’nat! Tagʻin ishlamay qoldi-ya! Uy emas bu, sahro! Sahroyi Kabir! Shu zamon hovlida chiroqlar porlab, ichkarida ertalab qulogʻi burab qoʻyilgan radioyu televizor baravariga shovqin solib gapira boshlaydi. Lahza oʻtmay uydan Xonim yugurib chiqadi. Xonim (vahima bilan). Voy, bu yoqqa kelinglar, bu yoqqa! Yana portlash! Togʻlarni terrorchilar bosib ketganmish! Surxondaryodami, Qashqadaryodami — ishqilib, qaysidir daryoda! Oʻtgan yili Toshkentda portlatgan edi-ya! Voy, tinchlik boʻladimi-yoʻqmi bu mamlakatda, aytinglar! Asal xola laganda osh koʻtarib chorpoyaga yaqinlashadi. Asal xola (hamma joyidan turayotganini koʻrib). Ibi, osh-chi? Hay, keyin eshitarsizlar shuni... Xonim (jigʻibiyron). E-ey, qoʻyib turing shu oshingizni! (Jiydaliyga intilib, yalingansimon.) Rahmatjon! Koʻrib turibsiz, bu yurtda yashab boʻlmay qoldi. Qachon qarasang — bir gʻavgʻo! Olib keting bizni oʻsha Amerikangizga! Jon uka, iltimos! Jiydaliy (parokanda davraga gʻarab, tantanavor). Amrikoning eshigi butun dunyoga ochiq, birodarlar! Hamma har yoqka tumtaraqay boʻladi. Oʻrtada lagan koʻtargan Asal xola yolgʻiz qoladi. Asal xola. Ibi, osh-chi, osh nima boʻladi, yaxshilar?.. Ikkinchi qism Vasvasa yoxud Amerika, Qaydasan… Beshinchi manzara Oradan bir yil oʻtgan. Domlaning shahar kvartirasi. Kattakon mehmonxona. Odatdagi jihozlar: stol-stul, divan, servant, yumshoq kursilar, burchakda televizor. Gilam osilgan yon taraf devorda Domla bilan Xonimning yoshlikda olingan surati. Chap tomonda dahliz, oʻng tomon — oshxona va hokazo. Toʻgʻrida — qator ketgan uch eshik — yotoq boʻlmalar. Eng chetdagisining eshigi qiya ochiq. Dahlizga yaqin burchakdagi oromkursiga yastanib olgan Xonim telefonda soʻzlashayotir. Uni deyarli tanib boʻlmaydi. Oʻta zamonaviy, goʻyo «amerikancha» libosda. Qoʻlida sigaret, kulini pastak stolchadagi gʻaroyib kuldonga chertib-chertib qoʻyadi. Xonim (goʻshakka). Xullas, hammasi oʻkey!.. Ha-ha, Rahmatjonning oʻzi kuzatib qoʻydi. «Jip»ida. Baraka topsin... Ie, u yogʻini oʻzi pishirib, menga telefon ochadi. Shunday deb kelishdik... Hozircha qaerdanligi noma’lum. Koʻramiz-da... Keyin gaplashamiz. Oldu tamam, jonim, bay-bay! Oʻpdim! (Goʻshakni joyiga qoʻyib, u qiya ochiq eshikka qaray-qaray ma’ni qila boshlaydi.) Boʻston... Pensilʼvaniya degan joydan uy olganmish. Villa! Hovlisidagi gazon kompʼyuter bilan sugʻorilarmish. Zoʻr-a? Oʻsha yoqdagi agenti gaplashib qoʻyibdi. Balo bu xotin! Yoʻq joydan erli ham boʻlib oldi. Toʻyida koʻruvdingiz-a? Yoshgina, ukasiga oʻxshaydi. Lekin rosa kelishgan! Allaqaysi viloyatdan ekan. Oʻzi namozxon. Hech qaerda ishlamasmish, qarang. Ertadan kechgacha uyda oʻtiradi, deydi. Shunga ham rozi bu xotin. Yakkayu yolgʻiz oʻgʻlini uylayotib, elning koʻziga boshini pana qilgandek boʻldi-da. Boʻlmasa, ellikdan oshgan xotinga er nima kerak deng! Toʻgʻrimi?.. Hay, boʻldingizmi? Namuncha? Voy-boʻ!.. Qiya ochiq eshikdan Domlaning ovozi eshitiladi. Domla. Hozir, hozir, xonim... Oʻzingiz qoʻymadingiz-ku! Bu oʻlgur shimi torroqmi, belni siqvordi-ya!.. Nihoyat, Domla ning oʻzi koʻrinadi. Ammo bu kishi biz bilgan Domla emas, goʻyoki ajabtovur bir keksa janob! Aji-buji rasm solingan olabayroq mayka, jun bosgan egri oyoqlarga «rosa yarashgan» kalta shim — shorti, boshda — tumshugʻi bir qarichli beysbolka! Domla (qipyalangʻochdek qimtinib). Odamni iste’foga chiqqan Santa-Klausga aylantirdingiz-qoʻydingiz-a, xonim! Xonim oʻrnidan turib, qoʻllari belida, boshini bir yonga solintirib sinovchan tikilada unga. Xonim. Oʻxshadingiz! Xuddi oʻzi! Veri gud! Domla (xavotirda). Kimga oʻxshadim? Kimga? Xonim. Amerikalik janoblarga-da! Domla. Shu roʻdapolarsiz qoʻymas ekanmi Amerikasiga? Xonim. Siz, domlaginam, anovi sovetcha kostyum-shimu boʻyinbogʻlarga oʻrganib qolgansiz-da! Hozir butun dunyo mana shunday yuradi. Erkin dunyoning libosi bu! Dahlizdan yugurib kirgan Luiza bir zum hayratda kotib qoladiyu oʻzini chapdagi eshikka uradi. Luiza (ichkaridan ovozi). Mam! Smotri, dedulʼ kak nastoyashiy kloun! Oʻsha eshikdan chiqqan Klara ham dong qotadi. Klara (gʻijinib). Dada! Yarashmabdi sizga! Domla (erga kirgudek). Ana, mamangdan soʻra. Klara boya Domla chiqqan xonadan tezgina bir chopon keltirib, otasining yelkasiga tashlaydi. Klara. Oyi, koʻrgan odam nima deydi! Xonim. E, bor, bor, aralashma! Amerikani koʻribsanmi sen?! Klara (qaytib xonasiga kirarkan). Yak chizro donem — az xudro xudo ronem. (Bilganimiz bir narsagina-yu, oʻzimizni xudo chogʻlaymiz.) Xonim. Nima deyapti bu? (Domlaga yuzlanib.) Boshqa tilga oʻqitsak boʻlarkan shuni. Forschani bilaman deb, chuldirganlari chuldiragan! Domla yelkasidagi choponni rostakamiga kiyib, divanga choʻkadi. Xonim ham beixtiyor uning yonidan joy oladi. Domla (oʻychan). Birga borib kelsak boʻlardi-da, kampir? Xonim (ensasi qotibroq). Qayoqqa, chol? Jiydalingizgami? Domla. Jiydalimizga! Harnechuk, Toʻytepaga ketayotganimiz yoʻq-ku. Dunyoning narigi chekkasi boʻlsa — Amerika deganlari! Shu ketish bilan qachon bu yoqqa kelamizu qachon boramiz Jiydaliga! Yoshimiz ham bir joyga boryapti. Nasib qiladimi hali, yoʻqmi... Xonim. E, qoʻysangiz-chi, domla! Avval boraylik, joylashaylik. Balki birdan boyib ketarmiz! Amerikada shunday emish-ku: bir goʻrlardan kelarmishu tezda boyib ketarmish odam! Domla. Afsonangizni qoʻying, xonim! Xazinasining ogʻzini ochib oʻtirmagandir sizga? Jannat oʻzi qayda ekan... Har yerni qilma orzu — har yerda bordir toshu tarozu! Xonim (qat'iyat bilan). Ishoning, xoʻjayin, jannat degani xuddi oʻsha yerda! Oʻzim koʻrib keldim-ku, axir! Domla (nochor). Mayli, mayli, ishondik. Lekin it jonivor ham biror yoqqa joʻnaganida yalogʻiga bir qayrilib qaraydi-ku! Sizu bizning ota-onamiz oʻsha yerda yotibdi. Qavm-qarindosh oʻsha yerda. Bormaganimizga necha yillar boʻldi. Ularni bir ziyorat qilmasdan, «Qaydasan, Amerika?» deb indamay joʻnayversak, arvohlar chirqillab qolmaydimi? Ular ham yoʻl bermas... Xonim (qat'iy). Siz — Oʻzingiz bilasiz, xoʻjayin. Men bormayman. Borolmayman. Qanday qilib ketay, ayting? Bu yokda shuncha tashvish, yugur-yugur! Xaridorni zoʻrgʻa koʻndirib turibman oʻzi, qoʻldan chiqib ketsa!.. Bu uyni tezroq gumdon qilish kerak. Rahmatjon u yokda kutib turibdi-ya! Bir haftaga qolmasdan joy topib, xabarini yetkazmoqchi edi. U yoqlarda bizdagiga oʻxshab choʻzib yurilmaydi. Uy kerakmi sizga? Qanaqasidan boʻlsin? Qaerdan boʻlsin?.. Kompʼyuterni bosasiz — tamom! Qolaversa, viza-miza deganday gʻavgʻolar... Olti odamning tashvishi — bir oʻzimning boʻynimda! Melisning ahvoli oʻzingizga ma’lum. Tingʻir-tingʻirdan boʻshamaydi hech... Domla. Olti kishi dedingizmi? Kimlar? Xonim. Kim boʻlardi, shu... Oʻzimiz! Siz, men, Melis, xotini, Klara, qizi bilan. Domla. Hamma ketadimi? Birdaniga-ya? Xonim. Voy, ha! Bu yerda qolib nima qilardi? Domla. Klarangizni aytaman-da, ketarmikan? Eri nima deydi hali? Xonim. Baloga yoʻliqqur Viktor! Oʻzlari chet elma-chet el izgʻib yuribdilar, qizim shoʻrlik bu yerda ezilib ketdi. Ermi shu? Boradi! Balki oʻsha yoqlarda baxti ochilib... Domla. Boshqalar-chi? Oʻgʻlingiz, kelin... Xonim. Voy, hammasi jon-jon deb qanot chiqarib oʻtiribdi-ku! Amerika boʻladi-yu, bormaydimi?! Domla (xayolchan). Hammasi-ku mayli-ya, shu, ammamizni norozi qilib joʻnatganimiz chatoq boʻldi-da, xotin! Sizning qistovingiz bilan koʻnishga koʻndim-u, lekin oʻsha kundan beri oʻzimga kelolmayman, toʻgʻrisi! Xuddi bir joyim kamday, nimadir yetishmayotganday... Xonim. Amma, amma! E, qoʻying oʻsha Zahar ammangizni! Domla. Zaharmi, Asalmi, shuncha yil xizmatingizni qildi, bolalaringizga qaradi, roʻzgʻoringizga choʻri edi! Shu ishimiz noinsoflik boʻldi, xotin. Yoʻq, nokaslik! Oxiri koʻchaga haydaganday qildig-a! E, attang!.. Xonim. Shuncha yil kimsasiz bir kampirni yedirdik, ichirdik deng! Endi u kishimni Amerikaga ham opketish qoluvdi! Oʻzi bir qari kampir boʻlsa! Inglizchani bilmasa!.. Domla (diqqati oshib, boʻgʻilgudek). Xoni-im! Xonim. Toʻgʻrisi kerakmi? Toʻgʻrisi — ammangiz Amerikaga yarashmaydi, konets! Domla. Obbo-o! Xonim (hech gap boʻlmagandek). Qachon ketmoqchisiz? Domla. Ertalardan joʻnasammi deb turibman. Xonim. Pasportingiz menda-ku, vizaga berganman. Avtobus-pavtobusda borib kelarsiz? Domla. Hay, bir gapi boʻlar. Uch-toʻrt kunda qaytaman. Telefon jiringlab, Xonim oʻsha yoqqa chopadi. Xonim (goʻshakka). Kim?.. e’lon boʻyicha? Qanaqa e’lon?.. Ha-a, repetitorman deng? Juda yaxshi-da. Otingiz nimaydi, ukam?.. Sardormi? Gap bunday, Sardorjon! Biz Amerikaga koʻchib ketayotuvdik... Koʻpchilikmiz, ha. Shunga inglizchadan uch-toʻrt soat dars olmoqchi edik-da. Pulini oʻylamang, olasiz. Oʻzim-ku, kechagina keldim, besh-oʻnta soʻzini bilaman. Xello, xau ar yu, xau mach, veri gud, bay-bay... Qalay, oʻxshaydimi?.. Kechqurunlari-da... Mayli, mayli, ertadan boshlab... Ie, yoʻq, shoshmang, ertaga biz janob posolning oldiga borishimiz kerak... Ha, suhbatga. Indin boʻlaqolsin. Adresni bilasiz-a?.. Boʻpti, kutamiz. Oʻkey! Bay-bay, jonim. Oʻpdim... Xonim goʻshakni joyiga qoʻyib, «bopladim-a» degandek divan tarafga karaydi. Domla, koʻzi yumuk, ogʻzi ochiq, pinakka ketgandek. Melis, uning ortidan xotini — «Oq kaptar» koʻrinadi. Melis. Iya, papashamizmi? Kulʼtur-ku! Amerikaga tayyorgarlik!.. «Oqkaptar» (havas bilan termilib). Mayechkalari chiroyli ekan. Modniy! Melis. Uxlab qoptilar-da... Domla (bir koʻzini ochib, Melisga, mugʻombirona). Senam ketyapsanmi? Bor, bor. Mamang hammangga mana shunaqa modniy mayka, shortilar olib beradi! Koka-kola ichasan, xay-xay, bay-bay deb yurasan, maza! Jiydali Amerika! Domlaning gaplaridan hamma hangu mang, bir-biriga qarab qoladi: cholga bir balo boʻlmadimikan?.. Oltinchi manzara Domlaning uyi. Oʻsha koʻrinish. Xona oʻrtasidagi uzunchoq stolning bir boshidan repetitor Sardor, bir boshidan Luiza joy olgan. Xonim oʻrtada. Ingliz tilidan saboq... Ichkaridan elas-elas «Bu koʻngildir, bu koʻngil» qoʻshigʻining xirgoyisi eshitilib turadi. Sardor (dona-dona qilib). Vau, it iz veri ekspensiv! Xonim. Nima degani edi bu, Sardorjon? Sardor. «Voy-boʻ, juda qimmat-ku bu!» Qani, takrorlang-chi. Xonim (tili kelishmay). Voy-boʻ, itiz... beri ekspansiv! Sardor (kulib). Mana bunday: it, iz, veri, ekspensiv. (Luizaga qarab). Teperʼ ti povtori. Qani, takrorlagin-chi? Luiza (aynan). Vau, it iz veri ekspensiv! Sardor. Otlichno! Zoʻr! Xonim. Bu hali yosh-da, Sardorjon. Kallasi svejiy. Ham maktabda fransuzchani oʻrgangan. Sardor. Opa, siz biror qogʻozga yozib olsangiz boʻlarkan... Xonim. Voy, ana-a, shunday demaysizmi! Idi, Luizaxon, iz dedushkin kabinet listok bumagi prinesi. Moi ochki toje, qizim. Luiza sakrab turib, eng chetdagi eshikka kirib ketadi. Ikki varaq qogʻozu kalam va koʻzoynakni olib chiqib, buvisining oldiga qoʻyadi. Xonim. Bu ingliz tili oʻlgur rosa qiyin ekan-ku, Sardorjon? Kechadan beri toʻrttagina soʻzni ham yodlayolmayotibman-a! Mana bu bijildoq (Luizaga ishora qilib) esa sayragani sayragan! A nu-ka, qizim... Luiza (Sardorga tippa-tik qarab). Ay lav yu! Xonim. Ana!.. Nima deyapti oʻzi? Sardor (oʻngʻaysizlanibroq). Sizni rosa yaxshi koʻrarkanlar! Xonim. Voy, menam buni yaxshi koʻraman-da. Bittayu bitta nevaram boʻlsa! Buning ustiga, Lenin... Peterburglardan kelgan! «Alaviyu» dedimi? Bizlarning yoshligimizda shunday bir qoʻshiq boʻlardi, «Alaviyu, alaviyu» deb aytardi. Esizgina! Yoshlar zimdan bir-biriga tikilib oʻtiradi. Xonim (birdan shovqin solib). Hey, boshqalar qani? Bu savil qolgur inglizchasi bitta menga kerak ekan-da, a! Kla-ara! Keli-in!.. Oʻng tarafdan soʻmkachasini yelkasiga osib olgan bashang «Oq kaptar» chiqib keladi. Xonim. Iya, yoʻl boʻlsin? «Oqkaptar». Spektaklga. Bugun «Dilorom» edi... Xonim. Inglizchani kim oʻrganadi?! Mana, Sardorjon azza-bazza kelib oʻtiribdilar... «Oqkaptar». «Samouchitelʼ» kitobim bor, mama. Antrakt paytlari oʻtirib yodlayapman. Xonim. Melisingiz qani? «Oq kaptar». Klip olgani ketishgan. Toqqa. Klara opamning esa boshlari ogʻriyotganmish. Shu choq telefon jiringlab qoladiyu fursatdan foydalangan «Oq kaptar» dahliz tomon oʻtib ketadi. Xonim (goʻshak qulogʻida). Boʻsto-on! Oʻzingizmisiz, jonim? Xello, xello!.. Ha, nima boʻldi, oʻrtoqjon? Nega yigʻlayapsiz?.. Nima-a? Tushuntiribroq gapiring!.. Voy-y! Voy yaramas, voy iflos-ey! Rostdanmi? (Qoʻli bilan «chiqib turinglar» degandek ishora qiladi, yoshlar qanot qoqib Domlaning boʻlmasiga kirib ketishadi.) Keyin nima qildingiz?.. Ketiga tepdingiz? Voy, melisaga berib yubormaysizmi, oʻrtoq! Namozxon emish-a tagʻin! Odamzodni bilib boʻlmas ekan-a, Boʻstonoy!.. Boʻlgani boʻpti, sadqai sar! Oʻgʻlingiz bilmadimi ishqilib?.. Ha, tuzuk, tuzuk. Oʻzingizni qoʻlga oling, jonim» Bir hisobda, shu yerdayoq qutulganingiz yaxshi boʻpti. U yoqqa borganda boshingizni qay devorga urardingiz?.. Voy eshak, voy toʻngʻiz-ey!.. Mayli, jonim, ertaga oʻtarman. Bafurja... Bay-bay! Oʻpdim... (Goʻshakni joyiga ilib, dik etib oʻrnidan turadi. Tantanavorlik bilan kaftini kaftiga uradi.) Ha-a, ana shunday boʻladi, jonginam! Oʻtniki — Oʻtga, suvniki — suvga! Koʻzingizni yogʻ bosib, ja-a shishinib ketuvdingiz! Ajab boʻpti, xoʻb boʻpti! Mana, endi maqtagan Pensilʼvaniyangizga soʻppayib bitta oʻzingiz ketasiz!.. Oʻrtadagi eshikdan boshini peshonabogʻ bilan tangʻib olgan Klara koʻrinadi. Klara (ogʻrinib). Oyi, namuncha? Birpasgina bosh qoʻygani tinchlik yoʻgʻ-a! Xonim (oʻzini divanga tashlab, yonidan joy koʻrsatadi). Bu yoqqa kel. Oʻtir bunday. Gap koʻp! Boʻston opang adoi tamom! Anovi yangi eri bor edi-ku, yosh, kelishgan? Oʻsha, keliniga tegishib qoʻyibdi! Sharmandalik! Oʻzi allaqaysi bir viloyatdan ekan. U yoqda bola-chaqalariyam bormish. Boʻston uni boyvachcha qilib «inomarka» mindirib qoʻyuvdi. Hech joyda ishlamasdi. «Alfons» deydimi bunaqasini? Ertayu kech uyda namoz oʻqib oʻtiradi, deb maqtardilar boyvuchcham! Oʻl bu kuningdan! Koʻzing koʻrmidi?! Klara (bu gaplarni aslo eshitmagandek). Oyi, ammashkamni sogʻinibman... Bir oldilariga borib kelsammikan? Kelin adresni biladi-ya? U yerni oʻzi topib, oʻzi gaplashib, bechora ammamni tashlab keldi-ku! Oʻshandan beri koʻzimga balodek koʻrinadi u. Toshbagʻir! Amma bizniki-ku! Oʻzi kecha kelgan bu oyimcha nega aralashadi oilaviy ishlarga?! Xonim. Amma, amma! Hammangni darding — Oʻsha amma! Bir sassiq kampir-da, namuncha! Klara. Oyi! Nega unaqa deysiz — axir, oʻzingizning qarindoshingiz, ammangiz-ku?! Xonim (ijirganib). Qanaqa qarindosh?! Hu-uv goʻrdagi ammammi? Shunchaki chatishgan joyi bormi, yoʻqmi, uzoq bir urugʻ boʻlsa kerak-da. Boʻzning uchidek gap... Klara. Boʻz? Nima u? Xonim. Eski zamonlarda shunday bir moʻrt, hilvillagan mato boʻlgan. Uchidan ushlab sal tortilsa yirtilib, titilib ketgan. Klara. Ammashkam unaqamaslar-ku, oyi, yirtilib, titilib ketadigan... Xonim. E, kim bilsin! Shu kampirning aslida kimligi esimdan ham chiqib ketgan. Balki papangga nimadir boʻlar... Klara. Amerikaga borib joylashgach, balki kelib opketarmiz, a? Xonim. Boshingga urasanmi? U yoqda negrlar xizmat qiladi-ku! Klara. Oyi! E-e!.. (U oʻrnidan turib ketmoqchi boʻladi-yu, toʻxtab qoladi.) Ie, Luizami? Oʻzbekcha gapiryapti... Kiziq! Xonim (qulogʻini ding qilib). Oʻshaning ovozi! Qizing oʻzbekchani bilmasdi-ku? Yo bular inglizchani qoʻyib, oʻzbekcha oʻrganyaptimi?.. Luizaning ovozi (ichkaridan, uzuq-yuluq). Nimaga... ketaman... boraman... koʻraman... Xonim. Gʻalati bola ekan. Oʻzi hali yoshgina-yu, gap-soʻzlari biram bama’ni, ogʻir-bosiq, yoqimtoy. Otasi kattakon deputat emish. Qarang, deputatning bolasi repetitorlik qilib yursa-ya! «Sardorjon, dadangizga aytib koʻrmaysizmi, viza masalasida bizga qarashvorsalar?» desam, «Dadam bunaqa ishlarga aralashmasalar kerag-ov», deb qoʻyadi. Shunaqa bolalar Amerikaga borsami!.. Luizaning ovozi (ichkaridan). Men.... koʻraman... seni... nimaga... yaxshi... yoʻq... Xonim (qoshini chimirib). Klara, qara-chi, bular yana bir boshqa tilga oʻtganga oʻxshaydi... Klara Domlaning boʻlmasi tomon qadam bosganida telefon choʻzib-choʻzib jiringlaydi. Xonim ildam borib goʻshakni oladi. Xonim. Alyo! Al-yo! Boʻsto-on!.. Voy, Viktorjon, vi? Izvinite, pojaluysta. Da, ne uznala ya vas... Otkuda?.. Iz Peterburga? Pochemu?.. Xorosho, xorosho, seychas! Klara!.. Vot ona! Tez! Ering... Turgan joyida qotib qolgan Klara bir-bir bosib telefonga yaqinlashadi-da, apparatni olib dahliz tarafga oʻtadi. Klara (dahlizdan ovozi, uzuq-yuluq forscha soʻzlar). Xudi shumo... na, na... bovari na... fireb, fireb... goʻsh kuned... na, na... duxtarak... pazmon, pazmon... roʻziki du chashmi man namegiryad... ho, ho... bale... xudo hofiz... Xonim ikki chakkasini changallab stulga oʻtirib qoladi. Xonim. Yarashmoqchimi bular? Yarashsa, Klara ketadi-da Peterburgiga... Iya, Viktorniyam koʻndirib, Amerikaga olib ketsa-chi? Oʻzi jahongashta-ku u! Klara ajib bir kayfiyatda xonaga kaytib kiradi. Xonim. Ha? Nima deydi? Tinchlikmi? Klara (oʻychan). Kelmoqchi... Xonim (hovliqib). Voy, kelsin, kelsin, ayt! Keyin hammamiz birgalikda... Klara. Butunlay kelmoqchi u! Dunyo kezib charchabdi. Qidirganini topolmaganmish. Bizsiz yashayolmasmish... Kelib oʻzbekchani oʻrganmoqchi, shu yerda yashab qolmoqchi... Poliglot-ku u kishi, oʻnta tilni biladilar! Xonim. Voy-voy, oʻris boʻlaturib-a?.. Sen-chi?.. Amerika nima boʻladi? Klara (holdan toygandek). Bilmadim, oyi, bilmadim. Boshim qotib qoldi. Bunisini kutmagan edim oʻzim ham... Viktor keladigan boʻlsa, qolsam kerak-da. Luizasi bor oʻrtada... Shu vaqt oʻzlaricha oʻzbekcha soʻzlashib, eshikdan Luiza bilan Sardor chiqadi. Xonim (birdan Klaraga jahl kilib). Qolsang qolaver sen! Mana, Luizochkam ketadi biz bilan! Ketasan-a, jonim? S nami poedeshʼ, da? Luiza (gangib). Chego? (Sardorga koʻz tashlab olib, chuchuk bir talaffuzda.) Nima?.. Pravilʼno, da? Xonim. S nami poedeshʼ! V Ameriku! Ya, ti, dedulʼ... Luiza. Nima? Yok. Ya nikuda ne xochu. Xonim Luizani quchoqlab oladi. Xonim. Poedeshʼ, jonim, poedeshʼ! Kutilmaganda, jini qoʻzibmi, qiz buvisining quchogʻidan yulkinib chiqadi-da, allaqanday jazava ichida egnidagi kiyimlarnni yechib ota boshlaydi. Hamma xangu mang. Xonim (vahima aralash, Sardorga). Nima boʻldi oʻzi bu qizga? Sardor (elka qisib). Bilmasam. Oʻzbekchani oʻrgat, dedi. Oʻrgatdim. Boʻldi. Luiza (chinqirib). Ne xochu! Yo-ok! Yo-ok!.. Klara. Perestanʼ, dura! Luizani jazavadan toʻxtatish qiyin — Sardor borib chiroqni oʻchiradi. Yettinchi manzara Oʻsha koʻrinish. Xonim, Klara, «Oq kaptar» kechki taomdan soʻng choy ustida. Melis hali ishidan qaytmagan. Luiza ichkari xonada oʻzbek tilidan saboq olayotir, goh-goh ovozlari qulokqa chalinadi. Oʻtirganlar olis Amerikadan turib «telefon ochgan» Rahmatulloh Jiydaliyning pastak stolchadagi kuchaytirgich uskunadan chiqayotgan ovoziga diqqat bilan quloq tutgan. Biz ham uning soʻnggi soʻzlarini eshitib qolamiz. Jiydaliy (ovozi). Uyning sotilgani yaxshi boʻlibdi, yangamullo... Domullomuz hali Jiydalidan qaytmagandirlar. Mayli, mayli. Kiloraxon singlimiz yaxshi yuribdilarmi? Loʻyzaxon-chi? Man u kishiga koʻp savgʻolar olib qoʻyganman, kelganda koʻradilar... Hammaga mandan duoi salom boʻlsin, yangamullo! Sizlarga intizorman... Xonim (oʻtirgan joyidan telefon tarafga talpinib). Rahmat, rahmat, ukajon! Siz ham uyingizdagilarni soʻrab qoʻying! Kelasi hafta biletlarimiz tayyor boʻladi. Xudo xohlasa, tez kunda koʻrishamiz. Xayr! Xayr! Oʻpdim... Aloqa uzilib, telefon choʻziq dududlashga tushadi. «Oq kaptar» turib uni oʻchirib koʻyadi. Xonim. Mana, uy tayyor! Endi bizning Amerikada ham uyimiz bor!.. Qanaqa joy dedi? Oklahomami? Oklahoma... Nomi muncha xunuk! Qishloq-pishlogʻimikan yo? Hozircha boʻpturar-a, qizlar? Klara. Nima farqi bor? Amerika boʻlsa boʻpti-da sizga! Xonim. Voy, anov Boʻston oʻlgur Pensilʼvaniyaga ketyapti! (Havas bilan.) Pensilʼvaniya! «Oqkaptar». Nʼyu-Yorkning oʻzidan boʻlmabdi-da, mamulʼ? Esizgina. U yerda Hillari xonim senator-a! Xonim. Nʼyu-York deganlari — markaz, jonim! Propiska masalasi qiyinroq boʻlsa kerak-da. «Oqkaptar» (betoqatlik bilan). Qachon ketarkanmiz-a, e xudo? Kaliforniyaga Gollivudning superzvezdasi Shvarsenegger gubernator boʻlarmish... Ishdan qaytgan Melis kirib keladi. Melis (xotinining gapini eshitgan shekilli). Yoʻl boʻlsin, yoʻl boʻlsin? Xonim (suyunchilab). Rahmatjon akang telefon qildi hozir. Uy masalasi hal boʻlganmish! (Xushlamayroq.) Ok... Oklahoma degan joydanmi... Melis. Sizga qolsa — Filadelʼfiya, Florida, Virjiniya degan joylardan boʻlsin-da, a? Xonim. Pensilʼvaniya... Melis. Boriga — baraka demaysizmi, mamulʼ! Xonim telefonni koʻtarib dahlizga chiqadi. Xonim (ovozi). Boʻsto-on! Oʻzingizmisiz, jonim? Xello, xello... Melis dasturxon boshiga oʻtiradi. «Oq kaptar» oshxonadan taom keltirib, uning oldiga qoʻyadi: osh boʻlsin! Klara (tashvish bilan). Oyim ilgari bunaqa emasdilar-a, Melis? Qandaydir gʻalatiroq boʻlib qolgandaylarmi... Melis (ovqat yeyaturib). Endi sezibsiz-da, opaginam! Bozorchimi, Boʻstonchimi boʻlganlaridan beri shunaqa... Klara bilan «Oq kaptar» nimanidir pichir-pichir qilib oshxona tomon chiqadi. Telefonda soʻzlashib boʻlgan Xonim kelib Melisning roʻparasiga oʻtiradi. Melis (ovsatini yeb boʻlgan). Mamulʼ, oʻsha yoqqa ketib nima qildig-a? Toshkentimizning oʻzi yaxshi emasmi? Xonim. Voy, endimi? Hammasi tayyor boʻlganda-ya?! Buning gapini qarang! Dacha sotilgan boʻlsa! Bu uyni ham erta-indin boʻshatish kerak boʻlsa!.. Nima deb valdirayapti oʻzi bu bola, tavba! U yoqqa borib... voy, nima qilardik... Muhabbat Shamaevalar necha-necha yil oldin koʻchib ketgan. Hamma oʻsha yoqqa ketyapti-ku! Butun dunyo! Melis. Butun dunyo borsa... sigʻarmikan? Mol-matohi hammaga yetarmikan? Umuman, oʻsha yoqqa borishdan maqsad nima oʻzi? Koʻrmoqchi edingiz — borib keldingiz, koʻrdingiz!.. Xonim. Maqsad? Maqsad — yaxshi yashash! Melis. Nima, yomon yashayapsizmi? Masalan-da, siz oʻzingiz yomon yashayapsizmi? Xonim. Bundan ham yaxshi yashagim keladi! Bildingiz, Melisvoy! Bu yerda kundan-kun non qimmat boʻlib ketyapti!.. Melis. U yoqda arzon ekanmi, mamulʼ! Bu yogʻi yoshingiz ham... Xonim (birdan portlab). Gapir, gapir! Siz endi yoshingizni yashab boʻldingiz... Shunday demoqchimisan? Xoʻp, shuncha yashab nima kun koʻrdim? Umrginam senlarning tashvishingda oʻtdi! Har gal tuqqanimda toʻrttadan tishim toʻkilgan! (Ogʻzini ochib yasama tishlarini koʻrsatadi.) Bu yogʻiga huv Dubaydan tortib Dehliyu Istanbullargacha qatnab... Shumi hayot?! Shuning uchun tugʻilganmidi onang, xoʻsh? Yoki yana qaytib kelamanmi bu dunyosiga? Sen kelasanmi, ayt! Yo papangmi?.. Odamlar qanday yashayotganini men koʻrib keldim! Nima, bizning haqqimiz yoʻqmi? Bizam odam, inson farzandi! Umr boʻyi bunday bir bemalolroq yashashni kutib oʻtdim-a! Endi yetdimmi deganingda... Rostini aytsam — shuni deb tekkanman papangga ham! «Aspirant emish, katta olim boʻlarmish!» deb ovozasi Jiydalini tutgan edi. Shunisiga uchibman men ahmoq! Raisning oʻgʻli orqamdan soyadek ergashib yurardi-ya!.. Melis. Shukr qiling, ena, shukr! Xonim (seskangandek). Ena?! Bu nimasi endi? Melis. Jiydalingizda oyisini «ena» deydi-ku, esingizdan chiqdimi? Oʻsha yokda tugʻilganimda, men ham Melis-pelis emas, Mengliqul yo Mamatqul boʻlarmidim balki... Klarangiz — Karomatmi, Karimami... Xonim (sovuqqina). Hay, mayli, mayli... Nimasiga shukr qilay, qani, ayt? Akademik boʻladigan odam mana shu uyini anovi Rahmatjonga ijaraga berib, oʻzi necha yil shahardan uzoq bir yaydoqlikka chiqib yashadi. Bilsang, kuni oʻtmay qolganidan qildi bu ishni! Yozganlarini moshinkalatishga ham puli yoʻq edi oʻshanda... Nimasiga shukr qilishim kerak? Papang... dadang doʻxtirlik ishini necha marta qaytadan yozganini bilasanmi?! Boshida «Oʻrta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan istilo qilinishi» deb yozgan — Oʻtmagan. Soʻngra «qoʻshib olinishi» deb yozdi — yana oʻtmadi. «Qoʻshib olinishining ijobiy ahamiyati» deb yozganidan keyingina ishi qabul boʻldi. Necha-necha martalab Moskvalarga qatnadi, eh-he! Mana, bugun endi bosib olinishining salbiy oqibatlarini yozib oʻtiribdi! Nima qilsin shoʻrlik? Yana oʻzgarib qolmasmikan deb hozirgacha qaltiragani qaltiragan. Yurak oldirgan-da. Birortasi ana oʻshalarni titkilab qolsa, yuzim shuvut boʻladi deb qoʻrqadi. Unvon-punvonimni opqoʻyadi deb... Melis. Shuni tekshirib oʻtiradigan ahmoq bor ekanmi, ena! Tekshirsa... u zamonda hamma shunday yozgan-ku! Tekshirsa, unvondor odam qoladimi Oʻzbekistonda?! «Yoqlaysiz-chi, yoqlaysiz! Falonchidan qaeringiz kam?» deb oʻzingiz ham dadam bechorani egovlab turib olgansiz-da!.. Xonim. Toʻgʻri-da. Qoʻymadim! Lekin shuncha qilgan mehnati evaziga bugun nima topdi? Mana, qirq yil boʻladiki, er-xotin ilhaq yashaymiz: ertaga yaxshi boʻpqolar, indinga yaxshi boʻpqolar... Qani, qani?! Sezib turaman-da, gohida hatto anovi yaqin shogirdi Tursunboy bilan ham hurkibroq muomala qiladi dadang... Melis. Yoʻgʻ-e! Gʻalati gaplarni gapirasiz-a, ena! Bugun endi nimadan, nimasidan qoʻrqish kerak ekan? Qoʻrqsa, ana, Vatanni sotganlar qoʻrqsin! Xalqning pulini oʻmarib, hoʻ-oʻv chet el bankalariga joylab yotganlar qoʻrqsin! Dadam nimadan qoʻrqadilar? Umuman, nega buncha vahima, dod-faryod qilasiz, ena? Siz aytayotgan oʻsha yaydoqlik bahonada obod boʻldi. Qoʻshqavat imoratu basseynlar!.. Mana, ellikka urib, anovi ustomon ukajoningizga eltib ham berdingiz! Xonim. Voy, osonlikcha boʻptimi u? Mening yurtma-yurt sarson kezganlarim-chi! Yaxshiyamki, baxtimga Rahmatjon ukam bor ekan, baraka topsin... «Darsxona» eshigi ochilib, Luiza bilan Sardor chiqadi. Sardor (Melisga). Assalomalaykum. Luiza (tatalay-tatalay). Buvidjon... biza kuchaga chiksak xop? Xonim. Idi, jonim, idi. (Melisga.) Binoyidek oʻzbekchalab qoldi buyam, togʻasi! Yoshlar chiqib ketadi. Melis. Kuyov ham tayyor deng jiyanchamizga? Qutlugʻ boʻlsin! Xonim. Bu nima deganing? Yaxshi bola u. Otasi — deputat! Melis. Ayni muddao ekan-da! Xonim (oʻqrayib). Hoy bola, bugun senga bir balo boʻlganmi oʻzi? Gapirgan gapi zahar, ilmoqli-ya! Yo kayf-payfing bormi? Melis. Kayf? Bir martagina ogʻzimizga olib, tavba qilganmiz, bilasiz!.. Ena, 6u Amerkangizda necha yil yashamoqchisiz oʻzi? Xonim. Necha yil deganing nimasi? Yashayveramiz-da. Doimiy. Melis. Keyin deyapman, huv keyin? Yo oʻsha yerlarda?.. Xonim. Nafasing buncha sovugʻ-a! Xudo saqlasin! (Birdan oʻychan.) Qara, shunisini hech oʻylab koʻrmagan ekanman. Hay, peshona-da, xudoning aytgani boʻlar... Nimaga soʻrayapsan buni? Melis. Shu, mening oyogʻim tortmayapti-da sira... Daraxt ham bir joyda koʻkaradi, ena! Xonim. Koʻkarmay ketsin! Biz daraxt emasmiz-ku! Bormay boʻpsan! Ana, xotining qanot qoqib turibdi... Melis. Ketsa ketaversin! Bu yil ham unvon tegmay qoldi — alamzada u. Borib Amerika Qoʻshma Shtatlarida xizmat koʻrsatgan artist boʻlmoqchi shekilli. Mayli, oʻzi biladi. Muhabbat Shamaeva Nʼyu-Yorkdamidi restoran ochgan deb eshitaman. Oʻsha yerda tungi mijozlarning koʻnglini ovlab yurar... Xonim (achchiqlanib). Ogʻzingni yum-e, sharmanda! Odam oʻz xotinini ham... Melis. U menga xotin emas. U sizning keliningiz! Chala akademikning kelini! Maqsadi shu ekan, mana, yetdi... Ilashib kelgan u menga! Moshinaning yukxonasida! Hanuz aqlim hayron-a: qanday qilib bu?.. Xotin boʻlsa, hozirgacha bola-pola tugʻardi — qani?! Unvon-unvon deb oʻlgan buningiz! Tavba, shu savildan quruq qolganiga achchiqma-achchiq, Amerikaga joʻnaydimi xotin degani?! Axir, unvonli boʻlish uchun biror sohada, aniqrogʻi, biror kishiga yaxshilab xizmat koʻrsatish kerak... Xonim. Bas qil endi! Seni bugun jin chalgani aniq ekan! (Bir nafas sukut saqlab.) Boya telefonda Rahmatjon ukam senga... Melis. Akam deng! U odam yetmishga qarab ketyapti, ena! Xonim. Voy, yosh koʻrinadi-ku? Oʻzi «opa-opa» deb yuradi doim... Melis. Kerak boʻlsa, dadam tengi odam, mendan ham yosh koʻrinadi. Kerak boʻlsa! Boy otamga shu kerak-da! Xonim. Nimaga kerak ekan? Namuncha?.. Melis. Ena, oʻzingizni goʻllikka solmang!.. Xonim. Mayli, mayli. Ishqilib, shu opaginangning boshini pana qilsami, devdim-da. Mayli, ikkinchi xotin boʻladimi, uchinchimi... Xotini kasalmandroq ekan oʻzi... Badavlat odam... Bu oʻlguring esa anovi sarivoyi bilan qaytib yarashmoqchi! Melis. Opamni qoʻyib turing. Boy ota nevarangizga xaridor! Xonim (taajjubi ortib). Voy, kelin qilmoqchidir-da? Oʻgʻillari uylangan-ku! Yo... birortasi ajrashibdimi? Melis. Oʻgʻlini boshiga uradimi, oʻzi turganda! Xonim. Voy, voy, nimalarni valdirayapsan-a, Melis! Es-pesing joyidami oʻzi? Bu goʻdak-ku hali, endi oʻn sakkizga kiradi-ya?! Melis. Ukajoningizning nazarida moʻljaldan ikki yosh oʻtibdi... Ena! Bu yogʻini eshiting boʻlmasa! Men oʻzimni mastlikka urib yotganman, saudiyalik oshnasi Doniyor hojiga aytgan: «Otalari oʻrus ekan-u, ammo oʻzlari jannati bir pari, koʻzlari koʻkimtir! Hayfki, yoshlari oʻtib qolyapti-da. Erta-indin oʻn sakkizga chiqsalar kerak...» Bu gapni men oʻzim toʻqiymanmi?! Xonim. Hoy, hoy, bas! Yum ogʻzingni! Shundoq olijanob, pokdomon odamni sen bola... Melis. Iflos, iymonsiz odam deng! Rasvo bir buzuqi deng! Oxiri jazosini oldi — sindi, korxona-porxonasi bilan qoʻshmazor boʻldi! Mana shu uyni sotib yaxshi qildingiz, ena, nahs bosib ketgan edi oʻzi. Eh-he, kimlarni qoʻldan oʻtkazmadi bu yerda!.. Xonim (oʻzini yoʻqotib qoʻygan). Hoy, boʻldi, boʻldi! Sen qayoqdan bilasan, axir? Tuhmatchi! Melis (shartta oʻrnidan turib). Oʻzim sherik edim desam, ishonarsiz?! Xonim (telbalanib, boshiga «taqib» olgan koʻzoynagini oʻgʻliga otadi). Yoʻqol, iflos! He, basharang qursin! Bormasang borma, lekin bir moʻmin-musulmonni bunday malomat qilmagin-da, hayvon! (Battar jazavaga tushib.) Qol! Menga desa — hammang qol! Oʻzim ketaman! Bitta oʻzim ketaman! Melis (onasining vajohatidan choʻchib oshxona tomon chekinarkan). U yoqlar ham siz oʻylaganchalik jannat emasdir, ena! «Amerikada yashayman degan odam Kennedi aeroportiga borib tushgan zahoti koʻkragidan yuragini yulib olib, oyogʻi ostida ezgʻilay-ezgʻilay, shundan keyingina dollar yurtiga qadam bosmogʻi kerak. Jahannam, jahannam!» derdi-ku anovi ukajoningiz! Esingizdan chiqdimi shu gaplar? Xonim (esini yoʻsotib). Boraman! Jahannam boʻlsa ham — boraman! Yurakni olib ezgʻilash kerak boʻlsa, ezgʻilayman! (Sapchib turib depsinadi, oyogʻi ostida goʻyo nimanidir ezib-yanchadi.) Soʻnggi manzara Ship-shiydam xona. Devorlar yalangʻoch. Gilam qoqilgan joyi oqarib turibdi, unda-bunda qoziqlarning oʻrni koʻzga tashlanadi. Toʻrdagi devor etagiga qatorlashtirib katta-kichik jomadonlar terib qoʻyilgan, har xil quti-kutichalar. Uy sotilgan, Amerikaga joʻnash taraddudi. Nomozshom pallasi. Oʻrtadagi stol atrofida Xonim bilan Sardor. Luiza bir chetda kitob oʻqib oʻtiribdi. U har zamon yer ostidan Sardorga qarab-qarab qoʻyadi. Xonimning avvalgi shashti yoʻq, soʻlgʻin, kasalnamo.Boshini savatdek qilib durra bilan tangʻib olgan. Xonim (qoʻlidagi «saboq daftari» — Oʻsha bir varaq qogʻozni tapillatib stolga uradi, qogʻoz uchib yerga tushadi). Qurib ketsin inglizchasiyam! Qanaqa til ekan-a bu, sira kallaga kirmaydi-ya! Oʻzingiz biz bilan birga ketsangiz-chi, a, Sardorbek?.. Sardor (Luizaga bir nazar tashlab). Magistraturaga borish niyatim bor oʻzi... (Bir oʻylanib olib.) Lekin gap qaerda oʻqishdagina emasdir. Ana, Kembriju Oksford diplomlarini qoʻltiqlab bekor yurganlar qancha! Xonim. Mendayam uch-toʻrttasi yotibdi... hov sandiqda, mogʻorlab. Bugun, mana, koʻrib turibsiz — opangiz biznesvumen! Sardor. Zamon doim shunday boʻlib qolavermas, opa... (Odatdagidek jiddiy maromda gapga kirishadi.) U ham bamisoli bir kema. Toʻfon turib chayqala boshlasa yo biron joyi teshilsa, unga qarshi chorasi ham topilar. Aks holda, agʻdarilib keta-di, gʻarq boʻladi-da. Xudo koʻrsatmasin — yana Nuh paygʻambar zamonidagi toʻfon deng! Tarixda necha bor takrorlangandir bunaqasi... Xonim (taajjub bilan). Nuh paygʻambar, toʻfon... Buncha gapni qayoqdan bilasiz-a, Sardorjon? Sardor (ajablanib). Kitoblarda bor-ku bu! Xonim. Kitob, kitob... Shuning oʻzi bilangina ish bitmas ekan-da, ukam! Ana — domlangiz, umrlari kitobning orasida oʻtgan... Klara kiradi. Oyoq ostida yotgan haligi kogʻozni olib, u yoq-bu yogʻiga qaraydi-da, orqa tomonini oʻgirib oʻqiy boshlaydi. Oʻqib boʻlgach, onasiga uzatadi. Klara. Oʻqidingizmi? Sizga-ku. Dadamdan... (U barmogʻi bilan koʻzyoshini artib, oshxona tomon yuradi.) Xonim (hang-mang, qogʻozning orqa-oʻngiga tikila-tikila, uni Sardorga tutqazadi). Siz oʻqib 6e-ring, Sardorjon. Qurgʻur koʻzoynagimni sindirib qoʻyibman deng, koʻzim oʻtmayapti... Bu mening ingliz tili qogʻozim edi-ku, orqasiga qaramabmiz-da... Sardor (oʻqiy boshlaydi). «Xonim... Oʻchirilgan... Azizim Roza Hasan... Oʻchirilgan... Bibirobiya! Men bu gaplarni senga koʻpdan beri aytolmay kelardim. Jiydaliga joʻnashdan oldin xat qilib yozishni ma’qul bildim. Xotin! Men sening oldingda, farzandlarimning oldida behad aybdorman. Oʻylab koʻrsam, umrim xatolarga toʻla ekan. Shu xatolar... Oʻchirilgan... adashuvlar orqasida, bilib-bilmay, sizlarning ham hayotingizni barbod qilibman. Roza Lyuksemburgga havasan men seni — Roza, Klara Setkinga oʻxshatib qizimni — Klara, yolgʻiz oʻgʻlimni esa, bilasan, oʻzim umrimni bagʻishlagan gʻoya yoʻlboshchilarini eslab — Melis deb atadim. Shu ruhda tarbiyaladim. Balki koʻpgina bema’niliklar shundan ham boshlangandir. Boʻlmasa, menga kim qoʻyib ediki... Oʻzim bir Jiydalidan chiqqan Joʻraqul boʻlsam! Koʻrmaganning koʻrgani yomon ekan, Bibirobiya! Zamonni ayblamoq endi befoyda. Bari-bariga oʻzim aybdorman. Seni — bippa-binoyi muslima ayolni oʻzimcha zamonaviylashtirmoqchi boʻldim-a! Buning oqibatini bilganimda, xudo haqqi, uydan tashqariga chiqarmasdim seni!.. Oʻqiyveraymi? (Sardor Xonimga qarab oladi. Xonim karaxt — miq etmaydi.) Albatta, men ham koʻp qatori yangi zamondan xursandman, lekin oshkora riyokorlik, ta’ma bilan uni olqishlash qoʻlimdan kelmadi. Nachora, e’tiqodimni oʻzgartirolmadim. Keksaygan chogʻimda toʻnimni almashtirishga nomus qildim chogʻi. Xatolardan iborat umrimda yana gunohga botmayin dedim-da. Qoʻy, huv dono Yalangtoʻsh aytganidek, «Shu yoʻldan keldim, shu yoʻldan ketay!» Seni esa tutgan yoʻlingdan qaytara oladigan zot yoʻq bu dunyoda. U — Oʻlgan. Oʻsha — menman! Mayli, bilganingni qil! Ketsang ketaver Amerikangga! Men endi Jiydalida qolsam kerak. Otam-onamning xoku suyagi oʻsha yerda! Yetti pushtim oʻsha yerda! Bir kuni kelib qazom yetganida begona yurtlarda goʻrma-goʻr koʻchib yurmayin, qoʻy! Bir yildan bu yogʻiga, oʻsha Amerikaga ketish vasvasasi boshlanganidan beri oʻylayman. Endi qarorim qat'iy — men bormayman! Klarang... Oʻchirilgan... Komilangga ayt, iloji boʻlsa, qizini biror musulmonga uzatsin, u yoqlarda ham topilar... Melis mendan ranjib yurmasin. Aytib qoʻy, undan norozi emasman. Uni yoʻrigʻimga solishga behuda uringan ekanman. Mayli, bilganidan qolmasin. Musiqachi boʻlsa — boʻlar, Jiydalidan ham shunaqasi chiqsa chiqibdi-da! Robiya, sendan iltimos, ketishlaringdan oldin bir borib anovi jafokash ammamizdan xabar olinglar, xoʻpmi? Ehtimol, keyinroq oʻzim kelib u kishini qishloqqa olib ketarman. Yana bir gap. Tursunboy koʻrinib qolsa aytarsan. Mening umidimda boʻlmasin. Ishini yozdirmoqchi boʻlsa, boshqa birortasini topsin — men endi unaqa noma’qulchilikka borolmayman. Umuman-ku, ilmni xor qilmay, oʻzga bir sohaning tizginini tutgani ma’qul edi shu bola. Mayli, buyam mening boʻynimdagi bir gunoh. Boshidayoq otasining — paxta terimi mavsumida Mirzachoʻldan topgan rais birodarimning yuzidan oʻtolmaganman... Ilojini topib pulini qaytarib bersang. Oxirgi gapim: anovi Rahmatullohdan hushyor boʻl, Robiya! Koʻngli toza emas u odamning. Bilishimcha, Jiydaliga ham aloqasi kamroq. Uning vatani — boshqa... Bibirobiya! Xudo yor boʻlsin sizlarga, xotin! Biz endi koʻrisholmasak kerak. Diydor qiyomatga qolmasa deb qoʻrqaman. Yana bir oʻylab koʻrarsan. Balki... Bor aybim uchun sening, jigargoʻshalarimning oldida tiz choʻkib uzr soʻrayman! Rozi boʻlinglar! Alvido! Gunohkoring Joʻraqul». Boʻldi... Xonim (ayanchli bir holatda). Qachon yozilgan ekan, qarang-chi? Sardor. Ikki ming birinchi yil toʻrtinchi sentyabrʼ! Xonim. Bugun nechanchi? Sardor. Bugun... Oʻn birinchi edi shekilli. Xonim. Bir hafta!.. Bu odamdan nega shu kungacha darak yoʻq desam... Vasiyat, xuddi vasiyatnomaga oʻxshaydi, tavba! Stollariga tashlab ketgan ekanlar-da... Qaramabman ham. Luiza, manovi qogʻozni qaerdan oluvding?.. Shu mahal eshik koʻngʻirogʻi jiringlab koladi. Klara dahliz tomon oʻtib, eshikni ochadi. Klara (sevinib). Ammashkam! Ammajonim keldilar! Klara A s a l xolani qoʻltiqlab xonaga boshlab kiradi. Odatdagi salom-alik, achom-achom. Bu orada Sardor bilan Luiza asta sirgʻalib ichkari xonaga kirib ketadi. Asal xola. Kecha bir tush koʻrib edim, koʻnglim alagʻda boʻlib, sizlardan xabar olgani keldim, aylanay. Xonim (sipogarchilik yuzasidan). Xush kepsiz, amma. Zerikmayapsizmi u yoqda? Oʻrganishib ketgandirsiz?.. Asal xola. Men hozir boshqa joydaman, Roʻza... Robiyajon! Xuddi mana shu sizlarnikiga oʻxshagan bir uyda davru davron qilib oʻtiribman, aylanay. Xonim. Voy, nega?! U yer-chi? Nima boʻldi? Asal xola (maroq bilan). E, soʻramang, aylanay, bu yogʻi qiziq boʻpketdi! Yallachi kelinimiz, Melisjonning ayolida, meni eltib qoʻygan kurort joyda bir haftami, oʻn kunmi turdim-da. Hammayogʻi daraxtzor kattakon bogʻ deng! Bari oʻzimga oʻxshagan qari-quri. Oʻshalar bilan galalashib yurib edim, bir kuni yosh bir er-xotin kelib, meni uylariga olib ketdi. Kattalarim bilan gaplashgan boʻlsa kerak-da, fahmimcha. Oʻzlari olis bir yurtga poslami, nima deydi... Klara. Elchidir-da, elchi! Asal xola. Ha-a, shunday boʻlib ketayotgan ekan. Uch yilgami, toʻrt yilga. Er-xotin. Qizchalari oʻzlari bilan birga. Oʻgʻillari esa bu yerda institutda oʻqiydi. Oʻshanga qarab turish kerak ekan. Ham deng, uy-joyga egalik qilib. Biram yuvosh, biram batartib bolaki... Xonim. Qayoqqa ketishdi dedingiz? Amerikaga emasmi? Asal xola. Shunisini soʻramabman-a, Robiyajon. Ishqilib, juda olis bir joy. Shuhratjon, oʻgʻillari-da, yanagi yil oʻqishini bitirsa, kelib bizniyam opketisharmish oʻsha yoqqa... Xonim (betoqat boʻlib). Amma, sizlar mana, Klaraxon bilan gaplashib oʻtiringlar. Kechadan beri mening sal mazam yoʻqroq. Kirib birpas choʻzilay. (U yotoq boʻlmaga qarab yuradi.) Klara. Amma, doim shuni soʻrayman deb yuraman: siz bizlarga qanday amma boʻlasiz? Oʻzingiz Asal xola-ku! Asal xola. Asal boʻlmaylar ketay, bolam! Otim shunday boʻlgani bilan, Robiyajon toʻgʻri aytadi, oʻzim bir zahar, qatron! Peshonam undan battar shoʻru shoʻron!.. Ibi, shu vaqtgacha bilmasmiding, Kilarajon? Domlaning koʻngillariga kelmasin-u, aslida men sizlarga chin amma boʻlaman. Mana shu enang — Bibirobiya menga tus jiyan! Rahmatli bobongning kenja singlisiman-da. Dadang ham menga qarindosh, aylanay. Toʻgʻri, uzoqrogʻ-u, lekin xesh, chatishligimiz bor. Ona tomondan. Domla bilan xolavachcha boʻlamizmi-ey, esimdan ham chiqqan, ishqilib, qarindosh-da-e! U yogʻini soʻrasang, otang bilan enang ham bir-biriga begona emas... Aytganday, Domla koʻrinmaydilar? Klara. Bugun-erta kelishlari kerak. U yoqqa joʻnash oldidan qishloqlarini bir koʻrib kelmoqchi edilar. Asal xola. Ha-a... (U yoq-bu yoqqa alanglab.) Tayyor boʻpqopsizlar oʻzi... Hay, qolganini eshit boʻlmasa! Bu shoʻrpeshona ammang ikki qatla er qildi — ikkovi ham oʻldi. Xudoyim birgina tirnoqni ham ravo koʻrmadi-ya! (Uzoq tin oladi.) Enang Domladan qolishmayin dedimi, men ham olim boʻlaman, deb turib oldi. Bu yoqda Melisjon hali goʻdak, unga qaraydigan odam yoʻq. Shuytib kepqolganman-da men bu yoqlarga, bolam. Mana, endi Shuhratjonga qarab oʻtiribman, begona boʻlsayam... Ishqilib, ammang hamma zamondayam mehnati bilan kun koʻrgan, aylanay. Qolgan bari bekor ekan... Hay, oʻzingdan gapir. Zerikmay-toriqmaygina oʻtiribsanmi? Klara. Oʻzim... (alamnok jilmayadi) tugʻilgan vatanimda chet ellik begona boʻli-ib oʻtiribman, ammajon. Bevatandek gap-da! Tashqari eshikning qulfi shiqirlab, xonaga «Oq kaptar» otilib kiradi. Rangida rang yoʻq. Asal xolani koʻrib, voy, bu kampir yana nima qilib yuribdi degandek, taqqa toʻxtaydi. «Oqkaptar» (jonholatda chinqirib). Mamulʼ! Mamu-ulʼ! Yotoq boʻlmadan koʻzlari qizargan Xonim chiqib keladi. Sardor bilan Luiza ham koʻrinadi. Xonim. Ha, jonim, tinchlikmi? Nima boʻldi? «Oq kaptar» (vahima bilan). Eshitmadinglarmi? Voy, dahshat, dahshat! Amerika portlabdi! Portillab ketibdi, mamulʼ! Xonim. Bu nima deganingiz? Voy, nega portlaydi Amerika? Tushuntirib gapirsangiz-chi, jonim! Oʻzingizni bosib oling bunday... «Oqkaptar» (oʻzini bosolmay). Shu, portlabdi! Teatrda hammaning ogʻzida shu gap! Televizordan koʻrsatganmish!.. Xonim. Televizor... yoʻq. Sotilgan... Rostmi shu gap oʻzi? Alahsiramayapsizmi ishqilib? «Oqkaptar». Rost! Rost! Oʻlgur terrorchilar portlatibdi! (Yigʻlamsirab.) Endi nima qilamiz-a, mamulʼ? Qayoqqa ketamiz endi?! Klara (chimchilagandek). Ketmaysiz. Qolasiz shu yerda. Xonim (shilq etib stulga oʻtirib qoladi. Alam-iztirob bilan). Da! Shuncha chopa-chop, shuncha taraddud! Shu-uncha xarajat! Endi nima qildim-a?! Uy-joy sotilgan, pul yoʻq... Klara (sovuqqina). Qoʻngʻiroq qilasiz Amerikaga! Rahmatjon aka anovi villani sotib, pulini joʻnatadi. Uy-joyimizni qaytarib olamiz. Shu! Xonim. Amerika... portlagan-ku! Pul qoladimi?! Pul yoʻq endi, pullarim yoʻq!.. Klara. Amerika katta mamlakat, oyi, katta mamlakat! Xonim. Yoʻq, qizim, koʻchada qoldik, koʻchada! Boshpanasiz, qup-quruq!.. Qaerda, qanday kun koʻramiz-a endi?.. A m m a (qoʻrqa-pisa). Bizlarnikida turib turarsizlar. Keng-moʻlgina. Beminnat... Klara. Jiydali-chi?! Jiydaliga borasiz! Dadamning yonlariga... Xonim. Voy! U yerda... uy-joyimiz yoʻq-ku? Hamma har yoqqa toʻzgʻib ketib, u yerdayam odam qolmagan deb eshitaman... Klara. Biror vayrona topilib qolar... Xonim. Vayronada yashaymanmi hali, voy! Klara. Hammayam koshonada yashamayapti-ku, oyi! Xonim (alahlayotgandek). Jiydali... uzo-oq! Qanday boramiz? Klara. Amerika yaqin ekanmi?! Xonim. Amerika... Amerika... portlagan... Shoshma, Boʻston nima qilayotgan ekan, soʻray-chi? Ie, aytganday, uning ham eri ketib qolgan. Hamma... hammasi ketgan-a, tavba! U nima qilarkan endi?.. Vo-ey, shundoq charchadimki!.. Qayoqqa qaramang — portlov! Qayoqqa qaramang — portlov! Shularga qoʻshilib men ham portlab ketsam qaniydi!.. Shoshilib xonaga Melis kirib keladi. Bejo, bezovta. Melis. Eshitgandirsizlar? «Oqkaptar» (besabr). Eshitdik, eshitdik. Portlabdi. Amerikada... Melis. Jiydalida portladi... (Xonim nogahon oʻziga kelib, koʻzini ochadi.) Boʻling tezroq, enajon, joʻnash kerak! Jiydaliga! Xonim (hushyor tortib). Nima qilamiz u yerda? Melis (bazoʻr oʻpkasini bosib). Eringizning janozasiga bormaysizmi?! Xonim (vahima ichida). Nima?! Nima deyapsan?! Melis. Dadam olamdan oʻtibdilar! Toʻsatdan! Haligina xabar keldi... Dadajon!.. (Xoʻngrab yuboradi.) Klara (ukasiga qoʻshilib). Voy, dadajoni-im!.. Xonim (esi ogʻib qolgan). Iya, nega, qachon, qanday? Voy, shoʻrim!.. Endi nima boʻladi?! Melis (yigʻi aralash). Boʻlinglar, boʻlinglar! Tez! Hozir Tursunboy keladi, joʻnaymiz! Hamma yigʻi-sigʻi bilan xonalarga tarqab ketadi. Yolgʻiz Asal xola qoladi. U tappa yerga oʻtirib oladi-da, beixtiyor kaftlarini bir-biriga urib goʻyanda boshlaydi. Asal xola. Hah, domlajon, domlajon-a! Bir keldingizu bir ketdingiz-a, domlajon-a! Sizday odam bormidi-ya, domlajon-a! Sizday olim bormidi-ya, domlajon-a! Bir avliyo, bir donosi siz edingiz! Bu uylarning podishosi siz edingiz! Jannatlardan ato etsin, domlajon-a!.. Eng soʻnggi manzara Oʻsha tanish boʻm-boʻsh xona. Ikki tomondan ikki kishi kirib keladi. Bular — yoshgina er-xotin. Xotin. Yaxshi, menga yoqdi. (Qator eshiklarni bir-bir koʻrsatib.) Mana bunisi — Zilolangizniki, unisi - Farruxbekka, huv anovi boʻlsa... Kim yashagan bu yerda oldin? Qanaqa odamlar ekan? Amerikaga koʻchib ketishdi, deganmidingiz?.. Er. Ke, shularning haqqiga bir duo qilib qoʻyaylik... Er-xotin yonma-yon choʻnqayib oʻtiradi. Er. Auzi billohi minash shaytoni rajim, bismillohir rahmoni rahim... Parda Tomosha tugab, parda yopilganidan keyin ham tilovat sadolari eshitilib turadi. |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62547 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 58806 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40551 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 36891 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23450 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23259 |
| 7 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 22860 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19678 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18786 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14541 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri